Türkiye de Geleneksel ve Organik Ürün Fiyatları Üzerine Bir Değerlendirme

Transkript

1 Türkiye de Geleneksel ve Organik Ürün Fiyatları Üzerine Bir Değerlendirme Zerrin KENANOĞLU BEKTAŞ1 Özlem KARAHAN UYSAL2 1Dr. E.Ü Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Bornova İZMİR 2Öğr.Gör. Dr E.Ü Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Bornova İZMİR Özet Türkiye de organik ürünlerin üretim ve tüketiminin gelişimine ket vurduğu söylenen en önemli faktörlerden biri fiyattır. Üreticiler ellerine geçen fiyatın organik üretimin getirdiği ilave külfetleri karşılayacak düzeyde olmadığını savunurken, tüketiciler de fiyatların yüksek olduğu yönünde bir önyargıya sahiptirler. Organik ürünlerin fiyatları konusunda istatistiki verilerin olmaması nedeniyle bu konuya uzman kişiler dahi net bir yorum getirememektedir. Organik ürün fiyatları hakkında bir bilgi kirliliğinin olduğu ifade edilebilir. Bu çalışmada organik ürünlerde üretici eline geçen fiyatlar, tüketici fiyatları ve ihraç fiyatları incelenmiştir. Yurtiçi piyasadan toplanan veriler yardımıyla, organik ve geleneksel ürünlerin fiyatları arasındaki farklar, ayrıca, organik ürün fiyatlarının farklı satış noktalarında nasıl değişiklik gösterdiği belirlenmeye çalışılmıştır. Tüketicilerin organik gıda tüketimi için ödemekte oldukları fiyat farklarının ürüne ve alışveriş yerine göre önemli oranda değiştiği saptanmıştır. Elde edilen bulguların başta tüketiciler olmak üzere organik sektörle ilgisi bulunan tüm paydaşlara katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Anahtar kelimeler: Organik tarım, üretici fiyatı, tüketici fiyatı, ihraç fiyatı An Evaluation of the Conventional and Organic Product Prices in Turkey Abstract In Turkey, price is considered to be one of the most important factors restricting the production and consumption of organic products. While producers claim that the premiums they received for organic products were not accounting for the additional costs of organic production; consumers have a prejudgement, that organic products are too expensive. Since, statistical data on organic product prices do not exist, even specialists can not clarify the situation. It may be said that, information pollution existed on organic product prices. In this paper, producer prices, consumer prices and export prices of organic products were investigated. Using the data collected from domestic market, differences between organic and conventional product prices, as well as, the organic product price differentials between major sales points of these products were determined. It is put forward that the price premiums paid by consumers for consumption of organic products were varied to a great extend according to the product and the sales point in question. It is believed that, the findings of the study would be of considerable contribution to all stakeholders involved in the organic sector, and particularly to consumers. Key words: Organic agriculture, producer prices, consumer prices, export prices 1. Giriş Gelişmiş ülkelerde tüketicilerin çevre ve insan sağlığı açısından sağlıklı ürünler talep etmelerine bağlı olarak üreticilerde de çevre bilincinin oluşması organik tarımın hızla gelişmesini sağlamıştır. Söz konusu tüketici talebinin üretici nezdindeki başlıca göstergesi organik ürünlerin geleneksel ürünlere göre daha yüksek fiyattan alıcı bulmasıdır. Bu olgu sektördeki büyümeye ivme kazandırmıştır. Dünyada organik tarım hızlı bir gelişme göstermiş, 2009 yılında 160 ülkede 1.8 milyon üretici, organik sertifika altına alınmış (doğal toplama alanları, su ürünleri ve ormanlar dahil) olup toplam 79.2 milyon hektarlık alanda organik tarım yapmaktadır. Organik standartlara göre sertifikalanmış organik tarım yapılan alanlarının % ü Okyanusya, % si Avrupa, % u Latin Amerika, % 9.62 si Asya, % 7.12 si Kuzey Amerika, % 2.76 sı Afrika kıtasındadır. Dünyada organik gıda ve içecek sektörünün satış değeri 2009 yılında milyar dolara ulaşmıştır. Organik ürünlerin tüketimi açısından ise en büyük pazarlar Kuzey Amerika ve Avrupa dır (FİBL and IFOAM, 2011). Türkiye de üreticilerin organik tarımı benimsemelerinin nedeni çevre bilinci değil, organik ürünler ile geleneksel olarak yetiştirilen ürünler arasında üretici eline geçen fiyat farkının yüksek olması ve/veya pazar garantisidir. Ancak gerek zamanla organik tarımın bir çok gelişmekte olan ülkelerde yapılmaya başlanmasının getirdiği yoğun rekabet gerekse pazarlama kanalının işleyişindeki diğer aksaklıklar nedeniyle organik ürünlerin pazarlanmasında sıkıntılar yaşanmaktadır. Belli dönemlerde organik olarak yetiştirilen ürünler dış satım firmaları tarafından alınmayabilmekte veya üretici ürününü tatmin edici olmayan fiyat farkları ile hatta tamamen geleneksel ürün fiyatlarından satmak zorunda kalabilmektedir. Türkiye de organik ürünlere yönelik tüketici bilincinin son yıllarda arttığı söylenebilir. Ancak kesin rakamlar mevcut olmamakla beraber, organik ürünlerin yurtiçi piyasasındaki gelişmenin sınırlı olduğu da bilinmektedir. Bunun en önemli nedeni; geleneksel ürünler ile organik ürünlerin tüketici fiyatları arasında büyük fark bulunması ve tüketicinin gelir düzeyinin düşük olması şeklinde açıklanmaktadır. Üretici düzeyinde, üreticinin organik üretim sistemine geçmesini veya organik üretimine devam etmesini sağlayacak, ancak, perakende düzeyde de tüketicinin ödeyebileceği makul bir 964

2 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma fiyat oluştuğu takdirde sektörün gelişiminin hızlanacağ ı ve sağlıklı bir hal alacağ ı açıktır. Bununla beraber, Türkiye de geleneksel ve organik ürünlerin fiyatlarını çeşitli açılardan karşılaştıran çalışmalar oldukça sınırlıdır ve genellikle çok az sayıda veriyi içermektedir. Dolayısıyla, bu çalışmanın organik tarımla ilgili çalışmalar yürüten kurum ve kuruluşlara, organik ürün üreticilerine ve tüketicilere önemli bir katkısının olacağ ı düşünülmektedir. Çalışmada, Türkiye de belli ürünlerde organik ve geleneksel ürünlerin üretici eline geçen fiyatları, tüketici fiyatları ve ihraç fiyatları incelenmiştir. Organik ve geleneksel ürünler arasındaki fiyat farkları, ayrıca, organik ürünlerin çeşitli satış noktalarındaki satış fiyatları incelenerek karşılaştırma yapılmıştır. Türkiye de organik pazarın geliştirilmesi için bazı öneriler ortaya konulmuştur. Yurt içi piyasada geleneksel ve organik ürünlerin fiyatları arasında farkın ne olduğunu ortaya koyabilecek istatistiki veriler bulunmadığ ından, farklı satış noktalarındaki geleneksel ve organik ürün fiyatları bizzat araştırmacılar tarafından toplanmıştır ve Mayıs-Haziran 2012 dönemine aittir. Organik ve geleneksel ürünlerin hipermarket perakende satış fiyatları Kipa, Migros, Tansaş, Carrefour mağ azalarından; organik mağ aza fiyatları, City Farm, Ekoorganik, Ambar (Nuhunambarı) gibi organik ürün satan zincir ve bireysel mağ azalardan elde edilmiştir. Organik ürünlerin e-market fiyatları; Hasad Organik, Sade Organik, Ekoloji Market, Manavım, Yeşil Organik, Serente Organik, Saray Organik firmalarının internet üzerindeki organik ürün fiyatlandır. Organik ürünlerin pazar fiyatları Mayıs (18 Mayıs 2012) ve Haziran (1 Haziran ve 8 Haziran 2012) aylarındaki Bostanlı-İzmir organik pazarında Ekolojik Tarım Organizasyonu Derneği tarafından toplanan verilerdir. Semt pazarı fiyatları ise; organik pazar ile aynı haftalarda, İzmir-Hatay pazarındaki çok sayıdaki tezgahtan toplanmıştır. Ambalajlı ürünlerin fiyatlarının toplanması sırasında öncelikle fiyatların alındığ ı satış noktalarındaki tüm organik ürünlerin fiyatları, her bir ürün için benzer gramajlar olacak şekilde toplanmış, böylelikle marka, kalite ve gramaj farkının yaratabileceği etkiler minimize edilmeye çalışılmıştır. Geleneksel ürünlerin fiyatları toplanırken, organik ürünler için fiyatı toplanan gramajlar dikkate alınarak farklı markalardan çok sayıdaki ürünün fiyatları kaydedilmiştir. Mağ aza ve markaların pazar payları bilinmediğinden, ilgili üründe her bir satış noktasındaki fiyat, bu satış noktasında toplanan verilerden birim ağ ırlık için hesaplanan fiyatların basit aritmetik ortalaması alınarak belirlenmiştir. 2. Türkiye de Organik Tarım Türkiye de organik tarım sözleşmeli tarım çerçevesinde dış pazara yönelik olarak çekirdeksiz kuru üzüm ve kuru incirle yıllarında başlamıştır. Son yıllarda organik ürünler konusunda yapılan reklâm ve bilgilendirme çalışmalarının artması, sağ lıklı beslenme konusunda tüketici bilincinin gelişmesi nedeniyle organik ürünler iç pazarı da gelişmeye başlamıştır. Organik tarımda uygulanan destekleme politikaları, çeşitli kurum ve kuruluşlarının bölgesel bazda organik tarımı geliştirmeye yönelik yaptığ ı projeler ve eğitim çalışmaları organik tarımın üretici boyutunda da gelişmesine katkı sağlamıştır yılında organik olarak yetiştirilen ürün sayısı 150 iken, 2011 yılında 225 çeşit ürüne yükselmiştir. Aynı dönemde, organik tarım yapan üretici sayısı % oranında artarak, den a; organik tarım yapılan üretim alanı % oranında artarak, hektardan hektara yükselmiştir. (T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığ ı, Çeşitli Yıllar). Organik tarım yapan üreticilere düşük faizli krediler, birim alan başına veya hayvan başına organik tarım desteği ve çevre amaçlı tarımsal arazilerin korunmasına yönelik devlet destekleri verilmektedir. Organik tarıma yönelik yapılan destekten yararlanan üretici sayısı 2005 yılında iken 2010 yılında yaklaşık 22 kat artarak üreticiye ulaşmıştır. Çiftçiye ödenen toplam destek miktarı 2005 yılında TL den 2010 yılında TL ye yükselmiştir (T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığ ı, Çeşitli Yıllar). Böylece, bu dönemde üretici başına yapılan ödeme miktarı TL den TL ye çıkmıştır. Ancak verilen destekleme ödemelerinden daha çok büyük üreticinin yararlandığ ı, çok sayıdaki küçük üreticinin eline geçen destek miktarının çok daha düşük düzeyde olduğu hatırlanmalıdır. Organik tarım yapan ve en az bir yıl süre ile Organik Tarım Bilgi Sistemine kayıtlı üreticilere 2012 yılında bitkisel üretimde dekar başına meyve ve sebze üretimine 35 TL., tarla bitkilerinde 10 TL.; organik büyükbaş, küçükbaş hayvan, arı ve su ürünleri yetiştiriciliğinde ise hayvancılık desteklemelerine ilave olarak %50 organik tarım destekleme ödemesi yapılmaktadır. Organik tarım yapan üreticilere cari faiz oranından %50 indirimli işletme ve yatırım kredisi imkanı sağlanmış ve işletme kredisinin 18 ay içinde, yatırım kredisinin 7 yıl içinde ödenmesi zorunluluğ u getirilmiştir (T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığ ı, Çeşitli Yıllar). Türkiye de organik ürünlerin iç piyasası son yıllarda gelişme göstermiştir. Organik ürünlerin ne kadarının yurtiçine pazarlandığ ı konusunda güvenilir ve kesin rakamlar bulunmamaktadır. Ancak, halen üretilen ürünlerin büyük bir kısmının ihracata yönelik olarak pazarlandığ ı ifade edilebilir. İstatistiki verilere göre; Türkiye nin organik ürün ihracatından elde ettiği gelirin 2002 yılında dolardan 2011 yılında % oranında azalarak dolara düştüğü belirlenmiştir. Organik ürünlerin ihracatı kayıt altında olmasına rağmen, ihracat firmaları Ege İhracatçı Birliklerine her zaman bildirimde bulunmamaktadır. Ulaşılabilen resmi ihracat verileri, ihracatçı firmaların ihracat esnasında organik olarak beyan ettikleri partilere ait olup, gerçekleşen ihracat verilerini yansıtmamaktadır. Gerçekte organik ürün ihracat değ erinin 300 milyon doların üstünde olduğ u tahmin edilmektedir (Bile vd., 2012). Türkiye de organik ürünlerin satışı; ihracatçı firmalar/işleyici firmalar, organik ürün sertifikası olan bireysel üreticiler ve organik ürünlerin üretimini yapan ve pazarlayan kooperatifler tarafından yapılmaktadır. İhracatçı/işleyici firmalar ürünlerini yurtdışı piyasasına; ve yurtiçi piyasasında hipermarketler (Migros, Kipa, Tansaş, Carrefour vb), kendi mağ aza zincirleri (City farm gibi), organik ürün satan mağ azalar (Nuhun Ambarı, Ekoorganik, Kırkambar, Ecolife, vb.) ve e-ticaret (Ekoloji Market, Sade, Hasad, Yeşil Organik, Serente vb.) yoluyla pazarlamaktadırlar. Organik ürünlerin 965

3 üretimini yapan ve pazara sunan kooperatifler de yurt içi piyasada ürünlerini aynı kanallardan pazarlamaktadırlar. Kendi adına organik ürün sertifikası olan bireysel üreticiler ürünlerini doğrudan organik pazara (Bostanlı-İzmir, Ankara, Antalya, Samsun, Eskişehir, Bursa, İstanbul-Kadıköy, İstanbul-Bakırköy, İstanbul-Şişli, İstanbul-Beylikdüzü, Silivri-İstanbul, Zeytinbumu-İstanbul, Bodrum vb.) organik ürün satan mağazalara, organik e-marketlere vermekte veya kendi çiftliğinde doğrudan veya internet kanalı ile satışa sunmaktadırlar. Bunun yanı sıra, doğrudan organik ürün üretimi yapmayan ancak üreticilerden organik ürün satın alan pazarcılar/aracılar da yurtiçi piyasasında yeralmaktadır. Pazarcılar/aracılar organik ürünleri organik pazar, organik ürün satan mağazalar ve e-ticaret kanalıyla pazarlamaktadırlar. 3. Organik Ürün Fiyatlarının Üretici Boyutunda Değerlendirilmesi Türkiye de yapılmış araştırma sonuçlarına göre organik ve geleneksel ürünler arasındaki verim, üretici eline geçen fiyat ve maliyet farkları Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1: Organik ve Geleneksel Ürünlerde Verim, Çiftçi Eline Geçen Fiyat ve Maliyet Farkı (%) Ürünler Verim farkı (%) Üretici eline geçen fiyat farkı (%) Maliyet/ DM/ TM/ ÜM farkı (%)* Buğday -% % % 7.35 Çekirdeksiz kuru -% 4.76a +% 7.00 a -% 1.43 (DM) a üzüm -%24.61, -% 8.17b +% 5.09, +% 6.59 b +% 1.00, +% b Domates -% % % Enginar -% % % Fındık +% 25.42c -% 6.17 c -% c +% 4.40d +% d -% 6.34 (TM) d -% 4.73e +% 5.02 e -% 8.26 e Gülçiçeği -% 7.93 b +% b +% b -% 31.86f +% f +% 0.68 f Haşhaş tohumu -% % % Kayısı +% % % Kuru incir +% 0.26a +% 5.73 a +% (DM) a +% 28.30, +% 0.75b +% 1.13,+% 3.90 b -% 17.16, - %8.85 b -% 23.20g +% 2.14 g +% (DM) g Nohut -% 9.98b +% b +% b -% 57.23h +% h +% (TM) h -% % 2.96 birim maliyet aynı, -% (DM)' Mercimek -% 18.14b +% 5.61 b +% 5.97 b -% 11.01* +% % 0.86 ı Pamuk -% 6.61b +% b -% 8.72 b -% 1.57j +% j +% j Zeytin/zeytinyağı +% 4.95, +% 7.06 b +% 8.64, +% b -% 1.86, +% b -% 3.76k +% k +% 0.84 k +% % % % 1.30m o. zeytin; +% m o.zeytinyağı; +% m +% 7.60 (DM) m Bal -% % % 0.66 Enginar: Bektaş ve Saner, 2011; Fındık: Bülbül ve Tanrıvermiş, 1999; d Demiryürek, 2000; e Ceyhan vd., 2006; Gülçiçeği: b Tanrıvermiş, 2004; f İlleez, 2002; Haşhaş tohumu: Bayramoğlu ve Gündoğmuş, 2010; Kayısı: Uçar, 2011; Kuru incir: a Kenanoğlu, 2003; b Tanrıvermiş, 2004; g Çobanoğlu, 2007; Nohut: b Tanrıvermiş, 2004; h Acar vd., 2009; Bayramoğlu ve Gündoğmuş 2010; Mercimek: b Tanrıvermiş, 2004; Bayramoğlu ve Gündoğmuş, 2010; Pamuk: Tanrıvermiş, 2004; j Adanacıoğlu, 2009; Zeytin/zeytinyağ: b Tanrıvermiş, 2004; k Olgun vd., 2009; Aktürk ve Savran, 2009; mvarol vd., 2009; Bal: Saner vd., 2011.*DM: Değişken masraf; UM: Üretim masrafı; TM: Toplam masraf Ürünlere göre farklılık göstermekle birlikte, organik ürünlerin verimi geleneksel ürünlerin verimine göre % aralığında daha düşük bulunmuştur. Bazı ürünlerde ise verimin % daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Verim geleneksele göre organik enginarda %29.03, organik domateste %27.74, organik gülçiçeğinde % , organik mercimekte % azalmaktadır. Zeytin/zeytinyağı, kuru incir, fındıkla ile ilgili yapılan araştırmaların bazılarında 966

4 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma organik verimin geleneksel verime göre daha yüksek, bazılarında ise daha düşük olduğu saptanmıştır. Organik tarımda verimin geleneksel tarımdaki verime göre kesin olarak daha düşük olduğu ifade edilemez. Aynı yörede farklı zamanlarda veya aynı dönemde farklı yörede yapılan araştırmalarda organik ve geleneksel olarak yetiştirilen bitkisel ürün verimleri için farklı sonuçlar elde edilmiştir. Ürünün çeşidine, yöreye, zamana, işletmenin yapısına, iklim ve çevre koşullarına göre verim farklılıkları görülmektedir. Avrupa da genellikle organik bitkisel üretimde verimin geleneksel tarıma göre sadece dönüşüm periyodu süresince düşük olduğu ve daha sonra arttığ ı belirtilmektedir. Toprak koşulları ve agro-ekosistemin yeni üretim metodlarına adaptasyonu kadar, temel bilgi eksikliği sonucunda yapılan hatalardan dolayı da verimde artış olmasının zaman aldığ ı ifade edilmektedir (Offermann ve Nieberg, 2000). Organik tarımda verim düşüklüğü genelde fiyat farkı yoluyla telafi edilmeye çalışılmaktadır. Türkiye de organik ürünlerin üretici eline geçen fiyatı geleneksel ürünlere göre % daha yüksektir. Üreticilerin eline geçen fiyatlar organik enginarda %100.00, organik balda %99.68, organik gülçiçeğinde % , organik nohutta % , organik domateste %50.00, organik kayısıda %20.00 daha fazladır. (Çizelge 1). Bununla beraber, üreticiler çoğu zaman yetiştirdikleri organik ürünlere pazar bulamamaları, pazar bulmada karşılaştıkları problemler, sözleşme yaptıkları firmalar tarafından verilen fiyat primlerinin çok az olması, kimi zaman ise fiyat primi alamamaları nedeniyle organik ürünleri geleneksel piyasada geleneksel ürün fiyatlarından satmak zorunda kalmaktadırlar. Bu nedenlerden dolayı, üretici eline geçen fiyat farkının çok fazla olmadığ ı ifade edilebilir. Maliyet ve masraflar açısından durum değ erlendirildiğinde, bazı ürünlerde maliyetin/masrafın % yüksek, bazı ürünlerde ise % düşük olduğu belirlenmiştir. Maliyetin, geleneksel üretime göre, organik mercimekte % , organik kayısıda %20.68, organik domateste %28.00, organik enginarda ise %43.59 oranında daha yüksek olduğ u saptanmıştır (Çizelge 1). 4. Organik Ürün Fiyatlarının Tüketici Boyutunda Değerlendirilmesi 4.1. Türkiye de Geleneksel ve Organik Ürünlerin Yurtiçi Perakende Fiyatları Çizelge 2 de, Türkiye de 2001, 2003 ve 2006 yılları itibariyle, bazı organik ve geleneksel ürünlerin perakende satış fiyatları ve tüketicilerin organik ürünler için ödedikleri fiyat primleri görülmektedir. Çizelge 2 : Türkiye de Bazı Organik ve Geleneksel Ürünlerin Perakende Satış Fiyatları (TL/kg) 2001a, a, b, +++ (A+B+C)/3 G O %Fark (A) G O %Fark (B) G O %Fark (C) (%) Bal (Çam) Badem Ceviz Susam tahini Siyah zeytin Antepfıstığ ı Ç.siz kuru üzüm Kuru fasulye Zeytinyağ ı (sızma) Nohut Kavrulmuş iç fındık Kuru kayısı Kuru incir Pirinç Üzüm pekmezi Kırmızı mercimek Makarna (kepekli) Bal (Çiçek) Çay Un Kaynak: a Kenanoğlu, 2003; b Kardaşoğlu, G: Geleneksel ürün ; O: Organik ürün + Organik ürünlerin perakende satış fiyatları Nuh un Ambarı, Ekolojik Market, Migros ve Kipa dan geleneksel ürünlerin perakende satış fiyatları ise Migros ve Kipa dan Mayıs 2001 tarihinde elde edilmiştir. ++ Organik ürünlerin perakende satış fiyatları Rapunzel, Migros ve Kipa dan geleneksel ürünlerin perakende satış fiyatları ise Migros ve Kipa dan Mart 2003 tarihinde elde edilmiştir. +++ Geleneksel ve organik ürünlerin perakende satış fiyatları Migros, Tansaş ve Kipa dan Ekim 2006 tarihinde elde edilmiştir. 967

5 Çizelge incelendiğinde, tüketicinin organik ürünler için ödediği prim oranının gerek üründen ürüne, gerekse aynı ürün için yıldan yıla değişiklik gösterdiği anlaşılmaktadır. Örneğin, organik ürün için ödenen fiyat primi Mayıs 2001 de bademde %2.4 ile pirinçte %218 arasında değ işirken; aynı ürünler için Mart 2003 de, sırasıyla %11 (badem) ve %60 (pirinç) prim ödenmiştir. Badem her iki yılda da organik ve geleneksel ürün arasındaki perakende fiyat farkı en düşük ürün iken, Ekim 2006 da %109 ile yüksek bir fiyat farkı sergilemiştir. Bu rakamlar, organik ve geleneksel ürünler arasındaki fiyat farkının, piyasadaki konjonktürel dalgalanmalardan etkilendiğini düşündürmektedir. Belirtilen konjonktürel etkileri kısmen de olsa gidererek, ürünlere göre organik ürün fiyat primleri hakkında daha sağlıklı bir değ erlendirme yapabilmek için tablodaki üç yıla ait ortalama değ erlere bakıldığ ında, ele alınan ürünler arasında oransal olarak en az fiyat farkı ödenerek tüketilebilecek organik ürünlerin çam balı, badem ve ceviz olduğu söylenebilir. Oransal anlamda en yüksek organik ürün fiyat primleri ise, organik un, çay ve çiçek balı için hesaplanmıştır. Ancak her üç üründe de değ erler tek yıl verisine aittir. Ele alınan ürünlerin çoğunluğu için organik ürün fiyat primlerinin üç yıllık ortalama değ erlerinin %100 ün üzerinde olduğ u görülmektedir. Çizelge 3 de, Mayıs-Haziran 2012 için, geleneksel ve organik ürünlerin hipermarket satış fiyatları ile organik ürünlerin organik mağ aza ve e-market fiyatları karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Ürünler Çizelge 3: Geleneksel ve Organik Ürünlerin Çeşitli Pazarlama Kanallarındaki Fiyatları (TL/kg) Hipermarket Organik Mağaza Organik e-market Geleneksel ürün fiyatı Organik ürün fiyatı % fark1 Organik ürün fiyatı % farkb Organik ürün fiyatı Kuru fasulye (şeker) Nohut Zeytinyağı (500 ml)* Ç.siz kuru üzüm Kuru erik (çekirdeksiz) % farkb Zeytinyağı (2 litre)* Kuru kayısı (gün kurusu) Fındık (Kavrulmamış) Antep fıstığı (kabuklu kavrulmuş) Siyah zeytin Üzüm pekmezi Siyah çay (48 li demlik poşet)** Biber salçası Çam balı Tahin Badem Çiçek Balı Zeytinyağı (1 litre)* Buğday unu Pilavlık bulgur Kuru incir Yeşil mercimek Siyah çay (toz) Nar suyu * Harnup (keçiboynuzu) pekmezi Domates salçası Köftelik bulgur Yeşil zeytin Pirinç (Baldo) Buğday Elma suyu * Dut pekmezi Kırmızı mercimek Spagetti İrmik *500 ml, 1 litre ve 2 litrelik şişelerdeki zeytinyağının, ve meyva sularının TL/litre fiyatıdır. ** paket fiyatı a Geleneksel ürünün hiparmarket fiyatına göre; b Organik ürünün hiparmarket fiyatına göre 968

6 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Organik ve geleneksel ürünlerin hipermarketteki perakende satış fiyatları arasında, ürünlere göre % fark olduğu görülmektedir. Tüketiciler organik ürün tüketmek için en düşük fiyat farkını kuru fasulyede ödemektedirler. Bunu sırasıyla, nohut, zeytinyağı, kuru üzüm, kuru erik, kuru kayısı, fındık, antepfıstığı, siyah zeytin, üzüm pekmezi, çay ve biber salçası izlemektedir. Hipermarketteki en yüksek perakende fiyat farkı ise organik ve geleneksel irmik, spagetti, kırmızı mercimek, dut pekmezi, elma suyu, buğday ve pirince aittir. Bu ürünleri organik olarak tüketebilmek için tüketicinin geleneksel ürün fiyatının yaklaşık üç katını veya daha fazlasını ödemesi gerekmektedir. Organik mağaza fiyatlarının bazı organik ürünlerde hipermarket fiyatlarına göre %30 a varan oranda daha pahalı, bazı organik ürünlerde ise %42 ye varan oranda daha ucuz olduğu saptanmıştır. Organik buğday, üzüm pekmezi, elma suyu ve siyah zeytinin perakende fiyatlarının organik ürün satan mağazalarda hipermarketlerdekine göre %17 ila 30 aralığında daha pahalı bulunmuştur. Organik nar suyu, irmik, yeşil zeytin, dut pekmezi, zeytinyağı, spagetti, kırmızı mercimek, kuru erik, pirinç ve kuru kayısının organik mağazalardaki fiyatları ise hipermarkete göre daha ucuzdur (Çizelge 3).Organik e-marketlerdeki organik ürün fiyatlarının hipermarket fiyatlarına göre; bazı ürünlerde %78 e varan oranda daha pahalı, bazı ürünlerde ise %42 ye varan oranda daha ucuz olduğu saptanmıştır. Organik nar suyu, kuru erik, kuru üzüm, köftelik ve pilavlık bulgur, siyah zeytin, kuru fasulyenin fiyatları organik e-marketlerde hipermarketlere göre %12-78 daha pahalıdır. Buna karşılık, organik spagetti, yeşil zeytin, irmik, zeytinyağ, kuru incir, pirinç, kırmızı mercimek ve antepfıstığmm organik e-market fiyatları hipermarketlere göre %15-42 daha ucuzdur (Çizelge 3). E-marketlerdeki organik ürün fiyatlarının organik mağazalardaki organik ürün fiyatlarına göre bazı ürünlerde %78 e varan (organik nar suyu hariç) oranda daha pahalı, bazı ürünlerde ise %25 e varan oranda ucuz olduğu saptanmıştır. Nar suyuna ait olan %208 rakamının atipik bir rakam olduğuna dikkat edilmelidir. Genelde organik mağaza ve organik e-marketlerdeki organik ürün fiyatları birbirlerine göre +/-%25 aralığında ucuz veya pahalıdır. Toplamda organik e-market fiyatları, organik mağaza fiyatlarına göre sadece % bir kaç birim daha fazladır. Organik mağazaların çoğunluğunun mağaza fiyatlarından internet siparişi de aldıkları, bu pazarlama kanallarının önemli ölçüde benzer yapılar gösterdikleri dikkate alındığında bu bulgu beklenti ile uyumludur. Bazı organik ve geleneksel hayvansal ürünler arasındaki fiyat farkları incelendiğinde, bu oran %17 ile %174 aralığındadır. En düşük fiyat farkı %17 ile beyaz peynir ve %23 ile yoğurtta tespit edilmiştir. Taze kaşar, dil peyniri ve sütte de fiyat farkı sadece %30-40 lar düzeyindedir. Et ürünleri ve yumurtada ise organik ürünlerin fiyatı geleneksel muadillerinin iki üç katına çıkmaktadır (Çizelge 4). Hayvansal kaynaklı organik ürünlere bakıldığında; çoğu üründe organik pazar fiyatlarının daha ucuz olduğu belirlenmiştir. Dana antrikot hariç, diğer hayvansal ürünlerde organik pazar fiyatları e-market fiyatlarına göre %11 ila 24 oranında daha ucuzdur. Organik pazar fiyatlarının organik mağaza fiyatlarına göre yoğurtta %7.30, dana antrikotta %4.84 daha pahalı; diğer ürünlerde ise %2 ila 23 oranında daha ucuz olduğu belirlenmiştir. Hipermarket fiyatlarına göre ise, organik pazar, yoğurtta %18.67, dana parça ette %7.58 oranında daha pahalı; diğer ürünlerin fiyatlarında % oranında daha ucuzdur. Organik yoğurt, tereyağı ve dana kıyma organik e-marketlerde; organik peynir çeşitleri ve dana parça et organik mağazalarda diğer organik ürün satış noktalarındaki fiyatlara göre daha pahalı bulunmuştur. Çizelge 4: Geleneksel ve Organik Hayvansal Ürünlerin Çeşitli Pazarlama Kanallarındaki Fiyatları (TL/kg) Hipermarket Organik Organik Organik Geleneksel Organik Fark (%) mağaza e-market pazar Ürünler ürünün fiyatı ürünün fiyatı fiyatı fiyatı fiyatı Beyaz peynir Yoğurt (sade tam yağlı) Taze kaşar Dil peyniri Süt (sade tam yağlı pastörize)* Tereyağı Süt (sade tam yağlı UHT)* Dana kıyma Dana parça et (kuşbaşı) Yumurta (10 lu pakette)* Tavuk (bütün)** Dana antrikot *TL/litre fiyatı, **TL/adet fiyatı Türkiye de yaş meyve ve sebze pazarlamasında önemli pazar payına sahip olan başlıca hipermarketlerde yapılan araştırmada, bu ürünlerin organik satışının bir kaç markette, bir kaç ürün ile sınırlı kaldığı görülmüştür. Organik yaş meyve ve sebzeleri kararlı olarak tüketmek isteyen tüketiciler için alternatif satın alım noktalarının, organik pazarlar, or 969

7 ganik ürün satış mağazaları ve internet kanalıyla satış yapan firmalar olduğu saptanmıştır yılı Mayıs-Haziran ayları itibariyle, hipermarkette satılan geleneksel yaş meyve ve sebze fiyatları ile organik olarak yetiştirilen yaş meyve ve sebze fiyatları arasındaki farkın tüketiciler açısından en uygun olduğu satış yeri büyük bir çoğunlukla organik pazardır (Çizelge 5). Organik mağaza ve organik e-market fiyatları ise birbirine oldukça yakındır. Genel olarak, organik mağaza ve organik e-market alışverişinde tüketicinin ödediği organik ürün fiyat priminin organik pazardakinin iki katına yaklaştığı görülmektedir. Ele alınan ürünlerden kiraz, marul ve erikte organik pazardaki ürün fiyatı, hipermarketlerdeki geleneksel ürün fiyatları ile hemen hemen aynıdır. Bu düzeydeki düşük fiyat primlerinin organik üretimin geleceği açısından olumsuz olabileceği düşünülse de, tüketicinin ödediği fiyatın tamamının veya önemli bir kısmının üreticinin eline geçmesi organik pazar için üretimde bulunmayı cazip hale getirmektedir. Diğer yandan, salatalık, domates, patates gibi tüketimi yoğun olan bazı ürünlerde organik pazardaki ürün fiyatları dahi hipermarketlerdeki geleneksel ürün fiyatlarının iki üç misline ulaşmaktadır. Bu ürünlerde hipermarket geleneksel ürünleri ile olan fiyat farkı organik mağaza ve e-marketlerde sırasıyla 3-4 ve 3-5 kat düzeyine çıkmaktadır. Çizelge 5 de görülen e-market fiyatlarının, tarım işletmesinden doğrudan internet kanalıyla satış yapan çiftliklere ait olmadığı, organik yaş meyve ve sebzeyi diğer çok sayıda doğal ve organik ürünün yanında pazarlayan, kurumsal anlamda pazarlama şirketi olarak nitelendirilebilecek büyük firmalara ait olduğu belirtilmelidir. Bu firmaların bazıları kendi işledikleri organik ürünleri pazarlamak amacıyla kurdukları organik e-market sisteminde kendi ürünlerinin yanında çeşitli kanallardan temin ettikleri yaş meyve sebzeyi de pazarlamaktadır. Ancak, bu çalışmanın kapsamında ele alınmayan, çiftlikten doğrudan satış yapan bireysel organik tarım işletmelerinin internet kanalıyla yaptıkları ürün satışına ait fiyatların çizelgede yer alanlara göre daha düşük olması muhtemeldir. Yine, bazı organik e-marketlerde belirli ürünlerden oluşan paketler şeklinde hazırlanan ürünlerin periyodik olarak satın alınması durumunda önemli indirimler sağlanabilmektedir. Bununla beraber, belirli miktar ve sıklıkta alışveriş taahhüdü verme zorunluluğu, haftanın belli günlerinde kargo gibi bağlayıcı koşullar göz önüne alındığında, bu tür bir yaklaşımın modern yaşamın getirdiği küçülen aileler ve hızlı hayat temposunda (seyahat, dışarıda yemek vb.) tüm tüketiciler için uygun çözüm olması güç görünmektedir. Ürünler Çizelge 5: Geleneksel ve Organik Yaş Meyve ve Sebzenin Çeşitli Pazarlama Kanallarındaki Perakende Satış Fiyatları (TL/kg) Geleneksel ürünün hipermarket fiyatı Organik pazar fiyatı % Fark Organik mağaza fiyatı % Fark Organik e-market fiyatı % Fark Kiraz Marul* Erik Elma Çilek Portakal Bezelye Kabak Salatalık Domates Patates * adet fiyatı Semt pazarından geleneksel olarak yetiştirilmiş ürünü satın alan tüketici ile, organik pazardan organik ürün satın alan tüketicinin ödedikleri fiyatlar arasındaki fark kirazda %30 ile, kuru soğanda %506 arasında değişmektedir (Çizelge 6). Kiraz, taze fasulye ve kayısı dışında kalan tüm ürünlerde tüketicinin ödediği organik ürün fiyat primi %100 ün üzerindedir. Kuru soğan, domates, salatalık gibi sebzeler ile tereyağı ve peynir gibi süt ürünlerinde organik ürün geleneksel olana göre 3 kat veya daha fazla pahalıdır. 970

8 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Çizelge 6: Bazı Ürünlerin Semt Pazarı ve Organik Pazardaki Fiyatları (TL/kg)* Ürünler Geleneksel ürün Organik ürün Fiyat farkı (%) Kiraz Taze fasulye Kayısı Yumurta** Marul*** Şeftali Salatalık Terayağ Peynir Domates Kuru soğan * Geleneksel ve organik pazardaki 2012 yılı Haziran ayı fiyatları, **10 tane yumurta fiyatı ***adet fiyatı 4.2. Organik Ürünlerin Yurtdışı Fiyatları 2007 yılında organik ürünler ile geleneksel ürünlerin ihraç fiyatları arasındaki fark % aralığında değişmektedir (Çizelge 7). Yalnızca, organik siyah zeytinin ihraç fiyatı geleneksel siyah zeytinin ihraç fiyatından %26.61 daha azdır yılında ise organik fındık, organik yeşil zeytin, organik antep fıstığı ve organik siyah zeytinin ihraç fiyatları geleneksele göre daha düşüktür. Diğer organik ürünlerin ihraç fiyatı geleneksele göre % daha yüksektir yılları arasında dört yıllık veriler dikkate alınarak bir değerlendirme yapıldığında, geleneksel ürün ihraç fiyatına göre organik elma kurusunun %291, organik zeytinyağının %156, organik bulgurun %69, organik kırmızı mercimeğin %59 oranında daha yüksek fiyattan ihraç edildiği belirlenmiştir. Ürünlere ve yıllara göre organik ve geleneksel ürünlerin ihraç fiyatları arasındaki farkın istikrarlı bir seyir göstermediği söylenebilir. Çizelge 7: Bazı Geleneksel ve Organik Ürünlerin İhraç Fiyatları ($/kg) Geleneksel ve Geleneksel Organik Fark (%) Geleneksel Organik Fark organik ürün (%) fiyat farkı (%)* Elma kurusu Zeytinyağ Bulgur Kırmızı mercimek Nohut Ç.siz kuru üzüm Kuru kayısı Yeşil mercimek Kuru incir Yeşil zeytin Fındık (kabuksuz) Siyah zeytin Antep fıstığı Kaynak: - Geleneksel ürünlerin ihraç fiyatları, Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri (ww.tuik.gov.tr) ihracat miktar ve değerleri dikkate alınarak hesaplanmıştır. - Organik ürünlerin ihraç fiyatları, yılları T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, ( ve 2010 yılı Ege İhracatçı Birlikleri Kayıtları ihracat miktar ve değerleri dikkate alınarak hesaplanmıştır. * 2007, 2008, 2009 ve 2010 yılları ihracat fiyat verilerinden hesaplanan ortalama fiyat farkı değeridir. 5. Sonuç Türkiye de gerek üretici eline geçen fiyat düzeyinde yapılan araştırma sonuçlarına göre, gerekse perakende düzeyde yapılan incelemede; geleneksel ve organik ürünlerin fiyatları arasındaki fark hem üründen ürüne, hem de aynı üründe zaman içinde değişiklik göstermektedir. Ayrıca, aynı organik ürün farklı satış noktalarında farklı fiyatlardan temin edile 971

9 bilmektedir. Bu durum organik ve geleneksel ürün arasındaki fiyat farkının organik üretimden kaynaklanan verim kaybı ve ilave maliyetlerin yanı sıra, ilgili ürünün organik üretiminin az ya da çok olması, piyasada o dönem içerisinde bulunabilirlik durumu, tüketici tercihleri ve talebi, ürünün cinsi, kalitesi, tazeliği, görüntüsü, ambalajı, pazarlama kanalına özgü nakliye, depolama vb. maliyetler gibi diğer faktörlerin de etkisi altında olduğunu göstermektedir. Organik ve geleneksel ürünlerin hipermarketteki perakende satış fiyatları arasında %23 ila %768 oranında fark olduğu belirlenmiştir. Organik ürün fiyatlarının yüksekliği bu ürünlere yönelik talebin, sektörün gelişimini sağlayacak hızda artmasının karşısındaki en büyük engellerden biri, ve çoğu zaman da en önemlisi olarak gösterilmektedir. Nitekim, Türkiye de gerçekleştirilen tüketici araştırmalarının çoğunluğunda fiyatların yüksekliği problemi önplana çıkmaktadır ve 2007 yılları arasında gerçekleştirilen ve çeşitli organik ürünler için ödeme gönüllülüğünün hesaplandığı çalışmaların başlıca bulguları incelendiğinde (Akgüngör vd., 2001; Özkan vd., 2000; Koç vd. 2001; Armağan ve Özdoğan, 2005; Akgüngör vd., 2007) geleneksel ürün fiyatları referans iken tüketicilerin organik ürünler için ödeme gönüllülü oldukları fiyat farkının 1999 da %2 lerden; 2007 de %36 lar düzeyine yükseldiği görülmektedir. Bu oranların 2007 yılından günümüze bir miktar daha artmış olacağı tahmin edilebilir. Bununla beraber, ödemeye gönüllü olunan prim düzeyleri piyasa verileri ile karşılaştırıldığında, tüketicilerin gönüllü olduklarının oldukça üzerinde fiyat primleri ile karşı karşıya oldukları görülmektedir. Bu durumun, organik ürün iç piyasasında talebi baskıladığı ifade edilebilir. Türkiye de olduğu gibi, diğer ülkelerde de organik ve geleneksel ürünler için tüketicinin ödediği fiyat farkının ne olduğu ile ilgili güncel istatistiksel verilere ulaşmada güçlükler bulunmaktadır. Organik ve geleneksel satış fiyatları arasındaki farkın Almanya da % 10-50, Avusturya da % 20-30, Belçika da % 30-50, Danimarka da % 20 den az, Fransa da % 25-50, Hollanda da % 0-200, İngiltere de % ve İtalya da % , İsveç % 30-35, İsviçre % olduğu belirtilmektedir (Nasır ve Kımıloğlu, 2006). Organik ürün satış noktalarındaki fiyatlar incelendiğinde; organik pazarda organik hayvansal ürün fiyatlarının ve özellikle organik yaş meyve ve sebze fiyatlarının diğer satış noktalarındakine göre oldukça düşük olduğu saptanmıştır. Organik pazarlarda fiyatların proje ortakları/pazar koordinasyon kurulu vb. tarafından, belirlenen alt ve üst fiyat limitleri çerçevesinde kontrol ediliyor olması, pazarda aşırı yüksek veya uzun dönemde üretimi olumsuz etkileyecek düzeyde düşük fiyatların oluşmasını önlemektedir. Organik pazarlardaki satıcıların çoğunluğunun organik ürün üreticileri olması, aracı sayısının azlığı, ürünlerin tüketiciye çoğunlukla ilk elden ulaştırılması fiyatın diğer satış noktalarına göre daha ucuz olmasına olanak tanırken, tüketicinin ödediği fiyatın tamamının veya önemli bir kısmının üreticinin eline geçmesi organik pazarı üreticiler için de tatmin edici kılmaktadır. Bu bakımdan organik pazarların yaygınlaşmasının hem üreticiler, hem de tüketiciler için başta yaş meyve sebze olmak üzere bir çok üründe en iyi pazarlama çözümünü oluşturacağı belirtilebilir. Özellikle, yazın sahil kesimlerinde organik pazarların kurulması organik ürün piyasasını canlandıracaktır. Organik ürünlerin pazarlandığı diğer satış yerleri olan hipermarketler, organik ürün mağazaları ve organik e-marketler arasında en ekonomik alternatif ürüne göre değişmektedir. Organik e-market fiyatları organik mağaza fiyatlarına göre bir miktar yüksek bulunmuştur. Diğer yandan, internetin yaşamımıza her geçen gün daha fazla girdiği bir ortamda bu pazarlama kanalının önemi ortadadır. Ayrıca, üretici firmalara ait organik mağaza zincirleri ve organik e-marketler ilgili firma ürünlerini diğer satış noktalarına göre daha uygun fiyattan pazarlamaktadırlar. Belirtilen satış noktalarının herbiri organik ürünlerin pazarlanmasında önemli işlev yerine getirmektedir. Organik ürün piyasasına gelişmekte olan yeni ülkelerin girmesi, dışsatım firmalarının pazar bulmada yaşadıkları sıkıntılar veya dış satım firmalarının istedikleri zaman istedikleri miktarda organik ürünü bulmada yaşadıkları problemler, zaman içerisinde organik ürünlerin ihraç fiyatlarının istikrarsızlık göstermesine neden olmaktadır. Bu durum, yurtiçi piyasaya organik ürün sunan ihracatçı firmaların yurtiçi fiyatlarına da yansımaktadır. Yurtiçi piyasadaki çok sayıdaki aktörlerin ve faktörlerin oluşturduğu bu hareketlilik organik ürün piyasasına kimi zaman çok yüksek, kimi zaman da oldukça makul organik ürün fiyatları şeklinde yansımaktadır. Tüketicilerin organik ürünlerle ilgili bilinç ve bilgi düzeylerinin arttırılması gerekmektedir. Belli bir kesimin gelir düzeyi yoksulluk sınırının ve asgari yaşam koşullarının altında olması nedeniyle organik ürünlere yönelik taleplerinin olması beklenemez. Ancak, belli bir kesim bu ürünleri alabilme olanakları varken, organik ürünlerin yüksek fiyatları olduğu hakkında kulaktan dolma fikirleri nedeniyle talepkar olmamaktadır. Tüketicilere, organik ürünlerin fiyatları konusunda daha fazla bilgilendirme yapılmalıdır. Tüketicinin makul bir fiyattan organik ürün satın alması sağlanırken, üreticinin de mağdur olmayacağı, verim kaybını ve yaptığı masrafları karşılayabileceği, emeğinin karşılığını alabileceği bir fiyatla, organik ürün piyasasında ürününü pazarlaması bizlere sağlıklı gıdalar ve temiz bir çevre vaadeden organik tarımın gelişimi için yaşamsaldır. Kaynakça -Acar, M., Dok, M., Caner K.C., Organik ve Geleneksel Tarım Yöntemiyle Üretilen Nohutun Verim Maliyet ve Kalite Kriterleri Bakımından Karşılaştırılması, 1.GAP Organik Tarım Kongresi, Kasım 2009 Bildiriler Kitabı, Şanlıurfa, Adanacıoğlu, H., Organik ve Konvansiyonel Pamukta Pazarlama Kanallarının Etkinliğinin Belirlenmesi ve Çiftçi Açısından En Uygun Pazarlama Modelinin Geliştirilmesi Üzerine Bir Araştırma, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), İzmir, 624 s. -Akgüngör, S., Miran, B., Abay, C., Consumer Willingness to Pay for Food Safety Labels in Urban Turkey, Journal of International Food & Agribusiness Marketing, 12(1):

10 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma -Akgüngör S., Miran B., Abay C., Consumer Willingness to Pay for Organic Products in Urban Turkey, selected paper for 105th seminar of the European Association and Agricultural Economics, March 8-9, 2007, Bologna, Italy. -Aktürk, D., Savran, F., Gökçeada da Organik ve Konvansiyonel Zeytin Üretiminin Karşılaştırılmalı Analizi, 1.GAP Organik Tarım Kongresi, Kasım 2009, Bildiriler Kitabı, Şanlıurfa, Armağan, G., Özdoğan, M., Ekolojik Yumurta ve Tavuk Etinin Tüketim Eğilimleri ve Tüketici Özelliklerinin Belirlenmesi, Hayvansal Üretim Dergisi, 46(2): Bayramoğlu, Z., Gündoğmuş, E., Kurak İklim Bölgelerinde Organik Tarım ve Geleceği: Konya İli Örneği, International Conference on Organic Agriculture in Scope of Environmental Problems, February 2010, Famagusta, Bektaş, Z.K., Saner, G., Geleneksel ve Organik Yetiştirilen Enginarın Ekonomisi Üzerine Bir Araştırma: İzmir İli Örneği, ISBN: , Bornova-İzmir, 80 s. -Bile E., Çiçekli, Ö., Aksoy, U., Altındişli, A., Organik Tarım, Güncelleştirilmiş 2. Baskı, İma Ofset, Editörler: Müslüm Coşkun, Özge Çiçekli, Muazzez Polat, Murat Candemir, Ankara, Bülbül, M., Tanrıvermiş, H., Türkiye de Ekolojik ve Geleneksel Fındık Üretim Ekonomisi ve Pazarlama Yapısı Türkiye I. Ekolojik Tarım Sempozyumu, Haziran 1999, İzmir, Ceyhan, V., Demiryürek, K., Bozoğlu, M., Organik ve Geleneksel Fındık Yetiştiriciliğinin Ekonomik Analizi, Türkiye VII. Tarım Ekonomisi Kongresi, Antalya, Çobanoğlu F., Türkiye de Kuru ve Taze İncir Üretim İç ve Dış Pazarlamsında Bazı Kalite Güvence Sistemlerinin Uygulanabilirliği Üzerine Bir Araştırma, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), İzmir, 434 s. -Demiryürek, K., The Analysis of Information Systems for Organic and Conventional Hazelnut Producers in Three Villages Of The Black Sea Region, Turkey, (Unpublished doctoral dissertation), The University of Reading Agricultural Extension and Rural Development Department, UK. -Ege İhracatçı Birlikleri Kayıtları, İzmir. -Erkoyuncu, C., Ankara İli Beypazarı İlçesinde Organik ve Geleneksel Olarak Yapılan Domates Yetiştiriciliğinin Karşılaştırılmalı Ekonomik Analizi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 115 s. -FİBL and IFOAM, 2011, The World of Organic Agriculture, Statistics and Emerging Trends 2011, -İlleez T., S.S. Başmakçı 1 Nolu (Gül) Tarımsal Kalınma Kooperatifi Kapsamındaki Ekolojik ve Konvansiyonel Yağlık Gül Üretimi Yapan İşletmelerin Ekonomik Yönden Değerlendirilmesi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Bornova-İzmir 92 s. -Kardaşoğlu, M., Türkiye de Organik Tarımın Ekonomik Sürdürülebilirlğinin Analizi, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, (Basılmamış Lisans Tezi), Bornova-İzmir, s.11. -Kenanoğlu, Z., Ekolojik ve Geleneksel Kuru İncir ve Çekirdeksiz Kuru Üzüm Üretimi Yapan İşletmelerin Karşılaştırmalı Ekonomik Analizi ve Ekolojik Üretimi Özendirecek Fiyat Eşiğinin Saptanması Üzerine Bir Araştırma, E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Bornova-İzmir 440 s. -Koç, A., Akyıl, N., Ertürk, E., Kandemir, U., Türkiye de Organik ürün Talep Araştırması, Türkiye II. Ekolojik Tarım Sempozyumu, Antalya. -Nasır, A., Kımıloğlu, H., 2006, Organik Tarım Ürünlerinin Ekonomik Boyutu ve Pazarlanması,Sürdürülebilir Rekabet Avantajı Elde Etmede Organik tarım Sektörü, Sektörel Stratejiler ve Uygulamalar, Uluslararası Rekabet Kurumu Derneği, Editörler: İ.Hakkı Eraslan, Ferhat Şelli, İstanbul, Offermann, F. and Nieberg, H., 2000, Economic Performance of Organic Farms in Europe, Organic Farming in Europe: Economics and Policy Volume 5, Stuttgart-Hohenheim. -Olgun, F.A., Artukoğlu, M.M., Adanacıoğlu, H., Organik ve Konvansiyonel Zeytinyağında Pazarlama Kanallarının Etkinliğinin Belirlenmesi ve En Uygun Pazarlama Modelinin Geliştirilmesi Üzerine Bir Araştırma, İzmir Ticaret Borsası Yayınları Yayın No: 88, 233 s. -Özkan, B., Özçatalbaş, O., Yılmaz, S., Yılmaz, İ., Akpınar, G., Antalya İli Kent Merkezinde Tüketicilerin Organik Tarım Ürünleri İle İlgili Duyarlılıklarının Belirlenmesi, Türkiye 4. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi, 6-8 Eylül, Tekirdağ, Saner, G., Yücel, B., Yercan, M., Karaturhan, B., Engindeniz, S., Çukur, F., Kösoğlu, M., Organik ve Konvansiyonel Bal Üretiminin Teknik ve Ekonomik Yönden Geliştirilmesi ve Alternatif Pazar Olanaklarının Saptanması Üzerine Bir Araştırma: İzmir İli Kemalpaşa İlçesi Örneği, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü, ISBN: , Ankara, 173 s. -Tanrıvermiş, H., Demirci, R., Gündoğmuş, E., Erkuş, A., Türkiye de Başlıca Geleneksel ve Organik Bitkisel Üretim Faaliyetlerinin Karşılaştırılmalı Ekonomik Analizi ve Organik Tarımın Geliştirilmesine Yönelik Yaklaşımlar, Türkiye VI. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül 2004, Tokat, s T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Çeşitli Yıllar. Web adresi: Erişim tarihi: Nisan

11 -Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri, Web adresi: Erişim tarihi: Nisan Uçar, K., Malatya İlinde Organik ve Konvansiyonel Kayısı Üretiminin Ekonomik Analizi, E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Bornova-İzmir, 114 s. -Varol, N., Demirci, N., Köseoğlu, O., Topuz, H., Özaltaş, M., Ege Bölgesinde Organik Zeytin Yetiştiriciliği, 1.GAP Organik Tarım Kongresi, Kasım 2009 Bildiriler Kitabı, Şanlıurfa,