SLAM HUKUKU ARATIRMALARI DERGS

Transkript

1 SLAM HUKUKU ARATIRMALARI DERGS Say: 12 Ekim ISSN

2

3 ! "#$%"&'( "#)*+%* SLAM HUKUKU ARATIRMALARI DERGS Journal of Islamic Law Studies Say / Number / : 12 Yl / Year / : 2008 Nisan ve Ekim aylarnda ylda iki say çkar. Hakemlidir Sahibi / Publisher / Mustafa ÖZDEMR Mehir Vakf Genel Bakan / General Director of Mehir Wakfi / Editör / Editor-in-chief /! " Prof.Dr. Saffet KÖSE Editör Yardmcs / Associate editor /! " # Doç. Dr. Muharrem Klç Yayn Kurulu / Editorial Board /! " $% Prof.Dr. Halil brahim ACAR - Dr. Ahmet AKMAN - Y.Doç.Dr. Abdüsselam ARI - Prof.Dr. Nasi ASLAN - Doç.Dr.Tevhit AYENGN - Dr. Tuncay BA4O6LU - Doç.Dr. Murteza BEDR - Doç.Dr. Recep CC - Dr.A. Hakan ÇAVU4O6LU - Prof.Dr. 4amil DA6CI - Prof.Dr. Nihat DALGIN - Doç.Dr. Sabri ERTURHAN - Prof.Dr. H. Tekin GÖKMENO6LU - Prof.Dr. H. Mehmet GÜNAY - Y. Doç.Dr. Menderes GÜRKAN - Doç.Dr. Hasan HACAK - Doç.Dr. Abdurrahman HAÇKALI - Prof.Dr. Abdullah KAHRAMAN - Doç.Dr. Cengiz KALLEK - Doç.Dr. Ali KAYA - Dr. Saim KAYADB - Dr. Hüseyin KAYAPINAR - Doç.Dr. Muharrem KILIÇ - Prof.Dr. Ferhat KOCA - Doç.Dr. smail KÖKSAL - Doç.Dr. 4ükrü ÖZEN - Y.Doç.Dr. Ali hsan PALA - Dr. Ali PEKCAN - Y.Doç.Dr. zzet SARGIN - Y.Doç.Dr. Haluk SONGUR - Dr. Osman 4AHN - Dr. Murat 4M4EK - Doç.Dr. Hasan TANRIVERD - Doç.Dr. Talip TÜRCAN - Dr. Mustafa YAYLA - Prof.Dr. Mustafa YILDIRIM - Doç.Dr. Kemal YILDIZ - Dr. Yaar Y6T Dan8ma Bilim Kurulu / Advisory Scientific Board / ) -!&"' $ Prof.Dr. Hamza AKTAN - Prof.Dr. Vecdi AKYÜZ - Prof.Dr. H. Yunus APAYDIN - Prof.Dr. Fahrettin ATAR - Prof.Dr.. Hakk AYDIN - Prof.Dr. M. Akif AYDIN - Prof.Dr. Ali BAKKAL - Prof.Dr. Mustafa BAKTIR - Prof.Dr. Ali BARDAKO6LU - Prof.Dr. Abdülaziz BAYINDIR - Prof.Dr. Faruk BE4ER - Prof.Dr. brahim ÇALI4KAN - Prof.Dr. Orhan ÇEKER - Prof.Dr. Hamdi DÖNDÜREN Prof.Dr.. Kâfi DÖNMEZ - Prof.Dr. Celal ERBAY - Prof.Dr. Mehmet ERDO6AN - Prof.Dr. Mehmet ERKAL - Prof.Dr. Osman ESKCO6LU - Prof.Dr. Beir GÖZÜBENL - Prof.Dr. Hasan GÜLEÇ - Prof.Dr. Hayreddin KARAMAN - Prof.Dr. Muhsin KOÇAK - Prof.Dr. Salim Ö6ÜT - Doç.Dr. Ahmet ÖZEL - Prof.Dr. Mehmet 4ENER - Prof.Dr. Salih TU6 - Prof.Dr. Mustafa YILDIRIM - Prof.Dr. Davut YAYLALI - Prof.Dr. Y. Vehbi YAVUZ Kitap Tantm/ Book Review / Dr. A. Hakan ÇAVU4O6LU Özetler/ Summaries/ Y.Doç.Dr. Haluk SONGUR/Dr. Saim KAYADB Bibliyografya Kontrol/ Bibliographic control/ Muhammet Ali DANI4MAN Uluslararas likiler Koordinatörü/Coordinator of Int. Relations/ Necmettin KIZILKAYA-Necmeddin GÜNEY Yaz leri Müdürü/Editorial assistant Hasan TÜRK saffetkose@selcuk.edu.tr ISSN Kapak: Doç.Dr. Muhittin OKUMU4LAR Mizanpaj: Serdar Ikl, serdar@grafiamatbaa.com,

4 - Yayn lkeleri 1- Dergide yaymlanmas istenen yazlar slam Hukuku ile ilgili olmaldr: slam hukuku ile ilgili çagda bir problem, slam hukuk tarihi, edebiyat, son dönem, daha önce yaam ya da çagda slam hukukçularnn ve eserlerinin tantm, önceki fukahann yazm olduklar risalelerin neri ve tercümesi, sempozyum ve tez degerlendirmeleri vb. konularda olmaldr. 2- Aratrma ilmî metotlara uygun olmaldr. 3- Aratrmaya ngilizce veya Arapça özet eklenmelidir. 4- Aratrmalar hakemlerin (en az iki hakem) olumlu görüünden sonra yaymlanr. 5- Dergide yaymlanan yazlarn dil ve içerik bakmndan sorumlulugu yazarlarna aittir. 6- Yaymlanmayan yazlar sahiplerine iade edilmez. Principles and Regulations For Publication 1- Research submitted for publication, should be based on Islamic jurisprudence 2- Research should concentrate on issues, -questions and contemporary problem, -history of Islamic jurisprudence, -its literature, - past and contemporary Islamic legists, dealing with Islamic subjects, with their works, -critical publications and translations of treatises (unpublished manuscripts) of the past Islamic legists / jurists about various subjects, -notes on symposiums, conferences, congresses or theises etc. 3- Research should be followed scentific methods. 4- A satisfied abstract shold be attached to the research to be translated into English or Arabic. 5- Researches should be arbitrated by Islamic legists/jurists according to methods which indicates principles and procedures of arbitration 6- The opinions expressed in the articles are solely those of the authors 7- Researches which not published, will not be returned. *+, -, & # ()* +,-./ $ 0.1! "#$ %& %' -1 +&3 4' ()* +,-5, &:,./ "#$ & %' -2,#3 4' @&BC D;,-5 <& 4' +5' 4'.F *) 4' 3E =,3 4' ;34.A, 9;,1 89) IJ./ "#$ 1& %' ' &L0!M N. ; + 1 7B "#$5 1& %' -4 =# =# =& %' A5 P#$ 3-5 ;-E./ P#$ 9:,4 4E? -6 ;5#7S 3 * 3 * ( P#$ -7 Adres / Address / 4 : Musalla BaZlar\ Sarn\ç sok. No: 2 Selçuklu/KONYA Tel: Fax: Mehir Vakf\ Türkiye Gönüllü Te ekküller Vakf\ ve IDSB üyesidir.

5 ÇNDEKLER.!"#$#%& /., '&( )**+) '(!&,-,,.-- '&++* &.(! -0.1 '&( /%! '3!!! 6!$7! 2#3 "" 45" )6" %.7 "# %.%#% " 8396 :./ 8 )9- #:6!! 81:" ' ';$ ;% 9 < #% ="(# > " "6" " 83 25#"3 //.1 <1 =:,,: >! '!4"',.?#@7&! /A ;% 9 "#? > > " "# % 4 ;%% " %> :.0-1& <..( *( +B B C "" '"" A '"5" B"# )) 00. ) #7#

6 1 -! 1(C&! AD"26%6,. '9D -"#' # '! 7@ ;%4%ƒ "#"A%"8396A("333.1 ):4/##5()*+*E #' )"!" ;%="35$>"#""&"8396"#@(#"3< :.,>46, 4!$ 4/F1= 5 E" ' <1 '&@,> 03 < D7! 8!4! 8 % 5% %# >"#"# "# "C"5E"' <1 8+) 9: ; <' 67 #::> 4"> C">! 1:A>4D:! %#=(#%"#%;FA.? F 0/.11 '&E)1 C">! 1:A>4D:# G"%=(#%7A +7.< 1:.:1 8A ) ):($"G):,>46">4;$7: >4&:,>4,HI! ' 3 "#%? ;# $' >7.H%?7.4ƒ ) "7.* %>7. >I& ::., ' <1 -&: > '!"G:>4D::I! 94% %* ;#$@ 7.< &,.,0 #7#+/#+#

7 ! "#$%"&'( "#)*+%* : #8!!," E(!%& '!"E(!," )!D& 83<6A%""=%#"=%#";6# ;%,0,.,:1 )< )>: "A /!4!1 < ;% 85"3 3%# 47.A% J""" %)"# '"%5K >%L7 " "#%4""%,::.,/ 81 ).!!!J " K '"#:' )! '!%&4 AA (K!! "K#,LMMNKOPL,/.,/1 K /A!! $ ) K K #, LMMNKQOR,/:.- K#:2","C&KA K OSSSKOPP -.-- '""(,) K#"#*!! <&'! /&4 03K,,! (!!K LMMP -0.- '#1 D: 0OSTR4LMMP3'(!&! &&'!! -.- 7/<%7+# H$4' 0OSLT4LMMP3 -,.-0 )C

8

9 Editörden Dergimizin 12. saysyla huzurlarnzdayz. Bu saymzda da öncekilerin devam niteliginde degerli aratrmalar sunmann sevincini ifade ederken sonraki yaynlarmzda da mümtaz bilim adamlarmzn degerli katklaryla dergimizin daha da seviyeli hale gelecegi ümidinde oldugumuzu belirtmek isteriz. Bu saymzda ilk bata slam hukukunun ülkemizdeki öncülerinden üç ulu çnarla yaplan röportajlar yer alyor. lahiyat alannda yazdklar eserler, lisans ve lisansüstü devrelerde yetitirdikleri binlerce talebenin yannda idari görevleriyle de gönüllerde taht kuran slam hukukunun bu abide ahsiyetleriyle yaplan söyleilerin çok kymetli olduguna inanyoruz. Kendilerinin bilgi ve tecrübelerinden yararlanp bu günümüzü verimli biçimde degerlendirmek ve gelecegimizi isabetle planlayabilmek için yol gösterici tavsiyelerine her zaman muhtaç oldugumuz hocalarmzdan istifade etmek için bu söyleilerin bir balangç olmasn umuyoruz. Zira yeni kuagn ihtiyaçlar ve hocalarmzn birikimlerinin bu türden yazlar zaruri kldg kansndayz. DiGer yandan makalelere geçtigimizde de oldukça önemli mevzularn ele alndgn görüyoruz. Doç. Dr. Adnan KO4UM, Akl (Re y)-nakil (Eser/Hadis) Ayrmasnn Fkhî Boyutlar balkl makalesinde fkh tarihinin en önemli ve tarihe damga vurmu ehl-i rey ve ehl-i hadîs ekolleri hakknda yapm oldugu aratrmada iki okul arasndaki ayrmann temel sebeplerini çeitli tezleri de dikkate alarak tartmakta ve sonuçta iki okul arasndaki tartmalarn usûl-i fkh kökenli oldugunu tespit etmektedir. Dr. Muharrem ÖNDER, slâm Fkhnda Meçhul Râvinin Nakletti%i Hadislerin Hukûkî De%eri konulu incelmesinde usûl ilminin en temel problemlerinden birisi olan meçhul ravinin rivayeti ile ilgili tartmalar ele ilemektedir. Dr. Ramazan ÖZMEN, Hanefî usûlünün daha sonraki nesillere ulatrlmasnda en önemli halkalardan birisini oluturan Îsâ b. Ebân n bu güne kadar yeterince aratrlmam hayatn, eserlerini ve haberlerin epistemolojik degeri ile ilgili görüleri temel usul kaynaklarndan yararlanarak ele aldg etüdünde fkh usulü tarihinin önemli ahsiyetlerinden birisine dikkatleri çekmektedir. Dr. Saim KAYADB, An Approach to the Position of Islamic Law with the Consideration of the Reform Through the Aiding Factors balkl makalesinde slam Hukukunun reform karsndaki durumuna yardmc etmenlerle birlikte bir bak sergilemekte, bu hukukun karakteristik özelliklerine deginmekte ve onun yorumlanmasnda temel faktör oluturan etmenlerden bahsederek slam hukukunun amaçlarnn anlalmasnda özel bir rol alan olan makâsd konseptine deginmektedir. Yahudi 3eriatnda Recm Cezas balkl tetkikinde Eldar HASANOV recm cezasnn Yahudilikte hangi suçlardan dolay öngörül-

10 dügü, uygulanmasnn nasl gerçekletigi, cezann öngörüldügü suçlar ve uygulanma bakmndan geliim seyri, uygulamadan kaldrlmas gibi meseleleri açklga kavuturmay hedeflemekte ve ana kaynaklardan yararlanarak okuyucuyu aydnlatmaktadr. Ahmet KILINÇ, Kâmil Muhammed el-gnd nin 3ura ve slam Hukukunda nsan Haklar Demokrasinin Belirginli%i balgyla tercüme ettigi makalesinde slam siyaset teorisinin en temel kurumlarndan birisi olan urây ele almaktadr. Bu baglamda urânn kavramsal çerçevesini çizdikten sonra, mecburi olup olmadgn, kadnlarn bu sürece katlp katlamayacagn tartmakta, seçim ve demokrasi açsndan urây konumlandrarak, kavram insan haklarn koruyucu bir mekanizma olarak irdelemektedir. Hasan ÖZER, Hz. Peygamber in terk ettigi bir eylemin delil degerinin ne oldugunu zengin örneklerle ileyen iki makaleyi tercüme ederek okuyucularn istifadesine sunmaktadr ki bu iki inceleme gerçekten usul açsndan dikkate deger bir konuyu ele almaktadr. Semâ în HÂLDÎ, mezhep imamlarmzdan mâm Mâlilk in fkh-hadis literatürünün ilk örneklerinden birisini oluturan el-muvatta taki metodunu Usûlü l-mâm Mâlik fi l-muvatta balkl makalesinde derinlemesine analiz etmektedir. Bu saymzda yakn tarihimizin önemli ahsiyetlerinden Ahmed Cevdet Paa nn Risâletü l-vefâ isimli eseriyle ilgili iki degerli çalma okuyucuya sunulmutur. slam hukuk tarihinin önemli tartma konularndan birisi olan bey bi l-vefâ y konu alan bu risalenin orijinal metnini Huzeyfe ÇEKER tahkik etmi, Dr. Süleyman KAYA da Latin harfleriyle okunuunu tespit etmitir. Hasan ÖZER, IX/XV. yüzyl alimlerinden Kâfiyecî nin mezhep, ictihad ve taklid konularn ele aldg Kitabu l- Ferah ve s-surûr fî Beyâni l-mezâhibi l-erbe a adl risalesinin tahkikini yaparak okuyucularn istifadesine sunmaktadr. Dr. smail BLGL de son devir ulemasndan 4eyhzâde Ahmed Ziya Efendi nin hayat, ilmi faaliyetlerini inceledikten sonra Emâli l-vesâyâ adl vasiyet konusunu kanun formunda maddeletirdigi eserini ilim alemine arzetmektedir. slam n temel kaynaklarnda çokça deger verilen ana-babaya kar ahlâkî ve fkhî vazifeleri Prof. Dr. Saffet KÖSE ve benzeri bir konu olan sla-i rahimi de Doç. Dr. Mehmet EREN geniçe saylabilecek ölçüde ele almaktadrlar. Kitap tantm ksmnda da son zamanlarda yaplan çalmalardan bir demet sunulmaktadr. Vefeyat köemizde iki güzide ilim adamnn haberi yer almaktadr. Türkiye de slam Hukuku aratrmalarnn önde gelen ilk simalarndan degerli hocamz Prof. Dr. Zahit AKSU yu bu vesileyle rahmetle anyoruz. Ayn ekilde daha çok Prof. Dr. Halit ÜNAL hocamzn slam Hukukunda Yöntem Tartmalar adyla Türkçeye çevirdigi kitabndan hatrladgmz Mustafa Sa îd el-hnn i de rahmetle yadediyoruz. Yeni saylarda bulumak ümidiyle Saffet KÖSE

11 . PROF ROF. DR. SALH TU Prof. Dr. Mustafa UZUN Baba taraf, 1900 lü yllarn banda Bolu/Gerede nin Seyyidaliler (Saydallar) köyünden göçüp, stanbul a yerleen EminoGlu Mehmet ve anne taraf, ayn yllarda Sinop/Ayanck n Çangal köyünden ayn ekilde stanbul a göçen Hanife Servet in en küçük oglu olarak Salih TuG, 12 4ubat 1930 (13 Ramazan 1348) da stanbul/aksaray da dünyaya geldi. Okul öncesi ögrenimine Aksaray da Yusufpaa Anaokulu nda balad. Bu yllarda anaokulunda okumak pek yaygn olmamakla beraber babasnn ileri görülülügü sebebiyle devam ettigi bu okulda aldg okul öncesi egitim sayesinde bu defa Aksaray lkokulu na baladgnda ikinci snfa kaydedildi. Yenikap Ortaokulu na devam ederken baladg jimnastik sporunu lise egitiminin yannda da sürdürdü ve 1948 ylnda o yllarda stanbul un egitim seviyesi yüksek okullarndan saylan Pertevniyal Lisesi ni bitirdi. Çocukluk dönemlerinden itibaren amelî ilere merakl oluu, ortaokul ve lise dönemlerinde biyoloji dersinde snfn laboratuar efligine seçilmesiyle neticelendi. Bu ilgi onda tbbiyeye girme hevesini artrm ve bilhassa cerrah olma idealine sahip olmutu. O dönemlerde üniversitelere, giri snav yerine lise bitirme derecesi ve olgunluk imtihan nda elde edilen baarlar esas alnarak girilirdi. Farkl liselerden gelen hocalarn oluturdugu bir mümeyyiz heyeti karsnda lisede görülen derslerle ilgili suallere cevap verilerek olgunluk derecesi belirlenir, bu not sene içindeki karne notlarnn ortalamasndan oluan bitirme derecesi ile toplanarak üniversiteye girie esas alnacak baar notlar tesbit edilirdi. Salih TuG, Pertevniyal Lisesi ni bitirdigi yl notlar iyi-iyi tutmu, tbbiye kontenjann o yl pekiyi derece ile mezun olanlar doldurdugundan çok M. Ü. lâhiyat Fakültesi Türk- slâm Edebiyat\ Anabilim Dal\ özretim üyesi. Bu biyografi esas olarak Hoca n\n verdizi bilgilerle, 1968 den bu yana kendisiyle olan tan\ \kl\z\m ve yak\nl\z\m dolay\s\yla sahip olduzum malumata ve Prof. Dr. smail Kara n\n Hoca y\ takdim eden bir konu mas\ndaki bilgilere dayan\larak haz\rlanm\ t\r.

12 istedigi Tp Fakültesine girememiti. Fakat 4ubat ayndaki ikinci yerletirmede buraya girmesi kesin göründügünden bir dönem de olsa bo ve açkta kalmamak için ihtiyaten Hukuk Fakültesine kayt yaptrmt. Ancak derslerine devam ettigi Ord. Prof. Dr. 4ükrü Baban, Ord. Prof. Dr. Ali Fuat Bagil, Prof. Dr. Andreas Schwartz, Ord. Prof. Dr. Hfz Veldet VelidedeoGlu, Ord. Prof. Dr. Ebülûlâ Mardin, Prof. Dr. Charles Crozat, Ord. Prof. Dr. Tahir Taner, Ord. Prof. Dr. Mustafa Râit Belgesay, Prof. Dr. Sadri Maksûdî Arsal gibi hocalardan çok fazla etkilenmesi, hukuku iyice benimseyerek yüksek tahsiline sosyal ilimler alannda devam karar almasna sebep oldu..ü. Merkez binasndaki Hukuk Fakültesi nde okurken, talebelerin pek ugramadg fakülte kütüphanesinde çalmaktan zevk almas, ondaki aratrmac ruhunu ortaya çkardg gibi, hukuku daha çok sevmesine ve mezuniyetten sonra burada doktora yapmaya karar vermesine de sebep oldu. Bilhassa Osmanl ve slâm Hukuku gibi konulara daha fazla ilgi duydu. Ancak Fakültenin programnda o yllarda slâm Hukukuyla dogrudan ilgili dersler yoktu. Salih TuG, lisans döneminde kaydoldugu dare ve Ceza Hukuku seminerlerinde Osmanl dare Hukuku yapsn aratrmaya yöneldi. Ord. Prof. Dr. Sddk Sami Onar a düüncelerini ve ilgisini anlatnca hoca ona, bu konuyu çalmas için ileri seviyede Osmanlca ögrenmesi gerektigini söyledi. Bu sebeple bir taraftan Osmanlca ögreniyor, diger taraftan da bu bahislere ilgisi artarak devam ettiginden doktora hazrlk seminerlerini ayr bir evk ile takip ediyordu. Ord. Prof. Dr. Ebülûlâ Mardin ile Ord. Prof. Dr. Sadri Maksûdî Arsal n derslerinde Roma, Hind, Çin, Msr gibi antik hukuklar ve Eski Türk Hukuku, Cengiz Han n yasalar gibi mukayeseli konular dinliyor, Prof. Dr. Z. Fahri FndkoGlu nun Hukuk Sosyolojisi, Prof. Dr. Orhan Mümir ÇaGl n Hukuk Felsefesi derslerini takip ediyor ve bu konulardan büyük zevk alyordu. Son snfa geldiginde, mezuniyetten sonra Msr a gidip Kahire deki el- Ezher Üniversitesi nde slâm Hukuku Tarihi alannda bir doktora çalmas yapma kararn artk kesinletirmiti. Özellikle Hukuk tarihi konular onu gittikçe cezb ediyordu ylnda askerlik görevini de muhâbere subay olarak tamamlayp stanbul Hukuk Fakültesi ni bitirdi. Ayn yl Süvey Sava çknca, sava bölgesine ögrenci gönderilmediginden durumun düzelmesini beklemeye balad. Bu arada düüncelerini gerçekletirebilmek için bir yandan da stanbul da baba dostu rahmetli Mahmut Bayram gibi özel hocalardan Arapça ögrenmeye balad. Ksa zamanda Arapçasn ilerletti. Bu srada Edebiyat Fakültesi nin Umumi Türk Tarihi kürsüsünde, slâm Hukuku Tarihi doktoras yapma imkân ortaya çkt. Fakültenin Umumi Türk Tarihi kürsüsü bakan Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan n rehberligi altnda

13 4%;M, çalmalara balad. Ayn zamanda Prof. Dr. Muhammed Hamidullah ve Prof. Dr. Fuat Sezgin gibi büyük hocalardan istifade etti. Bilhassa Hamidullah Hoca ondaki kabiliyeti sezerek kendisini çalmalarnda yönlendirdi. Ayrca Hoca nn ilmi kiiligi ve akademik disiplini Salih TuG üzerinde derinden etkili olmutur. Bu arada stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi nde Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan n giriimleriyle yeni kurulmu olan slâm Aratrmalar Enstitüsü nde asistan olarak göreve balad (1956). Hukuk Fakültesi nden geldiginden dolay Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü nün farkl derslerini de takip ile doktora programn tamamlayarak akademik ilgisini çeitlendirdi ve bilgisini gelitirdi. AsistanlGnn ilk yllarnda Dr. Fuat Sezgin in ilmî aratrma ve çalmalarna ksa bir müddet de olsa katlarak onun büyük eseri GAS n ilk malzemelerinin oluturulmasnda mesai sarfetti. Böylece ileride yönelecegi farkl akademik alanlardaki temel bilgileri de elde etme konusunda ilk admlar atm oluyordu. Salih TuG, fkhî konulardan çok tarihi tekâmülü tespit eder nitelikte olan slâm Vergi Hukuku nun Ortaya Çk balkl tezi ile.ü. Edebiyat Fakültesi nde doktorasn tamamlad (1963). Bu sistematik çalma, hem slâm Vergi Hukuku (Maliye Hukuku) sahasnda hem de bir vergi tarz olarak Zekât Hukuku alannda Türkiye de yaplan ilk te lif çalma olmas sebebiyle büyük önem tamaktadr. Ayrca bu aratrma, sahip oldugu plan ve uygulanan metodoloji dolaysyla, sonraki yllarda Türkiye de slâmi limlere dair ortaya konan diger aratrma ve tezlere örnek olacak özellikler tadgndan lâhiyat Fakültesi ve Yüksek slâm Enstitüsü çevrelerinde öncü ve numûne bir eser kabul edilmitir. Nitekim bu doktora tezi, Ankara Üniversitesi lâhiyat Fakültesi tarafndan 1963 ylnda tam metin hâlinde yaymlanmtr. 1 slâm Aratrmalar Enstitüsü müdürü Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, Dr. Salih TuG un, klasik devirlerden ziyâde modern çagn slâm dünyasnda nelerin olup bittigi, medeni hukuk, ceza hukuku gibi alanlarda ne gibi gelimeler oldugu, bu konularda ne yönde uygulamalar görüldügü gibi aktüel konularda yogunlamasn istiyordu. Bu sebeple doçentlik çalmas olarak, Prof. Dr. Muhammed Hamidullah n tevikleriyle seçtigi ve rehberligiyle hazrladg konuyu, hem tarihî geliim, hem de aktüel yönden inceleyerek s- lâm Ülkelerinde Anayasa Hareketleri adl tezi ile doçent ünvann elde etti (1969). Bu çalmada Doç. Dr. Salih TuG slâm Dünyas nda Bat nn müstemlekesi iken bagmszlgn elde eden veya bagmsz olarak kurulmu Müslüman devletlerde anayasallama hareketlerini tespit etmi, anayasalarn 1 Bu özellikleri sebebiyle çal\ man\n k\sa zamanda bask\s\ tükendizinden, bilhassa slâm ilimleri konular\nda çal\ an genç ara t\rmac\lar taraf\ndan aranmas\n\n da etkisiyle, bu sat\rlar\n yazar\ taraf\ndan yeni kurulmu bulunan Marmara üniversitesi lâhiyat Fakültesi Vakf\ Yay\nlar\ aras\nda yeniden bas\lmas\ sazlanm\ t\r ( stanbul 1985). Bunda o s\rada lâhiyat Fakültesi haline dönü türülmü bulunan stanbul Yüksek slâm Enstitüsünün akademik kurulu unu tamamlamas\ çal\ malar\n\n sürmesi yan\nda genç ara t\rmac\lara örnek bir eser sunma maksad\ da etkili olmu tur.

14 - muhtevalarna girmeden, hareketin ne gibi safhalardan geçtigini, hangi tesirler altnda olutugunu açklamaya yönelmi, daha çok sosyolojik ve tarihi bir etüt ortaya koymutur. Aratrmada bir taraftan baz slam ülkelerinin Bat müstemlekeleri oldugu devirler incelenmi, bagmszlk zamanlarndaki durum aratrlm, diger taraftan da Osmanl Devleti nin daglmas ardndan OrtadoGu, Afrika ve Uzak DoGu da bagmszlam ülkeler ele alnmtr. Ayrca 1917 ihtilali sonras Rus idaresi altnda fiilen SSCB ye üye olmu ve hukuken bagmsz görünen birtakm Türk devletleri ile muhtar bölgelerdeki anayasallama hareketleri, aralarndaki farkllklar, sosyolojik köklerine inilerek aratrlmtr. Bu çalma, Salih Hoca nn hukuk formasyonunu da ortaya koymaktadr. Doç. Dr. Salih TuG un profesörlük takdim tezi ise Klasik slâmî ilimler konusuna giren Hadis edebiyat alannda önemli bir yazma eser olan mam Buharî nin hocalarnda Züheyr b. Harb in (ö. 230 h.) Kitâbu l- lm inin tenkitli nerinin hazrlanmas ve Türkçe ye çevirisidir. Prof. Dr. Salih TuG un tüm çalmalar, Türk fikir tarihi yannda slâmî ilimlerin Türkiye deki geliim tarihi bakmndan son derece önemlidir. Ayrca aratrmalarnda kullandg modern metodlar ve ilmî kaynaklar dikkat çekmektedir. Prof. Dr. Salih TuG, ilmi çalmalar yannda yllar arasnda.ü. Edebiyat Fakültesi slâm Aratrmalar Enstitüsü nde önce asistan, sonra da müdür yardmclg ve müdür ( ) olarak görev yapt. Bu kurumu neredeyse tek bana ayakta tuttu ve kütüphanesini gelitirerek ilme ve ilim ehline en iyi ve faydal hizmetler vermesini saglad. Genelde Türkiye de slâm aratrmalar konularna giren çalmalarn öncülügünü yapan önemli bir ilim adam ve akademik rehber kimligine sahip olan Prof. Dr. Salih TuG, ayn zamanda o yllarda slâmi ilimlerle ilgili akademik çalma yapan ve kendisine bavuran hemen herkese yol göstermesiyle tannd. Bugün Türkiye nin çeitli Üniversitelerinde ve özellikle lâhiyat Fakültelerinde, Diyanet leri BakanlG kadrolarnda ögretim üyesi ve idareci olarak baar ile görev yapmakta olan, lisansüstü çalmalarn Prof. Dr. Salih TuG un danmanlg altnda tamamlam krk akn akademisyen, idareci veya Diyanet leri BakanlG görevlisi bulunmaktadr. Prof. Dr. Salih TuG, Türkiye de slâm kültürü ve ilimlerinin modern aratrma metotlaryla yeniden canlandrlmasnda önemli rolü bulunan,.ü. Edebiyat Fakültesinin sözlemeli misafir ögretim üyelerinden merhum Prof. Dr. Muhammed Hamidullah n baz dersleri yannda bir ksm eserlerinin de ilk ve en önemli mütercimlerinden biridir. YaptG kaliteli çevirilerle Hamidullah Hoca nn son derece önemli bu eserlerinin ve ders takrirlerinin Türkiye de ksa sürede ve etkili biçimde tannmasna ve geni kitlelere ulatrlmasna vesile olmutur.

15 4%;M 0 Prof. Dr. Salih TuG un, idarî hizmetlerinin en önemlilerinden bir digeri ise M.E.B. stanbul Yüksek slâm Enstitüsü nün müdürlügünü, arasnda ek görev ile yürütmü olmasdr. Ayrca Enstitü 1982 de Marmara Üniversitesi, lâhiyat Fakültesi ne dönüünce burann kurucu dekanlgn üstlenmi, Rektör Prof. Dr. Orhan OGuz un büyük destegiyle Dekan Yardmcs Prof Dr. M. Saim Yeprem ve diger ögretim üyeleri ile birlikte Fakültenin akademik kadrolarnn tamamlanmasn ve lâhiyat Fakülteleri arasnda önemli bir müessese olarak gelimesini saglamtr ylna kadar on iki yl boyu bu görevi baar ile sürdüren Salih TuG ayrca Fakültenin ilim çevrelerinde daha etkili bir biçimde tannmas için BaGlarba dna çkmalar konusunda akademik kadroyu tevik etmi ve müessesenin Türkiye ve d dünyaya açlmasnda öncülük etmitir. Prof. Dr. Salih TuG, özellikle 1970 sonrasnda lim Yayma Cemiyeti, lim Yayma Vakf, slâmî limler Aratrma Vakf, Türkiye Milli Kültür Vakf, lâhiyat Fakültesi Vakf, Aydnlar OcaG DerneGi gibi Türkiye mizin ilim, kültür ve sosyal hayat üzerinde etkili olmu çeitli sivil toplum kurulularnn teekkülünde ve baarl çalmalarnda idare heyeti üyesi veya bakan olarak önemli hizmetlerde bulunmutur. Nitekim, Prof. Dr. Salih TuG, stanbul Yüksek slâm Enstitüsü ögretim üyelerinden Prof. Dr. Ali Özek ve Mahir z ile birlikte, sivil toplum kurulularnn da slâmi aratrmalar alanna katlmas ve maddî kaynak aktarmas gerektigi düüncesiyle 1970 ylnda slâmi limler Aratrma Vakf n kurdu. Bu vakfn çats altnda Tartmal lmi Toplant lar düzenlenmesinde, mevzu seçiminden konunun hazrlanmas, planlanmas, icras ve zabtlarnn yaynlanmasna kadar sahasnda uzman akademisyenlerden destek alarak ve onlara ciddi destek ve imkânlar sunarak bilhassa dinî ve sosyal ilimler alannda kendine has, akademik bir toplant tarz oluturulmasnda etkili oldu. Halen slâmî limler Aratrma Vakf n faaliyetlerini baarl bir ekilde sürdürmesinde etkin bir mütevelli heyeti üyesi olarak da çalmaktadr. Ayrca bir kültür dernegi olan Aydnlar OcaG DerneGi nin 1970 deki kuruluuna katlarak ( ) yllar arasnda bakanlgn yaptg gibi günümüzde Türkiye Milli Kültür Vakf nn mütevelli heyeti bakanlgn da yürütmektedir. Ayrca emekli ögretim üyesi olarak 2004 ylndan beri stanbul Ticaret Üniversitesi nin mütevelli heyeti üyeligi görevini sürdürmektedir. Prof. Dr. Salih TuG un en dikkate deger hizmetlerinden bir digeri de Türkiye yi Amerika dan Japonya ya, Rusya dan Arap dünyas ve Afrika nn çeitli ülkelerinde gerçekletirilen uluslararas ilmî kongrelerde baaryla temsil etmi olmas gelmektedir. Bu faaliyetlerini hâlen de sürdüren Prof. Dr. Salih TuG un katldg ulusal ve uluslararas ilmi kongrelerin says elliye yakndr. Ayrca özel veya resmi TV ve Radyo yaynlarnda, slâm kültürü ve ilimleriyle ilgili yüze yakn konuma yapm, konferans, sohbet ve açk oturumlara katlmtr.

16 1 Prof. Dr. Salih TuG, 1980 de slâm Konferans Tekilât (O.I.C.) öncülü- Günde Cidde de kurulan slâm uluslar aras bir akademik müessese olan slâm Fkh Akademisi nde kuruluundan 2009 ylna kadar T.C. temsilcisi olarak ilmî ve idârî faaliyetlerde bulunmu bir ilim adamdr. Yetikin bir hukukçu olmas sfatyla Prof. Dr. Salih TuG, zaman zaman T.C. Adlî Tekilât kurumlarnda bilirkii olarak da görevler alm, mahkemelere sundugu çok saydaki raporlarna itibar edilmi, âdil kararlarn çkmasnda önemli bir role sahip olmutur. Prof. Dr. Salih TuG, yarm asr aan bir akademik hayatn ardndan, ya snr dolaysyla 1997 de Marmara Üniversitesi lâhiyat Fakültesinden emekli oldu. Lise yllarndan (1945), doktorasn yaptg yllara kadar (1963) geçen devrede ciddi olarak spor ile de ilgilenen TuG, âletli jimnastik, atletizm ve kayak sporlaryla yakndan ilgilenmi ve girdigi yarmalarda yirmi kadar kupa ve krka yakn madalya kazanm baarl bir sporcu kimligine de sahiptir. Ayrca pratige dönük zekâ ve el hünerleriyle de dikkati çeken Salih TuG, hobi olarak iyi bir saat tamircisidir denebilir. Bir çok camide muattal olarak duran antik duvar saatlerini e-dost ve görevli oldugu fakültenin terkedilmi duran duvar ve masa saatlerini baar ile tamir etmesiyle de bilinmektedir. Elli yllk mesut ve bahtiyar bir evlilik hayatnda biri kz üç çocuk ve sekiz torun sahibi olmutur. Prof. Dr. Salih Tu? un Eserleri: Baz Te lifleri: 1. slâm vergi Hukukunun Ortaya Çk, Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesi Yaynlar No: 50, Ankara 1963 (Birinci Bask); Marmara üniversitesi lâhiyat Fakültesi Yaynlar No: 5, stanbul 1985 (kinci Bask). 2. slâm Ülkelerinde Anayasa Hareketleri: (XIX ve XX. Asrlar), rfan Yaynevi, No 17, stanbul Zuheyr ubn Harb ve Kitab ul- lm adl eseri (H / M ),. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayn, No: 2775 (Tenkitli metin neri), stanbul Eserlerinde Rastlanan fadelerine Göre mam Sarahsî nin Hapis Hayat, Sarahsi Arma%an, Ankara Hitti, Ph.K., Diyanet Vakf slâm Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, stanbul 1998.

17 4%;M : 6. Hitti, Ph.K., slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, stanbul Mü8terek Çal8malar: 1. Prof. Dr. Nejat Göyünç-Salih TuG, Turkey, Bibliographical Introduction to Legal History and Ethnology, Université Libre de Bruxelles, Prof. Dr. Süleyman Yalçn-Salih TuG, T.C. Anayasas çin Teklif (Gerekçeler ve Maddeler), stanbul Çevirileri: 1. slâm Peygamberi, Hayat ve Faaliyeti I II (Muhammad Hamidullah), rfan Yaynevi, stanbul 1980, 1990, Faiz Nazariyesi ve slâm (Enver kbâl Kureî), rfan Yaynevi, stanbul Hz. Peygamberin Savalar (Muhammad Hamidullah), YaGmur Yaynlar 10, stanbul Kur ân- Kerîm Tarihi (Muhammad Hamidullah), Marmara Üniversitesi lâhiyât Fakültesi Vakf Yaynlar, No. 57, stanbul Siyasi ve Kültürel slâm Tarihi (Prof. Dr. Ph. K. Hitti), BoGaziçi Yaynevi, stanbul 1989; II. Bask: M. Ü. lâhiyat Fakültesi Vakf Yaynlar, No. 100, stanbul Editörlükleri: slâm n Hukuk lmine Yardmlar (Muhammed Hamidullah n makaleler külliyat), Türk Milliyetçiler DerneGi, stanbul 1962.

18

19 /., SALH TU LE AKADEMK YAAMI VE SLAMÎ LMLER ÜZERNE SÖYLE 1 Haz. Necmettin KIZILKAYA (SaygdeGer hocam öncelikle röportaj önerimizi kabul ettiginiz için slam Hukuku Aratrmalar Dergisi olarak size teekkür ederiz. Biz söyleimizde iki tema üzerinde durmak istiyoruz: lk olarak zât- âlilerinizin akademik serüveni, özellikle de slam Hukuku alanndaki çalmalarnzn seyri üzerinde durmak istiyoruz. Daha sonra, özellikle Türkiye de slamî ilimler alannda yaplan aratrmalar ve elde edilen kazanmlar hakkndaki düünceleriniz üzerinde durmak istiyoruz.).h.a.d: Dînî eitiminiz ile balayalm isterseniz. lk dînî eitiminizi nasl ve kimden aldnz? Din egitimi ile ilgili ilk tecrübelerim, 1930 ve 40 l yllarda Türkiyemizde pek yaygn olarak uygulanan, hiç üphesiz aile ve çevre muhitinden (stanbul un Aksaray ve Sofular çevresi) elde edilmi görenek ve geleneklere dayal olmutur, diyebilirim. Bata babam, ninem ve annem ile çok sonralar üniversite yllarnda Arapça hocam, Horhor Caddesi, Kzlminare mam Hatibi merhum Mahmut Bayram ve Fatih Camii Dersiâm larndan Hüsrev Aydnlar ( ) Hoca nn etrafnda kümelenmi Salih 4eref, Abdülhalim Akkul, Yaar Tunagür, Bilecikli Abdullah Hoca nn damad ve Ziya OGuz gibi diger baba dostlar, dini ögrenim ve egitimimde önemli bir rol oynamlardr. Ayrca çeitli vesilelerle cemaatlerine katldgm, Pertevniyal Valide Camii, smail AGa (imdi yok), Camclar (imdi yok), Kzlminare, Murat Paa, Sofular ve Fatih Camii çevrem olarak zikredilebilir. Bu arada ilk ve ortaögretim gördügüm yllarda ( ) varlgna muttali oldugum ders halklar içinde, Fatih Camii Dersiâm larndan Hüsrev Aydnlar Hoca, hem Camide hem de Hrka-i 4erif Camii semtindeki evinde bir grup genç baba dostu ile birlikte yaptklar din egitim-ögretimi zikre deger. Ayrca Abdülaziz Bekkine ve Süleyman Tunahan hocaefendilerin ayn çeit faaliyetleri de her- 1 Katk\lar\ndan dolay\ say\n Bilal Aybakan, Murteza Bedir, Muharrem K\l\ç ve Saliha K\z\lkaya ya slam Hukuku Ara t\rmalar\ Dergisi olarak te ekkür ederiz.

20 * 3"'889'C kesçe bilinmektedir. Benim için en önemlisi, Cerrahpaa Camii yaknndaki kendi evinde, benim de o evde hatim duasna kadar yükselebildigim kzerkek karma bir grup ilkokul ögrencisine yaz tatilleri boyunca ve pek tabiidir ki o günün artlarnda gizlice Kur ân- Kerîm ögretimi ile megul olan ve adn maalesef imdi unuttugum, ancak oglunun Valide Camii muvakkithanesinde görevli Adnan Bey oldugunu hatrladgm, ( Arap Hoca lâkabyla öhret bulmu) hanmefendi hocamdr ki kendisini rahmet duâlarmla anmak isterim; bu ailenin atalarnn Msr veya Sudan mene li oldugunu sonradan ögrenmitim..h.a.d: Üniversite eitiminizi sürdürürken herhangi bir hocadan özel ders aldnz m? Sizin döneminizde ders halkalar var myd ve nerelerde bulunuyordu? Eer ders aldysanz sizinle beraber kimler halkaya katlyordu? Özellikle örenciliiniz döneminde slam hukuku okutan kimse var myd? Varsa nasl okutuluyordu (hangi kitaplar ve ne ekilde)? Üniversite ögrenimim esnasnda ( ) slamî ilimlerle ilgili herhangi bir örgün ciddi ders halkasna katlm degilimdir; bu olsa olsa baba dostlaryla evimizde veya onlarn evlerinde tertiplenen ve çogunlukla slamî yaay, Hz. Peygamber in hayat ve örnek davranlar ile slam n dünyada ve yurdumuzda karlatg güçlükler, yokluklar ve meseleler ile ilgili sohbetlere, pek tabiidir ki, dinleyici sfatyla katlmamdan ibarettir. Kendi arkada topluluklarmla yaptgmz sohbet toplantlar da buna dahildir. Ancak, Hukuk Fakültesinde okurken son yllarmda ( ), Süleymaniye de Kirazl Mescid SokaGndaki ev-arkada toplantlar ile yine o yllarda ( ).Ü. Edebiyat Fakültesi slam Aratrmalar Enstitüsü sözlemeli misafir hocalarndan, ileriki yllarda doktora danmanm ve hocam olacak merhum Muhammed Hamidullah n slam hukuk tarihi ve Siyer çerçevesinde sürdürdügü serbest derslere, Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü dershanelerinde dinleyici sfatyla katldgm da bir gerçektir. Dr. Hamidullah n bu serbest derslerini Arapçadan ögrencilere tercüme eden, o sralarda doçent olan Dr. Fuat Sezgin bata olmak üzere diger baz dostlarla birlikte bu çevrede Ali hsan Yurt gibi kimselerle de tantgm bir vâkadr. Yüksek ögrenimimi tamamladgm yllarda ( ),.Ü. Hukuk Fakültesinde genel hukuk tarihi ile ilgili baz ders konularnn dnda, slam Hukuk Tarihi çerçevesinde örgün bir ögretim imkân, stanbul da bulunmuyordu. Az önce ad geçen serbest dersler bu gözlemimde bir istisna tekil etmektedir..h.a.d: Genel olarak slâmî ilimlere ve özelde slam Hukukuna ilginiz nereden geliyor?

21 4;B # C(NO*"4P Yukarda açklamaya çaltgm aile ve çevre artlarm ile Orta- Lise yllarmdaki genelde tarih hocalarm ve.ü. Hukuk Fakültesindeki Hukuk Tarihi ve Sosyolojisi derslerini takip ettigim (Sadri Maksudi Arsal, Ebû l-ulâ Mardin, Z. F. FndkoGlu, J. Schacht, O. M. ÇaGl, R. G. Okandan gibi) hocalarm, slam hukuk tarihi konularna yönelik ilgimi arttrmtr diyebilirim. Her ne kadar lise yllarmda Tp Fakültesine girmek üzere psikolojik olarak kendimi hazrlayp artlandrdysam da, tarih ve felsefi konulara kar duydu- Gum alâka ve sevgi eksilmeden artmtr. Bu merak ve sevgi, gönülden ve tutku ile bagllk biçiminde iki önemli faktör, bu yönde ilerlemem ve akademik yapmn olumasnda balca rol oynamtr, diyebilirim. Matematik ilmi alannda baz matematik teoremleri ile uluslararas öhret sahibi Ord. Prof. Dr. Cahit Arf n da bir televizyon sohbetinde, baarl olabilmek için üzerinde srarla durdugu bu iki faktör ün, bende de yapc bir unsur oldugu muhakkaktr. Hatta diyebilirim ki bu iki faktör e sahip olamayan bir ilim yolcusu, akademisyen, iyi bir ögretici, ögretim hayatnda iyi bir müderris olsa bile, orjinal görü ve ilmi sonuçlar elde etmede, kendini ilim âleminde kabul ettirmede baarl olamayacaktr. lim yoluna tercihen giren bir kimsenin unu gözden uzak tutmamas gerekir ki ilim yolu, o ahsn giritigi ilmi aratrma ve tetkikat yönelii, yanna, öhret ve maddi menfaat gibi bir ortak kabul etmemekte ve hatta aksine, o akademisyenin feyiz, bereket ve hasbilik elde etmesine set çekmektedir. Günümüz Türkiyesinde bu çeit izmihlâle ugram kimselerin, emsâli kesîresiyle mevcudiyeti herkes tarafndan görülmektedir..h.a.d: Hocam deiik yerlerde çaltnz. Üniversiteye intisabnz nasl oldu, biraz bundan bahseder misiniz? Aslnda hayat hikâyemde bu serencam gözükmektedir. 4u kadarn söyleyebilirim: nsan bir ie, bir eyleme niyet eder, ancak bu niyetinin gerçeklemesi Allah n takdirine bagldr; O na galebe edemez, edemiyor; O nun tayin edip lâyk gördügü yazg insan hayatna hâkim oluyor. Âcizane ben de pratik hayata ve el hünerine dayal yeteneklerime uygun gördügüm meslek ve megalelere yönelmek istedimse de takdir-i ilâhî beni daha çok sosyal ilimler alan na sürüklemi bulunuyor eklinde bir yorum- açklama yapabilirim..h.a.d: Genel anlamda hukuk ihtisasnzn yan sra yapm oldu- unuz tercümelerden (Muhammed Hamidullah n slam Peygamberi, Philip Hitti nin Siyâsî ve Kültürel slam Tarihi v.b.) tarihe çokça ilgi duyduunuz anlalyor. Bu tarih merak nereden geliyor? Bu sualin cevab daha önceki cevaplarmda mündemiç bulunmaktadr. Ayrca diyebilirim ki tarih ilmi, belli bir ilmin tarihi gibi snrl alanda da

22 * 3"'889'C olsa bir ilmi laykyla anlayp anlatabilme ve gelitirebilmede en güzel bir metodolojik yoldur. Eskilerin o ilim dalnda ne gibi birikimler, gelitirmeler yaptklarn bilebilmek, onu zenginletirip yeni birçok ilmi unsurlarla donatabilmenin de yegâne yoludur. Dinler tarihi, ilimler tarihi, toplumlarn siyasi ve kültürel tarihleri, bu alanlarn gelitirilebilmeleri için eskilerin pek zengin ilmi birikimleriyle doludur. nsanlarn kalem i kullanmaya balamalaryla da bu zenginliklerin yeni nesillere aktarlmas pek âlâ mümkün olabilmitir ve halen de bu süreç, farkl metotlar ve teknik imkânlarla sürüp gitmektedir. Özelde Siyer ve genelde slam Tarihi üzerinde elde edilen süzgeçten geçmi öz bilgiler, tercihi hangi alanda olursa olsun bir slam tetkikçisinin kurmak istedigi ilim binâs nn saglam bir zemine oturmasn saglayacaktr..h.a.d: Sanat ve sporla olan ilginizden biraz bahseder misiniz? Baz sanat dallar ile bir nebze megul olmakla birlikte fazla bir derinlige ve gelimeye sahip oldugum söylenemez. Bununla birlikte hareketli ve mahalle hayatndaki oyunlarla geçen bir çocuklugun ardndan orta tahsil ve üniversite yllarnda hiç brakmadgm ve üzerinde derinletigimi söyleyebilecegim aktivitem spor alannda olmutur diyebilirim. Ana spor dalm olarak aletli jimnastik üzerimde hayli disipliner bir tesir hâsl etmitir. Bu ana spor dal dnda, atletizm (dekatlon), kayak, güre, denizcilik ( daha çok yüzme) gibi, sportif top oyunlar dnda kalan alanlarda, stanbul ve Bursa da bölgesel dereceler dahi elde edebilmitim; bir müddet de jimnastik dalnda yöneticilik ve antrenörlügümün de oldugunu burada itiraf etmeliyim. Böylece eskilerin dedigi gibi, terbiye-i bedeniye mi de belli bir disiplin altna alp ögrenim hayatmn yan banda kesintisiz sürdürdügüm ve bundan hayatm süresince faydalandgm ve halen de faydalanmakta oldugum bir gerçektir..h.a.d: Sizin yurtd tecrübeniz de var? Nerelere gittiniz ve bunlarn sizin akademik hayatnza katksndan bahseder misiniz? AnlalacaG üzere hareketli ve aktif bir ögrencilik hayatm oldu. Bunun bir aksülameli, ileride ve özellikle meslek hayatmda ilmi-akademik maksatlarla dünyann birçok kurum ve üniversitesinde tertiplenen kongre ve konferanslar ile yurt d tetkik seyahatlerimde görülür..ü. Hukuk Fakültesinde ögrenci iken fikren uyutugum bir yolda (Av. Ylmaz Halkac) ile birlikte, ailelerimizin de iznini ve maddi destegini alarak 1952 ylnda çktgmz Avrupa devriâlemi, yurtd seyahatlerimde bir balangç olmutur. Oto- stop metoduyla ve arkamzdaki srt çantalar ile Bulgaristan, Yugoslavya, Avusturya, Almanya gibi ülkelerde, özellikle ögrencilere bu ülkelerde tannan iâe ve ibâte kolaylklarndan yararlanarak geçirdigimiz ve ho hatralarla bezeli, üç ay kadar süren bu yolculugumuz, bana dünyaya açlma ve farkl insan

23 4;B # C(NO*"4P, ve topluluklarn yakndan tanma frsat vermitir ki ileriki yllarda, bu defa uçak, tren veya kendi arabam ile d ülkelerde gerçekletirdigim mesleki seyahatlerimdeki baarmda, bu tecrübemin kazandrdg alkanlk, cesaret ve giriimciligin pay oldugunu söyleyebilirim. Mesleki ve akademik toplantlarn ilki, doçent unvanyla, 1971 de bir teblig ile katldgm Paris Müsterikler Kongresi olmutur. Daha sonraki yllarda ise tevali edip ortaya çkan tanklklar ve benzer akademik kurulu müntesipleriyle kurdugum ilikiler sayesindedir ki dünyann çeitli ilmi- kültürel merkezlerinde tertiplenen krka yakn kongre ve konferansa tebligler sunarak veya gözlemci sfatyla katlm bulunuyorum. Bunlar arasnda Paris, Londra, Katar, Bahreyn, Riyad, Cidde, Amman, Ebu Dabi, Kuveyt, 4am, Halep, Kahire, Bingazi, Rabat, Fas, Roma, Vatikan, Atina, California (Berkeley), Chicago, Montreal, Karachi, Tahran, Seoul, Brunei (Daru s-selam), Lefkoe (K.K.T.C.) gibi merkezlerde bulunan kurum ve kurulularn ilmi-akademik toplantlar bata gelmektedir. Ayrca, 1976 ylnda karavanl arabamla ailece karayolu üzerinden Suriye, Ürdün, Suudi Arabistan gibi ülkelerin üniversite ehirlerinde gerçekletirdigim üç aylk bir tetkik seyahatimi ve süre içine sgdrdgm Hac yolculugumu ve bununla ilgili gözlemlerimi de zikretmeliyim. Bu arada 1963 ylnda stanbul Üniversitesi nde doktora unvan aldktan sonra Ford Foundation tarafndan tannan bir imkândan yararlanarak, McGill Üniversitesi, slam Aratrmalar Enstitüsü misafir aratrmaclar arasnda bir akademik yl boyu habilitation devresi çalmalarm sürdürdü- Gümü ve bu muhitte, W.C. Smith, Ch. Adams, Tashihico Izitsu, Niyazi Berkes ve Hindistan dan yahut Endenozya dan gelen diger seçkin davetli ögretim üyeleri ile birlikte ilmi aratrma, seminer ve derslere de katldgm söylemem gerekir. Bütün bunlarla birlikte Türkiye içinde de, stanbul ve Ankara da ve diger Anadolu ehirlerinde tertiplenen ulusal ilmi-akademik toplantlar sayesinde zannmca pek hareketli geçen bir akademik hayatm olmu ve akademik yaplanmamda bu hareketlilik önemli bir rol oynamtr. Tasavvufi bir ifadeyle söyleyecek olursak, bütün bu giriimlerim bir HÇ saylsa bile, bunlardan hâsl olan ve kalc saylabilen, az sayda da olsa yaynlarm, Türkiye içinde idareciligi bana yüklenen ilmi veya kültürel müesseselerin tealisi, ve hepsinden de öte, seçilip yetitirilmelerinde pek titiz ve itinal davrandgma inandgm ögrencilerim dir..h.a.d: Muhammed Hamidullah ile Edebiyat Fakültesinde tant- nz biliyoruz. Hamidullah hocann sizin akademik hayatnza etkisinden biraz söz eder misiniz? Ayrca hocann Türkçeye tercüme edilen eserlerinin büyük bir ksm size ait; sizi buna sevk eden amiller nelerdir? ster lisans, ister yüksek lisans veya doktora gibi uzmanlk çalmalarna katlan bir ilim ve aratrma yolcusunun (tâlibu l-ilm), muhitine girdigi uzmanlar toplulugundan alacag/ edinecegi çok eyler vardr. Adeta çrak-

24 - * 3"'889'C usta (ögrenci- üstad) ilikisi içinde o kii, hocasnn tecrübe, birikim ve bilgilerini devralp ileride bunu daha gelitirmi olarak kamuoyu önüne çkma, ilim âlemine sunma, kendini snama durumundadr ve öyle de olmaldr. ÖGrenim hayatm boyunca, kendimi bildim bileli, her alanda sahip olduklar örneklik leriyle önüme düen ögretmenlerimin açtg yolda, onlar en iyi rehberler olarak kabullendim ve onlar kadar olmasa da ayn yolda ilerlemeye çaltm. Özellikle.Ü. Hukuk Fakültesinde hukuk ilmi nin ana yaps ile beni tantran çok sayda kymetli hocalarm ve sonrasnda ise.ü. Edebiyat Fakültesinde hukuk tarihi alannda giritigim çalmalarda her birinden ayr ayr açlardan istifade ettigim hocalarm arasnda hiç üphesiz Dr. M. Hamidullah mümtaz bir yer igal eder. Onun ilminin yannda biraz geç de olsa fark etmeye baladgm fâzl ve zâhit vasflarnn yannda, ister ders anlatrken sahip oldugu düzen ve derinlik ile özellikle o senelerde henüz Türkçeye tercüme edilmemi eserlerinde gözlemledigim mükemmel sistematik, modern aratrma metodlar ve bilhassa bilgi hamûlesini DoGu veya Bat mene li olmasna önem vermeksizin klasik ve ana kaynaklardan toplayp bunlar belli bir mantk ve muhakeme ile tenkit süzgecinden geçirdikten sonra ilmî bir tasnife de tabi tutarak sunmas üzerimde derin bir etki husule getirmiti. Ayrca vaktini çok iyi tasarruf edip, ilim toplama ve aratrmalar d genel (belki de dünyevi ve mâlâyâni) ilere dalp gitmemesi de son derece dikkatimi çekmitir. leride tercümelerini yaymlam oldugum diger baz seçkin eserlerin müelliflerinin de subjektiflik ve hissilikten uzak objektif aratrma mahsulleri vermi olmalar da bu çevirileri tercihan yapmamda bir rol oynamtr. O nun yannda edindigim bu ilmi metot, objektif tespit ve ilmi aratrma merak ve sevgisi, bu diger tercüme yaynlarn seçimini isabetli klmtr diyebilirim. Hocann bir diger ilmi özelligi de mahallinde tetkik ve aratrma metoduna sahip olmas ve daha çok gençlik yllarnda (30 lu yllarda) Yemen, Hicaz, Suriye, Türkiye, Kuzey Afrika ve çeitli Bat ülkelerinde gerçekletirdigi seyahatlerdir (Talebu l-ilm). Ya itibari ile bu çeit ilmi seyahatlere pek fazla çkamadg devrelerde ise hoca, hayli yogun bir mektuplama, yazma metoduyla ilmi hamûlesini artrp zenginletirmi nadir bir slam tetkikçisi olarak karmzda durmaktadr. Onun bu son temayülü, Hz. Peygamber in mektuplarnn orijinallerini resimleriyle birlikte yaynlayabilmesi ve stanbul, Takent, San a gibi çeitli merkezlerde saklanan ilk Kur an- Kerîm nüshalarnn metinlerini ksmen mukayeseli olarak tespit edip kitap halinde neretmesinde de görülmektedir. Onun bitmez bir enerji ile hazrlad- G eserlerinde görülen bu ilmi gayret, aktivite ve orijinallik, ayn eserin sonraki yaynlarnda, yeni ilave ve zenginletirmelerle o eserin mükemmel hale dönütürülmü olmasnda da açkça görülmektedir..h.a.d: Dier hocalarnzdan da biraz bahseder misiniz? Özellikle 1950 ve 60 larn stanbul u slami ilimler açsndan nasl bir merkezdi?

25 4;B # C(NO*"4P lerin balarnda yüksek ögrenim yllarna ulatgmda, 1924 te Medreseler ve 1933 te ise Darülfünûn daki lahiyat Fakültesi ile Maarif BakanlG (M.E.B) e bagl mam Hatip Okullarnn örgün egitim-ögretim hayatmzdaki mevcudiyetlerine bir son verildiginden, eski nesillerden gelen âlim hocalar ile pek sk bir irtibatm oldugu söylenemez. Gerçekten de Ankara Üniversitesinde, 1924 tarihli Tevhîdi Tedrisât Kanunu nun hükmü geregi ilk lahiyat Fakültesi 1949 ylnda yeniden açldgnda burann ögretim üyeleri, balangçta, Ankara Üniversitesi Dil-Tarih CoGrafya Fakültesi nin daha çok kdemli hocalarndan devirilmi bulunuyordu te kapatlm bulunan stanbul daki lahiyat Fakültesi nin eski ögretim üyeleri ise, ya stanbul Üniversitesi nin ilgili diger fakültelerine aktarlm veya stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi nde yeni kurulan slam Tetkikleri Enstitüsü ne aratrmac üye ilim adamlar olarak kaydrlmt ki bunlar arasnda 4erafettin Yaltkaya ve smayl Hakk Baltac gibi âlim kiiler de bulunuyordu; bu ikincisi ile stanbul Sahaflar Çarsnda 1956 veya 1957 ylnda karlatgm ve ksa bir görüme yaptgm hatrlyorum. Bu enstitüye kaydrlan diger ilim adamlarnn ise ya emeklilik ya vefat veyahut da üniversite d makamlarda vazifelendirilmesi (mesela 4erafettin Yaltkaya) sonucundadr ki Enstitünün içi zamanla boalm ve kapatlan lahiyat Fakültesi nden müdevver kütüphanesi de Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü KitaplG na eklenmitir (halen bu kütüphane, eski lahiyat Fakültesi mezuniyet tezleri ve bir ksm yazma eserlerle birlikte Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan nn teebbüsleriyle te stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi nde kurulan) slam Aratrmalar Enstitüsü Kütüphanesine nakledilmitir. Bu Enstitü, 1981 den itibaren 2547 sayl kanun ahkâmna göre, ayn Fakülte de bir Aratrma Merkezi statüsünde faaliyetini sürdürmektedir. Sualinizde ima edilen ve stanbul da 1950 li yllarda var olup olmadg sorulan slamiyet yahut lahiyat ile ilgili ilim adamlar ve ilim muhitlerinin durumu, ilmin kaybolmas gerçek ilim adamlarnn ortadan kaybolmas ile gerçekleir mealindeki hadis ile örtümektedir. Hiç üphesiz o yllar (ve bugün) stanbul, dünyann en zengin yazma veya matbu kütüphanelerine sahiptir ylnda San Fransisco (USA) Birlemi Milletler Anayasas n imzalamasndan sonra demokratik, çok partili, hürriyetçi, katlmc, liberal yeni bir siyasi sosyal hayata admlar atan Türkiye mizde, 1940 l yllarn sonlarndan itibaren slamî ilimlerin ögrenim ve ögretimi alannda açlan lk, Orta ve Yüksek ÖGrenim Okullar ndan yetien ve yetiecek ilim adamlar, ilmin ihyas yolunda ulusal ve uluslararas alanda, geçmi büyük üstatlar aratmayacaklar ve onlara lâyk olmaya çalacaklardr..h.a.d: slami ilimlerinin geni yelpazesi içerisinde lahiyat camiasndan birçok kiiye hocalk yaptnz. Yaplan tezlere bakldnda adeta dönemin slami ilimlerinin stanbul ayan siz oluturmusunuz.

26 1 * 3"'889'C Biraz o dönemde slami ilimler ve özellikle slam hukuku alanndaki çalmalarn genel yapsndan bahseder misiniz? Akademik hayatm boyunca gerçekletirdigim aratrma ve çalmalar ile ögrenci yetitirmek, mümkün oldugu nispetle elde ettigim bilgileri ve sonuçlar, radyo, TV veya umuma açk konferanslarla halka ulatrmak, yaynlar yapmak ve böylece üniversite duvarlar dna tamak biçimindeki faaliyetlerimin, elde ettigim ögretim üyeligi meslegimin geregi ve sonucu oldu- Gunu düünüyorum. Titizlikle kendilerini seçerek hocalk veya danmanlgn yüklendigim ögrencilerim, ileriki akademik hayatlarndaki ilmi seviye ve gerçekletirdikleri yaynlarla beni mahcup etmediler. Bu durum, muasr medeniyet yolunda yarp ilerleyen Türkiye toplumunun ortaya çkardg bir eserdir. Bu ögrenciler ilim alannda sahip olduklar, gönüllerinden dogup gelen merak ve sevgileri, ilme tutku ile gönülden bagllklar sayesinde bu ii baarmlardr diyebilirim. Daru l-fünûn lahiyat Fakültesinde yaplm ögrencilik tez metinleri, bugün.ü. Edebiyat Fakültesi, slam Aratrmalar Merkezi Kütüphanesinde muhafaza edilmektedir. te bu tezlerin ilmi ve metodolojik seviyesi ile bu gün çeitli üniversitelerimizde kurulu ve faal yirmiden fazla lahiyat Fakültesinde 1949 ylndan itibaren gerçekletirilen yüzlerce mastr ve doktora tez metinleri mukayese edildiginde, yukarda iaret etti- Gim yeni nesillerin ilme verdigi önem ve gösterdikleri gayret, enerji ve orijinallik apaçk görülür..h.a.d: Türkiye de slam Hukuku alannda yaplan ilk doktora çalmas kime ait ve konusu nedir? BildiGim kadar ile slam Hukuku alannda gerçekletirilen ilk doktora tezi, Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesinde kürsü bakan rahmetli Prof. Dr. Tayyip Okiç in rehberliginde Dr. Esat Klçer tarafndan hazrlanan ve 1957 ylnda baaryla savunulan slam Fkhnda Rey Taraftarlar konusundaki tezdir. Selçuk Kitabevi tarafndan 1961 ylnda Kayseri de yaynlanmtr..h.a.d: Her tezin bir serüveni vardr. Sizin doktora teziniz olan slâm Vergi Hukukunun Ortaya Çk nn da (danman hocalar: Zeki Velidi Togan, Muhammed Hamidullah, Fuat Sezgin. Tez savunma jürisi: Zeki Velidi Togan, Muhammed Hamidullah, Tayyib Gökbilgin ve brahim Kafesolu) bahsetmek istediiniz bir serüveni var m? Ayrca tezi hazrlarken karlatnz zorluklar ve dönemin akademik çalmalar içerisindeki yerinden bize bahseder misiniz?.ü.h.f. de lisans ögrencisi iken katldgm doktora hazrlk seminerlerinden elde ettigim ve özellikle yazl ödev (paper) hazrlamada elde ettigim tecrübeme güvenmekle birlikte bu defa Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümünün

27 4;B # C(NO*"4P : tarihçilik ilmi ve usulleriyle ilgili özellikler, diger yandan slam Aratrmalar Enstitüsü muhitinin özellikleri, bir uyarlama yapma ve saglam delil ve kaynaklar kullanma ve bilhassa bu klasik devir slam kaynaklarnn dili olan Arapçada hâkimiyet kurmada beni hayli zorlam oldugunu söylemeliyim. Özellikle hadis nakli metoduyla bize kadar gelen kaynaklardaki bilgilerin tarih ilimi ile ilgili bir konuda (slam Vergi Hukukunun Ortaya Çk) kullanlacak olmas beni endielendiriyordu. Özellikle Bat da 19. Asr boyu C. Sprenger, Goldziher, J. Schacht ve diger oryantalistler tarafndan hadis edebiyatnda yer alan bilgilerin bilgi kaynag olarak güvenilirligi üzerinde savunduklar tezler, almas gereken mânialar gibi durmaktayd. Ancak Dr. M. Hamidullah, Dr. T. Okiç, Dr. F. Sezgin in o günlerdeki yaynlar ve slam dünyasndaki Dr. Subhi Salih, Dr. Zubeyr Sddiki, Dr. Mustafa A zami gibi ünlü ilim adamlarnn eserlerinde savunulan hadis edebiyatnn teekkülü ile ilgili kar tezleri, güvencem olmutu. Bilhassa Dr. Sezgin in hazrladg Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesi tarafndan 1956 da yaynlanan Buhari nin Kaynaklar adl eserinin bu dayanaklarmn banda geldigini söylemeliyim. Ayrca Edebiyat Fakültesi ögretim üyelerinden bata doktora hocam Zeki Velidi Togan, Cavit Baysun, Tayyib Gökbilgin, 4ehabettin TekindaG, brahim KafesoGlu, Ahmet Ate, Cevat Eren, Mükrimin Halil Yunanç, Fahir z v.d.nin tevik ve rehberliklerinden yararlandm ve imdi hepsi rahmeti rahmâna kavumu bu hocalarm sayesindedir ki o günlerde karlatgm çeitli zorluklar aabildim..h.a.d: Enver kbal Kureî ye ait olan Faiz Nazariyesi ve slam kitabnn tercümesinin giriinde son yllarda ülkemizde liberalist ve sosyalist doktrinler arasndaki tez ve antitez bombardman arasnda kalm olan toplumumuza hakl olan taraf ayrmak, salim ve doru olan hükme varmak hatta bu ikisi dnda bir üçüncü tezin aratrlmas imkânlarn temin etmek düüncesiyle eseri Türkçeye tercüme ettiinizi söylüyorsunuz. O dönemde (1960 lar) toplumda iktisadi tartmalar m hâkim bulunuyordu? O günden günümüze gelindiinde slam dünyasnda kurulan finans kurumlarnn dünyaya slam n ruhuna uygun bir iktisadi model (banka, kredi, faiz vb.) sunma yolunda somut bir olanak sundu- unu düünüyor musunuz? ngiltere nin ileri gelen üniversitelerinde iktisat ilmi üzerinde doktora çalmalarn baar ile tamamladktan sonra ülkesine dönen ve Pakistan n 1947 de kurulmasndan sonra bir ara Devlet Planlama Tekilat bakanl- Gn da üstlenen Dr. Enver kbal Kureî hiç üphesiz bu ülkenin seçkin ve uygulamac ilim adamlarndandr. Rönesans sonras Bat da yetien ve iktisat alanndaki görüleriyle köe talarn oluturan Adam Smith, Lord Keynes, Thomas Manley, John Locke, Thomas Malthus, David Ricardo, John Stuart Mill, Edgeworth, Marshall ve Pigou gibi iktisat ilmi teorisyenlerinin