ÖZEL HALK OTOBÜSLERİ ARAÇ YENİLEME PROJESİ

Transkript

1 I!. ULAŞIM VE TRAFİK KONGRESİ - SERGİSİ ÖZEL HALK OTOBÜSLERİ ARAÇ YENİLEME PROJESİ * Onur ORHON ÖZET İstanbul'da 0 adet özel halk otobüsü bulunmaktadır, istanbul Büyükşehir Belediyesi adına toplutaşımacılık hizmetinde kullanılan özel halk otobüslerinin büyük bir bölümü ekonomik ömürlerini doldurmuş araçlardan oluşmaktadır. Bu araçların kısa sürede değişimlerine yönelik çaba ve girişimler ile yapılan uygulamalar ve sonuçları bildiri içinde yer almaktadır. Ayrıca başlangıçtan bugüne kadar mevcut özel halk otobüsü filosunda yer alan araçların durumu da incelenmektedir. Özel halk otobüsü filosunun büyük çoğunluğu 0 yaşın üzerinde araçlardan oluşmaktadır. Bu otobüslerin kentiçi ulaşıma ve çağdaş işletmeciliğe uygun otobüslerle değişimi için önemli ölçüde finans kaynağına gereksinim bulunmaktadır. Sosyal bir hizmet olan toplutaşımacılığa katkıda bulunan özel halk otobüsü işleticilerinin taşıdıkları yolcu dışında bir geliri bulunmamaktadır. Bu nedenlerle de araçların yenilenmesi kolaylıkla gerçekleşmemektedir. Bildiri kapsamında araç yenileme projesi başlığı altında yönetsel ve ekonomik sorunlara dikkat çekilmektedir. Kısa sürede yenilenecek bu araçların kentiçi ulaşımda trafik güvenliğine, çevreye ve toplutaşımacılığa sağlayacağı katkı ve yararlar da vurgulanmaktadır.. GİRİŞ İlk kez 0'li yılların sonlarında İstanbul yollarında görülmeye başlanan ve 80'lerden sonra sayıları hissedilir ölçüde artan özel halk otobüsleri kentiçi ulaşımda vazgeçilemez noktaya gelmişledir. Bunun içindir ki yılla sınırlı bulunan çalışma sürelerinin sonuna doğru arayışlar artmış ve özel halk otobüsü işletmesi, 000'li yıllara yenilenmiş bir filo ile girmeye yönelmiştir. Bu kapsamda ilgili kuruluşlar ve işleticilerce yürütülen çalışmalar, çabalar kentiçi ulaşıma hizmet eden otobüs işletmelerinin varlığını korumaları yönünde verdikleri savaşımın somut göstergesi olmaktadır. İlk kez 8 yılında İstanbul Belediye Meclisi'nce kabul edilen bir yönetmelikte yer alan hükümler doğrultusunda, özel halk otobüsü olarak çalışan bir aracın çalışma süresi, tescil edilen model yılı itibarı ile yılla sınırlandırılmıştır. yılına kadar bu uygulamaya devam edilmiştir. Ancak Ocak tarihinde UKOME'nden alınan bir karar ile özel halkotobüslerinin yıllık çalışma süreleri aracın genel konumunun iyi olması, egzost ölçümlerinin uygunluğu, aracın kapılı şekle dönüştürülmesi koşulları dikkate alınmak suretiyle yıl kadar daha uzatılma olanağı yaratılmıştır. Özel halk otobüslerinin büyük çoğunluğu ekonomik ömürlerini doldurmuş araçlardan oluşmaktadır. Bu otobüslerin kentiçi ulaşıma ve çağdaş işletmeciliğe uygun araçlarla değiştirilebil- * Özulaş Toplutaşım Sanayi ve Ticaret A.Ş.

2 mesi için önemli ölçüde finans desteğine gereksinim duyulmaktadır. Araç yenileme önündeki en önemli sorun eknomik olmakla birlikte bazı yönetsel sorunlar da bulunmaktadır. Araç bedellerinin Alman markı, Amerikan doları diliyle tanınlanması, kredilendirme.teminat, kefalet, temlik, rehin gibi işlemlerde de sıkıntılar doğmaktadır.. ÖZEL HALK OTOBÜSÜ İŞLETMESİ Özel halk otobüslerinin sayısı 8 yılında 'den 'e çıkarılmıştır. Günümüzdeki filonun temelini oluşturan bu araçlar, halen lett'nin yönetim, yürütüm ve denetimi altında çalıştırılmaktadır. İstanbul'daki toplam 0 adet özel halk otobüsü ile günlük taşınan yolcu sayısı 800 bindir, araç başına kat edilen kilometre, ücretli yolcu sayısı 00-0 kişi olmaktadır. Yıllık sefer sayısı 0 milyonu aşmakta, toplam yol mesafesi 00 milyon kilometreyi bulmaktadır. Yıllık yolcu kapasitesi 00 milyon kişidir. Yıllık ciro Haziran itibariyle 0 trilyona yaklaşmaktadır, hemen hemen tümilçe merkezleri arasında ulaşım bağlantısı bulunan özel halk otobüslerinin çalıştığı hatların uzunluğu bin kilometreyi bulmaktadır.. ÜCRETSİZ VE İNDİRİMLİ YOLCULUKLAR Özel halk otobüslerinde de belediye araçlarında olduğu gibi ücretsiz ve indirimli yolculuk olanakları vardır. Yolculukların % 'i ücretsiz, % 0'si indirimli, % 'i ise tam tarife üzerinden olmaktadır.ücretsiz ve indirimli yolculuklar listesi Tablo 'de görülmektedir.. BUGÜNKÜ GÖRÜNÜM VE SORUNLAR Özel halk otobüsü işleticileri tanımlanmalarında her ne kadar özel bir işletme gibi görülmelerine rağmen işletme olarak özerk bir yapıya sahip değildir. Bireysel girişimcilerden oluşan sistemin 8 yılında yaygınlaşmasından sonra işleticiler birlikte hareket gereksinimini duymuşlar ve "İstanbul Belediyesi Halk otobüsü Çalıştıranlar Derneği" ni kurmuşlardır. Ayrıca 07 sayılı Esnaf ve Sanatkarlar Yasası hükümleri doğrultusunda da "İstanbul Otobüs Sahipleri ve İşletmecileri Esnaf Odası" çatısı altında yer almışlardır. yılında İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı'nın kurumlaşmaları yönündeki hedefi üzerine de çalışma bölgelerine bağlı anonim şirketler yapısına kavuşmuşlardır.. ÖZEL İŞLETİCİNİN MALİ DURUMU Özel halk otobüsü işleticileri İstanbul'a verdikleri toplutaşımacılık hizmetinin karşılığı olarak geçmişte taşıdıkları yolcu başına kesilen bilet ücretinin % 0'u tutarındaki rüsumu belediyeye ödemekteydiler. Eylül 8'den itibaren ise bu bedel aylık 000 bilet bedeli karşılığı olarak belediyeye topluca ödenmektedir. Otobüsün yolcusu İstanbul'da her geçen gün azalmaktadır. Özel işleticiler olarak büyük kazançlar elde edilmemektedir. İşleticilerin önemli bir bölümü. sınıf tüccar statüsündedir. Özel işleticilerin gelir gider durumları Haziran itibariyle Tablo 'de verilmektedir. Tablo 'de görüldüğü gibi bir yıllık gelir toplamı 0 milyar TL. olurken gider toplamı da yaklaşık milyar TL.sı olmaktadır. Bugünkü değerlerle aylık. milyar TL. sı gibi bir gelir fazlası oluşmaktadır. Aracın veya ortaklı olması durumunda bu miktar da işletciler arasında paylaşılmaktadır. Ancak ortaklardan birinin şoför veya biletçi olarak çalışması durumunda bir aracın otobüs yenileme için ödeyebileceği taksit miktarı milyar TL. sı olabilmektedir. Bilet ücretlerindeki artışa bağlı olarak taksit miktarları her yıl % 0 oranında artırıldığında bugüne ka-

3 Tablo. ÜCRETSİZ YOLCULUKLAR Belediye/iETT yetki belgeli denetim elemanları Belediye Zabıtası/ Emniyet Trafik Müdürlüğü görevlileri Yolcu refakatindeki yaşına kadar çocuklar İstiklal Madalyası sahipleri ve refakatindeki eşleri Kore Savaşı katılanları ve refakatindeki eşleri Kıbrıs. ve. Barış harekatı katılaları ve refakatindeki eşleri Emekli Sandığı'nca 00 sayılı yasa kapsamında verilmiş ve arkasında "Belediye Vasıtalarında Geçerlidir." ibaresi bulunan tanıtım kartı sahipleri Basın Şeref Kartı sahiplei Sarı Basın Kartı sahipleri Sürekli Basın Kartı sahipleri Süreli Serbest Gazeteci Kartı sahipleri Yabancılara verilen Süreli Mavi Basın Kartı sahipleri 8 sayılı yasa ile resmi elbiseli PTT dağıtıcıları 0 sayılı yasa ile PTT teknik personeli Ama ve bedensel özürlüler Öğrenciler Öğretmenler Emekliler Hakimler ve Savcılar Erler 0 yaşını aşanlar İNDİRİMLİ YOLCULUKLAR dar tanınan geri ödeme planlarında bir işleticinin ayda ödeyebileceği tutar 8- milyar TL. sı olabilmektedir.. YENİ ARAÇ BEDELLERİ Bugün yerli üretim olarak üretilen Mercedes 0, Man SL, Bmc Belde, Daewoo otobüsleri ile yurt dışından getirilen Hyundai ve Daewoo otobüslerinin fiyatları 7 Haziran kuru üzerinden KDV dahil aşağıya çıkarılmıştır. Mercedes DM TL Man SL DM TL Bmc Belde DM TL Boronkay Daewoo-Kaplan ABD Dolar TL Hyundai ithal ABD Dolar TL Daewoo-BV 0 LA ithal ABD Dolar TL Bu araçların dışında üretimi ve ithali söz konusu olan Temsa-Mitsibushi ile Renault-Karosa'nın bedelleri de henüz belirlenememiştir. 7

4 7. ARAÇ YENİLEMEDE KARŞILAŞILAN ENGELLER Yaş ortalaması yıl olan özel halk otobüsü işleticilerinin bir tek finans kaynağı bulunmaktadır. O da İETT işletmelerinin önerisi, Büyükşehir Belediye Başkanlığı'nın görüşleri doğrultusunda UKOME tarafından belirlenen taşıma tarifesidir. Kısacası bilet gelirinden başka öz kaynak bulunmamaktadır. Halen 00 bin TL. sı olan bilet ücreti, Akbil olarak tanımlanan sistemde 70 bin TL. sına düşmektedir. Bu ücetlerin değişebilmesi belirli dönemlerde akaryakıt fiyatları, İETT personeli topu sözleşme kararlarına bağlı olarak olabilmektedir. Ancak bir kamu hizmeti olan toplutaşımacılığın sosyal yönü olarak da birçok kalem ücretsiz ve indirimli yolculuklar da özel halk otobüslerinden yararlanabilmektedir. Özel halk otobüslerinin bu tür gelir kaybı İstanbul genelinde trilyona ulaşmaktadır. Otobüs başına bu miktar yıllık milyar TL. sı gibi bir rakama karşılık gelmektedir. İETT işletmesi bu sosyal hizmetin karşılığını Büyükşehir Belediyesi'nden zaman zaman borç alma, vb. uygulamalarla sübvanse edebilmektedir. Özel halk otobüsü işleticisinin ise böyle bir olanağı bulunmamaktadır. Tablo. ÖZEL İŞLETİCİ GELİR GİDER DURUMU. Genel Giderler a. Belediye Hizmet Bedeli b. Gelir Vergisi c. KDV d. İETT Ruhsat Harcı e. Bandrol. İşletme Giderleri a. Akaryakıt b. Personel c. Yıllık Bakım Onarım d. Kasa-Motor onarımı ( yılda bir milyar TL.) Toplam İşletme Gelirleri. Reklam Geliri Toplam Özel halk otobüsü işleticileri buna rağmen 8 yılından bu yana sosyal boyutundan yakınmalarına karşın toplutaşımacılık hizmetini aksatmadan yürütmüşlerdir. Uzun yıllara dayanan bu özverinin karşılığı kamu tarafından şimdi özel halk otobüsü araçlarının yenilenmesi gerekliliği karşısında değerlendirilmeli ve bu olanak yaratılmalıdır. Araçların yenilenmesine katkı sağlamak üzere aracı yenilenecek işleticilere kredilendirme, finans desteği, akaryakıt tüketim vergisi, KDV, gelir vergisi vb. alanlarda kolaylıklar sağlanması, hazine kaynaklı yatırım teşvik ile indirim desteği gerekli gözükmektedir. En önemli sorun kredilendirme miktarı ile vadelendirme süresinde yatmaktadır. 8

5 . ULAŞIM VE TRAFİK KONGRESİ - SERGİSİ Değişik bankalardan alınan tekliflerde vade süresi TL. bazında ayı aşamamıştır. Bunun aya çıkarılması sorunların çözümüne katkı sağlayacaktır. İstanbul'da özel halk otobüsü işletmesi, aracını yenilemeyen taşımacılıktan ayrılır konumunu aşmıştır. Aksaklıklarına, yetersizliklerine karşın özel halk otobüsü işletmesine bu yönde olanakların tanınmaması durumunda, taşımacılıkta doğacak boşluk ya İETT araçları tarafından kapatılmaya çalışılacak ki bugünkü boyutlarda trilyonluk bir yatırım yapılacak ya da minibüs vb. küçük kapasiteli araçlar kent trafiğine yerleşecekler ve sorunlar daha da artacaktır. Kamu bu tercihi ve seçimi doğru yapmak zorunluluğu ve yükümlülüğü altındadır. 8. ARAÇ YENİLEME SONRASİ OLASI SORUNLAR İşleticilerin en önemli korkuları araç yenileme sonrası döviz bazında girilecek bir kredilendirmenin ardından Nisan kararları benzeri bir şokun altında kalmaları ve ödeme güçlüğüne düşerek ekmek kapılarının kapanması korkusudur. Buna bağlı olarak da lett'nin hat yapıları üzerinde gereğiden çok fazla oynaması, sürekli değişikliğe gitmesidir. Bugün için verimli kabul edilen bir hafta çalışan özel işletici, bu tabloya güvenerek kredi alıp, aracını yenilemeyi ve taksitlerini ödemeyi planlamaktadır. Bu noktada İETT bu hat'tı etkileyen ya yeni bir hat açmakta, ya hat'tı kısaltmakta, ya da yeni özel işleticilere ihale yapmaktadır. Bu eylem bütün planlamaları ve dengeleri bozmaktadır. Araç yenilemeye giden özel işletici verimli hat dengesi güvencesinin tanınmasını beklemektedir. Bilet ücreti 70 bin, 00 bin TL.sı ile toplanacak gelirlerle aylık milyarı aşan taksitlerin ödenmesi güçleşmektedir.. MEVCUT FİLONUN DURUMU Özel halk otobüslerinin modelleri itibariyle Aralık 8 tarihindeki durumu Tablo-'de görülmektedir. Bu tarihte yıllık çalışma süresini tamamlayan araç sayısının 88 olduğu anlaşılmaktadır. Aradan geçen aylık dötıemde ise bu sayının A, B, C işletme bölgelerinin verildiği Tablo-, Tablo- ve Tablo- incelendiğinde 8'e düştüğü, teknik muayene komisyonunda bekleyen 8 aracında dikkate alındığında 0' a indiği belirlenmektedir. Ancak araç değiştirme işlemi gerçekleşen yaklaşık 00 aracın % 0' inin yenileme olduğu, % 0'nın ise ikinci el otobüse yöneldiği saptanmaktadır. Tablo. 0,0. B- ÖZEL OTOBÜSLERİN MODELLERİNE GÖRE DAĞILIMI ÖZEL TAŞIMACIL» ÇEŞİDİ Ö.H.O ARAÇ SAYISI M O 8 D E L Y TOH- LAM 07 Ö.H.Û (ÇK) 8 8 TOPLAM

6 Tablo. Ö.H.O.'LERİNE AİT MODEL YILI VE MARKA DAĞILIM ÇİZELGESİ İSTANBUL BÖLGESİ (A KODLU) MARKASI MERCEDES MAN 0 Ü FORD OTOKAR 7 7 BMC LEYLAND 7 FATİH BEDFORD DESOTO I IKARUS VOLVO SETRA DAF SCANİA AUTOSAN I İVEKO GENETO International BELDE HUNDAİ INTER DODGE TOPLAM Tablo. BEYOĞLU BÖLGESİ (B KODLU ) MARKASI MERCEDES 0 0 MAN FORD OTOKAR BMC LEYLAND FATİH BEDFORD DESOTO IKARUS VOLVO SETRA DAF SCANİA AUTOSAN İVEKO GENETO İNTERNATİONEL BELDE MITSUBISHI INTER HUNDAİ TOPLAM 8 8 0

7 Tablo. MARKASI 8 MERCEDES MAN FORD OTOKAR BMC LEYLAND FATİH BEDFORD DESOTO IKARUS VOLVO SETRA DAF SCANİA AUTOSAN İVEKO GENETO İNTERNATİONEL BELDE GMC MARATON DODGE TOPLAM ANADOLU BÖLGESİ (C KODLU ) s OTOMOTİV SEKTÖRÜNÜN BAKIŞI Toplutaşımacılığın bir sosyal hizmşt olması nedeniyle işletmelerin karlılığı yerine, yüksek nitelikli ve verimli hizmet sağlanması önem taşımaktadır. Bu da işletmelerin rasyonel yapıda organizasyonunu ve kullanılan taşıtların da yüksek teknoloji ile üretilmiş, uzun ömürlü taşıtlar olmasını zorunlu kılmaktadır. Toplutaşım hizmetleri başta kaynak yetersizliği ve buna bağlı işletmeden doğan sistem hataları nedeniyle önemli oranda aksamaktadır. Her ne kadar özel halk otobüsleri ile bu hizmetler kısmen özelleştirilmiş gibi gözükse de çağdaş toplutaşımacılığın gerektirdiği seyir ve trafik güvenliği, verimli işletmecilik, hizmet kalitesi yetersizdir. Filodaki araçlar birkaç marka ve modeldedir. İşletme organizasyonu yeterli değildir. Araçların ekonomik ömürlerinin dolmuş olması nedeniyle işletme giderleri yüksektir. İşletme personelinin eğitimsizliği, seyir esnasında trafik ve araç işletme kurallarına uyumu etkilemektedir. Araçların eskiliği», trafik güvenliğini ve kentiçi ulaşımı olumsuz etkilemektedir. Ülkemizde toplutaşımacılık ihmal edilmektedir. Zaman zaman belediyelerin engellemesi nedeniyle yeni filo yatırımları yapılamamakta, açığın özel taşımacılık tesisi ile giderilmesi düşünülmektedir. Ancak eksik ve yetersiz düşünceler nedeniyle özel taşımacılıkta güdük doğmakta, kısa bir süre sonra tıkanmaktadır. Kamu hizmeti olarak değerlendirilen toplutaşımacılıkta gerek yatırım gerekse işletme giderlerinin bir bölümü kamu kaynaklarınca desteklenmelidir. Kaynak yetersizliği her zaman gündemdedir. Önemli olan kaynakların kullanımındaki önceliklerdedir. Toplutaşımacılıkta kullanılan otobüsler günlük çalışma saatleri içinde yoğun bir

8 II. ULAŞİM VE TRAFİK KONGRESİ - SERGİSİ hizmet yükü altındadır. Yavaş ve duraklamaiı trafik akımı nedeni ile motor yüksek devirle ve ağır yük altında çalışmaktadır. Yolcu teması altında bulunan koltuk, döşeme, tutamak gibi parçalar yoğun aşınmaya maruz kalmaktadır. Bütün bu ağır koşullara cevap vermek üzere şehiriçi otobüslerde kalite ve uzun süreli hizmet ihtiyacı öne çıkan nitelik olmaktadır. Filoya alınan otobüslerin etkili servis ve bakım ağına sahip olması temel koşuldur, satış sonrası hizmetler eğitim, bakım, onarım ve yedek parça stoğu kolay erişilebilir olmalıdır.. SONUÇ Özel işleticilerin mevcut araçlarının şehiriçi taşımacılığa uygun yeni araçlarla değiştirilmesinin önündeki ekonomik ve bürokratik engellerin kaldırılması zorunludur. Aynı şekilde eksik eğitimli sürücüler ile sunulan hizmetin kalitesinin yükseltilmesine yönelik olarak sürücülerin yayınlar yoluyla ulaşım, trafik, toplutaşımacılık, halkla ilişkiler, çevre kirliliği konularında bilgilendirilmeleri de zorunludur. Bu proje bir taraftan yeni araç yatırımını öngörürken diğer yandan da mevcut personelin eğitimini hedeflemelidir. Böylelikle hem makina, ekipman olarak hem de bu işi götüren kadroarın veriminin artırılması olarak toplutaşımacılıkta kalite yakalanmaya çalışılmalıdır. İstanbul'un yoğunlaşan ulaşım sorunlarına özel girişimciler olarak sunulan hizmetin geliştirilmesi amacıyla araçlarını yenilemeyi isteyen yatırımcılara destek verilmesi gerekmektedir. Araçların yenilenmesi sonucunda akaryakıt giderlerinde önemli oranlarda düşüş gerçekleşecek, egzostlardan çıkan atık gazlar çevreyi daha az kirletecek, toplutaşımacılık ve otobüs ulaşımı özendirilecek, yerli üretim tercihi nedeniyle de milli ekonomiye az da olsa bir katkı sağlanacaktır. Bir pilot proje kapsamında düşünülen bu yatırımın gerçekleşmesi sonunda sağlanacak başarı diğer işletici gruplarına da yansıyabilecektir. Kamu olarak merkezi ve yerel yönetim birimler, özel girişim olarak da işleticiler ve üreticiler İstanbul'a karşı sorumluluklarını göz ardı etmeden "Özel Halk Otobüsleri Yenileme Projesi" ne destek ve katkı vermek durumuyla karşı karşıyadır.