K k rdak yaralanmas ve onar m nda biyokimyasal belirteçler

Transkript

1 ACTA ORTHOPAEDICA et TRAUMATOLOGICA TURCICA Acta Orthop Traumatol Turc 2007;41 Suppl 2:6-12 K k rdak yaralanmas ve onar m nda biyokimyasal belirteçler Biochemical markers in cartilage injury and repair Dilek TAfiKIRAN Ege Üniversitesi T p Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dal Eklem k k rda, normal k k rdak fonksiyonlar n n devam ndan sorumlu olan ve ekstraselüler matriks moleküllerinin metabolizmas n düzenleyen kondrosit hücrelerinin oluflturdu u özelleflmifl bir dokudur. Kondrositler ve sinovyositler metabolik aç dan oldukça aktif hücreler olup çeflitli hormon, sitokin, büyüme faktörü ve mekanik stres gibi faktörlere yan t verirler. Fizyolojik koflullarda ekstraselüler matriksin sentezi ve y k m denge içindedir. Sentez ve y k m süreçleri aras ndaki dengenin bozulmas osteoartrit ve romatoid artrit gibi dejeneratif eklem hastal klar na yol açar. Günümüzde bu hastal klar n tan s klinik ve radyolojik bulgular n birlikte de erlendirilmesiyle konmaktad r. Ancak eklem k k rda ndaki de ifliklikler, radyolojik de iflikliklerin gözlenmesinden çok önce ortaya ç kmaktad r. Bu nedenle k k rdak hasar n hastal n erken döneminde ortaya koyacak, hasar n ilerlemesini ve tedaviye verdi i yan t gösterecek yeni laboratuvar ölçümlerine gereksinim duyulmaktad r. Son y llarda k k rdak hastal klar - n n tan ve izleminde baz kemik ve k k rdak kaynakl biyokimyasal belirteçlerin kullan m nda art fl görülmektedir. Bu yaz da, k k rdak hasar n n erken tan ve izleminde kullan labilecek biyokimyasal belirteçler güncel literatürün fl nda tart fl lacakt r. Articular cartilage is a highly specialized tissue composed of chondrocytes which regulate the metabolism of extracellular matrix molecules responsible for maintaining cartilage function. Chondrocytes and synoviocytes are metabolically highly active cells and respond to various factors such as hormones, cytokines, growth factors, and mechanical stresses. Under normal physiological conditions, degradation and synthesis of extracellular matrix molecules are maintained in a state of balance. Any disruption of this balance results in degenerative cartilage diseases such as osteoarthritis and rheumatoid arthritis. Currently, diagnoses of both diseases are based on the assessment of a combination of clinical symptoms and radiological findings. However, degenerative changes in the articular cartilage occurs long before radiological changes are observed. Therefore, new laboratory tools are required to detect cartilage degradation in the early phase of the disease, to show the progression of cartilage destruction, and to assess response to treatment. In recent years, there has been an increase in the use of some biochemical markers derived from bone and cartilage for the diagnosis and follow-up of cartilage diseases. In this paper, the utility of these markers for early diagnosis and follow-up of cartilage injury is discussed in the light of the current literature. Eklem k k rda n n biyokimyasal yap s ve metabolizmas Eklem k k rda, kondrositler ve bu hücrelerin heterojen bir flekilde da l m gösterdi i ekstraselüler matriksten (ESM) meydana gelir. Damar ve sinir yap lar na sahip olmayan eklem k k rda oldukça aktif ve karmafl k bir metabolizmaya sahiptir. Eklem k k rda n n yafl a rl n n %50-85 ini su, %15-22 sini tip II kollajen, %4-7 sini proteoglikan ve geri kalan k sm n ise di er proteinler (tip VI, IX, XI, XII, XIV kollajen, fibronektin, laminin) oluflturur (Tablo 1). [1,2] Yaz flma adresi: Dr. Dilek Taflk ran. Ege Üniversitesi T p Fakültesi, Fizyoloji Anabilim Dal, Bornova, zmir. Tel: Faks: e-posta: dilek.taskiran@ege.edu.tr

2 Taflk ran. K k rdak yaralanmas ve onar m nda biyokimyasal belirteçler 7 K k rdak matriksinin en önemli bilefleni tip II kollajen olup di er kollajen tipleri gibi üçlü sarmal bir yap ya sahiptir. Tip II kollajen, k k rda a tensil özellik kazand r r ve proteoglikanlar ekstraselüler matriks içinde immobilize eder. Kollajen molekülleri çapraz ba larla ba lanarak fibrilleri, fibriller de kollajen liflerini yaparlar. Molekülleri aras ndaki çapraz ba lant lar (hidroksilizin pridinolin çapraz ba lant - lar ) kollajenin tensil özelli inden sorumludur. [1,3] Kollajen, kondrositlerde prokollajen olarak sentezlenir ve salg land ktan sonra spesifik proteazlar n etkisiyle N- ve C- terminal propeptidler uzaklaflt r larak matür kollajen oluflur. Fizyolojik koflullarda kollajen turnover oldukça yavafl olup y k mdan sorumlu enzimler metalloproteinazlard r (MMP). [1,4] Proteoglikanlar (agrekan), yüksek molekül a rl kl, karmafl k yap da makromoleküller olup tipik olarak ortada bir kor proteine ba lanm fl glikozaminoglikan (GAG) zincirlerinden meydana gelir. Proteoglikanlar n genel olarak hücrelerin proliferasyonu, migrasyonu, farkl laflmas ve morfogenezinde önemli rolleri vard r. [1,2,5] Agrekan, hiyaluronan ba lay c bölge ile hiyaluronana ba lanarak büyük molekül kütleli agregatlar yapar. Bir glikoprotein olan link proteini de hyaluronanla etkileflerek daha büyük agregatlar oluflturur. Agregasyon ile proteoglikanlar n mobilizasyonu önlenir ve ekstraselüler matrikse sa laml k kazand r l r (fiekil 1). Agrekan, agrekanaz enzimi ile y k ma u rat larak küçük proteoglikan fragmanlar na dönüfltürülür. [1,2] Agrekan n yap s ndaki glikozaminoglikanlar (GAG), çeflitli uzunluklardaki tekrarlayan disakkarit ünitelerinden (heksozamin, üronik asid) meydana gelmifl polianyonik zincirlerdir. Eklem k k rda- nda bulunan GAG ler; kondroitin sülfat (CS), keratan sülfat (KS) ve hiyaluronik asittir (HA). Glikozaminoglikan zincirleri yap lar ndaki serin-ksiloz üniteleriyle agrekan n yap s ndaki kor proteinine ba lan rlar. Keratan sülfat ve CS ba lanma bölgelerinde farkl antijenik yap mevcut olup bu yap - lara KS ve CS epitopu ad verilir. Glikozaminoglikan molekülleri polianyonik yap da olmalar ndan dolay yüksek miktarlarda su tutarak k k rda a elastisite ve fibröz elemanlar n destekleme olana verirler. [1,2,4,6] Hiyaluronan, tüm dokularda bulunmakla birlikte konnektif dokuda yüksek miktarda saptanan lineer yap da bir polisakkarittir. K k rdakta proteoglikan agregat n n temel yap s n oluflturur, k k rda a stabilite ve elastisite kazand r r. Sinovyal s v ya sal - narak eklemler üzerinde bir lubrikant gibi görev görür. Enflamasyonda çeflitli faktörlerin (sitokinler, prostaglandinler, büyüme faktörleri) etkisiyle sentezi artar. [1,2,5] Metabolik olarak son derece aktif hücreler olan kondrositler, ortamdaki hormonlara, sitokinlere, çeflitli farmakolojik ajanlara ve mekanik uyar lara duyarl olup bu özellikleriyle ESM nin fizyolojik sentez ve y k m ndan sorumludur. Biyokimyasal ve genetik faktörler beraberinde mekanik stres, kondrosit-matriks iliflkisinin bozulmas na ve kondrositlerin metabolik yan t n n de iflmesine neden olarak k k rdak lezyonlar n n oluflumuna zemin haz rlamaktad r. [7] Dejeneratif eklem hastal klar n n bafl nda gelen osteoartritin erken döneminde kondrositlerde geçici bir proliferatif yan t, ESM sentezinde art fl, sitokin ve proteinaz enzim aktivitelerinde art fl gözlenir. Kondrositlerde gözlenen bu aktivite art fl erken dönemde ortaya ç kan doku onar m yan t olarak kabul edilir. Osteoartritin ileri döneminde ise özellikle tip II kollajen ve agrekan sentezindeki azalma ile k k rda n tensil özellikleri bozulur ve k k rdak dejenerasyonunu geri dönüflü olmayan bir evreye sokar. [1,2,4] Dejeneratif k k rdak lezyonlar n n gelifliminde ESM y k m ndan sorumlu proteinaz yap s ndaki MMP enzimlerinin rolü vard r. Bu enzimlerin aktivitesi için Cu 2+ ve Zn 2+ iyonlar na gereksinim vard r. Bugün için 27 farkl MMP oldu u bilinmekle birlikte k k rdak için önemli olanlar MMP-1, MMP-3, MMP-8 ve MMP-13 tür. Bu enzimler etkilerini kollajenin sarmal yap s n bozarak ve agrekan n yap - s ndaki kor proteinini y karak gösterirler. [8] Fizyolojik koflullarda enzimlerin y k c etkileri doku metalloproteinaz inhibitörü ad verilen (TIMP) moleküllerle bask alt nda tutulur. Bu inhibitör moleküller, Tablo 1. Eklem k k rda n n biyokimyasal yap s (% yafla rl k) Su (%50-85) Kollajenler (%15-22) Proteoglikanlar (%4-7) Kollajen d fl proteinler Tip II, IX, XI, VI, X, XII, XIV Agrekan, biglikan, dekorin, link proteini, hiyaluronan K k rdak oligomerik matriks proteini, ankorin, kondroadherin, fibronektin, tenaskin, trombomodulin

3 8 Acta Orthop Traumatol Turc enzim-inhibitör kompleksleri oluflturarak MMP leri etkisiz hale getirirler. [8,9] Kondrosit metabolizmas nda baz sitokinlerin de düzenleyici rolleri vard r. Bu sitokinlerden özellikle interlökin 1 (IL-1) ve tümör nekroz faktörü (TNF) kondrosit ve sinovyositlerden sal nan sitokinler olup, proteoglikan ve kollajen sentezini inhibe ederler. Son y llarda yap lan birçok çal flma IL-1 in proteoglikan sentezinin inhibisyonu yönündeki etkisinin nitrik oksit (NO) arac l yla oldu unu destekler niteliktedir. [9-11] Sitokinlerin yan s ra, yine kondrosit ve sinovyositlerden sal nan baz büyüme faktörleri proteolitik enzimlerin inhibisyonu, proteoglikan ve kollajen sentezinin uyar lmas ve hasar gören k k rdak dokusunun onar m nda ve korunmas nda görev yaparlar. Bunlardan platelet kaynakl büyüme faktörü (PDGF), insülin benzeri büyüme faktörü (IGF) ve fibroblast büyüme faktörü (FGF) k k rda n onar m nda önemli role sahip büyüme faktörleridir. [1] Fizyolojik koflullarda k k rdak matriks yap m ve y k m (turnover) oldukça yavafl seyreder. Ekstraselüler matriks çok heterojen bir yap oldu u için moleküllerin turnover h z birbirinden farkl d r. Kollajen ve proteoglikan yap lar n n y k m proteinaz enzimleri arac l yla ekstraselüler düzeyde olur. Y - k m sonucu aç a ç kan proteoglikan fragmanlar kondrositlerce al n r, yine enzimlerle ileri y kma u rayarak eklem aral na ve sinovyal s v ya sal n r. Proteoglikan ve hiyaluronik asidin sinovyal s v daki yar ömrü yaklafl k 12 saat kadar bulunmufltur. Sinovyal s v daki fragmanlar buradan kana ve lenfatik dolafl ma geçer, karaci er taraf ndan al narak dolafl mdan temizlenir. [8] K k rdak dokusuna özgü moleküler belirteçlerin ölçümünün amac Son y llarda k k rdak patolojilerinin erken tan nmas n sa layacak belirteç ölçümü çal flmalar gündemde olup, deneysel artroz modelleri ve klinik çal flma gruplar ile hangi molekülün belirteç olarak kullan labilece i yo un bir flekilde araflt r lmaktad r. K k rda n moleküler belirteçleri; fizyolojik koflullarda ve kas-iskelet sistemini ilgilendiren hastal klarda, enflamasyon, doku hasar ve onar m gibi metabolik de ifliklikleri ve kemik, k k rdak ve sinovya aras ndaki ba lant lar anlamam za yard m eden yap lard r. Bu yap lar, kollajen, proteoglikan ve ESM yi oluflturan protein yap s nda olan ya da olmayan tüm moleküller olup, çeflitli k k rdak patolojilerinde ve ayn patolojinin de iflik evrelerinde artma veya azalma gösterirler. [4,5,7,12,13] Eklem patolojilerinde belirteç ölçümünün en önemli amac k k rdak hasar n n henüz radyolojik olarak saptanmad erken dönemde tan nabilmesidir. Radyolojik olarak eklem dejenerasyonunun saptand ve artroz tan s n n kondu u dönem ço- unlukla gerçekte moleküler aç dan k k rdak hasar n n ileri dönemidir. Erken tan n n yan s ra hastal n aktivitesinin takibi ve hastal n fliddetinin belirlenmesi, prognozunun tahmini ve tedaviye yan - t n anlafl labilmesi belirteç ölçümünün amaçlar aras ndad r. [6,12-14] Di er baz hastal klar n tan nmas nda ve takibinde kullan lan belirteçlerde oldu u gibi k k rdak Agrekan Keratan sülfat zincirleri Kondroitin sülfat zincirleri Hiyaluronan ba lay c bölge Link proteini Hiyaluronan fiekil 1. Eklem k k rda nda bulunan agrekan n yap s.

4 Taflk ran. K k rdak yaralanmas ve onar m nda biyokimyasal belirteçler 9 belirteç ölçümlerinin geçerli olabilmesi için baz kriterlerin göz önünde tutulmas gerekir. Öncelikle ölçülen belirtecin hangi tipteki patolojiyi yans tt - n n bilinmesi gerekir (biyolojik özgüllük). Çünkü doku hasar, doku tamiri, anabolik veya katabolik süreçler ya da hücre ve doku düzeyindeki patolojiler için farkl tipte belirteçler söz konusudur. Bir di- er önemli kriter ölçülen belirtecin gerçekten ölçülmek istenen belirteç olup olmad d r (biyolojik duyarl l k). Bu nedenle ölçüm yönteminin do rulu u iyi araflt r lmal ve koflullara göre en uygun yöntem seçilmelidir. Ayr ca belirteç ölçümü sonuçlar klinik bulgularla, radyolojik bulgularla ve a r -fonksiyon skorlamas ile korelasyon göstermeli ve hastal n fliddetindeki en küçük de iflmeyi ortaya koyabilmelidir. Belirteç ölçümünün standardizasyonu K k rdak patolojilerinin erken tan ve izleminde belirteç ölçümünün klinik yarar n n anlafl labilmesi için öncelikle kullan lan ölçüm yönteminin standardizasyon iflleminin yap lm fl olmas gerekir. Bunun için öncelikle örneklerin (kan, sinovyal s - v, idrar) al nmas ve saklanmas bir protokole ba lanmal d r. Baz belirteçlerin fiziksel aktivite, yafl ve cinsiyet gibi faktörlerden etkilenebilece i göz önünde bulundurulmal ve örne in al nma saati ve koflullar iyi belirlenmelidir. Belirtecin metabolizmas n ilgilendirmesi nedeniyle hastan n karaci er ve böbrek fonksiyonlar iyi sorgulanmal - d r. Standart bir örnek farkl laboratuvarlarca çal - fl larak sonuçlar karfl laflt r lmal ve farkl sonuçlar n nedenleri araflt r lmal d r. Temel ve klinik araflt rmac lar ölçülecek belirtecin seçiminde görüfl birli i içinde olmal ve belirtecin metabolizmas ve testin biyolojik özellikleri göz önünde tutulmal d r. Tüm bu koflullar n yerine getirilmesine karfl n belirteç ölçümü ile ilgili baz sorunlar araflt rmac lar ve klinisyenleri zor durumda b rakmaktad r. Uygulamada karfl lafl labilecek sorunlar n bafll calar flu flekilde s ralanabilir: 1- K k rdak patolojileri heterojen seyretti i için tek bir belirteçten söz edilememektedir. Dolay - s yla hastal n çeflitli dönemlerinde farkl belirteçlerin ölçümü daha anlaml olmaktad r. 2- Referans verilerin azl nedeniyle sonuçlar n karfl laflt r lmas nda zorluk çekilmektedir. Testlerin genifl gruplara uygulanarak normal de erlerin art r lmas gereklidir. 3- Kan ve idrar ölçümleri tüm vücut k k rdak turnover n yans tt için çok anlaml görülmemektedir. 4- deal uygulama için flüpheli eklemden sinovyal s v al nmal d r. Ancak küçük eklemlerde bu ifllem zorluk yaratmaktad r. 5- K k rdak turnover dinamik bir süreç oldu u için belirteç düzeyleri bireyler aras nda ve ayn bireyde zaman içinde farkl l klar gösterebilir. K k rdak patolojilerinde kullan lacak belirteçlerle ilgili farkl s n flamalar yap lmaktad r. Bunlar direkt (belirli bir dokudaki de iflimi gösterenler) ve indirekt belirteçler (daha genel de iflikli e iflaret edenler); köken ald klar dokulara göre (k k rdak, sinovyum, kemik gibi) veya sentez ve y k m gösteren belirteçler fleklinde olabilmektedir. Dejeneratif k k rdak hastal klar n n gelifliminde ve seyrinde k k rdak kadar kemik ve sinovyal dokunun da katk lar n n oldu unu düflünecek olursak belirteçleri köken ald klar dokulara göre s n flamak uygun olabilir (Tablo 2). [4,6] Ancak burada k k rdak metabolizmas n n dinamik süreçleri göz önünde tutularak belirteçler k k rdak matriksinin y k m n ve sentezini gösterenler fleklinde ele al nacakt r. Tablo 2. K k rdak, kemik ve sinovyumdan kaynaklanan biyokimyasal belirteçler K k rdak Kollajen amino ve karboksi propeptid tip II (PIINP ve PIICP) Kollajen amino ve karboksi telopeptid tip II (CTX-II) Kollajen y k m ürünleri (C2C, C1-2C) Proteoglikan y k m ürünleri Keratan sülfat epitopu Kondroitin sülfat epitopu (CS 846) K k rdak oligomerik matriks proteini (KOMP) Pridinolin çapraz ba lant lar (hidroksilizilpridinolin) Kemik Kollajen amino ve karboksi propeptid tip I Kollajen amino ve karboksi telopeptid tip I Osteokalsin Kemik sialoprotein Alkalen fosfataz Sinoyvum Kollajen amino ve karboksi propeptid tip I ve III Kollajen amino ve karboksi telopeptid tip I ve III

5 10 Acta Orthop Traumatol Turc K k rdak y k m n gösteren belirteçler Bu konudaki ortak görüfller tip II kollajenin y k m ürünlerinin osteoartrit ve romatoid artrit gibi dejeneratif hastal klar n tan ve izleminde belirteç olarak kabul edilebilece i yönündedir. Artrit gelifliminin bafllang c nda, kollajenaz aktivitesindeki art fl sonucu kollajen y k ma u rar ve üçlü sarmal yap dan neoepitop olarak adland r lan yeni yap lar ortaya ç kar. Kollajen metabolizmas ndaki bu de ifliklikler eklem k k rda nda henüz klinik ve radyolojik de ifliklikler bafllamadan çok önce bafllamaktad r. Kollajenin y k - m sonucu oluflan y k m ürünleri C2C, C1-2C ve CTX-II olup bu ürünler laboratuvarda monoklonal veya poliklonal antikorlar kullan larak immunoassay yöntemi (ELISA) ile ölçülebilir. Bunlardan C2C tip II kollajene özgü olup C1-2C daha çok tip II, fakat ayn zamanda tip I kollajen y k m n gösterir (Tablo 2). [8] CTX-II ise tip II kollajenin y k m sonucunda ortaya ç kan C-terminal telopeptidi olup k k rdak hasar n n önemli bir göstergesi olabilece ini destekleyen birçok klinik çal flma vard r. [15-19] Garnero ve ark. [17] diz ekleminde osteoartrit geliflen hastalarda yap lan idrar CTX-II ölçümünün eklem hasar n n prognozunun tayin edilmesinde faydal olabilece ini göstermifllerdir. Ayn araflt rmac lar n bir baflka çal flmas nda ise yine osteoartrit olgular nda idrarda CTX-II düzeylerinin ölçümünün eklem k k rda n n h zl dejenerasyonunun belirleyicisi olarak kullan labilece- ine iliflkin bulgular elde edilmifltir. [18] K k rdak y k m n n belirlenmesinde yararl olabilecek bir di er belirteç pridinolin çapraz ba lant lar n n ölçümüdür. Bu çapraz ba lant lar lizilpridinolin (LP) ve hidroksilizilpridinolin (HP) olmak üzere iki tanedir ve tip II kollajen moleküllerini birbirine ba layarak k k rda a tensil özellik kazand r rlar. Bunlardan HP k k rdakta yo un olarak bulunurken, LP daha çok kemikte gözlenir. K k rda a özgü kollajenler olan tip II, IX ve XI bu çapraz ba lant lara sahiptirler ve birbirleriyle iliflkileri bu ba larla olmaktad r. drarda artm fl olarak saptanan pridinolin çapraz ba lant lar k k rdak ve kemikte bulunan tip I ve II kollajenin y k m n yans t r. [13] Çeflitli çal flmalarda romatoid artrit ve osteoartrit gibi dejeneratif hastal klarda artm fl pridinolin düzeyleri gösterilmifltir. Ancak buradaki önemli bir nokta bu yap lar n kemikteki kollajenden de kaynaklanabilece idir. Bu nedenle çal flman n longitüdinal olarak planlanmas ve HP/LP oran n n de erlendirimesi daha sa l kl d r. K k rdak oligomerik matriks proteini (KOMP), k k rdak ve k k rdak d fl dokularda (tendon) bulunan kollajen yap s nda olmayan bir baflka önemli belirteçtir, [14,20-22] k k rdak matriksi içinde tip II kollajene ba lan r ve kondrositlerle matriks iliflkisini düzenler. K k rdak oligomerik matriks proteini düzeyleri OA ve RA n n erken dönemlerinde yükselmekte, ileri dönemlerinde ise azalmaktad r. Bu yönüyle KOMP düzeylerinin daha çok k k rdak matriksteki artm fl sentez ve y k m n (turnover) bir göstergesi olabilece i düflünülmektedir. [13] K k rdak y k m s ras nda agrekan metabolizmas da de ifliklik göstermekte ve bu molekülün y k m ürünleri de belirteç olarak kullan labilmektedir. [3,23-27] Metalloproteinaz aktivitesindeki art fla ba l olarak proteoglikan y k m n n göstergesi olan proteoglikan fragmanlar çeflitli eklem patolojilerinde sinovyal s - v örneklerinde ölçülmüfl ve kontrol grubuna göre anlaml yüksek bulunmufltur. [26] Bir baflka çal flmada ise ön çapraz ba tamiri öncesinde ve sonras nda ölçülen sinovyal s v daki proteoglikan fragmanlar düzeylerinin ameliyat sonras bir y ll k dönem boyunca yüksek kalmaya devam etti i ve matriks homeostaz n n bir y ldan önce sa lanamad gözlenmifltir. [27] Bunu yan s ra sinovyal s v keratan sülfat ve keratan sülfat epitopu (5D4) düzeylerinin immünolojik testlerle ölçümünün de k k rdak y k m n gösteren bir belirteç olarak kullan labilece i yönünde bulgular vard r. [28] K k rdak y k m n n bir di er göstergesi k k rdak glikoproteini olan YKL-40 d r. Bu molekül kondrosit, sinovyal fibrositler ve makrofajlarda sentezlenmekte olup otoantijen olabilece i hakk nda görüfller vard r. Özellikle HLA-DR (+) bireylerde T lenfositini stimüle etti i ve RA gelifliminde etkili oldu u yönünde bulgular vard r. Romatoid artritli hastalarda serum YKL-40 düzeyi ile k k rdak hasar aras nda pozitif iliflki gösterilmifltir. [29] K k rdak sentezini gösteren belirteçler Eklem k k rda nda a rl kl olarak bulunan tip II kollajen kondrositlerde prokollajen olarak sentezlenir ve birçok posttranslasyonel modifikasyona u rar. Sonras nda ekstraselüler s v ya sal n r ve burada prokollajen karboksi ve amino propeptidleri (s ras yla PIICP ve PIINP) ana yap dan ayr larak matür kollajen sentezi tamamlan r. Ekstraselüler s v ya sal - nan prokollajen propeptid yap lar eklem k k rda n-

6 Taflk ran. K k rdak yaralanmas ve onar m nda biyokimyasal belirteçler 11 da kollajen sentezinin (in vivo-in vitro) önemli bir göstergesi olarak kabul edilmekte olup düzeyleri k - k rdak dokusu, serum ve sinovyal s v da ölçülebilmektedir. Diz yaralanmas olan kiflilerin sinovyal s - v lar nda osteoartrit geliflimi henüz radyolojik olarak saptanmadan hemen önce propeptid düzeyi maksimum düzeylere ulaflmaktad r. [30] K k rdak sentezinin bir di er göstergesi Kondroitin sülfat epitopu (CS 846) olup düzeyleri özellikle proteoglikan senteziyle iliflki göstermektedir. Çeflitli eklem patolojilerinde sinovyal s v daki CS 846 epitopu düzeyleri yüksek bulunmufltur. [31] Mansson ve ark. [32] ise CS 846 epitopu düzeylerinin romatoid artrit hastal nda eklem y k m n n yavafl ilerledi ini gösteren bir belirteç olarak kabul edilebilece ini bildirmifllerdir. Buraya kadar özetlenen belirteçler ço unlukla k - k rda n kendisinden kaynaklanan yap lard r. Oysa k k rdak hasar s ras nda kemik metabolizmas nda da de ifliklikler olmakta ve kemi e ait moleküller de vücut s v lar nda art fl göstermektedir. Bunlardan en çok araflt r lan kemik sialoproteini (BSP) aktif osteoblastlar n bir ürünü olup mineralize k k rdak ve subkondral kemik dokusunun birleflme bölgelerinde bulunmaktad r. Genel görüfle göre artm fl serum BSP düzeyi kemik matriks turnover n yans tmaktad r. [33] K k rdak oligomerik matriks proteini ve BSP nin birlikte ölçümünün kronik diz a r l olgularda OA geliflimini belirleyebilecek bir prognostik belirteç olabilece i konusunda kan tlar vard r. [34] Belirteç olabilecek bir di er molekül ise osteokalsin olup kemikte nonkollajen matriksin önemli bir bileflenidir. Mineralizasyon s ras nda matrikse sal n r. Ölçümü kemik oluflumu hakk nda bilgi verir. Subkondral kemik metabolizmas n göstermesi aç s ndan önemli kabul edilmektedir. Belirteç ölçümünün hedefleri Belirteç teknolojisinin hedefi, k k rda n farkl tabakalar nda (yüzeyel, orta ve derin) meydana gelen de ifliklikleri ve bunun ötesinde hücre düzeyindeki (periselüler, intersellüler matriks) metabolik de- ifliklikleri saptayabilecek belirteçlerin gelifltirilmesidir. Böylelikle k k rda n farkl ve spesifik organizasyonu ve hastal klar n seyri s ras ndaki de ifliklikler daha iyi anlafl labilecektir. Bir di er hedef ise, belirteç ölçümlerini tarama testlerine dönüfltürerek normal bireylerde bu testlerinin yap lmas ve osteoartrit veya romatoid artrit geliflme riskinin saptanmas ve buna uygun tedavi stratejilerinin gelifltirilmesidir. Sonuç olarak özetlemek gerekirse, bugüne dek yap lan çal flmalar, k k rdak metabolizmas n gösteren bir çok molekülün, k k rdak patolojilerinin tan - s nda ve tedavilerinin izleminde kullan labilece ini ortaya koymaktad r. Ancak bir molekülün belirteç olabilmesi için biyolojik ve metodolojik aç dan duyarl ve özgül olmas gerekir. Ayr ca belirteç ölçümleri randomize ve longitüdinal çal flmalarla hem normal nüfusta hem de büyük hasta gruplar nda yap lmal d r. Bu flekilde belirteç ölçümü dejeneratif k k rdak hasar n n tan s na oldu u kadar tedavi öncesi ve sonras dönemlerinin de erlendirilmesine de önemli katk lar sa layabilecektir. Kaynaklar 1. Goldring MB. The role of the chondrocyte in osteoarthritis. Arthritis Rheum 2000;43: Poole AR, Kojima T, Yasuda T, Mwale F, Kobayashi M, Laverty S. Composition and structure of articular cartilage: a template for tissue repair. Clin Orthop Relat Res 2001;(391 Suppl):S Lohmander LS, Roos H, Dahlberg L, Lark MW. The role of molecular markers to monitor disease, intervention and cartilage breakdown in osteoarthritis. Acta Orthop Scand Suppl 1995;266: Garnero P, Rousseau JC, Delmas PD. Molecular basis and clinical use of biochemical markers of bone, cartilage, and synovium in joint diseases. Arthritis Rheum 2000;43: Garnero P, Delmas PD. Biomarkers in osteoarthritis. Curr Opin Rheumatol 2003;15: Punzi L, Oliviero F, Plebani M. New biochemical insights into the pathogenesis of osteoarthritis and the role of laboratory investigations in clinical assessment. Crit Rev Clin Lab Sci 2005;42: Poole AR. Can serum biomarker assays measure the progression of cartilage degeneration in osteoarthritis? Arthritis Rheum 2002;46: Poole AR, Kobayashi M, Yasuda T, Laverty S, Mwale F, Kojima T, et al. Type II collagen degradation and its regulation in articular cartilage in osteoarthritis. Ann Rheum Dis 2002;61 Suppl 2:ii Taskiran D, Stefanovic-Racic M, Georgescu H, Evans C. Nitric oxide mediates suppression of cartilage proteoglycan synthesis by interleukin-1. Biochem Biophys Res Commun 1994;200: Stefanovic-Racic M, Taskiran D, Georgescu HI, Evans CH. Modulation of chondrocyte proteoglycan synthesis by endogeneously produced nitric oxide. Inflamm Res 1995;44 Suppl 2:S Stefanovic-Racic M, Morales TI, Taskiran D, McIntyre LA, Evans CH. The role of nitric oxide in proteoglycan turnover by bovine articular cartilage organ cultures. J Immunol 1996;156: Anastassiades T, Rees-Milton K. Biochemical markers for

7 12 Acta Orthop Traumatol Turc osteoarthritis: from the present to the future and back to the past. J Rheumatol 2005;32: Woitge HW, Seibel MJ. Molecular markers of bone and cartilage metabolism. Curr Opin Rheumatol 1999;11: Wollheim FA. Early stages of osteoarthritis: the search for sensitive predictors. Ann Rheum Dis 2003;62: Christgau S, Garnero P, Fledelius C, Moniz C, Ensig M, Gineyts E, et al. Collagen type II C-telopeptide fragments as an index of cartilage degradation. Bone 2001;29: Jung M, Christgau S, Lukoschek M, Henriksen D, Richter W. Increased urinary concentration of collagen type II C- telopeptide fragments in patients with osteoarthritis. Pathobiology 2004;71: Garnero P, Ayral X, Rousseau JC, Christgau S, Sandell LJ, Dougados M, et al. Uncoupling of type II collagen synthesis and degradation predicts progression of joint damage in patients with knee osteoarthritis. Arthritis Rheum 2002; 46: Garnero P, Conrozier T, Christgau S, Mathieu P, Delmas PD, Vignon E. Urinary type II collagen C-telopeptide levels are increased in patients with rapidly destructive hip osteoarthritis. Ann Rheum Dis 2003;62: Garnero P, Geusens P, Landewe R. Biochemical markers of joint tissue turnover in early rheumatoid arthritis. Clin Exp Rheumatol 2003;21(5 Suppl 31):S Clark AG, Jordan JM, Vilim V, Renner JB, Dragomir AD, Luta G, et al. Serum cartilage oligomeric matrix protein reflects osteoarthritis presence and severity: the Johnston County Osteoarthritis Project. Arthritis Rheum 1999; 42: Neidhart M, Muller-Ladner U, Frey W, Bosserhoff AK, Colombani PC, Frey-Rindova P, et al. Increased serum levels of non-collagenous matrix proteins (cartilage oligomeric matrix protein and melanoma inhibitory activity) in marathon runners. Osteoarthritis Cartilage 2000;8: Larsson E, Erlandsson Harris H, Lorentzen JC, Larsson A, Mansson B, Klareskog L, et al. Serum concentrations of cartilage oligomeric matrix protein, fibrinogen and hyaluronan distinguish inflammation and cartilage destruction in experimental arthritis in rats. Rheumatology (Oxford) 2002; 41: Lohmander LS, Dahlberg L, Ryd L, Heinegard D. Increased levels of proteoglycan fragments in knee joint fluid after injury. Arthritis Rheum 1989;32: Lohmander LS, Roos H, Dahlberg L, Hoerrner LA, Lark MW. Temporal patterns of stromelysin-1, tissue inhibitor, and proteoglycan fragments in human knee joint fluid after injury to the cruciate ligament or meniscus. J Orthop Res 1994;12: Lohmander LS. The release of aggrecan fragments into synovial fluid after joint injury and in osteoarthritis. J Rheumatol Suppl 1995;43: Taflk ran E, Taflk ran D, Özkay n N, Kutay FZ; Lök V. Çeflitli diz patolojilerinin eklem k k rda üzerindeki y k c etkileri. Acta Orthop Tarumatol Turc 1996;30: Taskiran E, Taskiran D, Duran T, Lok V. Articular cartilage homeostasis after anterior cruciate ligament reconstruction. Knee Surg Sports Traumatol Arthrosc 1998;6: Herrero-Beaumont G, Guerrero R, Sanchez-Pernaute O, Acebes C, Palacios I, Mas S, et al. Cartilage and bone biological markers in the synovial fluid of osteoarthritic patients after hyaluronan injections in the knee. Clin Chim Acta 2001;308: Conrozier T, Carlier MC, Mathieu P, Colson F, Debard AL, Richard S, et al. Serum levels of YKL-40 and C reactive protein in patients with hip osteoarthritis and healthy subjects: a cross sectional study. Ann Rheum Dis 2000;59: Lohmander LS, Yoshihara Y, Roos H, Kobayashi T, Yamada H, Shinmei M. Procollagen II C-propeptide in joint fluid: changes in concentration with age, time after knee injury, and osteoarthritis. J Rheumatol 1996;23: Lohmander LS, Ionescu M, Jugessur H, Poole AR. Changes in joint cartilage aggrecan after knee injury and in osteoarthritis. Arthritis Rheum 1999;42: Mansson B, Carey D, Alini M, Ionescu M, Rosenberg LC, Poole AR, et al. Cartilage and bone metabolism in rheumatoid arthritis. Differences between rapid and slow progression of disease identified by serum markers of cartilage metabolism. J Clin Invest 1995;95: Seibel MJ, Woitge HW, Pecherstorfer M, Karmatschek M, Horn E, Ludwig H, et al. Serum immunoreactive bone sialoprotein as a new marker of bone turnover in metabolic and malignant bone disease. J Clin Endocrinol Metab 1996; 81: Petersson IF, Boegard T, Svensson B, Heinegard D, Saxne T. Changes in cartilage and bone metabolism identified by serum markers in early osteoarthritis of the knee joint. Br J Rheumatol 1998;37:46-50.