GELENEKSELDEN DİJİTALE SPOR PAZARLAMASI: KAVRAMSAL BİR ÇALIŞMA

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 55, p , Spring II 2017 Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date GELENEKSELDEN DİJİTALE SPOR PAZARLAMASI: KAVRAMSAL BİR ÇALIŞMA FROM TRADITIONAL TO DIGITAL SPORTS MARKETING: A CONCEPTUAL STUDY Arş. Gör. Arif Yüce Anadolu Üniversitesi Spor Yöneticiliği Bölümü Hakan Katırcı Anadolu Üniversitesi Spor Yöneticiliği Bölümü Sevda Gökce Anadolu Üniversitesi Spor Yöneticiliği Bölümü Öz Günümüz dünyasını tanımlayan en belirgin özelliklerden biri değişim olgusu ve değişim sürecinin yarattığı yeniliklerdir. Philip Kotler (2000: 4) ın ifadesiyle değişimleri kolaylaştırmaya ve tamamlamaya yönelen bir takım insan faaliyetleri ve ihtiyaçları karlı bir şekilde karşılama olarak tanımlanan pazarlama olgusu geçmişten günümüze çeşitli değişimlere uğrayarak dijital pazarlama olarak ifade edebileceğimiz, nispeten yeni bir uygulama evresine geçmiştir. Özellikle yeni iletişim teknolojileri ve internet her alanda olduğu gibi pazarlama alanında da yeni bir dönemin başlamasına neden olmuştur. Spor pazarlaması uygulamaları da bu yeni dönemden etkilenmiş, sporu ve eğlenceyi bir arada sunan, sportaintment (spor eğlencesi) olarak ifade edilen bir yapının içerisinde ele alınmaya başlanmıştır. Kısacası geçmişte sporu bir eğlence aracı olarak gören entertainment (eğlence) anlayışı özellikle 2000 li yılların başından itibaren hızlı bir biçimde gelişen iletişim teknolojilerine bağlı olarak daha interaktif, daha eğlenceli ve daha dijital bir kavram olan sportaintment (spor eğlencesi) anlayışına evrilmiştir. Bu çalışma; dijital dünyada sporun pazarlanma biçimlerini ve uygulamalarını literatür taraması aracılığı ile betimleyen bir derleme çalışmasıdır. Literatür taraması; daha önce yapılmış bilimsel çalışmaları inceleyerek, üzerinde çalışılan konuyu geçmiş çalışmalar ile ilişkilendiren ve alandaki temel konuların incelenmesi ile gerçekleşen bir yöntemdir (Cresswell, 2014: 29). Bu doğrultuda spor pazarlamasının günümüzün dijital dünyasında ele alınış biçimleri ve yorumları ile ilgili metinlerin incelenmesi çalışmanın ana temasını oluşturmuştur. Bu çalışmanın temel amacı ise; postmodern pazarlama ek-

2 544 Arif Yüce & Hakan Katırcı & Sevda Gökce seninde spor pazarlaması literatürüne katkı sağlayacak değerlendirmeleri oluşturmak olarak ifade edilebilir. Anahtar Kelimeler: Pazarlama, Postmodern Pazarlama, Spor Pazarlaması, Dijital Spor Pazarlaması, Postmodern Spor Pazarlaması Abstract One of the most distinctive features that define today's world is the phenomenon of change and innovations created by the change process. The concept of marketing, which was defined by Philip Kotler (2000: 4) as "the science and art of exploring, creating, and delivering value to satisfy the needs of a target market at a profit", has undergone changes over the years and formed today's digital marketing. Especially communication technologies and Internet have started a new era in marketing as in every other fields. Sports marketing practices have been affected by this new era and taken into consideration as "sportainment" that combines sports and entrainment. In brief, since the beginning of the 21st century, in accordance with the communication technologies the concept of entertainment has evolved into something that is more interactive, entertaining and digital. This study is a conceptual study that describes sports marketing methods and applications in digital world through literature review. Literature review is a method that examines the scientific studies that have been done before and relates the studied subject to the past studies and examines the basic subjects in the field (Cresswell, 2014: 29). In this respect, studying the texts about the way in which sports marketing is approached in today's digital world and its interpretations have formed the main theme of the study. The main purpose of this study is to form evaluations that contribute to sports marketing literature within the scope of postmodern marketing. Keywords: Marketing, Postmodern Marketing, Sports Marketing, Digital Sports Marketing, Postmodern Sports Marketing GİRİŞ Mal ve hizmet değişim süreci olarak tanımlanan pazarlama (Mucuk, 2007: 3) tarihsel süreç içerisinde çeşitli şekillerde el alınmıştır. Pazarlama 1.0 ile önemli değişimlere uğrayan pazarlama yaklaşımları pazarlama 2.0 ve pazarlama 3.0 süreçlerinin ardından dijital pazarlama olarak da ifade edebileceğimiz ve pazarlama 4.0 olarak tanımlanan yeni bir döneme ulaşmıştır (Kotler vd. 2010: 3). "Müşteri, istediği renkte araba satın alabilir, renk siyah olduğu sürece" mottosuyla özdeşleşen pazarlama 1.0 dönemi, ürünleri standartlaştırma ve kitlesel pazara sunma amacı taşımıştır. Özellikle enformasyon teknolojisinin gelişmesi ile birlikte, müşteri kavramını ön plana çıkaran pazarlama 2.0 dönemi, pazarı bölümlere ayırmak ve özgül bir hedef pazar için üstün bir ürün geliştirme üzerine odaklanmıştır. Sonrasında bilgisayarlar, cep telefonları, düşük maliyetli internet gibi yeni dalga teknolojileri (Kotler vd. 2010: 4-5) olarak ifade edilen bilişim ve iletişim devrimi yeni bir pazarlama anlayışının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Pazarlama 3.0 dönemi olarak ifade edilen bu dönem sadece ürün üretmek değil, aynı zamanda değer yaratmak ve pazarlamayı sosyal ve yönetsel bir süreç olarak ele alma temelinde konumlanmıştır (Armstrong & Kotler, 2005: 6). Pazarlama 1.0 dan 3.0 a kadar geçen her dönem spor pazarlaması uygulamalarına da doğrudan ya da dolaylı olarak etki etmiştir. İlk kez 1978 yılında Advertising Age isimli dergide kullanılan spor pazarlaması kavramı (Argan & Katırcı, 2015: 22), sporun bizzati kendisinin pazarlanması ve spor sayesinde diğer ürünlerin pazarlanması üzerine konumlanmaktadır (Shank & Lyberger, 2015: 64; Fullerton, 2007: 3-4). Genel olarak spor eğlencesi (entertainment) ve rekreasyon, spor malları ve hizmetleri, sporu destekleyen organizasyonlar olmak üzere üç sektör modeli ile (Meek, 1997: 18) kavramsallaştırılan spor

3 Gelenekselden Dijitale Spor Pazarlaması: Kavramsal Bir Çalışma 545 endüstrisi sadece performans odaklı değil, aynı zamanda sportif üretim ve tutundurma faaliyetlerini de kapsayan bir yapıdadır (Pitts vd. 1994). Endüstri içerisinde her bir üretim alanı her dönemde pazarlama anlayışlarından etkilenmiş ve özellikle 2000 li yıllarla beraber postmodern pazarlama yaklaşımlarının ilgi alanı içerisine girmiştir. Bu çalışma; dijitalleşen dünyada postmodern pazarlama anlayışlarının spora olan etkisi ve bu etkilere bağlı olarak oluşan spor pazarlaması uygulamalarını betimlemeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla, spor pazarlaması literatürü ve uygulamaları esas alınarak kavramsal bir yapı oluşturulmaya çalışılmıştır. Postmodern Pazarlama Anlayışı ve Spor Post modern pazarlama anlayışı, tüketicileri kuruluşun bir parçası olarak kapsamı içine alan, şikâyetleri bir armağan olarak gören, müşterilerin ürünü belirlemesine olanak sağlayan, kişiye özel yaklaşımı geliştiren bir yönetim anlayışı olarak karşımıza çıkmaktadır (Varinli, 2012: 17). Postmodern pazarlama artan çevresel ve sosyal bilince sahip tüketicilerin ihtiyaçlarını etkili bir şekilde ele almaktadır (Ottman, 2011: 43). Belz & Peattie (2012: 127) ye göre en başarılı "modern pazarlama" bile her zaman toplumun yararına değildir ve hatta bazen kişinin yararına bile değildir. Bu kapsamda postmodern pazarlama önem kazanmaktadır. Grant (2007: 43) da bu konuda "toplu pazarlama nadiren uygundur" diyerek postmodern pazarlama kapsamında oluşan seçenekleri işaret etmektedir. Postmodern pazarlama sadece tüketici ya da işletme odaklı olmaktan öte, genel çevre ve toplumu da dikkate alan bir stratejidir. Toplumsal pazarlama, yeşil pazarlama, sürdürülebilir(lik) pazarlama olarak biçimlenmeye başlayan, postmodern pazarlama anlayışları pazarlama dünyasında yeni ve sosyal boyutu ön planda olan uygulamalar doğurmuştur. Günümüzde spor ürünleri üreten firmalar bu uygulamalara kayıtsız kalamamış geri dönüşümü ve sürdürülebilir anlayışı benimseyerek ürünlerini tasarlama ve üretme sürecine girmişlerdir (Kell, 2016; Chua, 2016; Vincent, 2016; Puma, 2016). Özellikle 2012 Londra Olimpiyatları olmak üzere son yıllarda birçok spor organizasyonu toplumsal, yeşil ve sürdürülebilir pazarlama içeriklerine sahip birçok uygulamayı kullanmıştır. Daha hızlı, daha yüksek, daha güçlü mottosuyla özdeşleşen olimpiyat ruhu daha yaşanabilir, daha yeşil, daha sürdürülebilir bir mottoya doğru ilerlemektedir Londra Olimpiyatları için altyapı, kentsel dönüşüm ve tesis inşası gibi konular sürdürülebilir bir anlayış içerisinde ele alınmış ve 2012 Londra olimpiyatları haklı olarak gelmiş geçmiş en yeşil olimpiyatlar payesini almıştır (CRIS, 2013: 21). Düşük karbon salınımından etkin su ve atık dönüşümüne, biyolojik çeşitliliği korumaktan hava kalitesini arttırmaya kadar birçok unsur olimpiyatlarla ilişkili bütün altyapı ve üstyapı için ön planda tutulmuştur. İklim değişikliklerine duyarlı, daha yaşanabilir ve daha yeşil bir dünya için bir kültür oluşturmak yine bu olimpiyatlarda öne çıkan mesajlardan biridir. Bu mesajların her biri olimpiyatların gerek tanıtım gerek halkla ilişkiler gerekse de tutundurma çalışmalarında kullanılmıştır. Aynı doğrultuda Real Madrid futbol takımının 2016 Kasım ayında okyanusların daha temiz olmasına dikkat çekmek için geri dönüştürülebilir plastikten üretilen bir forma giymesi (Smith, 2016) sadece bir farkındalık yaratma çalışması olarak değil aynı zamanda bir pazarlama iletişimi faaliyeti olarak da ele alınabilir. Bu uygulamalar doğal bir sonuç olarak pazarlama kavramına bir takım eklentiler yapmıştır. Amerikan Pazarlama Birliği (2016) bu yeni pazarlama kavramının tanımını şu şekilde yapmaktadır: Pazarlama; alıcılar, tüketiciler, ortaklar ve geniş boyutuyla toplum için değer ifade eden ürünlerin geliştirilmesi, dağıtımı, mübadelesi ve ilgili gruplarla iletişim kurulmasını sağlayan bir dizi işlemler ve kuruluşlardan oluşan

4 546 Arif Yüce & Hakan Katırcı & Sevda Gökce bir faaliyettir. Bu tanımlama içerisinde postmodern pazarlama anlayışının en belirgin iki özelliği ortaya konulmuştur. Bunlar; toplum için değer ifade eden ürünlerin geliştirilmesi ve iletişim dir. Bu iki özellik pazarlama dünyasının ilişkisel pazarlamaya doğru yönelmesine neden olmuştur. İlişkisel pazarlama, özellikle müşteri sadakatini ve müşteri tatminini artırmaya, korumaya ve geliştirmeye yönelik olarak uygulanan, mevcut müşterileri elde tutmayı, onlarla ilişkileri geliştirmeyi amaçlayan stratejik bir eğilimdir (Morgan & Hunt, 1994: 20; Grönroos, 1994: 9). İlişkisel pazarlamanın müşterileri elde etmek ve müşterileri elde tutmak olarak ifade edilen iki odak noktası bulunmaktadır. Mevcut bir müşteriyi elde tutmanın, yeni bir müşteriyi elde etmekten daha kolay ve daha uygun maliyetli olduğu bilinmektedir. 1 Milyon üzerinde müşteri, 14 Milyon dükkan ziyaretinin incelenmesi sonucunda yapılan bir araştırmaya göre, sadık müşteri sayısının toplam müşteri sayısının sadece %20 sini oluşturmasına karşı, dükkan ziyaretlerinin % 72'sini, cironun ise % 80'ini oluşturdukları belirlenmiştir. Ayrıca sadık müşterilerin, sadık olmayan müşterilere göre 10 kat daha fazla alışveriş yaptığı ifade edilmektedir (Prilliman, 2013). Değişen pazarlama anlayışında bir başka nokta da 4P olarak bilinen geleneksel pazarlama karmasının değişime uğramasıdır. Bu kapsamda pazarlama karmasının temeli olarak ifade edilen ürün (product), değer ifade eden fiyat (price), mal veya hizmetlerin tüketicilere ulaştırılması olan dağıtım(place) ve dikkat çekmek, farkındalık yaratmak üzere dizayn edilmiş tutundurma kavramlarından oluşan pazarlama karması (Argan & Katırcı, 2015: 33-37), 4C olarak ifade edilen bir yapıya dönüşmüştür. Geleneksel pazarlama için geçerli olan pazarlama karması elemanlarının satın alanın değil, satıcının bakış açısına odaklanması gibi nedenlerle hizmet pazarlaması karşısında yetersiz kaldığı görülmüştür (Bennett, 1997: ). Bu sebepten dolayı McCarthy (2002: 48) tarafından pazarlama literatürüne eklenmiş ürün, fiyat, dağıtım ve tutundurma olarak ifade edilen 4P kavramına yönelik yeni fikirler ortaya atılmıştır. Robert Lauterborn (1990: 26), işletmelerin 4P'yi oluşturmadan önce 4C üzerinde odaklanmaları gerektiğini savunmaktadır. 4C aşağıda ifade edilen bölümleri kapsamaktadır: Müşteri Değeri (Customer Value): Müşterilerin istek ve ihtiyaçlarını onlarla güvene dayalı ilişkiler kurarak gidermek. İşletmeyi rakiplerinden farklı kılacak olan stratejiler belirleyip, yürütmek. Müşteri Maliyeti (Customer Cost): Müşterilerin istek ve ihtiyaçlarını karşılayacak olan ürünleri satın alırken katlanmak zorunda oldukları maliyetleri göz önünde bulundurmak. Müşteri İletişimi (Customer Communication): Ürün tarafından sunulmakta olan değerin işletmeler tarafından müşterilere iletilmesini sağlamak. Müşteriye Uygunluk (Customer Convenience): Müşterilere sunulmakta olan ürünlerin tüketicilerin bekledikleri boyutlar üzerinden üretilmesi ve dağıtılması konusunda özen (yer, zaman, şekil faydası gibi) göstermek. Günümüzde spor pazarı içerisinde yer alan organizasyon, işletme ve kurumlar geliştirdikleri sadakat programları (Loyalty Program) ile ilişkisel pazarlamanın birçok özelliğini kullanmaktadır. Özellikle spor pazarında ön plana çıkan birçok organizasyon (örneğin; Formula 1, ATP Master Tour) ve spor kulübü (örneğin; Manchester United, Los Angeles Lakers) 4C olarak ifade edilen pazarlama karmasını işlevsel bir şekilde kullanmaktadır. Spor pazarlamasının geleceğine yönelik yapılan yorumlar ve araştırmalar, postmodern pazarlamanın geldiği süreç ile ortak noktalar taşımaktadır (Lehew & O Regan, 2014: 2; Giannakeas, 2012; Beech & Chadwick, 2007: ). Buna göre spor pazarlamasının geleceğini fantezi spor (fantasy sport), nöropazarlama (neuromarketing), Web ve mobil İçerikleri, sosyal medya gibi unsurlar çerçevesinde değerlendirmek yararlı olacaktır. Fantezi Spor 1980 lerin sonunda ortaya çıkan fan-

5 Gelenekselden Dijitale Spor Pazarlaması: Kavramsal Bir Çalışma 547 tezi spor en basit tanımlamasıyla; sahte liglerde, sahte takımlar yaratmak için gerçek oyuncuları ve gerçek istatistiklerin kullanımı" şeklinde ifade edilmektedir (Billings & Ruihley, 2014: 2). Akademik olarak yapılan incelemelerde ise fantezi spor; gerçek hayattaki profesyonel sporcular, gerçek oyuncular ile oynanan istatistiklere dayalı etkileşimli bir takım yönetim etkinliği olarak tanımlanmaktadır (Ruihley & Hardin, 2011: 233). Fantezi spor içerisinde oyun geliştikçe, oyun çeşitleri de çoğalmıştır. Çoğu oyuncu için, "fantezi spor sadece bir oyun değildir. Bu bir oyuna dayanan oyun içinde oyun ve bir kaçış aracıdır (Pallister, 2011). Fantezi sporu birçok modern spor fanatiği için oldukça önemli ve neredeyse çoğu için bir yaşam tarzı haline dönüşen bir etkinliktir (Billings & Ruihley, 2014: 2). Fantezi sporun en yaygın ve gelişmiş olduğu pazar, Amerika pazarıdır. Ancak Avrupa da özellikle futbol pazarında fantezi spora yönelik ilgi giderek artmaktadır (Montague, 2010). Tablo 1. de görüldüğü gibi ABD ve Kanada pazarında oyuncu sayısı 2016 yılı itibariyle 57.4 milyon kişi olmuştur (FSTA, 2016). Tablo 1. Yıllara göre ABD ve Kanada da Fantezi Sporu Oyuncularının Sayısı Yıl Yaklaşık Oyuncu Sayıları , Milyon Milyon Milyon Milyon Milyon Milyon Milyon Milyon Milyon Milyon Milyon Milyon Milyon Kaynak: Fantasy Sports Trade Association (FSTA,2016) Amerika da genel nüfusun %20 sini Kanada da ise %17 sini oluşturan fantezi sporcular her iki ülkede de yaşayan gençlerin ortalama olarak %30 unu oluşturmaktadır. 18 yaş üstü fantezi sporcuların da oyun için yılda yaklaşık 550 dolar harcadıkları ifade edilmektedir (FSTA, 2016). Spor pazarlaması açısından fantezi spor, sadece bir araştırma alanı değil aynı zamanda uygulamaya yönelik spor pazarlamasının kapsamını genişleten, projeksiyon sağlayan ve ekonomisini büyüten bir yapıdır (Dwyer vd. 2016: 153; Schlereth, 2016: 396; Larkin, 2015: 120; Lehew & O Regan, 2014: 3; Lee vd. 2013: 167; Lomax, 2006: 385). Oyun içerisinde kullanılan sanal reklamlar, ürün tanıtımları ve haberler gibi birçok uygulama gelecekteki spor pazarlaması uygulamalarına ışık tutmaktadır. Lehew & O Regan (2014: 3) fantezi spor oyuncularının, oyuncu olmayanlara göre haberleri, gelişmeleri, içerikleri, videoları ve bilgileri 7 kat daha fazla görüntülemekte ve takip etmekte olduklarını ifade etmektedir.

6 548 Arif Yüce & Hakan Katırcı & Sevda Gökce Nöropazarlama Nöropazarlama kavramı ilk kez Gerry Zaltman ın fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (fmri) adı verilen cihazı pazarlama araştırmalarında kullanmasıyla gündeme gelmiştir (Fisher vd. 2010: 231). Söz konusu çalışmaları nöropazarlama kavramı ile ilk kez kullanan ve akademik literatüre girmesini sağlayan kişi ise Ale Smidts olmuştur (Lewis & Bridger, 2008). Nöropazarlama; insan beyninin pazarlama uyarıcılarına verdiği tepkiyi nörobilim teknikleri kullanarak anlamaya çalışan bir pazarlama alt alanıdır (Senior vd. 2007: 154). Daha genel bir tanımı ile nöropazarlama, nörobilim ve psikofizyoloji birleşiminden elde edilen verilerin pazarlama süreçlerine dâhil edilmesidir (Hubert & Kenning, 2008: 272). Nöropazarlama araştırmalarında tüketicilerin uyarıcıya karşı beyin tepkilerini ölçerken genellikle beyin tarama teknolojileri ve biyometrik ölçüm teknikleri kullanılmakla birlikte psikometrik ölçüm tekniklerinden de yararlanılmaktadır (Varan vd. 2015: 178). Biyometrik ölçümler, tüketicinin fiziksel ve davranışsal tepkilerini ölçmek üzere geliştirilmiş bilgisayar kontrollü sistemleri içermektedir. Nöropazarlamada en yaygın kullanılan biyometrik ölçme tekniklerini; göz bebeği hareketleri, yüz hareketleri, galvanik tepkiler, derideki elektriklenme ve terlemeyi ölçme olarak sıralamak mümkündür (Shiv & Yoon, 2012: 3). Bir tüketici genellikle bir markayı kalite, fiyat ve/ya da görünüm nedeniyle tercih ettiğini düşünse de beyinden yansıyanlar tam olarak bunu göstermemektedir. Nöropazarlamanın amacı; bireylerin tercihleri, kararları ve davranışlarını daha iyi anlamak, açıklamak ve bunlara yönelik bilinç dışında yatan sebepleri ortaya çıkarmaya çalışmaktır (Lee, vd. 2007: 199; Marcel, 2009: 804; Ariely & Berns, 2010: 284). Nöropazarlama alanındaki en kapsamlı araştırmalardan biri; Nörogörüntüleme Bilimleri Merkezi ev sahipliğinde 2004 yılında başlamış ve 3.5 yıl sürmüştür. Araştırmada sigara paketleri üzerinde bulunan uyarı yazılarının etkileri incelenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın en önemli bulgularından biri sigara paketleri üzerinde bulunan uyarı yazılarının denekleri bilişsel olarak etkilemesi ancak beyinde arzu noktası olarak bilinen nucleus accumbens (akumben çekirdeği) bölgesini uyarmasıdır. Bu bulgu sigara paketi üzerinde bulunan yazıların sigara arzusunu bastırmaya yönelik hiçbir etkisinin olmadığı, aksine arttırdığı sonucunu ortaya koymuştur (Lindstrom, 2008: 14). Nöropazarlama ile ilgili bir diğer önemli araştırma yine 2004 yılında iki kola markasının fmri beyin görüntüleme yöntemleriyle karşılaştırılması ile gerçekleştirilmiştir. Araştırma bulguları, deneklerin A markasını beğendiklerini söylemelerine rağmen, fmri verileri esas alındığında B markasına yönelik beyinlerinde olumlu tepkiler verdiklerini göstermektedir (McClure vd. 2004: 385). Bunun nedeni beynin duygusal bağlılık bölgesinin aktive olması ve marka ile kurulmuş duygusal bağ ve güven ilişkisi olarak açıklanmıştır (McClure vd. 2004: 385; Lindstrom, 2008: 15). Beynin çeşitli bölümlerini aktive ederek pazarlama stratejileri geliştirmenin bir yolu da dijital spor oyunlarında görülmektedir. Nielsen (2010) in verilerine göre dijital spor oyunları içerisine verilen reklamlar, satışlarda %24 e kadar bir artış sağlamaktadır (Nielsen, 2010). Hatta 2008 ABD başkanlık seçimlerinden önce Barack Obama nın başkanlık kampanyasının bir ayağını bir çok dijital spor oyununa reklam vererek oluşturması nöropazarlama ve dijital spor dünyası için ilginç bir örnek olarak ele alınabilir (Baker, 2008; Walsh vd. 2014: 128). Michael Bode (2012) tarafından Köln Spor Akademisi bünyesinden yapılan bir araştırmada ise tüketicilerin spor yayınları ve dijital spor oyunları sırasında sponsor/reklam bilgilerini görme ve algılama biçimleri incelenmiştir. Araştırma sonuçlarına göre tüketicilerin oyunların içerisindeki logolara televizyondakine oranla daha fazla dikkat ettikleri belirlenmiştir. Ayrıca, araştırma verileri sonunda göz izleme parametrelerini bütünleştiren "Pozlama Seviyesi adında yeni bir yöntem geliştirilmiştir. Bu yöntem spor oyunları ve yayınlarında marka logolarını daha görünür kılmaktadır. Bu ve benzeri çalışmalar dijital spor dünyasının

7 Gelenekselden Dijitale Spor Pazarlaması: Kavramsal Bir Çalışma 549 reklam ya da tanıtım yapmak isteyen şirketler için eşsiz fırsatlar sunduğunu gösteren bir delil olarak ele alınabilir (Cianfrone vd. 2008: 195; Bode, 2012; Cianfrone ve Zhang, 2013: 325). Mobil Pazarlama İnternet ve cep telefonlarına yönelik teknolojideki gelişmeler, herhangi bir zamanda ve herhangi bir yerde, bağımsız olarak hedef kitleye aynı zamanda da içeriğe ulaşma konusunda benzersiz imkânlar tanımakta ve yeni bir iletişim kanalı oluşturmaktadır (Garris & Mishra, 2015: 57; Bauer vd. 2005: 181). Birçok tüketici telefonlarını her zaman yanında taşımakta ve cep telefonlarını dünyanın geri kalanıyla iletişimin ana yollarından biri olarak görmektedir. Hatta birçok kişi cep telefonları olmadan "kaybolacaklarını" ve onsuz yaşamı hayal etmenin bile zor olduğunu ifade etmektedir (Krum, 2010: 5-7). Bu durum önce mobil (mobile first) adı verilen bir kültürün de oluşmasına neden olmuştur. Önce mobil kültürünün temeli mobil cihazların her işlemde ilk sırada kullanılması üzerine kurulmuştur (Bunce, 2016). Mobil pazarlama en genel anlamı ile mobil telefonlar aracılığıyla, mal, hizmet ya da fikirlerin pazarlama iletişimi faaliyetlerini uygulamaktır (Scharl vd. 2005: 162). Yeni gelişen teknolojik araçlar günümüzde topluma sıkı bir şekilde entegre olmuş durumdadır. İki taraflı ve eşsiz fırsat olarak değerlendirilebilen mobil pazarlamayı kavrayamayan ya da faaliyetlerine entegre edemeyen firmaların gelecek dönemlere aktarılmasının güç olacağını söylemek yanlış olmayacaktır (Krum, 2010: 27; Rowles, 2014: 9; Pasqua & Elkin, 2013: 2). Bu kapsamda yapılacak faaliyetlerin spor tüketicilerin satın alma tercihlerine etki ettiği de söylenebilmektedir (Aytaç, 2009: 145). Mobil pazarlama; Mobil reklamlar (Gömülü görsel reklamlar) SMS (kısa mesaj servisi) ve MMS (multimedya mesaj servisi) Konum tabanlı mobil pazarlama Mobil uygulamalar Mobil arama pazarlaması TV, radyo ve yazılı olarak çevrimdışı pazarlama Web sitelerinde, aramalarda ve e- postayla çevrimiçi pazarlama gibi yöntemleri bünyesinde barındırmaktadır (Krum, 2010: 27). Spor pazarlaması, mobil pazarlamanın hemen her alanından faydalanmaktadır. Araştırmalar bireylerin spor içeriklerine ulaşmada ilk tercih ettikleri aygıtın %27 lik oranı ile mobil telefonlar olduğunu göstermektedir (Richard & Kelli, 2014: 146). Araştırma şirketi Salesforce tarafından 2016 Super Bowl organizasyonu ile ilgili gerçekleştirilen bir araştırmaya göre, izleyicilerin %82 si organizasyon sırasında en az bir mobil uygulama kullanmıştır (Salesforce, 2016). Dünyanın en çok izlenen spor organizasyonlarından biri olan Super Bowl un 2016 finali 119 milyon izleyiciye ulaşmıştır (Nielsen, 2016). Televizyon reklamının 30 saniyesinin 5 Milyon dolar olduğu (Advertising Age, 2016) ve toplam 20 milyar Dolar ın üzerinde iş hacminin yaratıldığı 2016 Super Bowl finali, tüm zamanların en kazançlı spor organizasyonu olarak tarihe geçmiştir (Advertising Age, 2016). Yaratılan pazarın içerisinde mobil uygulamalar (mobil oyunlar, videolar, mobil tv yayınlarında reklam kuşakları ve web sayfalarında bannerlar gibi) mobil pazarlamanın önemini açık bir biçimde gözler önüne sermektedir. Günümüzde canlı skor yayınlayan mobil uygulamalar, spor haberleri temelli mobil kanallar ve mobil oyunlar gibi birçok mecra bir pazarlama kanalı olarak günümüzün spor pazarlaması uygulamalarında yerini almıştır. Spor kulüplerinin taraftarlarına ulaşma ve onların desteğini elde etmesi kapsamında iletişim noktalarından birinin mobil pazarlama dâhilindeki mobil web, mobil uygulamalar, sosyal medya hesapları vb. olduğu söylenebilir (Spanberg, 2012: 29; Ricks, 2014: 22; Jurisch vd. 2014: 3073). Ayrıca taraftarlara

8 550 Arif Yüce & Hakan Katırcı & Sevda Gökce yönelik mobil uygulamalar spor tüketicisi ile bağlantı kurmanın yeni bir yolu olarak karşımıza çıkmaktadır (Giannakeas, 2012). Spor pazarlaması kapsamında kullanılan mobil uygulamalar da spor pazarlamasının temelinde yer alan doğrudan ve dolaylı pazarlama unsurlarını barındırmaktadır. Bu kapsamda bireylerin spor aktivitelerini, harcadıkları enerjilerini, yakılan günlük kalori miktarını vb. takip edebilecekleri farklı uygulamalar da bulunmaktadır (Vogel, 2016: 23; Rowles, 2014: 20). Bu uygulamalar için yapılan reklamkampanyalar da ilgi çekmekte ve bireyleri bu uygulamaları kullanma yönünde teşvik etmektedir. Bu duruma verilebilecek en iyi örneklerden birisi; Nike firmasının Nike+ isimli ürünün tanıtımı ile beraber kadın ve erkekleri koşu mesafelerini karşılaştırarak kıyaslaması ve bu yolla bireyleri daha çok koşmaya sevk etmesidir. Benzer uygulamalar fitness/pilates alanlarında da görülmektedir (Vogel, 2016: 23). Sosyal Medya Pazarlaması Günümüzde sosyal medya; spor ile ilgili firmalar, organizasyonlar, kulüpler ve profesyonel sporcular gibi spor sektörünün içinde doğrudan ya da dolaylı olarak yer alan her kesim ile ilişkilidir. Bu kesimlerin her biri yürüttükleri faaliyetlerin hem iletişimini sağlamak hem de ilişkili oldukları tüm kesimler ile anlamlı ve değerli iletişim faaliyetleri yürütmek için sosyal medya mecrasını kullanmaktadır (Williams ve Chinn, 2010: 425; Pedersen & Thibault, 2014: 495; Blaszka vd. 2012: 436). Temelinde sosyallik, medya ve pazarlama olan sosyal medya pazarlamasında (Weinberg, 2009: 1), Facebook, Twitter, Youtube, Instagram, gibi sosyal medya paylaşım sitelerinin kullanımının oldukça yaygın olduğu ifade edilebilir (Cornish & Larkin, 2014: 47-48). Günümüzde spor pazarı içerisinde yer alan her unsur (sporcu, kulüp, antrenör, işletme vb.) sosyal medyayı bir pazarlama ve iletişim kanalı olarak kullanmaktadır. Gelecek dönemlerde sosyal medyanın çekim alanının ve etkisinin daha da büyüyerek devam edeceği yorumu kayda değer bir olasılık olarak görülebilir. Sosyal medyanın kullanımı daha eski olsa da sporcuların, Dünya Kupası ve Şampiyonlar Ligi gibi spor organizasyonları resmi olarak sosyal medya hesapları üzerinden kitlelere ulaşmaya başlaması 2014 yılının başlarına dayanmaktadır. Bunun temel nedeni servis sağlayıcıların resmi hesabı onaylama uygulamasını 2014 yılında aktif etmeleri olarak ifade edilebilir. Sporcular gibi spor organizasyonlarının resmi sosyal medya hesapları da dünya çapında milyonlarca bireyin ilgisini çekmektedir (Tiago vd. 2016: 176). Örneğin Şampiyonlar Ligi nin 2017 Ocak ayı itibariyle resmi Twitter hesabına ait takipçi sayısı 13.9 milyon iken (Twitter, 2017), resmi Facebook hesabına ait takipçi sayısı yaklaşık 61 milyondur (Facebook, 2017). Sosyal medya yaygınlaştıkça firmalar ve markalar için interaktif şekilde çevrimiçi araçlar yolu ile gelir üretmek için yeni iletişim kanalları açılmıştır (Filo vd. 2015: 167). SONUÇ İçinde yaşadığımız günümüz dünyasının en önemli gerçekliklerinden biri önüne geçilemeyen ve kaçınılmaz olan değişim olgusudur. Özellikle web dünyası olarak tanımlayabileceğimiz gerçeklik, dünyadaki her alanı etkilemiş ve yeni uygulamaların doğmasına neden olmuştur. Spor dünyası da her bir unsuru ile bu yeni dünyanın içerisine girmiştir. Bu doğal sonuç, spor pazarlaması kavramının diğer pazarlama uygulamalarında olduğu gibi yeniden ele alınması gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır. Postmodern pazarlama uygulamaları olarak ifade edebileceğimiz birçok yöntem ve strateji günümüz spor pazarlaması uygulamalarının ana eksenini oluşturmaktadır. Bu uygulamalar geleceğe projeksiyon tutmanın temel araçları olarak da değerlendirilebilir. Toplumsal, yeşil ve sürdürülebilir pazarlamanın odak noktasını teşkil ettiği postmodern pazarlama yaklaşımları spor içerisinde direk ya da dolaylı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Örneğin; Amerika Ulusal Beyzbol Ligi takımlarından Seattle Mariners 2006 dan yılından bu yana, sürdürülebilirliğe yönelik çok çeşitli faaliyet ve uygulamalar gerçekleştirmektedir. Mariners, sürdürülebilirliğin sağ-

9 Gelenekselden Dijitale Spor Pazarlaması: Kavramsal Bir Çalışma 551 lanması adına paydaşlarını, çalışanlarını ve taraftarlarını bu konuda bilinçlendirmek üzere teşvik etmiş, aynı zamanda çalışanlarını bu konuda eğitmiştir. Ayrıca çevresel uygulamaların yayılmasına katkıda bulunmak temelinde, kendi sahalarındaki müsabaka günlerinde geri dönüşüme katkı sağlayabilmek, dikkat çekebilmek ve taraftarlara yardımcı olabilmek adına Kaptan Plastik (Captain Plastic) ve Çocuk Kompostosu (Kid Compost) adında süper kahramanlar yaratmışlardır. Böylece taraftarlar ile gerekli iletişim kurulabilmekte ve istenen davranışın oluşumuna katkı sağlanmaktadır. Nitekim Mariners ın 2005 yılında %12 olan geri dönüşüm oranının bu ve benzeri faaliyetler ile birlikte 2015 yılında %87 oranının üzerine çıktığı belirtilmektedir (Mariners, 2016). Postmodern pazarlamanın temelinde web tabanlı uygulamalar önemli bir yer tutmaktadır. Web uygulamaları pazarlama dünyası içerisinde yeni bir takım alanların oluşmasına neden olmuştur. Sporun ve spor sayesinde pazarlamanın bu durumdan etkilenmesi fantezi spor, sosyal medya pazarlaması, web tabanlı uygulamalar ve mobil uygulamalarda kendini göstermektedir yılında günlük kümülatif tekil izlenme oranı 4 haftalık süreçte 334 milyon olan League of Legends isimli web tabanlı bilgisayar oyunu (Hürriyet, 2016) fantezi sporların/oyunların gelecekte hangi noktaya erişebileceğine dair ilginç bir örnektir. Ayrıca mobil cihazlarından ayrı yaşayamayan insanların oluşturduğu bir dünyada web tabanlı uygulamaların ne kadar önemli olduğu da kendiliğinden ortaya çıkan bir gerçekliktir. Web tabanlı uygulamalar ve özellikle sosyal medya ağları her alanda olduğu gibi spor pazarlaması alanında da bağlantıilişki kurmak için sayısız fırsatlar sunmakta- Sosyal medyanın sporda etkin kullanımına en büyük katkıyı yapanlardan biri de Alman spor kulübü Bayern Münih dir. Kulüp 2012 yılında kendine ait web sitesinde muhteşem bir yeni transfer yaptığını duyurarak tüm taraftarlarını Facebook sayfasındaki canlı dır (Tiago vd. 2016: 175). Global Experiential Marketing Agency (GMR, 2012) tarafından 350 kişilik bir örneklem grubu ile yapılan araştırmaya göre; bireylerin %81 i spor içeriklerine internet aracılığı ile ulaşmaktadır. Bu oran içerisinde %40 lık dilim spor içeriklerine web sayfalarından erişirken, %41 lik dilim ise Facebook ve Twitter üzerinden erişim sağlamaktadır. Dolayısıyla günümüz dünyasında sosyal medya, spor ile ilişkili pazarlama ve iletişim faaliyetlerinde önemli bir mecradır. Sosyal medya sadece spor içeriklerine ulaşmak için bir kaynak değil aynı zamanda tutundurma faaliyetlerinin de gerçekleştirebildiği bir mecra olarak karşımıza çıkmaktadır yılında 200 den fazla ülkede canlı olarak yayınlanan, 180 milyondan fazla olmak üzere, toplamda 400 milyon izleyici sayısına ulaşan Avrupa şampiyonlar Liginin resmi sosyal medya hesapları ve Berlin de gerçekleştirilen finaline ilişkin veriler oldukça ilgi çekicidir. 1 sezon içerisinde yaklaşık 104 milyon kez ziyaret edilen Şampiyonlar Ligi resmi web sayfası, final günü 2 milyon kez ziyaret edilmiştir. Facebook üzerinden sezon boyunca 500 milyondan fazla beğeni, yorum ve paylaşım yapılmış, final günü ise resmi hesap 45.6 milyon beğeni almıştır. Twitter üzerinden 8.6 milyon takipçisi olan organizasyon sayfasının takipçi sayısı, sezon başlangıcına göre %51 artış göstermiştir. Aynı zamanda tüm Dünyada final süresince 108 milyon tweet atılmıştır (Ashby, 2015). Tüm bu veriler günümüzde sosyal medyanın kitlelere erişim noktasındaki önemini gözler önüne sermektedir. Bu durumun sporcu, firma ve spor kulüpleri için değerlendirilmesi gereken eşsiz fırsatlar sunduğu yorumu yapılabilir. duyuruyu dinlemek için yönlendirmiştir. Taraftarlar bu transfere ilişkin bilgiye erişebilmek için kulübün Facebook sayfasını beğenmek zorunda bırakılmıştır. Oldukça yoğun ilgi gören habere erişen taraftarlar bunun bir transfer haberi olmadığı, kulüp müdürü-

10 552 Arif Yüce & Hakan Katırcı & Sevda Gökce nün kendilerini tebrik ettiği bir video ile karşılaşmışlardır. Böylece Bayern Münih taraftarlarının ilgisini Facebook sayfasına çekerek yeni bir akıma öncülük etmiştir (Baker vd. 2013: 114). Tüm bu değerlendirmelerin ışığında postmodern pazarlama uygulamalarının ve özellikle dijital stratejilerin yeni bir pazarlama dünyası yarattığı görülmektedir. Dolayısıyla sporun ve spor pazarlamasının geleceğinin dijital dünya içerisinde olduğu ifade edilebilir. KAYNAKÇA Advertising Age (2016). Super Bowl 50 Complete Ad Chart: Who Bought Commercials in the Big Game. adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Amerikan Pazarlama Birliği (American Marketing Association). (2016). Definition of Marketing ges/definition-of-marketing.aspx adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Argan, M. & Katırcı, H. (2015). Spor Pazarlaması, Ankara: Nobel Yayıncılık. Ariely, D. & Berns, G.S. (2010). Neuromarketing: The hope and hype of neuroimaging in business. Nature Reviews Neuroscience, 11(4), Armstrong, G. & Kotler, P. (2005). Marketing: An Introduction, New Jersey: Prentice- Hall. Ashby, K. (2015). Berlin final captures the world's imagination. eague/news/newsid= html adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Aytaç, Y.K. (2009). Taraftarların Spor Kulüplerindeki Lisanslı Ürün Pazarlama Faaliyetlerine İlişkin Satın Alma Tutumlarının İncelenmesi, Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Baker III., A.T., Brison, N.T., Byon, K.K. (2013). Like It or Not... Coastal Contacts Case Sets Guidelines for Like- Gating' on Facebook. Sport Marketing Quarterly, 22, Baker, L. (2008). Obama Campaign Advertising in EA Sports & Madden Games. /obama-campaign-advertising-in-easports-madden-games/7837/ adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Bauer, H., H., Barnes, S. J., Reichardt, Neumann, M. M., (2005). Driving Consumer Acceptance of Mobile Marketing: A Theoretical Framework and Empirical Study, Journal of Electronic Commerce Research, 6(3), Beech, J. & Chadwick, S. (2007). The Marketing of Sport. Edinburgh: Pearson Education Limited. Belz, F-M. & Peattie, K. (2012). Sustainability Marketing (2nd ed.). West Sussex, United Kingdom: John Wiley&Sons Ltd. Bennett, A. R. (1997). The Five Vs-A Buyer's Perspective of the Marketing Mix. Marketing Intelligence and Planning, 15(3), Billings, A. & Ruihley, B. (2013). The Fantasy Sport Industry. New York: Routledge. Blaszka, M., Burch, L.M., Frederick, E.L., Clavio, G., Walsh, P. (2012). WorldSeries: An empirical examination of a Twitter hashtag during a major sporting event. International Journal of Sport Communication, 5(4), Bode, M. (2012). Case Study Eye Tracking: Effectiveness of In-Game Sponsoring, Cologne: Institute of Sport Economics and Sport Management, user_upload/downloads/case_studies/ smi_cs_dshs_ingamesponsoring.pdf adresinden erişildi. Bunce, A (2016). What Does It Mean To Be Mobile First? adresinden erişildi. Erişim tarihi:

11 Gelenekselden Dijitale Spor Pazarlaması: Kavramsal Bir Çalışma 553 Chua, M.J. (2016). Nike Now Makes Most of Its Products From Recycled Waste. adresinden erişildi. Erişim tarihi: Cianfrone, B., Zhang, J. (2013). The Impact of Gamer Motives, Consumption, and In-Game Advertising Effectiveness: A Case Study of Football Sport Video Games, International Journal of Sport Communication, 6(3), Cianfrone, B., Zhang, J., Trail, G., & Lutz, R. (2008). Effectiveness of In-Game Advertisements in Sport Video Games: An Experimental Inquiry on Current Gamers. International Journal of Sport Communication, 1(2), Cornish, N., A. & Larkin, B., A. (2014). Social Media's Changing Legal Landscape Provides Cautionary Tales of "Pinterest" to Sport Marketers. Sport Marketing Quarterly, 23(1), Cresswell, W.J. (2014). Research Design: Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches. India: Sage Publications. CRIS (Centre for Reasearch Into Sustainability), (2013). Commission for a Sustainable London 2012, Beyond Outcomes Report. Dwyer, B., Achen, M.R., Lupinek, M.J. (2016). Fantasy vs. Reality: Exploring the BIRGing and CORFing Behavior of Fantasy Football Participants. Sport Marketing Quarterly, 25(3), Facebook (2017). Official account of Champions League. e/ adresinden erişildi. Erişim tarihi Fantasy Sport Trade Association (2016), Industry Demographics Actionable Insights & Insightful Data adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Filo, K., Lock, D., Karg, A. (2015). Sport And Social Media Research: A review. Sport Management Review, 18(2), Fisher, C. E., Chin, L., Klitzman, R. (2010). Defining neuromarketing: Practices and professional challenges. Harvard Review of Psychiatry, 18(4), Fullerton, S. (2007). Sports Marketing (International Edition) New York: Mc Graw Hill. Garris, M. & Mishra, K. (2015). A Beginner s Guide to Mobile Marketing, New York: Business Expert Press. Giannakeas, G. (2012). Sports Marketing: high time it went mobile! adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Global Experiential Marketing Agency (GMR). (2012). Sports and Social Media Report. adresinden erişildi. Erişim tarihi: Grant, J. (2007). The Green Marketing Manifesto. West Sussex, England: John Wiley & Sons, Ltd. Grönroos, C. (1994). From Marketing Mix to Relationship Marketing:Towards a Paradigm Shift in Marketing, Management Decision, 32(2), Hubert, M. & Kenning, P. (2008). A current overview of consumer neuroscience. Journal of Consumer Behaviour, 7(4-5), Hürriyet (2016). League of Legends'ta büyük final başladı. legendsta-buyuk-final-basladi adresinden erişildi. Erişim Tarihi Jurisch, M., Krcmar, H., Scholl, J. H., Wang, K., Wang, Y., Woods, G., Xu, D., Yao Y. (2014) Digital and Social Media in

12 554 Arif Yüce & Hakan Katırcı & Sevda Gökce Pro Sports: Analysis of the 2013 UEFA Top Four, 47th Hawaii International Conference on System Science, Kell, J. (2016). Nike Now Uses Recycled Materials In Most Of Its Gear adresinden erişildi. Erişim tarihi: Kotler, P. (2000). Marketing Management Millenium Edition, New Jersey: Prentice- Hall. Kotler,P., Kartajaya, H., Setiawan, I. (2010). Marketing 3.0: From Products to Customers to the Human Spirit, New Jersey: John Wiley & Sons Inc. Krum, C. (2010). Mobile Marketing Finding Your Customers No Matter Where They Are, Indiana :Pearson Education. Larkin, B. (2015). An Examination of Fantasy Sport Participation Motives and Substitution versus Attendance Intention, Sport Marketing Quarterly, 2015, 24(2), Lauterborn, B. (1990). New Marketing Litany; Four P's passe; C-words take over, Advertising Age, October 1(41), 26. Lee S., Seo W., Green B.C. (2013). Understanding why people play fantasy sport: Development of the Fantasy Sport Motivation Inventory (FanSMI). European Sport Management Quarterly, 13(2), Lee, N., Broderic A.J., Chamberlain L. (2007); What is neuromarketing? A discussion and agenda for future research, International Journal of Psychophysiology, 63(2), Lehew, M. & O Regan, R. (2014). The Future of Sports Marketing: Play Locally, Think Globally, Drive Loyalty. SAP Center for Business Insight, Case Study. Lewis, D. & Bridger, D. (2008). Market Researchers Make Increasing Use Of Brain Imaging, ssue3/v5i3specfeat.pdf adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Lindstrom, M. (2008). Buyology. New York: Broadway Books. Lomax, R. (2006). Fantasy sports: History, game types, and research. In A.A. Raney & J. Bryant (Eds.), Handbook of sports and media. Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum and Associates. Marcel, C., Lăcrămioara, R., Ioana, M. A., Maria, Z. M. (2009). Neuromarketinggetting inside the customer s mind. Annuals of Faculty Of Economics, 4(1), Mariners (2016). Mariners Sustainability. llpark/information/index.jsp?content= sustainability adresinden erişildi. Erişim Tarihi: McCarthy, E. & J., Perreault, W., D.(2002). Basic Marketing, A Managerial Approach. New York: McGraw-Hill. McClure, S.M., Li J., Tomlin, D., S. Cypert K., Montague L.M., Montague P. R. (2004). Neural Correlates of Behavioral Preference for Culturally Familiar Drinks, Neuron 44(2), Meek. A. (1997). An Estimate of The Size and Supported Economic Activity of The Sport Industry in The United States, Sport Marketing Quarterly, 6(4), Montague, J. (2010). The rise and rise of fantasy sports. tball/01/06/fantasy.football.moneyball. sabermetrics/index.html adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Morgan, R. & Hunt, S. (1994). The Commitment-Trust Theory of Relationship Marketing. Journal of Marketing, 58(3), Mucuk, İ. (2007). Pazarlama İlkeleri ve Örnek Olaylar, İstanbul: Türkmen Kitapevi. Nielsen (2010). Video Game Advertising Playing to Win< and Sell s/news/2010/video-game-advertisingplaying-to-win-and-sell.html adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Nielsen (2016). Super Bowl 50 Draws Million TV Viewers, 16.9 Million Tweets.

13 Gelenekselden Dijitale Spor Pazarlaması: Kavramsal Bir Çalışma 555 s/news/2016/super-bowl-50-draws million-tv-viewers-and million-tweets.html adresinden erişildi. Erişim Tarihi: O'Malley, G. (2012). Facebook ups brand, athlete awareness during Olympics. Online Media Daily. ons/article/180705/facebookupsbrand-athlete-awareness-duringolym.html?print adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Ottman, J. (2011). The new rules of green marketing: Strategies, tools, and inspiration for sustainable branding. San Francisco: Berrett-Koehler Publishers, Inc. Pallister, M. (2011). Fantasy football: Games are just diversions; perspective matters most. The Washington Times /nov/10/fantasy-football-gamesare-just-diversions-perspec/ Erişim Tarihi: Pasqua R. & Elkin, N. (2013). Mobile Marketing: An Hour a Day. Indiana: John Wiley & Sons, Inc. Pedersen, P.M. & Thibault, L. (Eds.). (2014). Contemporary sport management (5th ed.). Champaign, IL: Human Kinetics. Pitts, B. G., Fielding L. W., Miller, L. K. (1994). Industry Segmentation Theory and The Sport Industry: Developing A Sport Industry Segment Model, Sport Marketing Quarterly, 3(1), Prilliman, A. (2013). Infographic: What is Your Current Marketing Focus? Surprising Facts About Customer Loyalty, adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Puma (2015) Puma Training Sustainability Targets. adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Richard, K. M., Kelli, M. (2014). Sport Marketing , Market Research Report Ricks, C. (2014). Delivering The Right Message And Value To The Right Fan At The Right Time. Athletics Administration, 49(3), Rowles, D. (2014). Mobile marketing : how mobile technology is revolutionizing marketing, communications, and advertising. London: Kogan Page. Ruihley, B.J. & Hardin, R.L. (2011). Message board use and the fantasy sport experience. International Journal of Sport Communication, 4(2), Salesforce (2016). New Research Reveals How People Will Spend Time Multi-Screening During Super Bowl /02/super-bowl-research-secondscreen.html adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Scharl, A., Dickinger A., Murphy, J. (2005). Diffusion and Success Factors of Mobile Marketing, Electronic Commerce Research and Applications, 4(2), Schlereth, N.(2016). Fantasy Sports and the Changing Sports Media Industry, International Journal of Sport Communication,9(3), Senior, C., Smyth, H., Cooke, R., Shaw, R.L., Peel, E. (2007). Mapping the mind for the modern market researcher, Qualitative Market Research, 10(2), Shank, M.D. & Lyberger, M.R. (2015). Sports Marketing : A Strategic Perspective. New York: Routledge. Shiv, B. & Yoon, C. (2012). Integrating neurophysiological and psychological approaches: Towards an advancement of brand insights. Journal of Consumer Psychology, 22(1), 3-6. Smith, M. (2016). Real Madrid wear unusual recycled kits to promote cleaner oceans.

14 556 Arif Yüce & Hakan Katırcı & Sevda Gökce tball/article /real-madrid- wear-unusual-recycled-kits-2-1- victory-sporting-gijon.html adresinden erişildi. Erişim Tarihi: Spanberg, E. (2012). Connecting with consumers. Street and Smith s Sports Business Journal, 15(22), Tiago, T., Tiago, F., Faria, D.S., Couto, P.J. (2016). Who is the better player? Offfield battle on Facebook and Twitter. Business Horizons, 59, Twitter (2017). Official account of Champions League. adresinden erişildi. Erişim tarihi: Varan, D., Lang, A., Barwise, P., Weber, R., Bellman, S. (2015). How reliable are neuromarketers' measures of advertising effectiveness?. Journal of Advertising Research. 55(2), Varinli, İ. (2012). Pazarlamada Yeni Yaklaşımlar, Ankara: Detay Yayıncılık Vincent, J. (2016). This Adidas sneaker made from recycled ocean waste is going on sale this month /this-adidas-sneaker-madefrom-recycled-ocean-waste-is-goingon-sale-this-month adresinden erişildi. Erişim Tarihi: 14 Aralık 2016 Vogel, A. (2016). Fitness Marketing on Mobile, IDEA Fitness Journal, September: Walsh, P., Clavio, G., Mullane, S., Whisenant, W. ( 2014) Brand Awareness and Attitudes Towards Political Advertisements in Sport Video Games, Public Organization Review.,14(2), Weinberg, T. (2009). The New Community Rules: Marketing on the Social Web. California: O Reilly. Williams, J., Chinn, S. J. (2010). Meeting relationship-marketing goals through social media: A conceptual model for sport marketers. International Journal of Sport Communication, 3(4),