KEPESESE TARİH. İslam Öncesi Türk Tarihi. İlker AKBAŞ.

Transkript

1 KEPESESE TARİH İslam Öncesi Türk Tarihi İlker AKBAŞ

2 İLETİŞİM ilkerkpss@gmail.com Bu yayının her hakkı saklıdır. Hangi amaçla olursa olsun, yayının tamamının veya bir kısmının yazarın yazılı izni olmadan kopya edilmesi, fotoğrafının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması, yayımlanması ya da kullanılması yasaktır. Bu yasağa uymayanlar gerekli cezai sorumluluğu ve yayının hazırlanmasındaki mali külfeti peşinen kabullenmiş sayılır.

3 ORTA ASYA KÜLTÜR BÖLGELERİ Anav/Namazgâh: Orta Asya nın en eski ve temel kültür merkezidir. Afanesyova: Türklerin en eski kültür merkezidir. Andronova: İlk defa tunç ve altından yapılmış araç gereçlerin bulunduğu merkezdir. Karasuk: Demirin ilk işlendiği merkezdir. Tagar: Bu bölgedeki kültürlerin en yeni ve gelişmiş olanıdır. Diğer Kültür Bölgeleri: Kelteminar, Altay, Taştık Kültürü Orta Asya da Türklere ait en yeni ve en gelişmiş kültür bölgesi aşağıdakilerden hangisidir? A) Taştık B) Tagar C) Karasuk D) Anav E) Altay Aşağıdakilerden hangisi Orta Asya kültür bölgeleri arasında yer almaz? A) Afanesyevo B) Abakan C) Karasuk D) Kelteminar E) Tagar TÜRK ADININ ANLAMI Tarihçi Nemeth tarafından Uygur metinlerinde güç, kuvvet, anlamında kullanıldığı ifade edilmiştir. Kaşgarlı Mahmut un Divan-ı Lügatit-Türk adlı eserinde olgunluk çağı, olarak ifade edilmiştir. Eski Çin kaynaklarında miğfer anlamında kullanılmıştır. Ziya Gökalp Türk adının türeli (töreli), kanun nizam sahibi anlamına geldiğini belirtmiştir. İslamiyet i benimseyen Oğuz boyları ise Araplar tarafından Türkmen adı ile anılmaya başlanmıştır. Rus tarihçi Wlademir Bartholt tarafından törü (kanunla düzenlenmiş, birlik kazanmış halk) anlamında kullanılmıştır. Arminius Wambery ise türemek (çoğalmak) anlamında kullanmıştır. Türk adından ilk olarak Çin yıllıklarında bahsedilmiştir. Bunda Türklerin yazıyı Çinlilerden daha sonra kullanmaya başlaması etkili olmuştur. Bizans kroniklerinde ise Volga dan başlayarak Orta Avrupa ya kadar uzanan coğrafya için Türkiye ifadesini kullanmışlardır Pers (İran) kaynaklarında Turac (Turan) şeklinde kullanılmıştır. Türk adı Kaşgarlı Mahmut un Divan-ı Lügatit-Türk adlı eserinde aşağıdaki hangi anlamda ifade edilmiştir? A) Güç, kuvvet B) Miğfer C) Olgunluk Çağı D) Nizam sahibi E) Kanunla düzenlenmiş TÜRKLERİN ANAYURDU Kuzeyde Sibirya, Altay Dağları ve Baykal Gölü, Güneyde Hindikuş Dağları, Karanlık ve Tanrı Dağları Batıda Hazar Denizi Doğuda Kingan Dağları ile çevrili alanda yaşamışlardır. Bölgenin ana akarsuları Amu Derya (Ceyhun Nehri) ve Siri Derya (Seyhun Nehri) dır. Ana su kaynakları Aral Gölü, Balkaş Gölü ve Hazar Denizi dir. Aşağıdakilerden hangisi Türklerin ana yurdunda yer almaz? A) Ötüken B) Altay Dağları C) Aral Gölü D) İtil Irmağı E) Tanrı Dağları TÜRK GÖÇLERİ Göçlerin Nedenleri İklim değişikliği Hayvan hastalıkları Nüfusun artması ve yeni yurt arayışı Siyasi ve sosyal durum (Boylar arası mücadele ve dış baskılar.) Bağımsızlık duygusu Göçlerin Sonuçları Anadolu, Suriye, Orta Avrupa ve Sibirya ya yerleştiler. Değişik bölgelere göç eden Türkler farklı kültürleri etkilediler ve kendileri de o kültürlerden etkilendiler. Bu etkilenmeler sonucu Türk boyları arasında dinî, kültürel, ekonomik, sosyal ve siyasi farklılıklar meydana geldi. (Bu değişikliğin en az olduğu alan askerlik ve sonrada egemenlik anlayışı olmuştur.) Göç ettikleri yerlerde Türkler değişik adlarla devletler kurdular. Göç ettikleri bölgelerde devlet yönetimi ve askerî teşkilatlanma açısından örnek oldular. Tarihte pek çok Türk kavmi, Doğu ve Orta Avrupa ilebalkanlar a yerleşmiş, zamanla Türk kimliğini yitirerek Hristiyanlaşmıştır. Türk kavimlerinin kimliklerini yitirmesinde; I. ana yurtlarından gelen göçlerin azalması, II. zamanla bölgedeki siyasi üstünlüklerini kaybetmeleri, III. bölgedeki kültürlerle yakın ticari ve sosyal ilişki kurmaları durumlarından hangilerinin etkili olduğu savunulabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

4 Kuruluşu İSKİTLER (SAKALAR) Yaşadıkları Coğrafya: Başlangıçta Orta Asya'da Altay Dağlarının doğusunda daha sonra ise Hazar Denizi ve Karadeniz'in kuzeyi En Önemli Özellikleri: Tarihte bilinen ilk Türk toplumudur. Özellikleri Bilinen ilk göçebe Türk toplumudur. En önemli hükümdarları Alp-Er Tunga dır. "Tomris Hatun" dünyanın bilinen ilk kadın hükümdarıdır. Ordularında Amazon denilen kadın askerler bulundurmuşlardır. Alper Tunga döneminde İranlılarla (Persler) yaptıkları savaşlar Şehnameye konu olmuştur. Ayrıca atı evcilleştirmişler, pantolon, kemer ve kemer tokasını kullanmışlardır. "Gök Tanrı" ve "Şamanizm" inançlarını benimsemişlerdir. Ahiret inancına sahip olan İskitler, ölülerini değerli eşyalarıyla birlikte gömmüşlerdir. Önemli Sanatsal Özellikleri Önemli edebi eserleri "Alper Tunga Destanı" ve "Şu Destanı"dır. Maden işlemeciliğinde gelişmişlerdir. Bu nedenle İskitler "Bozkırın Kuyumcuları" olarak nitelendirilmektedir. Yaşam tarzlarının sonucunda Hayvan Üslubu adı verilen sanat tarzını oluşturmuşlardır. İskitler (Sakalar) ile ilgili olarak verilen aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Atı evcilleştiren ilk Türk topluluğudur. B) Ordularındaki kadın askerlere amazon adını vermişlerdir. C) Bilinen ilk hükümdarları Tomris Hatundur. D) Pantolon, kemer, kemer tokası gibi pek çok malzemeyi kullanmışlardır. E) İranlılar (Persler) ile yaptıkları savaşlar Firdevsî nin Şehnâme adlı eserine konu olmuştur. Kuruluşu ASYA HUN DEVLETİ Kurucusu: Teoman (Tu-man) Başkenti: Ötügen Önemli Hükümdarları: Teoman, Mete Han, Kiok, Çiçi ve Hohanye dir. En Önemli Özellikleri: Tarihte bilinen ilk Türk devletidir. Devlet Teşkilatlanması İlk hükümdarı Teoman olsa da devlet teşkilatlanmasına yönelik çalışmalar Mete döneminde gerçekleştirilmiştir. Bunlar, İlk kurultayın toplanması Gök tanrı İnancından kaynaklanan ikili yönetim anlayışının benimsenmesi Onluk sistem esas alınarak ilk Türk ordusunun kurulması Boylar halinde örgütlenmeleri ve ikili yönetimden kaynaklanan federal yapının benimsenmesi Önemli Sanatsal Özellikleri Önemli edebi eserleri "Oğuz Kağan Destanı"dır. Pazırık ve Esik Kurganında yapılan kazılar sonucunda Hunlara ait dünyanın en eski halısı olan "Pazırık Halısı" ve "Altın Elbiseli Adam" bulunmuştur Siyasi Özellikleri Ve Yıkılması İpek yoluna hâkim olmak amacıyla en fazla Çin ile mücadele içinde olmuşlardır. Orta Asya'ya hâkim olmak amacıyla ise Çin, Moğol (Tunguz ve Yüeçi) ve Siyenpiler ile mücadele içinde olmuşlardır. Çinliler kendilerini Türklere karşı korumak amacıyla Çin Seddi ni inşa etmişlerdir. Kiok'un ölümü sonrasında Çin baskısı ve entrikası sonucunda Hun Devleti batı ve güney olmak üzere ikiye ayrılmıştır (MÖ 58). Batıda bulunan Hunlar Çinlilerin hâkimiyetine girmişlerdir (MÖ 36). Güney Hunları ise tekrar kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrılmıştır (MÖ 48). Bunlardan kuzeyde olanı Siyenpiler, güneyde olanı ise Çinliler tarafından yıkılmıştır. I. Teoman II. Mete Han III. Kutluk Kağan Yukarıdakilerden hangileri Asya Hun Devleti ne hükümdarlık yapmıştır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III KAVİMLER GÖÇÜ Asya Hun Devleti nin yıkılması sonrasında Çin hâkimiyetine girmek istemeyen Türklerin batıya doğru göç etmesiyle birlikte başlayan süreçtir. Kavimler Göçünün Önemli Sonuçları Roma İmparatorluğu doğu ve batı olarak ikiye ayrılmıştır (395). Batı Roma İmparatorluğu 476 da yıkılmış ve toprakları üzerinde birçok Germen devleti kurulmuştur.

5 Avrupa nın etnik yapısı değişerek yeni milletler ortaya çıkmıştır. Alanlar, Vandallar ve Vizigotlar, İspanya Yarımadası na gelerek İspanyolların; Angıllar ve Saxonlar, Britanya adalarına yerleşerek İngilizlerin; Germen kavimleri, Ren Nehri kıyılarına yerleşerek Almanların oluşmasını sağlamışlardır. Bunun sonucunda bugünkü İngiltere, Fransa, İspanya, Almanya gibi Avrupa devletlerinin temelleri atılmıştır. Türkler, Avrupa da bir Hun Devleti kurmuşlardır. Türk kültürü Avrupa da yayılmıştır. İlk Çağ sona ermiş, Orta Çağ başlamıştır. Avrupa da kilise önem kazanmış, Skolastik düşünce egemen olmuştur. Avrupa da feodalite (derebeylik) rejimi ortaya çıkmıştır. Kavimler Göçünü başlatarak Avrupa nın siyasi, sosyal ve kültürel yapısında önemli değişikliklerin ortaya çıkmasında etkili olan Türk devleti aşağıdakilerden hangisidir? A) Avarlar B) Macarlar C) Göktürkler D) Hunlar E) Hazarlar Aşağıdakilerden hangisi Kavimler Göçünün sonuçları arasında yer almaz? A) Türk kültürü Avrupa da yayılmıştır. B) İlk Çağ sona ermiş, Orta Çağ başlamıştır. C) Avrupa da kilise önem kazanmış, Skolastik düşünce egemen olmuştur. D) Avrupa da demokrasi rejimi ortaya çıkmıştır. E) Avrupa nın etnik yapısı değişerek yeni milletler ortaya çıkmıştır. AVRUPA HUN DEVLETİ Kurucusu: Balamir Kağan Başkenti: Segedin ve Sycambria Önemli Hükümdarları: Balamir, Uldız, Rua, Attila En Önemli Özellikleri: Avrupa da kurulan ilk Türk devletidir. Attila döneminde Bizans üzerine Balkan Seferleri düzenlenmiş ve sonrasında Margus ve Anatolius Anlaşmaları yapılmıştır. Batı Roma üzerine ise Galya ve İtalya Seferleri düzenlenmiş ancak papa'nın arabuluculuğu ile barış yapılmıştır. Attila'nın ölümü sonrasında devlet dağılma sürecine girmiştir. Hıristiyanların, günahlarından dolayı Tanrı nın kendilerini cezalandırmak amacıyla gönderdiğini düşündükleri ve Tanrı nın Kamçısı olarak niteledikleri, döneminde Avrupa Hun Devleti nin en parlak zamanını yaşadığı Türk hükümdarı aşağıdakilerden hangisidir? A) Mete B) Balamir C) Teoman D) Attila E) Bumin ATTİLA cesur kavimlerin efendisi Attila Hristiyanlar, günahlarından dolayı Tanrı nın kendilerini cezalandırmak maksadıyla, Attila yı gönderdiğini düşünürler ve ona Tanrı nın Kamçısı unvanını verirler. Germen efsanelerinde Attila, çok büyük ve iyiliksever bir hükümdardır. Attila nın sarayında birçok Germen hükümdarı yaşar. Nibelungen Destanı, Hun-Germen mücadelelerinden meydana gelir. Bu hikâyelerde Attila, Etzel adında büyük otoriteye sahip, barışsever ve yalnız asilere karşı kılıç kullanan asil ruhlu bir hükümdardır. Avrupa Hun Devleti hükümdarı Attilâ ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Doğu Roma Devleti ile Anatolios Antlaşması nı yapmıştır. B) Juan-Juanların İstanbul u kuşatmasında etkili olmuştur. C) Germenlerin Nibelungen Destanı nda Attilâ dan söz edilmiştir. D) Doğu Roma Devleti Attilâ ya suikast girişiminde bulunmuştur. E) Balkan, Gallia ve Roma üzerine seferler düzenlemiştir. I. KÖK TÜRK DEVLETİ Kurucusu: Bumin Kağan Başkenti: Ötügen (Toprak Ana) Önemli Hükümdarları: Bumin (İstemi Yabgu ile birlikte), Kolo, Mukan ve Tapo Kağan Önemli Özellikleri: Ergenekon Destanına göre Göktürk Devletini kuran kabile Aşına (Asena) dır. İpek Yoluna hakim olmak amacıyla Ak Hunlara karşı Sasanilerle iş birliği yapmış, Ak Hun Devleti nin yıkılmasını sağlamışlardır. Daha sonra "Bizans" ile ittifak kurarak "Sasani Devleti"ni yıkmışlardır. En güçlü dönemlerini yaşadıkları Mukan Kağan ın ölümü sonrasında devlet doğu ve batı şeklinde ikiye ayrılmıştır. Birinci Göktürk Devleti ne en parlak dönemini yaşatan, Avarların Orta Asya daki siyasi varlığını sonlandıran ve ülke sınırlarının batıda Hazar Denizi ne kadar genişlemesini sağlayan hükümdar, aşağıdakilerden hangisidir? A) Mukan Kağan B) Bögü Kağan C) Tapo Kağan D) Bilge Kağan E) İlteriş Kağan Göktürk Devleti nin kurucusudur. Ötüken i devlet merkezi yapmıştır. Töles ayaklanmasını bastırmıştır. Çin ile siyasi ve ekonomik ilişkiler kurmuştur. Avarları etkisiz hâle getirmiştir. Bu bilgiler aşağıdaki Türk hakanlarından hangisine aittir? A) Bilge Kağan B) Kutluk Kağan C) Mu-kan Kağan D) Bumin Kağan E) Bögü Kağan

6 Orta Asya Türk devletleri için ticaret önemli bir gelir kaynağı olmuş, bu devletler bölgeden geçen İpek Yolu na hâkim olmak için mücadele etmekten kaçınmamışlardır. İpek Yolu nun bir kısmına hâkim olmak isteyen Göktürkler, Sasanilerle ittifak yaparak aşağıdaki devletlerden hangisine son vermişlerdir? A) Uygur B) Karluk C) Akhun D) Hazar E) Sabar KÜR ŞAD AYAKLANMASI I. Göktürk devletinin yıkılması sonrasında Türkler 50 yıl boyunca Çin hâkimiyetinde yaşamışlardır. Bu esarete son vermeyi amaçlayan Kür Şad ve 39 Alp Çin'e karşı isyan hareketi başlatmışlardır. (639) Ancak başarısız olmuşlardır. Kür Şad Ayaklanması, Türk tarihindeki ilk bağımsızlık mücadelesidir. Kür Şad'ın başlattığı bu bağımsızlık mücadelesi Kutluk Kağan tarafından devam ettirilmiş ve 682 yılında başarı sağlayarak Göktürk Devletini yeniden kurmuştur. Türkleri yeniden bir bayrak altında birleştirmesi nedeniyle Kutluk Kağan'a devleti derleyen, toplayan anlamına gelen İlteriş ünvanı verilmiştir. II. KÖKTÜRK (KUTLUK) DEVLETİ Kuruluşu Kurucusu: İlteriş Kutluk Kağan Başkenti: Ötügen ve Karakum Önemli Hükümdar ve Devlet Adamları: İlteriş, Kapgan, Bilge Kağan (Kül Tegin ve Vezir Tonyukuk ile birlikte) Önemli Özellikleri: Çine birçok sefer düzenlenmiş ve bunların en önemlisi Bilge Kağan döneminde gerçekleştirilen Şatvan Seferi dir. Türk tarihinin ve Türk edebiyatının ilk yazılı örneği olan Orhon Yazıtları, II. Kök Türk Devleti zamanında yazılmıştır. Karluk, Basmil ve Uygurlar tarafından oluşturulan ittifak tarafından yıkılmışlardır Önemli Edebi ve Sanatsal Özellikleri Önemli Destanları: Bozkurt Destanı ve Ergenekon Destanı Yazıyı kullanan ilk Türk devleti olarak bilinen Köktürkler Orhon Alfabesini ve Orhon Kitabelerini oluşturmuşlardır. Kuruluşu UYGUR DEVLETİ Kurucusu: Kutluk Bilge Kül Kağan Başkenti: Ötügen ve Karabalgasun (Ordu Balık) Önemli Hükümdarları: Kutluk Bilge Kül Kağan, Moyen (Bayan) - Çur Kağan, Böğü Kağan ve Bağa Tarkan Yıkılması: Kırgızlar tarafından yıkılmıştır. Devletin yıkılması sonrasında Kansu (Sarı) Uygur Devleti ve Doğu Türkistan (Turfan) Uygur Devleti'ni kurmuşlardır. Moğolların Türkleşmesi: Turfan Uygurları Moğolların Türkleşmesinde önemli rol oynamışlardır. Önemli Özellikleri Uygur Devleti siyasi başarılarından çok kültürel ve sanatsal faaliyetleri ile ön plana çıkmıştır. Bögü Kağan döneminde Gök-tanrı inancını ilk kez terk ederek Maniheizm (Işık) ve Budizm gibi dinlere inanmışlardır. Çin kültürünün ve bu dinin etkisiyle balık adını verdikleri şehirler kurarak yerleşik hayata geçmişlerdir. Özellikle yerleşik kültürün gelişmesi ile savaşçı atlı göçebe özelliklerini kaybetmişlerdir. Yine yerleşik kültürle birlikte tarım ve tarıma bağlı ticari faaliyetler Türklerde ilk kez görülmeye başlamıştır. Töreyi yazılı hale getiren ve yazılı hukuk kuralları oluşturmuşlardır. Önemli Edebi, Sanatsal ve Kültürel Özellikleri Mimarî eserler bırakan ilk Türk devletidir. Bunun sonucunda Türk tarihinin ilk şehirlerini kurmuşlardır. (Beşbalık, Ordubalık, Turfan) Mimariye bağlı olarak çini, fresk ve minyatür gibi sanatlar gelişmiştir. Mimarîde Türk üçgeni olarak da bilinen kubbe tarzını geliştirmişlerdir. Hareketli harf sistemine dayanan Uygur Alfabesini kullanmışlar ve matbaayı kullanan ilk Türk devleti olmuştur Baskı tekniğine gelişmeleri sonucunda ilk kez kütüphane kurmuşlardır. Önemli destanları Türeyiş Destanı ve Göç Destanı dır. Günümüze kadar ulaşan yazılı eserleri ise Karabalgasun, Sine-Uşi ve Moyen-çur yazıtlarıdır. Kültürel açıdan gelişmeleri Moğolları etkilemelerinde ve Moğolların Türkleşmesinde etkili olmuştur. Türk tiyatrosunun ilk örneği olan Orta Oyununu oluşturmuşlardır.

7 Kırgızların saldırısı üzerine Ötüken i terk edip güneye göçtüler. Bögü Kağan Dönemi nde Maniheizm dinini kabul ettiler. Matbaanın Avrupa ya gidişinde rol oynadılar. Yukarıda bazı özellikleri verilen Türk Devleti aşağıdakilerden hangisidir? A) Uygurlar B) Göktürkler C) Kumanlar D) Karahitaylar E) Hazarlar Türk tarihinde fiziki bir mekân olarak kütüphane kuran ilk topluluk aşağıdakilerden hangisidir? A) Osmanlılar B) Göktürkler C) Hunlar D) Büyük Selçuklular E) Uygurlar Moğolların Türkleşmesinde önemli rol oynayan Türk devleti aşağıdakilerden hangisidir? A) Turfan Urgurları B) İtil (Volga) Bulgarları C) Avarlar (Juan Juan) D) Hazarlar E) Kırgızlar AVAR (JUAN JUAN) DEVLETİ Kurucusu: Bayan Han Önemli Özellikleri: Hem Asya hem de Avrupa da devlet kurmuşlardır. Bayan Han döneminde Sasaniler ile ittifak yaparak İstanbul'u iki defa kuşatmışlardır. Günümüz Slav ve Rus toplumlarını etkileyerek kültürel ve siyasal açıdan gelişmelerini sağlamışlardır. Üzengi ve birçok savaş aletini Avrupalı toplumlara tanıtmışlardır. Hristiyanlığı benimsemeleri sonucunda milli benliklerini kaybetmişler ve Frank Krallığı tarafından yıkılmıştır. Aşağıdakilerden hangisi Avarların tarihteki etkilerinden biridir? A) Dede Korkut Hikâyeleri nin ortaya çıkması B) Anadolu nun kapılarının Türklere açılması C) Slav topluluklarının birbirleriyle kaynaşıp bütünleşmesi D) Türkler arasında İslamiyet in yayılmaya başlaması E) Kuruldukları bölgenin adının, onların adıyla günümüze kadar gelmesi BULGARLAR Orta Asya dan batıya göç eden Ogurlardan geldikleri tahmin edilmektedir. Karadeniz in Kuzeyinde devlet kursalarda Hazarların saldırısı sonrasında Tuna ve İtil (Volga) olarak iki kola ayrılmışlardır. Zamanla Hristiyanlaşarak benliklerini kaybeden Tuna Bulgarları XI. yüzyılda Bizans ın, XIV. yüzyılda Sırplar ın sonrada Osmanlıların egemenliği altına girdiler. İtil (Volga) Bulgarları ise İslamiyet i benimseyen ilk Türk devleti olmuştur. Günümüzde Rusya Federasyonu içerisinde "Tataristan" ve "Başkurdistan" toplumunu oluşturmaktadırlar. İBNİ FADLAN Abbasi halifesi Muktedir in 921 de İdil Bulgarları hükümdarı Almış Han a gönderdiği heyette yer aldı. Görevi, oradaki Müslüman bilginleri denetlemek, halifenin mektup ve armağanlarını sunmaktı. Önemli bir diplomat ve dikkatli bir gezgin olarak kabul edilen İbn Fadlan, bu yolculuğunu Rihla (Seyahatname) adlı eserde toplamıştır. İbni Fadlan ın eserinde yer verdiği Türk toplumları İdil Bulgar Hakanlığı ve Hazar Hakanlığı dır. Abbasî Halîfesi El-Muktedir, İtil Bulgar hükümdarı İlteber Almış ın talebi üzerine yıllarında İslamiyet i öğretmek amacıyla bir heyet göndermiştir. Bu heyette bulunan ve Türk ülkelerinde gördüklerini, duyduklarını seyahatnamesinde anlatan kişi aşağıdakilerden hangisidir? A) İbn Battuta B) Mesudî C) İdrisî D) İbn Fadlan E) Enverî MACARLAR IX yüzyılda Orta Avrupa da teşkilatlı bir krallık kurmuşlardır. Almanlarla (Germenlerle) mücadele içine girerek Balkanların Germenleşmesini engellemişlerdir. Zamanla içerisinde Hristiyanlaşarak milli benliklerini kaybetmişlerdir. Dünyadaki ilk "Türkoloji Enstitüsünü" kurarak Türk dili ve tarihi üzerindeki araştırmaları başlatmışlardır. TÜRGİŞLER (TÜRGEŞLER) Köktürklerden Orta Asya'da devlet kurmuşlardır. Köktürklerin etkisiyle parayı ve alfabeyi kullanmışlardır. Uygurların etkisiyle de yerleşik yaşama geçmişlerdir. Müslümanlarla mücadele ederek Orta Asya'nın İslamlaşmasını engellemişlerdir. En önemli hükümdarları Bağa Tarkan ve Sulı Kağan dır. OĞUZLAR (UZLAR) En kalabalık Türk boyu olan Oğuzlar Orta Asya'da Köktürkler ve Uygurların hâkimiyetinde yaşadılar. Bu devletin yıkılması sonrasında Oğuz Yabgu Devletini kurdular. Batıya göç eden Oğuzlar Hristiyanlığı benimsediler.

8 Güneye inen Oğuzlar ise İslamiyet'i benimsemişlerdir. Araplar Müslüman Oğuzlara Türkmen adını vermişlerdir. Oğuzlar tarihte sırasıyla Büyük Selçuklu, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı devletini kurdular. Balkanlara yerleşen Oğuzlar günümüzde Moldova sınırları içinde Gagauz bölgesinde yaşamaktadır. AK HUNLAR (EFTALİTLER) Büyük Hun Devletinin yıkılması sonrasında Hindistan ın kuzeyinde kurulmuşlardır. İran da ortaya çıkan "Mazdek İsyanı"nı bastırmışlardır. Göktürkler tarafından yıkılmışlardır. Oğuzlar Müslüman olduktan sonra daha çok aşağıdakilerden hangisiyle anılmaya başlanmıştır? A) Kölemen B) Türkmen C) Tatar D) Kıpçak E) Memlûk PEÇENEKLER Avrupa ya göç eden toplumlardan biri olan Avarlar bulundukları bölgelerde bir devlet teşkilatlanması oluşturamamışlardır. Bizans Devletinde, orduda paralı asker olarak görev almışlardır. Malazgirt Savaşı esnasında Büyük Selçuklu safına geçerek savaşın kazanılmasında etkili olmuşlardır. Çaka Bey ile de İstanbul kuşatmasına katıldılar (1091). Bizans ordusunda ücretli asker iken Malazgirt Savaşı nda Sultan Alp Arslan tarafına geçerek Bizans ordusunun mağlup olmasında etkili olan Türk topluluğu aşağıdakilerden hangisidir? A) Türgişler B) Karluklar C) Peçenekler D) Avarlar E) Bulgarlar HAZARLAR Kafkaslar ve Hazar Denizinin Kuzeyinde ve Orta Avrupa da siyasi bir teşkilatlanma oluşturmuşlardır. Yönetici zümresinin Musevi (Yahudi) olduğu Hazarlar arasında diğer devletlerle kurdukları ilişkiler sonucunda İslamiyet, Hristiyanlık ve Musevilik yayıldı. Dinî hoşgörünün bulunduğu Hazar ülkesinde, farklı dinlere inananlar ibadet ve ayinlerini serbestçe yapabilmiştir. Hazarların bu dönemi Hazar Barış Çağı olarak adlandırıldı. Türkler ile Müslümanlar arasında ilk savaş bu dönemde meydana gelmiştir. Müslüman Araplarla savaşarak İslamiyet in Karadeniz in Kuzeyinde ve Rusya da yayılmasını engellemişlerdir. Rus Knezliği tarafından yıkılmışlardır. Sasani İmparatorluğu na karşı Bizans İmparatorluğu ile ittifak kurmuştur. Kafkasya da İslam-Arap ordularını durdurmuştur. 965 yılında Kiyef (Kiev) Rus Knezliği tarafından yıkılmıştır. Özellikleri verilen Türk devleti aşağıdakilerden hangisidir? A) Avarlar B) Avrupa Hunları C) Hazarlar D) Bulgarlar E) Akhunlar KARLUKLAR Başlangıçta Köktürk, Bizans ve Uygur hâkimiyetinde yaşamışlardır. Talas Savaşında Çinlilere karşı Arapların yanında yer aldılar. IX. yüzyıl da başkenti Balgasun olan bir devlet kurdular. X. yüzyılda İslamiyet i kabul eden Karluklar, Karahanlılar Devleti nin kuruluşunda yer aldılar. Günümüzde Tacikistan sınırları içerisinde yaşamaktadırlar KIRGIZLAR Sırasıyla Hun, Köktürk, Uygur devletlerinin egemenliği altında yaşayan Kırgızlar, IX. yüzyılda Uygur Devleti ni yıkarak Ötüken i ele geçirdiler ve burada bir devlet kurdular. En önemli eserleri "Manas Destanı" ve "Yenisey Yazıtları"dır. DEVLET YÖNETİMİ DEVLETİ OLUŞTURAN UNSURLAR İslamiyet öncesi Türk toplumlarında devlet dört ana unsurdan meydana gelmekteydi. Bunlar; halk (kün), ülke (uluş), bağımsızlık (oksızlık) ve siyasi örgütlenmedir. İslam öncesi Türklerde bağımsızlık duygusuna verilen isim aşağıdakilerden hangisi olmuştur? A) Könilik B) Uzluk C) Tüzlük D) Ülüş E) Oksızlık EGEMENLİK ANLAYIŞI (ÜLÜŞ) Egemenlik devlet yönetimi ve ülke toprakları hanedan üyelerine aittir şeklinde ortaya çıkmıştır. Taht kavgalarını beraberinde getirmiştir. Taht kavgalarının sonucunda ortaya çıkan İç karışıklıklar devleti dış saldırılara açık hale getirmiştir.

9 Bütün bun durumların sonucunda devlet kısa sürede yıkılmasına neden olmuştur. Türk töresinde devleti kuran hanedanın erkek üyeleri devlet yönetiminde ortak hak sahibiydi. Bu durumun aşağıdakilerden hangisine yol açtığı savunulamaz? A) Hatunların ülke idaresine karışmasına B) Dinî ayaklanmaların çıkmasına C) Ülkenin parçalanmasına D) Taht kavgalarının yaşanmasına E) Üst düzey yöneticilerin, devlet yönetimine müdahalede bulunmasına HÜKÜMDAR Eski Türk devlet geleneğinde kut almış kişi hükümdar olurdu. Böylece kut un bir hanedana verilmesi diğer ailelerin taht mücadelesine karışmasını engellenmiştir. Hükümdar yasama, yürütme yetkilerini elinde toplamıştır. Bu durum monarşi hükümeti sisteminin uygulandığını gösterir. Hükümdar yetkilerini kısıtlayan tek unsur "töre" hükümleridir. Hükümdar Unvanları: han, kağan, hakan, şanyü, idikut, ilteber, ilteriş, tanhu dur. KUT ANLAYIŞI Hükümdara ve ailesine yönetme yetkisinin ilahi bir kudret (Göktanrı) tarafından verildiğine inanılmasıdır. Amaç: Kut anlayışının temelinde halkın hükümdara olan mutlak bağlılığını artırmak bulunmaktadır. Uyarı: Kut inancının varlığı teokratik devlet yapısını göstermez. Kısaca Türklerde Tanrı-kral anlayışı görülmemiştir. Eski Türk devletlerinde hükümdara, yönetme yetkisinin Tanrı tarafından verildiğine inanılmıştır. Aşağıdakilerden hangisi, İslamiyet ten önce kurulan Türk devletlerinde bu yetkiye verilen addır? A) Şad B) Kut C) Tekin D) Toy E) Balbal İKİLİ YÖNETİM Egemenlik anlayışının sonucunda ülkenin doğu-batı, kuzey-güney veya sağ-sol gibi idari bölümlere ayrılarak yönetilmesidir. Amaç: Böyle bir anlayışın oluşturulmasında, sınırların genişlemesine bağlı olarak ülke yönetimini kolaylaştırmak ve uzak bölgelerde otoriteyi sağlamak olmuştur. Sonuç: Ancak Yabguların zaman zaman bağımsızlık mücadelesine girişmesi devletin kısa sürede yıkılmasına neden olmuştur. Uyarı: Yabgular içişlerinde serbest, dışişlerinde ise doğuda ki kağanın egemenliği altında töre hükümlerini uygulayarak devleti yönetirlerdi. Bu durum federal devlet yapısının uygulandığını göstermektedir. Türklerde görülen ikili yönetim anlayışı aşağıdaki devlet yapılarından hangisinin uygulandığını gösterir? A) Demokratik B) Monarşi C) Meşrutî D) Federal E) Merkeziyetçi Hükümranlık Alametleri (Sembolleri): Otağ (Çadır) Taht (Örgin) Unvan Nevbet (Davul) Kotuz (Sorguç) Yay Dokuz Tuğ (Sancak) Kemer (kur) Kılıç / kama Berge (kamçı) KATUN (HATUN) Türk devlet geleneğine göre hükümdar eşleri de yönetimde söz sahibi idi. Bu duruma; hükümdar başkentte bulunmadığında ona vekâleten ülkeyi yönetmesi, gerektiğinde kurultay toplantılarına katılması, yabancı devlet elçilerini kabul etmesi, buyruklar çıkarabilmesi kanıt olarak gösterilebilir. Dünya nın bilinen ilk kadın hükümdarı İskit hükümdarı Tomris Hatun olmuştur. Yaradılış Destanı nın da Yaradan a ilham veren Ak Ana adındaki bir kadın tasvir edilmiştir. Orhon Kitabelerinde Gök Tanrı, Türk milleti yok olmasın diye babam İlteriş Kağan ile annem İl Bilge Hatun u tahta çıkarmış. ifadesi yer almaktadır. MECLİSLER Türk devletlerinde, Kurultay, Toy ve Kengeş adı verilen ve danışma kurulu niteliğinde olan meclisler bulunmaktaydı. Bu meclislerde devletin siyasi, askeri, ekonomik ve kültürel işleri görüşülürdü

10 Kurultay Yılın belli günlerinde toplanan ve sadece devlet adamlarının katılabildiği meclistir. Kurultay'a Kağan, hatun, hanedan üyeleri, devlet adamları ve boy beyleri katılabilirdi. Kurultay'a katılma hakkına sahip olanlara "Toygun" ünvanı verilmiştir. Toy Yılda bir defa toplanan devlet adamlarının yanında halkında katılabildiği şenlik ve şölen niteliğindeki meclistir. Kengeş Bilim adamlarından oluşan ve hükümdara danışmanlık yapan meclistir. Bu meclise katılan bilim adamlarına "Tayanç" adı verilmiştir. Diğer Meclisler Avrupa Hunları: Seçkinler Meclisi Tabgaçlar: Nazırlar Meclisi Hazar Hakanlığı: İhtiyarlar Meclisi Peçenekler: Komenton Tuna Bulgarları: Millet Meclisi BİLGİ NOTU ayukı: hükümet aygucu: vezir tigin: kağan çocuğu şad: hanedan üyesi vali ilteber / erkin: yüksek devlet memuru, idareci kül erkin: Oğuzlarda hükümdar apa tarkan / tarkan / baga tarkan / buyruk: bakan, nazır, komutan inanç/inal/ataman: tigin eğitmeni tudun: vergi memuru tutuk: askerî vali bitikçi: katip emçi / otacı: tabip sübaşı: ordu komutanı agıçı / ağılığ: hazinedar bitigçi / tamgaçı / tuğracı): mühürdar ağılığ: hazineden sorumlu görevli kün: halk ordu: kent Otacı / emci: hekim İslamiyet öncesi Orta Asya Türk devletlerinde idarecilik ve devlet yönetimi konusunda tecrübe kazanmak amacıyla, bağlı boy ve oymakların başına gönderilen hakan çocuklarının aldığı unvan aşağıdakilerden hangisidir? A) Yabgu B) Atabey C) Otaçı D) Şad E) İnal TOPLUMSAL (SOSYAL) VE YAPI Orta Asya'da yaşayan Türk boyları genel olarak atlı göçebe yaşam tarzı sürmüşlerdir. Göçebe yaşamın ortaya çıkmasında coğrafya ve iklim şartları etkili olmuştur. Uygurlarla birlikte yerleşik yaşam ortaya çıkmıştır. Bunun sonucunda yarı göçebe kültür başlamıştır. İslamiyet öncesi Türklerde Ortaçağ Avrupası nda görülen sosyal sınıflaşma görülmez. Sosyal sınıflaşmanın görülmemesinde, Göçebe yaşama bağlı olarak toprakların devlet mülkiyeti altında olması ve ortak mülkiyet anlayışının bulunması Kanunlara (törelere) hükümdarda dâhil herkesin uymak zorunda olması (hukuk üstünlüğü) etkili olmuştur. Sosyal ve siyasal yaşamı düzenleyen ve yazılı olmayan hukuk kurallarına töre adını vermişlerdir. Törelerin temelini gelenek ve görenekler oluşturmaktadır. Ayrıca törelerin belirlenmesinde hükümdar emirleri ve kurultay kararları etkili olmuştur. Törelerin değişmez kuralları ise adalet (könilik), faydalık/iyilik (uzluk), eşitlik (tüzlük) insanlık (kişilik)'tir. Halk (kün) farklı alt tabakalardan oluşmaktaydı. Bunlar: Oğuş: Aile Urug: Aşiret Bod: Boy Bodun: Millet İl: Devlet Aşağıdakilerden hangisi İslam öncesi Türklerde görülen törelerin değişmez kuralları arasında gösterilemez? A) Adalet (Könilik) B) Faydalık (Uzluk) C) Eşitlik (Tüzlük) D) İnsanlık (Kişilik) E) Bağımsızlık (Oksızlık) GÖÇEBE YAŞAMIN TOPLUM ÜZERİNE ETKİLERİ Temel üretim faaliyeti hayvancılık olmuştur ve hayvancılığa dayalı ticari faaliyetler gelişme göstermiştir. Hareketli ve dinamik yapı güçlü ordu teşkilatının oluşturulmasında etkili olmuştur. Ayrıca ordu-millet" yapısı gelişmiş ve eli silah tutan herkes asker sayılmıştır. Hukuk tazminat esasına dayandırılarak pratikleştirilmiştir. Yazısız hukuk kuralları olan töre gelişmiştir. Bu nedenle uzun süreli hapis cezaları görülmez

11 ve idam cezası sadece devlete karşı işlenen suçlarda uygulanmıştır. Din doğa olaylarına bağlı olarak gelişme göstermiştir. Sanat faaliyetleri taşınabilir malzemeden oluşmuştur. Ayrıca ekonomik faaliyetler ve dini inanç sanatın şekillenmesinde etkili olmuştur. Sanatta hayvan üslubu adı verilen anlayış ortaya konmuştur. YERLEŞİK YAŞAMIN TOPLUM ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Hayvancılığın yanında "tarım" ve tarıma dayalı ticari faaliyetler gelişme göstermiştir. Şehirleşmeye bağlı olarak güçlü surların inşa edilmesi savaşçı özelliklerini kaybetmelerinde etkili olmuştur. Hukuk yazılı hale getirilmiştir. Özellikle yerleşik yaşam ve ticaretin uluslararası boyuta ulaşması hukukun yazılı hale gelmesinde etkili olmuştur. Yerleşik yaşamla beraber ilk kez "mimari" ve buna bağlı olarak "minyatür", "çini" ve "fresk" sanatları gelişme göstermiştir. Yerleşik hayatla birlikte kıvrak dal bitki üslubu sanatta egemen üslup haline gelmiştir. TÜRKLER VE TARIM Türklerde tarımsal faaliyetler Hunlardan itibaren görülmeye başlamıştır ancak tarımın ekonomiye dönüşmesi ise Uygurlarla birlikte başlamıştır. Tarımsal faaliyetlere kanıt olarak, Sulama kanalları Su değirmenleri Tarım aletleri (saban, orak vb.) Tohumluk buğday ambarları veya tahıl fosilleri Halktan toprak, konut veya ürün vergisi alınması gösterilebilir. TÖTÖ ve AKTURA KANALI Orta Asya'da, Fergana Vadisi'nde Hunlar tarafından yapılıp Göktürkler tarafından da kullanılan sulama kanalı. Sovyet arkeologlar, Tötö Kanalının çok çetin bir arazide zor mühendislik çabalarıyla gerçekleştirildiğini belirtmişlerdir. 30 km uzunluğundaki Tötö Kanalı 1935'den beri Ruslar tarafından sulama amaçlı olarak kullanılmıştır. ORTA ASYA NIN COĞRAFİ VE İKLİM KOŞULLARININ YAŞAM ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Karasal iklim özelliklerine bağlı olarak iklimin sert ve değişken olması ayrıca yıllık sıcaklık farklarının fazla olması beraberinde toplumu göçebe yaşama itmiştir. Ayrıca hayvancılığa bağlı olarak otlak bulma ve su arayışı sonucunda göçebe yaşam tarzı zorunlu hale gelmiştir. Göçebe yaşam sonucundaki bu hareketlilik insanların dinamik bir yapıya sahip olmalarında etkili olmuştur. Buda askeri yapının güçlü hale gelmesinde önemli yere sahiptir. Bulundukları coğrafyada doğal korunakların (dağ, deniz, çöl vs) olmaması sonucunda dış saldırılara açık kalmışlardır ve savaşçı özelliklerini geliştirmişlerdir. Tarım faaliyetleri azda olsa hayvanlarının ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde ırmak kenarlarında gerçekleştirilmişlerdir. NEVRUZ Eski Türk toplulukları, bayramlarını ilkbaharın gelişi olan mart ayında kutlamaktaydılar. Bu ay aynı zamanda yeni yılın ilk ayıdır. Bayram yapılan gün, Türk toplulukları arasında yeni gün (yengi kün) şeklinde adlandırılıyordu. Bu kelime Farsça nevruz kelimesinin tam karşılığıdır. TÜRK KÜLTÜRÜNÜN DİĞER TOPLUMLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Avar, Peçenek, Kuman Türkleri, o zamana kadar devlet kuramamış olan Romenleri ve Balkan Ulah ve Slavlarını teşkilatlandırarak tarih sahnesine çıkmalarına ön ayak olmuşlardır. Türkler, Çin, Afganistan, Belucistan, Hindistan, Rusya, Macaristan ve Bulgaristan gibi ülkelere başta devlet yönetimi ve askerlik olmak üzere teşkilatlanma konusunda örnek olmuştur. Avrupalı toplumlar, ceket, pantolon, üzengi, orduda onluk sistem, et konservesi ve turan taktiğini Türklerden etkilenerek uygulamaya başlamışlardır. KÜRK YOLU Hazar ve Bulgar ülkelerinden başlayıp Ural-Sibirya Altay-Sayan dağ silsilesi üzerinden Çin e ve Amu Irmağına kadar ulaşan ve İpek Yoluna paralel uzanan en eski ticaret güzergâhıdır. Bu yolun başlıca ticari malları sincap, sansar, tilki, vaşak, kunduz vs kürkleri ve bunlardan elde edilen ürünlerdi. İPEK YOLU İpek Yolu güzergâh türevi üç kanatlı bir yelpazeyi andırır. Çin (Pekin - Sian - Şangay)'den başlayan yol Türkistan - Maverünnehir - İran-Türkiye ve nihayet Macaristan'da biter. Yol kuzeyden Kırım, güneyden ise Aden - Mehre bölgesinden Akdeniz havzasına kavislenir. DİNİ İNANIŞ İslamiyet ten önce Türkler arasındaki en yaygın din Gök- Tanrı olmuştur. Kadın tanrıçaya ise "Umay" adı verilmiştir. Bu dinin içerisinde farklı inanç sistemleri ortaya çıkmıştır. Bunlar, En eski inanç sistemleri totemizm dir. Totemlerine Ongun adını vermişlerdir. Bunlar; çift başlı kartal, bozkurt, kartal ve ejderhadır.

12 İnançlarının arasında sihire dayanan Şamanizm de önemli yer tutmaktaydı. Doğa Kültü (Natürizm): Tabiat varlıklarını kutsallaştırmadır. Ata Kültü (Animizm): Ölmüş büyükleri kutsallaştırmadır. Türkler kendilerine özgü bu dinde ahiret inancına (öldükten sonra yaşamaya) da yer vermişlerdir. Buna, ölülerini eşyaları ile birlikte gömmeleri, cesetleri mumyalamaları, ölülerini kurgan adı verilen oda şeklindeki mezarlara gömmeleri. hayatı boyunca öldürdüğü düşman sayısınca balbal (mezar taşı) dikmeleri. cennet (uçmağ) ve cehennem (tamu) anlayışlarının olması. Bun dinde din adamlarına kam, baksı ve şaman gibi unvanlar verilmiştir. Ölülerin arkasından düzenlenen cenaze törenlerine Yuğ adı verilmekteydi. Ölülerin arkasından söylenen ağıtlara "Sagu" adı verilmiştir. İslamiyet öncesi Türk devletlerinde din ve inanış toplumun sadece sosyal yaşamını şekillendirmiş, devlet işlerine karıştırılmamıştır. Ayrıca din adamlarının devlet yönetimi üzerinde; devlet adamlarının da din üzerinde yetkileri bulunmamaktadır. Bu yüzden devletler teokratik bir nitelik göstermez. Onluk sistem geçmişten günümüze bütün Türk ve yabancı ordu teşkilatını etkilemiştir. Bu nedenle geçmişten günümüz Türklerde en az değişime uğrayan yapı ordu teşkilatlanması olmuştur. Türklerde ücretli askerî bir sınıf yoktur. Halk içinde kadın erkek ayrımı yapılmaksızın hemen her Türk, iyi bir asker ve her an savaşa hazır durumdadır. Bu yüzden Türk milleti için ordu-millet deyimi kullanılmıştır. Türkler ordularında yelme adı verilen keşif ve akıncı birliklerine yer vermişlerdir. Savaşlarda turan (çember hilal sahte ricat) taktiğini sıkça uygulamışlardır. Kullandıkları savaş aletleri at, ok (ıslıklı ok), yay, mızrak(kargı), kılıç, süngü, kalkan, kama, gürz olmuştur. AT KANATLI TÜRK UÇUP GİDERKEN At, Türklerle âdeta özdeşleşmiştir. Türkler atı erken devirlerde tanımış, çok iyi kullanabilmeleri sayesinde başka milletlere üstünlük sağlamış ve başka alanlarda hayatlarını sürdürme imkânını elde etmişlerdir. Savaş alanlarında, her an her yerde hareketli, hızlı, yorulmaz atları ustalıkla kullanmışlardır. Küçük boylu, sağlam, dayanıklı, sahibi tarafından çok sevilen atlar Türk boyları için bir insan kadar değerliydi. Türkler at üstünde yer, içer, alışveriş yapar, sohbet eder ve uyurlardı. Kaşgarlı Mahmut un Türk ün Kanadı olarak nitelendirdiği savaş aracı aşağıdakilerden hangisidir? A) At B) Ok C) Yay D) Mızrak E) Kalkan DİĞER DİNLER Maniheizm Uygurlar Budizm Uygurlar, Türgişler Hıristiyanlık Avarlar, Macarlar, Tuna Bulgarlar, Peçenekler, Uzlar, Kumanlar. Musevilik Hazar Hakanlığı (Karaim Türkleri) İslamiyet İlk kez İtil Bulgarları İslam öncesi Türklerde din ve inanış ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Doğa varlıklarını kutsallaştırmaları B) Tek tanrılı inancı benimsemeleri C) Farklı dinlere inanmaları D) Ölen atalarını tanrılaştırmaları E) Öldükten sonra yaşamın devam edeceğine inanmaları ORDU TEŞKİLATI İlk düzenli Türk ordusu Hun Hükümdarı Mete tarafından M.Ö 209 da onluk sistem esas alınarak kurulmuştur. EDEBİYAT TÜRKLERİN KULLANDIĞI ALFABELER Orhon (Göktürk) Alfabesi: Türklerin kullandığı ilk alfabedir. Yenisey Yazıtları bu alfabenin ilk şeklini oluştururken, Orhon Kitabeleri ise en gelişmiş halini gösterir. 38 harften oluşmaktadır. Uygur Alfabesi:18 harften oluşan bu alfabe Türklerin diğer bir milli alfabesidir. Hareketli harf sistemine dayanan bu alfabe Uygurların matbaayı kullandıklarının bir göstergesidir. Arap (Sami) Alfabesi: İslamiyet'in kabulü ile kullanılmaya başlanmıştır. Kiril Alfabesi:1991 yılına kadar SSCB hâkimiyetinde yaşayan Azerbaycan, Kırgızistan, Özbekistan, Kazakistan ve Türkmenistan tarafından kullanılmıştır. Latin Alfabesi: İlk olarak Azerbaycan daha sonrada Türkiye Cumhuriyeti tarafından kullanılmıştır.

13 SÖZLÜ EDEBİYAT ÜRÜNLER Sav: Atasözü Sagu: Yuğ adı verilen ölüm törenlerinde ölen kişinin erdemlerini ve onun ölümünden duyulan hüznü, acı, üzüntüyü dile getiren şiirlerdir. En önemli örneği Divan-ı Lugati t Türk'te yer alan "Alp Er Tunga Sagusu"dur. Koşuk:Sığır denilen sürek avlarında ve toy şölenlerinde söylenen şiirlerdir Konusu daha çok doğa, aşk, savaş ve yiğitliktir. Türk şiirinin ilk örnekleridir. (Bilinen ilk Türk şairi Aprın-Çur Tigin dir.) Destan Çoğu kez kadın kişiliğinde odaklanmış bir güzellik, Yiğitliğin tarihin her döneminde baş üstünde tutulmuşluğu, Atın ve bozkurdun insana sadık bir yoldaş olduğu, Kurdun ana, baba ve hatta tanrı olması, Yurt kabul edilen coğrafyanın kutsallığı gibi unsurlardır. Altay Türkleri: Yaradılış Destanı İskitler: Alper Tunga Destanı ve Şu Destanı Asya Hunları: Oğuz Kağan Destanı Avrupa Hunları: Atilla Destanı Göktürk: Bozkurt Destanı ve Ergenekon Destanı Uygurlar: Türeyiş Destanı ve Göç Destanı TÜRK DESTANLARI ALTAY TÜRKLERİ Yaradılış Destanı: Tanrı Ülgen'in dünyayı ve insanı yaratması anlatılır. Ayrıca en eski Türk destanıdır. İSKİTLER Şu: İskit hükümdarı Şu ile Makedonya Kralı İskender (Zülkarneyn) arasında geçen savaşları anlatır. Alper Tunga: İskit hükümdarı "Alp Er Tunga" ile İranlılar arasında geçen savaşları anlatır. Ayrıca bu destan Firdevsi'ye ait Şehname ye de konu olmuştur. HUNLAR Oğuz Kağan Destanı: Hun hükümdarı "Mete"nin hayatı etrafında şekillenen bu destan Oğuz boylarının oluşumunu anlatır. XVII. yüzyılda Ebü'l-Gazî Bahadır Han tarafından yazıya geçirilmiştir. GÖKTÜRKLER Bozkurt Destanı: Türklerin aşına (dişi kurt) soyundan çoğalıp düşmanlarının öcünü alması anlatılır. Ergenekon Destanı: Türklerin demir dağını eritip Ergenekon dan çıkışı anlatılır. UYGURLAR Türeyiş Destanı: Türk prensesinin tanrı kurt ile evlenmesi ve kurt sesli Dokuzoğuzların türemesi anlatılır. Göç (Kutlu Dağ) Destanı: Kutlu Dağın parçalanması ve "Gali Tegin"in ölümü üzerine Uygur ülkesinde meydana gelen kuraklık ve kıtlık dönemi anlatılır. KIRGIZLAR Manas Destanı: Kırgızların milli kahramanı Manas'ın hayatı ve Kırgız kültürünü İslam dönemi içerisinde anlatılır. Aynı zamanda dünyanın en uzun destanıdır. OĞUZLAR Dede Korkut Hikâyeleri:Oğuz Türklerinin bilinen en eski destanıdır. Günümüze kadar ulaşan Dresten nüshası 12 hikâyeden oluşurken, Vatikan nüshası 6 hikâyeden oluşmaktadır. Kök Türklere ait Ergenekon Destanı aşağıdakilerden hangisini anlatır? A) Türklerin asena (dişi kurt) dan türemesini B) Oğuz Kağanın hayatını ve Türk boylarının oluşumunu C) Türklerin Çinlilerle karşı verdikleri mücadeleleri D) Türklerin demir dağını eriterek yeni yurt arayışını E) Kavimler Göçünü Türklerin aşına (dişi kurt) soyundan çoğalıp düşmanlarını yenmesini anlatan destan aşağıdakilerden hangisidir? A) Türeyiş B) Kutlu Dağ C) Ergenekon D) Bozkurt E) Oğuz Kağan Aşağıdakilerden hangisi Tanrı Ülgen in Dünya yı ve insanı yaratmasını anlatan ve ayrıca Türklere ait en eski destan niteliğindedir? A) Yaradılış B) Alper Tunga C) Türeyiş D) Kutlu Dağ E) Manas YABANCI DESTANLARDA ANLATILAN TÜRKLER İgor Destanı: Ruslara ait bu destanda Kuman (Kıpçak) Türklerinden bahsedilmiştir. Nibelüngen Destanı: Almanlara ait bu destanda Hun Türklerinden bahsedilmiştir. Ayrıca Hun İmparatoru Atilla Avrupalılar tarafından "Tanrının Kamçısı" olarak tasvir edilmiştir. Ruslarla yaptıkları savaşlar İgor Destanı na, Oğuzlarla yaptıkları savaşlar ise Dede Korkut Hikâyeleri ne konu olan Türk kavmi aşağıdakilerden hangisidir? A) Kıpçaklar B) Peçenekler C) Hunlar D) Avarlar E) Eftalitler

14 YAZILI EDEBİYAT ÜRÜNLERİ Göktürk (Kutluk): Orhon Kitabeleri, Bugut Yazıtı Uygur: Karabalgasun, Sine Usı ve Moyençur, Taryat Terhin yazıtları ile Sekiz Yükmek, Kaynalam Karam Papam Karam (İki Prens Hikâyesi), Altun Yaruk Kırgız: Yenisey Yazıtı Kıpçak (Kuman):Codex Cumanicus ORHON (GÖKTÜRK) KİTABELERİ Tarihi Özellikleri Türk tarihinin ilk yazılı belgeleridir. Bu durum Türklerin tarih çağlarına VIII. yüzyılda Kök Türk Devleti döneminde geçtiğini gösterir. VIII. yüzyılda, II. Kök Türk Devleti döneminde; Bilge Kağan, Kül-Tegin ve Vezir Tonyukuk tarafından oluşturulmuştur. Yollug Tegin tarafından yazılmıştır. (Bu nedenle, Yollug Tegin ilk Türk edebiyatçısı ve tarihçisi olarak bilinmektedir.) 18. yüzyılda İsveçli Johan Von Strahlenberg tarafından bulunmuştur. İlk kez Danimarkalı bilim adamı W. Thomsen tarafından okunmuştur. Günümüzde Moğolistan sınırları içindedir. İçeriğine Ait Özellikler Siyasi beyanname (Siyasetname) türünde yazılmış bir eserdir. (İyi bir devlet adamının ve yönetiminin nasıl olması gerektiğine dair bilgiler içerir.) İçeriği dikkate alındığında ayrıca Türklerde demokratik ve sosyal - hukuk devleti anlayışının var olduğunu gösterir. Bu anıtlar Türk adının, Türk milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metinlerdir. Kitabelerin belli bölümleri Çince yazılmıştır. İlk okunan kelimesi Tengri (tanrı)'dır. Orhun Kitabeleri hakkında aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Gök Tanrı inanç sistemine ait bilgiler verir. B) Kavimler Göçü nün nedenlerini anlatır. C) Danimarkalı bilim adamı Thomsen tarafından okunmuştur. D) Türklere ait unvanlar hakkında bilgi verir. E) Farklı kişiler adına dikilen yazıtlardan oluşur. CODEX CUMANİCUS Kıpçaklardan kalan en önemli eser dil ve kültür alanında Codex Cumanicus diye adlandırılan eserdir. Türkçe, Farsça ve Latince bir lügat olan eserde aynı zamanda Türkçe gramerlerin esasları açıklanmakta ve Türk halk edebiyatından parçalar yer almaktadır. Eserin orijinal nüshası İtalya San MarcoKütüphanesi ndedir. I. Latince II. Farsça III. Kıpçakça Üç farklı dilde üç sütun halinde yazılmış olan Codeks Cumanikus adlı sözlük yukarıdaki dillerden hangisini içermez? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yanız III D) I ve II E) I, II ve III SANAT GÖÇEBE YAŞAM VE SANAT Göçebe yaşamda sanat taşınabilir malzemeden ekonomi ve dine bağlı olarak gelişme göstermiştir. İskitlerde sanatta Hayvan Üslubu oluşturulmuştur Hayvan Üslubu: Türkler; demircilik, dokumacılık, dericilik, maden ve ahşap işçiliği gibi el sanatları ile uğraşmışlardır, yaptıkları eserleri çeşitli hayvan ve hayvan mücadele sahnelerini gösteren motiflerle süslemişlerdir. Sanatsal Faaliyetleri Dokumacılık Maden işlemeciliği Taş işlemeciliği Heykelcilik YERLEŞİK YAŞAM VE SANAT Yerleşik yaşamın ilk kez başladığı Uygurlar da mimari ve ona bağlı diğer sanatlar ortaya çıkmıştır. Uygurlarda ilk mimari yapılar Stupa adı verilen Budist manastırların inşaası ile başlamıştır. Sanatsal Faaliyetleri Mimari Çini Fresk (Duvar resmi) Minyatür VIII. yüzyıla tarihlenen ve Türklerin tarih çağlarına geçtiğini gösteren edebi eser aşağıdakilerden hangisidir? A) Orhon Kitabeleri B) Kutadgubilig C) Sine Uşi yazıtları D) Buğut Yazıtları E) Divanı Lügatit Türk Türklerde aşağıdaki sanatlardan hangisinin ortaya çıkmasında yerleşik yaşamın bir etkisi olduğu söylenemez? A) Mimari B) Çini C) Fresk D) Minyatür E) Heykel

15 MÜZİK ve TİYATRO İslam öncesi Türklerde müzik ve tiyatro sanatları da görülmüştür. Kopuz Türklerin milli çalgısı olmakla birlikte nevbet (davul), obua, kudüm, çevgen, dombra ve kithara diğer müzik aletleridir. Uygurlarda Türk tiyatrosunun ilk örnekleri olan "ortaoyunu" görülmüştür. KURGAN VE BALBAL Kurgan: Türkler ölümden sonraki yaşama ait dinî inanışları sebebiyle kurgan adı verilen mezarlar yapmışlardır. Mezar odasına ölen kişi mumyalanarak eşyaları ve bazı hediyelerle, atı ile gömülürdü. Türklere ait önemli kurganlar; "Pazırık", "Esik" ve "NoinUla"dır TÜRKLERİN GÜNÜMÜZE KADAR KULLANDIKLARI TAKVİMLER On iki Hayvanlı Türk Takvimi: Türklerin kullandığı ilk takvimdir. Hicri Takvim: İslam ın kabulü sonrasında Türk İslam devletleri tarafından siyasi ve sosyal yaşamı düzenlemede kullanılmıştır. Celali Takvim: Melikşah döneminde hazırlanmış ve B. Selçuklu Devleti tarafından mali işleri düzenlemede kullanılmıştır. Rumi Takvim: Osmanlı Devleti tarafından mali işleri düzenlemede kullanılmıştır. Miladi Takvim: 1 Ocak 1926 yılından itibaren Türkiye Cumhuriyet i tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Pazırık Kurganı: Hunlara ait bu kurganda ise dünyanın en eski halısı olarak kabul edilen Pazırık Halısı bulunmuştur. Rusya da Ermitaj Müzesi ndedir. Esik Kurganı: MÖ VII. yüzyıla ait olan Kazakistan da Isık Gölü yakınlarında bulunmuştur. Hunlara ait bu kurganda bulunan en önemli eser Altın Elbiseli Adam Zırhı dır. Rusya da Ermitaj Müzesi ndedir. Balbal: Öldürülen düşmanları temsil eden balballar da diğer heykel örnekleri arasında yer almaktadır. bengütaş, babataş, kadıntaş gibi adlarla da anılan balballar, aynı zamanda ahiret inancının da bir göstergesidir. Üzerinde süvari ve geyik figürleri içeren ve bordürleri barındıran İslam öncesi döneme eser aşağıdakilerden hangisidir? A) Pazırık Halısı B) Altın elbiseli adam C) Kül Tegin Heykeli D) Bulgar Testisi E) Moyençur balbalları BİLİM ON İKİ HAYVANLI TAKVİM İslam Öncesi Türklerin On iki Hayvanlı Türk Takvimini yapıp kullanmaları onların astronomi ve matematik bilimi alanında önemli bir bilgi birikimlerini olduğunu gösterir. MUMYACILIK Ölülerini mumyalamaları başta eczacılık olmak üzere tıp, kimya ve anatomi alanında geliştiklerini gösterir ÇİÇEK AŞISI Uygur a ait metinler incelendiğinde çiçek ilkel çiçek aşısını kullandıkları görülmektedir.

16