İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları Ocak HER ŞEYE RAĞMEN NÜKLEER: ANTİK YUNAN-PERS SAVAŞINDA SON PERDE Selim Han YENİACUN

Transkript

1 HER ŞEYE RAĞMEN NÜKLEER: ANTİK YUNAN-PERS SAVAŞINDA SON PERDE Selim Han YENİACUN GİRİŞ İran 1950 li yıllarda ABD tarafında başlatılan Barış için Atom projesiyle birlikte nükleer enerjiyle tanışmıştır. O yıllarda ABD nin bölgedeki önemli müttefiklerinden biri olmasından ötürü bu konuda herhangi bir sorun yaşamayan İran, 1979 İslam Devrimi ile birlikte ABD ile olan köprüleri atmış ve 2000 lı yılların başında nükleer kriz olarak patlak verecek olan bir sürece girmiştir. Bunun yanı sıra ilk başlarda Şah dönemindeki her türlü gelişmeyi reddeden İslam Devleti, İran-Irak savaşı esnasındaki yalnızlığından ders çıkarmış ve çareyi nükleer enerjiye yönelmekte bu sayede devrimin güvenliğini sağlamayı amaçlamıştır. Bu çalışmada İran nükleer krizinin temel dönüm noktaları ele alınacak ve dünya kamuoyunun bu krizdeki tutumlarına değinerek İran ın her şeye rağmen nükleer politikası değerlendirilecektir. İran ın nükleer krizi ve bunun etkileri 2002 yılında İranlı muhalif Halkın Mücahitleri Örgütü üyesi Alireza Jafarzadeh isimli bir kişi tarafından Washington da yapılan bir basın toplantısı sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu açıklamalardan sonra zaten 90 lı yıllar boyunca Amerika Birleşik Devletleri yönetiminin nükleer programının belirsizliği ile suçladığı İran çok ciddi bir uluslararası baskı ile karşı karşıya kalmıştır [1]. Böylelikle Natanz da uranyum zenginleştirme ve Arak taki ağır su santralleri dünya kamuoyunun odak noktası haline gelmiştir. İran ın Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu nun denetimi haricinde yürüttüğü nükleer programı özellikle ABD nin bölgeye bir müdahalede bulunup bulunmayacağı konusunda büyük soru işaretlerine yol açmıştır. UAEA ise bu gelişmeler üzerine İran parlamentosundan nükleer programın anında denetlenmesini sağlayacak kanunların çıkarılmasını istemiştir. ABD nin bölgeye olası bir nükleer kriz sonrasındaki müdahaleden çekinen İngiltere, Fransa ve Almanya, İran ile nükleer müzakerelere başlamayı kabul etmişlerdir [2]. 1. ULUSLARARASI BİR KRİZE DÖNÜŞEN GÖRÜŞMELER Eylül 2002 tarihinde UAEA nın İran ile temasa geçmesi ve İran ın açığa çıkmamış nükleer programının denetlenmesini istemesiyle nükleer görüşmeler resmi olarak başlamış bulunmaktadır. İran ın Natanz daki uranyum zenginleştirme santraline ilk tespit ziyareti Şubat 2003 tarihinde gerçekleşmiştir. UAEA nın Muhammet El Baradey başkanlığındaki heyet uranyum zenginleştirme konusunda İran hükümeti tarafından bilgilendirilse de Araz daki ağır su santrali daha yapım aşamasından bulunmasından ve santralin yapım aşaması bitmeden bilgi verme zorunluluğunun olmamasından dolayı bu santral hakkında UAEA konu ile ilgili yeterli bir bilgi elde edememiştir. İran ın gizli nükleer santrallerinin ortaya çıkmasından sonra kendisine yöneltilen NPT antlaşmasının 1

2 ihlal edildiği eleştirilerine tesislerin sadece simülasyon için olduğunu söylemesi ve UAEA ve Avrupa Troykası ile yapılan görüşmelerin başlarından itibaren bilgi akışının yavaş bir şekilde ilerlemesi şüphelerin yoğunlaşmasına sebep olmuştur [3]. UAEA bu gelişmeler üzerine diğer ülkelerle yürütülen nükleer ortaklık prensiplerinden farklı olarak İran ın daha faaliyet aşamasına geçmemiş bazı nükleer çalışma atölyelerine girmek istemiştir. Bunun üzerine İran, 2003 yılı ortalarında yazılı raporlarla Arak taki ağır su santralinin yanı sıra Isfahan da inşa edilmesi planlanan yeni bir santralin işleyişi hakkında UAEA yı bilgilendirmiştir. Bunun üzerine süreçte bir aksaklık yaşanmamış ve UAEA verilen bilgileri teyit etmiştir. Ne var ki İran her ne kadar NPT yi ihlal etmemiş olsa da nükleer programı hakkında şeffaf davranmaması UAEA tarafından konuya şüpheyle yaklaşılmasına sebep olmuştur. Böylelikle daha sonraki süreçlerde ortaya çıkacak olan yeni bilgiler ışığında İran ın şeffaf olmayan nükleer programı dünya çapında bir krize dönüşmüştür [4] Haziran ayından itibaren Natanz daki numuneleri inceleyen UAEA zenginleştirilmiş uranyum kalıntılarına rastlamış ve konu hakkında daha detaylı bilgi için İran dan talepte bulunmuştur. İran ise 1990 yılında uranyum zenginleştirme deneylerinde bulunduğunu ve 1979 dan itibaren de lazer zenginleştirme çalışmaları yaptığını itiraf etmiş lakin UAEA nın elinde olan numunelerdeki zenginleştirilmiş uranyum kalıntılarının tesisin yapımı ve simülasyon deneyleri için bir başka ülkeden ithal edildiğini söylemiştir. Konunun gittikçe daha da derinleştiğini ve yılları arasında İran nükleer programının pek çok bilinmezlikle dolu olduğunu fark eden UAEA 10 Kasım 2003 te İran ı ciddi bir şekilde uyararak hakkındaki tüm sürecin detaylarını açıklamasını ve santralleri tamamen denetime açacak protokollerin meclisten geçirilmesini istemiştir [5]. Böylelikle İran resmi olarak uranyum zenginleştirme çabası içinde olduğunu kendi tarafından teyit etmiştir. İlk bulguların ortaya çıktığı zamandan beri ABD müdahalesinden çekinen ve İran ile UAEA nın işbirliğinde önemli faktörlerden olan Avrupa Troykası 21 Ekim 2003 te Tahran deklarasyonu ile krizin tırmandığı bir dönemde İran ın nükleer programının denetim altına alınmasını sağlamıştır. Krizin bu yumuşama dönemi sayesinde 2003 ün Aralık ayanında İran meclisinden geçen kararlar ile nükleer santrallerin etkin bir şekilde UAEA tarafından denetlenmesinin de önü açılmıştır [6] yılında gelindiğinde ise 24 Şubat, 13 Mart ve 1 Haziran tarihlerinde çeşitli incelemelerden sonra UAEA 3 tane rapor yayınlamıştır. UAEA başkanı Muhammet Baradey, genel itibariyle İran ın uzlaşmacı tavrından memnun olduklarını, uranyum kalıntılarının ülkeye dışarıdan getirilmiş olduğunu tespit ettiklerini söylese de İran ile olan işbirliğinin yavaş ilerliyor olması, dış kaynak ülkenin neresi olduğunun açıklanmaması ve nükleer enerji konusunda hala ARGE faaliyetlerinin sürdürülmesinin şüphe uyandırıcı olduğunu belirtmiştir. Bunun üzerine ise İran UAEA yazdığı bir mektupla süreçten duyulan memnuniyetsizliği anlamadıklarını ve bunun üzerinde de ağustos ayında uranyum dönüştürme çalışmalarına başlayacaklarını bildirerek krizi yeniden tırmandırmaya başlamıştır. 18 Eylül 2004 te İran ın uranyum zenginleştirme faaliyetlerine başlamasını eleştiren UAEA, sert ve kesin bir uyarı vermiştir [7]. Uluslararası yaptırımlar çok ciddi bir şekilde gündeme gelmiş ve Avrupa Birliği Troykası 2

3 ile devam eden müzakerelerin akıbeti belirsiz bir hal almaya başlamıştır yılının sonuna kadar olan süreçte İran ın 20 yıllık bağımsız bir nükleer programa sahip olduğu ve uranyum zenginleştirmek için pek çok süreci deneysel olarak tamamladığı ve bunu 2003 yılına kadar ustalıkla gizlediği ortaya çıkmıştır yılından sonraki işbirliği ise her ne kadar olumlu karşılansa da ortaya çıkmayan pek çok nokta o dönemde bile kafalarda soru işaretleri taşımaktadır. 2. İRAN IN URANYUM ZENGİNLEŞTİRME ISRARI VE KRİZİN DÜĞÜMLENMESİ İran ise bu tarihten itibaren özellikle 15 Kasım 2004 tarihli Paris antlaşması ile nükleer çalışmalarını geçici olarak askıya almış ve Avrupa Birliği Troykası ile müzakerelerde bulunmuşsa da 5 Ağustos 2005 te kendisinin uranyum zenginleştirme, dönüştürme ve tedarik etme hakkından vazgeçilmesinin istenmesiyle süreç daha da karmaşık bir hal almıştır. Ağustos ayındaki seçimlerde reformist bir yönetim sergileyen Hatemi nin yerine Mahmut Ahmedinejat, Ulusal Güvenlik Konseyi ve nükleer müzakerelerin başına ise Ruhani yerine Ali Laricani geçmiştir. Bu gelişmelerle birlikte 11 Ağustos 2005 te UAEA nın otuz beş üyesi UAEA nın başkanı Muhammet El Baradey e yetki vererek İran ın yeni süreçteki uranyum zenginleştirme tutumunu ve İran ın nükleer sürecinin değerlendirilmesi üzerine geniş kapsamlı bir rapor hazırlanması isteğinde bulunmuştur [8]. Hazırlanan raporda İran ın uranyum zenginleştirme faaliyetlerinin durdurulması ve meclisten geçecek yeni protokollerce denetimlerin tam anlamıyla UAEA ya bırakılması belirtilmiştir. Bunun üzerine ise İran uranyum zenginleştirme konusundaki tutumunu daha da sertleştirerek, Natanz, Farayand, Teknik ve Pars Trash daki nükleer santrallerini tekrar faaliyete geçireceğini UAEA ya bildirmiştir. Bununla birlikte İran yönetimi bir süredir gönüllü olarak askıya aldığı ARGE faaliyetlerine yeniden başlamıştır. İran2ın nükleer yakıt üretmek ile nükleer yakıt üretmek için ARGE faaliyetlerinde bulunmanın iki farklı unsur olduğunu belirtmesi ve kendi uygulamalarına meşruluk kazandırma isteği başta ABD olmak üzere pek çok ülkeden tepki toplamıştır. İran ın uranyum zenginleştirme hakkından vazgeçmemesi ve hala yılları arasında yapılan nükleer çalışmaların açıklığa kavuşamaması Avrupa Birliği Troykası ile olan ilişkilerini de çıkmaza sokmuştur.[9] Avrupa ülkeleriyle olan diplomatik görüşmelerin de çıkmaza girmesi zaten konuyu Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi ne götürmeye niyetli ve gerekli durumlarda askeri müdahaleyi de gündeme taşımaya çalışan ABD nin elini kuvvetlendirmiştir. İran ile hem AB nin hem de ABD nin müzakerelerde bir sonuç alamaması üzerine devreye Rusya girmiş ve orta yolcu bir mutabakata varılması için bir dizi önerilerde bulunmuştur [10]. Bunlar sırasıyla: Rus-İran ortak teşebbüsü ile uranyumun Rusya da zenginleştirilip ardından İran a taşınması Rusya nın İran ın güvenliği için S-300 hava savunma sistemlerini İran2a satması 3

4 Rusya Busehir de yaptığı gibi bir başka nükleer santral yapı için gönüllü olacağını belirtmesi Rusya nın İran gazının çıkarılması için teknik yardımda bulunması İran ın Şanghay beşlisine gözlemci üye olması ve Orta Asya Kolektif Savunma Birliği ne tam üyeliğinin görüşülmesi, Kuzey-Güney ulaşım koridoru kurulması ve ulaşım ağlarının genişletilmesi, UAEA nın nükleer denetimlerini ani ve şartsız yapabilmesini sağlayacak protokollerin İran meclisinden geçirilmesi Çözüm konusunda anlaşmaya varana kadar bir moratoryum ilan edilmesi ve İran ın süreç kesinlik kazanana kadar tüm nükleer faaliyetlerini durdurması Şeklinde Rusya tarafından hem İran a hem de dünya kamuoyuna belirtilmiştir. Ne var ki İran ın bu konuları görüşme isteği yetersiz olmuş ve her ne kadar bazı maddelerde ilerleme kaydedilse de bir sonuca varılmamıştır. 31 Ocak 2006 tarihinde Londra da bir araya gelen ABD, İngiltere, Fransa, Rusya, Çin ve güvenlik konseyi üyesi olmayan Almanya ile yapılan görüşmelerde İran nükleer krizinin BMGK ya taşınması kararına varılmıştır [11]. Bunun üzerine nükleer görüşmelerdeki baş müzakereci Ali Laricani AB ülkelerindeki pek çok yayın organına verdiği demeçlerde sorunun büyümemesi gerektiğini ve İran ın önceden beri işbirliğine açık olduğu söylemlerini dile getirmiştir. Bu açıklamaların ardından ise UAEA nın başkanı Baradey; İran ın şartları kabul etmesi isteniyorsa İran a düşük ölçekte bir uranyum zenginleştirme hakkı tanınmasının kaçınılmaz olduğunu belirtmesi sürecin BMGK ya gitmesini engellemese de İran a bir müddet zaman kazandırmıştır. Rusya planının görüşülmesi ise tam da 5+1 ülkeleriyle yapılan görüşmelerin sonuçsuz kalması üzerine bir kurtarıcı plan mahiyeti taşımıştır. Öte yandan İran dış işleri bakanı Mottaki nin İsrail e yönelik geçmişten gelen söylemlerin yumuşatıldığını gösteren görüşleri de AB, İsrail ve ABD nin İran a karşı olan tutumlarını değiştirmemiştir [12]. 3. BMGK YAPTIRIMLARI VE SONUÇSUZ DİPLOMASİ Krizin iki cephesi de bu durumu sıfır toplamlı oyun olarak görmeyi sürdürdükleri bu dönem karşılıklı yaptırım ve tehditlerle geçmiştir. UAEA başkanı Baradey in yapmış olduğu tüm ılımlı açıklamalara rağmen ne İran ne de batılı ülkeler bur krizin normalleşmesi için geri adım atmamışlardır. Böylelikle 29 Mart 2006 tarihinde BMGK da Rusya ve Çin in de ikna edilmesiyle birlikte İran ın 30 gün içerisinde nükleer faaliyetlerini durdurması ve tüm faaliyetlerine ilişkin kapsamlı bir raporu UAEA ya sunması kararı çıkmıştır. Bunun üzerine İran ın üst mercilerinden tepki gelse de BM nezdindeki elçisi Ali Soltaniyeh, İran ın NPT den taviz vermeyeceğini, ARGE çalışmalarından vazgeçilmesinin mümkün olunmayacağını ve nükleer işbirliği için hala kapıların açık olduğunu belirtmiştir. Ayrıca 8 Mayıs 2006 tarihinde Mahmut Ahmedinejat ABD başkanı G.W Bush a konu ile ilgili tavırlarını bildiren bir mektup göndermiştir. Her ne kadar uzlaşma zemininden uzak olsa da İran İslam Devrimi nden sonra iki ülke 4

5 arasındaki en yüksek notadan teması simgelemiştir [13]. Bunun üzerine 1 Haziran 2006 yılında yeniden toplanan BMGK İran a yeni bir öneri sunulması yönünde karar almış ve bu müzakerelerin AB vasıtasıyla yapılmasını kararlaştırmıştır. Lakin hem BMGK nın, hem AB troykasının hem de 5+1 ülkelerinin sunduğu tekliflerin İran ın nükleer programını durdurmaya yönelik olması iç siyasette de farklı seslerin yükselmesine neden olmuştur. İran kamuoyu NPT den ayrılmayı ve uluslararası işbirliğine son vermeyi tartışırken ABD ise diplomatik yolların tükenmesini ve BM den çıkacak bir müdahale kararını beklemiştir. İran kendisine verilen 30 günlük süreci doldurması ve diplomatik yollardan bir çözüme ulaşılamaması neticesinde BMGK 31 Temmuz 2006 tarihinde 14 e karşı 1 oyla 31 Ağustos a kadar gerekli önlemlerin alınmaması durumunda BM sözleşmesinin 41.maddesinin 7. Bölümü kapsamında gerekli önlemlerin alınacağını kararlaştırmıştır numaralı Güvenlik Konseyi kararı bağlayıcılık özelliği taşımasının yanı sıra üç senedir devam eden UAEA denetimleri sonucunda bir mutabakata varılmayan nükleer programın sonlandırılmasını içeriyordu [14]. İran kendisine verilen süre dolmadan diplomasi yollarını daha etkin kullanmak için 5+1 ülkelerine müzakerelerin devam etmesi için bir öneride bulunmuştur. Fakat bu önerinin hemen ardından Arak taki ağır su üretim santralinin açılışı yapılmış ve İran nükleer savaş başlığı üretimi için gerekli olan plütonyum üretimi teknolojisini elde etmiştir. Ayrıca UAEA tarafından mühürlenmiş nükleer santraller de tekrar faaliyete geçirilmiştir. Kendisine verilen süreni dolmasına yakın böyle bir gövde gösterisini yapılması ve 31 Ağustos u izleyen günlerde nükleer programın askıya alınması konusunda hiçbir çaba harcanmaması neticesinde BMGK 29 Aralık 2006 tarihinde 1737 sayılı kararnameyle İran a sert yaptırım kararları almıştır [15]. Bu yaptırımların içeriğinde ise Nükleer programa katılan kişi ve kuruluşların, balistik füze programına katılan kişi kuruluşların malvarlıklarının dünya bankaları aracılığıyla dondurulmasıdır. BMGK, kararı BM antlaşmasının 7 kısmının 40. Maddesi kapsamında ele alsa da güç kullanımına ilişkin yaptırımlar bu kararda yer almamıştır. Kararın oybirliği ile kabul edilmesi ise bir başka önemli özelliğidir. Aradan bir yıl geçmesinin ve bu süreç içerisinde İran ın BMGK da belirtilen yükümlülüklerinin yerine getirmemesinden dolayı 24 Mart 2007 tarihinde 1747 sayılı ikinci yaptırım kararı da Güvenlik Konseyi nde oy birliği ile kabul edilmiştir. İlk karardan farklı olarak daha caydırıcı yaptırımlar içerdiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Karar kapsamında 15 şahıs ve 13 kurumun mal varlıklarının dondurulmasının yanı sıra İran merkez bankasının da bu ambargoda olması ülkede büyük bir krize neden olmuştur. Ayrıca İran menşeili silahların ithalatı yasaklanmış ve enerji ambargosu da bu karara dâhil edilmiştir. Fakat ilk kararda olduğu üzere BMGK nın kararını tanımamış nükleer faaliyetlerini durdurmak yerine arttırarak 9 Nisan 2007 de endüstriyel bazda uranyum zenginleştirme teknolojisini elde ettiklerini dünya kamuoyuna açıklamışlardır [16]. Bu ciddi derece tehditkâr gelişme sonrasında dünya kamuoyu İran a sergilenecek tutum konusunda yeni bir yol izleme konusunda çabalamıştır. Zira İran endüstriyel bazda uranyum zenginleştirerek ciddi bir nükleer güç olma yolundaki kritik eşiği aşmıştır. Ya İran a istediği tavizler verilerek ABD nin başını çektiği batı bloğu uzlaşma için diretme ya da acil bir müdahale için bir karar vermek zorunda kalmıştır [17]. 5

6 4. İKİ TARAFIN DA GERİ ADIM ATMA ÇABALARI Bu tarihten itibaren hem batılı ülkelerin hem de İran ın çıkmazda olduğu bir kriz tanımlaması ortaya koymak doğru olacaktır. Özellikle son gelişmelerden sonra İran ın nükleer faaliyetlerini kayıtsız şartsız durdurması gerektiğini savunan batı bloğu ve kendisine karşı çıkan yaptırım kararlarını illegal olarak nitelendiren bir İran çözüm için bir çözüm noktası bulamamış gözükmektedir. İran ın üzerindeki mali baskı her geçen gün artarken önce Türkiye nin arabulucu olması ile AB Ortak Güvenlik Komisyonu Başkanı Solana ve İran Nükleer Görüşmeler Baş Müzakerecisi Ali Laricani görüşmüş ardından İran, 2007 nin yaz aylarında UAEA ile çözüme kavuşmamış sorunların çözümü için bir yol izlenmesi üzerine mutabakat gerçekleştirmiştir. Bununla birlikte 2007 yılında yayınlanan NIE istihbarat raporu İran ın nükleer silah geliştirme politikalarını durdurduğunu belirtmiştir. Bu da üçüncü bir yaptırım kararı almaya hazırlanan BMGK ve dünya kamuoyu için sürecin seyrini etkileyen bir gelişme olmuştur.[18] Buna rağmen yukarıdaki bahsetmiş olduğum açmaz krizin yumuşamasına rağmen çözülmemiş ve bir yıl sonra 3 Mart 2008 tarihinde BMGK, 1803 sayılı üçüncü yaptırım kararını dört ülkenin çekimser oyu ile birlikte onaylamıştır. İkinci yaptırım kararındaki kısıtlamaların kapsamı tüzel ve gerçek kişilerin sayısı arttırılmış, İran ın tüm bankalarına uluslararası baskı artmıştır. Her iki BMGK kararı arasındaki dönemde olduğu gibi bu dönemde de taraflar birbirleriyle pek çok temas gerçekleştirmiş hatta ABD diplomasi yönünden ciddi adımlar atmış olsa da 27 Eylül 2008 tarihinde İran üzerindeki baskıyı arttırmak için BMGK dan önceki kararlar paralelinde yeni bir karar çıkmasını sağlamıştır [19] li yılların sonuna doğru nükleer kriz karşılıklı kontrollü bir biçimde devam etmiştir. ABD deki yönetim değişikliği ve G.W. Bush un ardından gelen Obama nın İran ile olan ilişkileri askeri müdahale seçeneğinin uzağında diplomasi ile çözme isteği hem İran ın tehdit algısını bir nebze düşürerek daha uzlaşmacı bir yol çizmesine neden olmuş hem de diplomasi aracılığı ile yapılacak daha fazla yaptırım karşısında elini zayıflatmıştır yılında 5+1 üyeleriyle başlayan aktif diyalog ise İran ın yeni bir nükleer tesisinin(fordo) ortaya çıkmasıyla tekrar krizin tırmanmasına yol açmıştır. ABD, Fransa, İran ve Rusya temsilcileri 21 Ekim de Viyana da bir araya gelmişler ve İran ın yüzde 20 lere varan uranyum zenginleştirme hedeflerini tartışmışlardır. Batı nın önerisi İran ın yüzde 3,5 uranyum zenginleştirmesine izin verilerek uranyumun öncelikle Rusya ya gönderilmesi orada yüzde 20 lere kadar zenginleştirilen uranyumun Fransa da nükleer yakıta dönüşmesi ve ardından Tahran reaktörü için İran a geri verilmesi üzerineydi. Böylece İran ın yüzde 20 lere varan uranyum zenginleştirmesinin önüne geçilecek ve belli bir kontrol noktasında tutulacaktı. Bu gelişmeyi başta Ahmedinejat olmak üzere iktidar bir başarı olarak yorumlasa da İran daki sert muhalefet İran ın nükleer özgürlüğünü devrimin teminatı olarak görmekteydi ve bu baskıları İran ın bu öneriyi de reddetmesine yol açtı. İran her ne kadar Brezilya ve Türkiye ile Mayıs 2010 da uranyum takası antlaşması imzalamış olsa da atılan adımları yeterli görmeyen BMGK Haziran 2010 tarihinde 1929 sayılı yaptırım kararı almıştır. En ağır yaptırımları içeren bu kararnamede en kritik konu ise İran dan petrol ve doğal gaz alımına getirilen ambargo olmuştur. Ayrıca tüm banka 6

7 sistemi kontrol altına alınmış İran a giden ya da İran dan başka ülkelere giden gemilere şüpheli görülmeleri halinde uluslararası sularda aranma kararları da İran ın elini kolunu git gide bağlamıştır [20]. SONUÇ İran hem kendisine uygulanan akaryakıt baskısı hem de finansal krizler yüzünden zor durumda kalmış İran petrol bakanlığından yapılan açıklamalar neticesinde İran ın petrol gelirlerinin son yedi yıla göre %45 azaldığı gözlemlenmiştir [21]. Bunun üzerine 5+1 ülkeleriyle müzakereleri yeniden gözden geçiren İran 15 Nisan 2012 de önce İstanbul da ardından Bağdat, Moskova ve yeniden İstanbul da 541 üyesi ülkelerle müzakere masasına oturmuştur. Bu yakın süreçteki müzakerelerde bir karar alınması özellikle ABD tarafından istenmektedir. Bununla birlikte nükleer müzakerelerde bir diğer etmen de İran daki cumhurbaşkanlığı değişikliğidir [22]. Hem Ruhani nin kahramanca yumuşama [23] stratejisi hem de Hamaney in Ahmedinejat dönemindeki sarsılan otoritesini Ruhani politikaları ile düzeltme çabası süreci olumlu yönde etkilemektedir. Nükleer müzakere sürecinin Ulusal Güvenlik Konseyi yerine İran Dışişleri Bakanlığı tarafından yürütülmeye başlanması ve 23 Kasım 2013 tarihinde 5+1 üyesi ülkelerle geçici bir anlaşmaya varılması ise İran Nükleer Krizi nin aşılması konusunda en büyük gelişme olarak değerlendirilebilir. Temelde yüzde yirmilik uranyum zenginleştirme stoku karşısında her türlü denetimi öngören geçici anlaşma 6 aylık bir süreç içerisinde kesin bir çözüme varılması için görüşmelerin devam etmesini öngörmektedir. Bugüne kadar dördüncü kısmı da yapılan görüşmelerin Temmuz 2014 te nihai bir antlaşmayla sonuçlanması umut edilmektedir. Görüşmeleri ve müzakereleri bir kenara bırakacak olursak İran diğer egemen devletler gibi kendisi hakkı olan yüzde 20 lik uranyum zenginleştirme çalışmalarını uluslararası hukuk nezdinde ısrarlı muhalif statüsüyle batılı devletlere karşı korumuştur. Başta ABD olmak üzere pek çok batılı devlet ve bilhassa İsrail tarafından NPT ye taraf olmasına rağmen nükleer silah üretmeyi amaçladığı söylenen İran, hem söylemlerinde hem de UAEA raporlarında nükleer silahlanma faaliyetlerine erişebilecek konumda olmadığını ispatlamıştır. Buna rağmen İsrail, Hindistan, Kuzey Kore ve Pakistan gibi ülkeler NPT ye taraf olmamalarına ayrıca nükleer silaha sahip olmalarına rağmen son on yılda dünya kamuoyunun gündemine İran oturmuştur. İran 2003 ten bu yana yapılan müzakerelerde pek çok yaptırıma maruz kalsa da çok güçlü bir şekilde ayakta kalmıştır. Ayrıca kendisine yapılan petrol ve doğal gaz ambargosuna karşı jeostratejik konumunu kullanarak dünya petrol akışının kilit noktası Hürmüz boğazını tehdit eden İran batılı ülkelere karşı bir kozu daha elinde bulundurmaktadır. Yeni dış politika algısı ve Ruhani nin liderliği ile nükleer müzakerelerden karlı çıkacak tarafın İran olduğunu düşünmekteyim. 7

8 DİPNOTLAR VE KAYNAKLAR 1- Afrasiabi, Kaveh, After Khomeini: New Direction in Iran Foreign Policy, Westview Press, 1994, s Iran: Nuclear resolution unacceptable, CNN, , WORLD/meast/11/27/iran.nuclear. 3- Katrin Bennhold, Iran rejects nuclear incentives from Europe, International Herald Tribune, , 4- Güner Özkan, ABD-İran Arasında Nükleer Güç ve Güvenlik Sorunu, Finans Politik & Ekonomik Yorumlar, Cilt 44, No 509, 2007, s Scott, Ritter, Hedef İran, İstanbul, Yakamoz Yayınları, 2007, s Arzu, Celalifer, Ekinci, İran Nükleer Krizi, USAK, Ankara, 2009, s Celalifer, a.g.e, s Celalifer, a.g.e, s Defne Atasoy, İran da Şah Sonrası Nükleer Enerji Politikası, Kadir Has Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008, s Oğuzhan, Dilek, İran ın Nükleer Programları Kriz ve Türkiye, s.29, mia.edu/ /iran_nukleer_programlari_nukleer_kriz_ve_turkiye. 11- Ekinci, a.g.e., s Ali Bülent Uşaklı, Nükleer Güç Olarak İran ın Uluslararası Sistemdeki Yeni Konumu ve Konunun Türkiye Açısından Değerlendirilmesi, s SETA Raporu, İran Nükleer Programı ve Ortadoğu Siyaseti, s.26, tav.org/ups/dosya/24693.pdf, Ekinci, a.g.e., s Ekinci, a.g.e, s Ekinci, a.g.e, s Sinkaya, Bayram, İran ın Nükleer Programı: Müzakere Sürecinde Umutların Yükselişi ve Düşüşü, Aralık 2009, /dosyalar/ bayra m.tr.pdf. 18- SETA Raporu, s Ekinci, a.g.e., s Rıza Türmen, Güvenlik Konseyinin İran Kararı, guvenlik-konseyi-nin-iran-karari/rizaturmen/siyaset/siyasetyazardetay/ / /defaul t.htm, BBC News, İran ın Petrol Geliri % 45 Düştü, kce/ekonomi/2013/01/130108_iran_oil.shtml. 22- Yüksel, Musa Umutcan, İran da Yeni Eğilim: Nükleer Müzakereler ve Batı ile Gelişen İlişkiler, -yansimalari-ve-bati-ile-gelisen-iliskiler/. 23- Hamanei, Kahramanca Yumuşamayı; ilkelerden vazgeçmemek, rejimin çıkarlarını korumak, kazanmaya odaklanmak ve düşmanın bütün hilekârlığını unutmamak şeklinde tanımlamıştır. Hamenei yumuşama diplomasisinin teslimiyet olarak 8

9 algılanmasını istememektedir. Ona göre Kahramanca Yumuşama teslimiyet değil, belki elde edilmiş kazanımları müzakere ve barış diliyle taçlandırmaktır. 9