Fiğ (Vicia sativa L.) Hatlar ı nda Tohum Verimi ve Baz ı Bitkisel 'Özellikler

Transkript

1 TAF,M BILIMLERI DERGISI 2000, 6 (2) 1-7 Fiğ (Vicia sativa L.) Hatlar ı nda Tohum Verimi ve Baz ı Bitkisel 'Özellikler Hayrettin Kendir' Geliş Tarihi : Özet: Türkiye'de yembitkileri ekili şi istenilen düzeyde değildir. Yeni bitki tür ve çe şitlerinin tar ı m ı m ıza kazand ı r ı lmas ı yembitkileri ekili şinin artmas ına yard ı mc ı olacakt ı r. Bu çal ışmada değ işik bölgelerden toplanm ış olan 15 fiğ hatt ı ve bir kontrol çe şidinin Ankara ko şullar ında tohum verimleri ve baz ı bitkisel özellikleri belirlenmeye çal ışı lm ışt ı r. A.Ü. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme tarlalar ı nda 2 y ı l sürdürülen ara şt ı rma sonuçlar ı na göre; bitki boyu cm, dal say ı s ı adet, bakla say ı s ı adet, ilk bakla yüksekli ği cm, bakla boyu mm, baklada tohum say ısı adet, biyolojik verim kg/da, tane verimi kg/da, hasat indeksi % , bin tane a ğı rl ığı g aras ında bulunurken, olgunla şma gün say ı s ı aras ı nda değ işmi ştir. Çal ışma sonuçlar ı na göre 2003, 2560, 2083 numaral ı hatlar biyolojik verim, 2003 numaral ı hat ise tane verimi bak ı m ı ndan kontrol olarak kullan ı lan L-147 çeşidi kadar verim sa ğ larn ışlard ı r. Anahtar Kelimeler: Fi ğ, tane verimi, biyolojik verim, hasat indeksi, bitkisel özellikler Seed Yields and Some Plant Traits of Cornmon Vetch (Vicia sativa L.) Lines Abstract: The area sown to forage is not adequate Turkey. Introducing new plants species and cultivars to farming system would help develop forage production. In this research 16 common vetch lines obtained from different countries were tested for their seed yield and some agronomic characters in Ankara conditions over 2 years. The experiment was conducted at the experimental fields of Field Crops Department of Agricultural Faculty of Ankara University. In the study, plant height and stem number varied between cm, while pod number per plant and first pod height varied between and cm, respectively. Pod length and seed number per pod were between mm and Biological yield, seed yield, harvest index were changed between kg/da, kg/da, % , respectively. It is also found that thousand seed weights were between g. The lines used in the experiment needed days to maturity. According to the results, Line 2003, Line 2560 and Line 2083 produced as much biological and seed yield as control plants. Key Words: Common vetch, seed yield, biological yield, harvest index, plant characteristics Giriş Ba şar ı l ı ve karl ı bir hayvansal üretimin ilk aya ğı n ı olu şturan kaliteli kaba yemin, bol ve ucuz olarak üretilece ği ana kaynaklardan biri olan yembitkileri tar ı m ın ı n geliştirilmesi için, üstün vas ı fl ı tür ve çe ş itlerin tar ım ı m ıza kazand ı r ı lmas ı gereklidir. Ülkemiz ekolojik bak ımdan farkl ı l ık gösteren bölgelere sahip olmas ına ra ğmen yembitkileri yeti ştiricili ğ inde kullan ılan tür ve çe şit say ısı fazla de ğildir. Yembitkileri tar ı m ı n ın geli şmesi ve yayg ı nla şmas ı ile bu bitkilerin hasattan sonra topra ğa b ı rakt ığı kök sistemleri ve an ızlar tar ı m topraklar ı rn ız ın fiziksel ve kimyasal yap ı lar ı n ı iyile ştirecektir. Y ıl boyunca yeşil bir örtü sa ğlamalar ı da bu alanlar ı erozyon tehlikesine kar şı koruyacakt ı r. Nadas alanlar ında gübreleme yap ılmadan tanesi ve saman ı için yeti ştirilen yembitkileri, i şletmenin net kar ı n ı %50 artt ı rmaktad ı r (Cocks ve Thomson 1987). Üç k ıtan ı n birle şme noktas ı nda olan Anadolu, sahip olduğu coğrafik ve iklim özellikleri nedeni ile birbirinden çok farkl ı tar ımsal bölgelere sahiptir. Her tar ımsal bölge de kendi içinde farkl ı l ı klar göstermektedir. Birbirinden oldukça farkl ılklar gösteren bu alanlarda popülasyon özelli ğ i gösteren 3-4 yembitkisinin yeti ştirilmeye çal ışı lmas ı bu bitki grubunun geni ş alanlara yay ı lmas ı n ı engellemektedir. Fiğ (Vicia.sativa L.), dünyada ve ülkemizde hayvanlara kaba ve kesif yem sa ğlamak, topra ğın verim gücünü art ırmak için farkl ı tar ı m sistemleri içinde yeti ştirilen tek y ı ll ı k bir baklagil yembitkisidir. Ye şil ve kuru otu oldukça lezzetli ve besleyicidir. Protein içeri ği oldukça yüksek olan tohumlar ı yaln ız olarak veya arpa ile beraber verildi ğinde hayvanlar için zengin bir kesif yem sa ğlar. Tohumlar ı n ın harman ı ndan sonra ortaya ç ıkan ve kes olarak da bilinen fi ğ saman ı n ın besleme değeri di ğer samanlardan daha iyidir (Tosun 1974). Fi ğ, Vicia türleri aras ında otlatmaya en iyi dayananlardan birisidir (Maxted, 1995). Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü - Ankara

2 2 TARIM BILIMLERI DERG İSİ 2000, Cilt 6, Say ı 2 Orta Anadolu gibi yar ı kurak bölgeler fi ğin doğal yeti şme alan ı d ır (Aç ıkgöz 1995). özellikle k ış l ı k yeti şebilen türler ve çe şitler, nadasl ı tar ı m ın uyguland ığı ve ya ğışı çok dü şük olmayan bölgelerde tarlan ın boş b ı rak ı ld ığı dönemde yeti ştirilebilme imkan ına sahiptir. Bu şekilde nadasa b ı rak ı lan arazi miktar ı azalt ılm ış olacak ve yembitkileri üretimi artacakt ı r. Bu çal ışmada farkl ı orijinlere sahip fi ğ hatlar ını n Ankara ko şullar ında tane verimleri ve baz ı bitkisel belirlenmeye çal ışılm ışt ı r. Materyal ve Yöntem Bu ara şt ırma yeti ştirme y ıllar ı nda Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Deneme Tarlas ında iki y ıl süre ile yürütülmü ştür. Ara şt ırma alan ı n ı n iklim ve toprak özelikleri Çizelge 1'de gösterilmi ştir. Ara şt ı rman ın yap ı ld ığı her iki y ı l ın ya ğış değerleri uzun y ıllar ortalamalar ı ndan yüksek olmu ştur. Nispi nem de ğerleri ya ğışlara ba ğ l ı olarak baz ı aylarda uzun y ı llar ortalamalar ından farkl ı l ık göstermi ştir y ı l ın ı n ilkbahar' biraz serin geçmi ştir. Ara şt ırma alan ı n ın topra ğı tekstür bak ımından killi t ı nl ı bir yap ıya sahiptir. Organik maddesi / civar ı nda olup, 6 kg/da P205 ve kg/da elveri şli 78.3 K20 içermektedir. Toplam tuz de ğeri % 0.02 ve kireç de ğeri % 0.85, ph de ğeri 7.85'tir. Ara şt ırmada materyal olarak Çizelge 2 de kütük numaralar ı, kökenleri gösterilen ve Suriyenin Halep şehrinde bulunan Uluslarararas ı Kurak Bölgelerde Tar ı msal Ara şt ı rmalar Merkezi (ICARDA)'nden sağlanan 15 fi ğ hatt ı ile Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümün'den elde edilen Karaelçi (L-147) çe şidi kontrol olarak kullan ı lm ışt ı r. Çal ışma tesadüf bloklar ı deneme desenine göre 3 tekrarlamal ı olarak kurulmu ştur. 1.2 x 3 = 3.6 m2'lik parsellere 30 cm s ıra aras ı mesafe ile 3 m boyunda çizi çapalar ı yard ı m ı ile aç ılan 4 s ı raya toplam 200 tohum elle ekilm ışt ır. Her iki y ı lda da yazl ık olarak yap ı lan ekimlerin birincisi 7 Nisan 1997 tarihinde, ikincisi ise 1 Nisan 1998 tarihinde yap ı lm ışt ır. Parsellere herhangi bir şekilde gübre veya sulama uygulanmam ış, gerekti ği dönemlerde çapa ile yabanc ı ot mücadelesi yap ı lm ışt ır. Bitkinin üst k ı s ı mlar ı ndaki baklalar olgunla şmaya yakla şt ığı nda, parsel ba şlar ından 50' şer cm ve iki yan s ıra kenar tesiri olarak ayr ı lm ış ve de ğerlendirilmeye tabi tutulmam ışt ır. Parselin ortas ında kalan k ı s ı mdaki bitkiler elle sökülmü ştür. Bunlar aras ından tesadüfen seçilen 10 bitki üzerinde bitki boyu, dal say ıs ı, ilk bakla ba ğlama yüksekli ği, bakla say ıs ı belirlenmi ştir. Bu bitkilerden tesadüfen al ınan 10'ar baklan ın boylar ı kumpas yard ı m ı ile ölçülmü ş ve içersindeki taneler say ı lm ışt ı r. Sökülen bitkilerin tümünün ayn ı derecede kurumas ı n ı sa ğlamak amac ıyla bir süre tarla üzerinde b ı rak ılan bitkiler daha sonra tart ı larak biyolojik verimleri bulunmu ştur. Tahta tokmaklar yard ı m ı ile elle harman edilen bitkilerden al ı nan tohumlar tart ı larak tane verimleri belirlenmi ştir. Her parselden al ınandan 4x100 adet say ı larak (Şehirali 1989) bin tane a ğı rl ı klar ı belirlenmi ştir. Sonuçlar Düzgüne ş ve ark. (1987)'n ın önerdi ğ i şekilde, farkl ı y ıllarda tekrarlanan tesadüf bloklar' deneme desenine göre bilgisayar ortam ı nda Minitab 32 yaz ı l ı m ı kullan ılarak varyans analizine tabi tutulmu ştur. Grup ortalamalar ı aras ında olu şan farklar ı n belirlenmesinde Duncan testi uygulanm ışt ı r. Bulgular ve Tart ışma Bitki boyu Fiğ hatlar ın ın bitki boylar ına ait sonuçlar ve grupland ırmalar Çizelge 3'te verilmi ştir. Çizelgenin incelen-mesinden de anla şı laca ğı üzere bitki boyu bak ı m ı ndan y ıllar aras ı nda ve hatlar aras ında istatistiki olarak önemli say ılan düzeyde farkl ı l ıklar gözlenmi ştir. Fi ğde ortalama bitki boyu 1997 y ı l ı nda cm iken, 1998 y ı l ında cm bulunmu ştur. Her iki y ı l ın ortalama bitki boyu cm olmu ştur. İ ki y ı l ın ortalamas ı olarak en yüksek bitki boyu cm ile L-147 nolu kontrol hatt ında, en k ısa bitki boyu ise cm ile 2068 nolu hatta ölçülmü ştür. Fi ğde bitki boyu çe şitlere ve çevre ko şullar ı na göre de ğ i şmekle beraber genellikle cm aras ı nda bildirilmektedir (Davis ve Plitmann 1970, Tosun 1974, Tosun ve ark. 1991, Orak ve Elçi 1990, Kele ş 1994, Atsan 1998). Ya ğışlara karşı çok çabuk tepki verebilen fi ğ hatlar ı n ın (Tosun 1974) 1998 y ı l ında boylar ı n ı n yakla şı k 3 cm uzun olmas ı, büyüme süresi içinde özellikle temmuz ay ında al ınan ya ğışlardan kaynaklanm ış olabilir (Çizelge 1). Dal say ıs ı Fiğ hatlar ı n ın dal say ı lar ına ait sonuçlar ın ve grupland ı rmalar ın verildi ği Çizelge 4'ün incelenmesinden görülece ği gibi, dal say ısı bak ı m ından her iki y ılda da hatlar aras ında istatistiki olarak önemli say ılan düzeyde farkl ı l ı klar gözlenmi ştir. Fiğ hatlar ı n ı n ortalama dal say ı s ı birinci y ı lda 2.77 iken, ikinci y ılda 2.78 olmu ştur. İ ki y ı l ı n ortalamas ı olarak en yüksek dal say ıs ı 3.35 ile 2484 nolu hatta, en az dal say ısı ise 2.13 ile 2490 hatta bulunmu ştur. Y ı llar ın ortalamas ı olarak en yüksek dal say ı s ı n ı 2484 (3.35 adet), 2627 (3.23 adet), 2566 (3.18 adet), 2604 (3.08 adet) 2603 (2.97 adet) ve 2083 (2.97 adet) numaral ı hatlar vermi ştir. Tosun ve ark. (1991) fi ğde dal say ısını , Gökkuş ve ark. (1996) , Bucak ve Anlarsal (1996) olarak bildirmektedirler. Dal say ı lar ındaki değ i şiklik hatlar ın genotiplerinin farkl ı olmas ı ndan kaynaklanmaktad ı r (Gökku ş ve ark. 1996).

3 KENDiR, H., "Fi ğ (Vicia sativa L.) hatlar ı nda tohum verimi ve baz ı bitkisel özellikler" 3 Çizelge 1. Ara şt ı rma alan ı na ait baz ı iklim elemanlar ı n ı n durumu Uzun y ı llar ( ) Aylar S ı cak. Nis. nem Ya ğış S ı cak. Nis. nem Ya ğış S ı cak. Nis nem Yağış ( C) (%) (mm) ( C) (%) (mm) ( C) (%) (mm) Ocak Şubat Mart Nisan May ı s Haziran Temmuz Ağ ustos Eylül Ekim Kas ı rrı Aral ı k Ortalama Toplam Çizelge 2. Fiğ hatlar ı n ı n kütük numaralar ı ve kökenleri Giriş No. Kütük No. Kökeni 2003 Macaristan 2068 Yunanistan 2073 Portekiz 2083 Italya 2484 Suriye 2486 Suriye 2490 Suriye 2495 Suriye 2560 Suriye 2566 Avustralya 2603 K ı br ı s 2604 K ı br ı s 2627 Ürdün 2680 Avustralya 2742 Tunus L-147 Türkiye CO Nt U) (1) CO 9 := "' '.;!? _ Çizelge 3. Y ı llara göre fi ğ hatlar ı n ı n ortalama bitki boyu (cm) ve bunlara ait grupland ı rmalar* bc b bc gh e g defgh de efg cdefg de def defg cde def h de fg cdefg bc bcd ,17 efg cde efg cdef bc bc cd bcde cde ab bcd b bc bcd bc efg e fg fgh de fg cde b bc L a a a Ortalama A S Çizelge 4. Y ı llara göre fiğ hatlar ı n ı n ortalama dal say ıs ı (adet) ve bunlara ait grupland ı rmalar* e 2.37 cd 2.32 gh abc 2.87 abc 2.93 bcde bcde 2.57 bcd 2.55 efg abc 2.93 abc 2.97 abcd a 3.33 a 3.35 a cde 2.87 abc 2.67 defg e 2.13 d 2.13 h de 2.37 cd 2.38 fgh bcde 2.93 abc 2.77 cdef e 3.10 ab 3.18 ab abcd 3.00 ab 2.97 abcd ab 3.07 ab 3.08 abc a 3.20 a 3.23 ab bcde 2.80 abc 2.73 cdef cde 2.13 d 2.30 gh L abcd 2.93 abc 2.93 bcde Ortalama Bakla say ıs ı Fi ğ hatlar ı n ın bitkide bulunan bakla say ılanna ait sonuçlar ve grupland ırmalar Çizelge 5'te verilmi ştir. Çizelgenin incelenmesinden de anla şı laca ğı üzere bakla say ısı bak ı m ından hatlar aras ı nda istatistiki olarak önemli say ı lan düzeyde farkl ı l ıklar gözlenmi ştir. Fi ğde ortalama bakla say ı s ı 1997 y ı l ında 8.26 adet iken, 1998 y ı l ı nda 8.92 adet bulunmu ştur. Her iki y ı l ı n ortalama bakla say ıs ı 8.59 olmu ştur. iki y ı l ın ortalamas ı olarak en yüksek bakla say ısı adet ile 2566 nolu hatta, en dü şük bakla say ısı ise 6.42 adet ile 2495 nolu hatta belirlenmi ştir. Y ı llar ın ortalamas ı olarak en fazla bakla say ısını 2566 (12.72 adet) ve L-147 (11.72 adet) numaral ı hatlar vermi ştir. Fiğde bakla say ı s ı çe şitli ara şt ırmalarda 5.5 ile 37.8 aras ı nda bulunmuştur (Tosun ve ark. 1991, Arslan ve Anlarsal 1996, Sabanc ı 1996, Avc ı ve' Gökku ş 1997, Atsan 1998). Hatlar ın bakla say ı lar ı ndaki belirlenen farkl ı l ıklar genotiplerin farkl ı olmas ı ndan kaynaklanmaktad ı r.

4 4 TARIM B İ L İ MLER İ DERGISI 2000, Cilt 6, Say ı 2 Çizelge 5. Y ı llara göre j hatlar ı n ı n ortalama bakla say ı s ı (adet) ve bunlara,it grupland ı rmalar Hat No. ' d Ortalama ab 7.67 cd 9.47 b cd 8.73 cd 8.08 bc abcd bc 9.67 b cd 9.80 bcd 8.60 bc d 8.07 bcd 7.30 bc cd 6.90 d 7.28 bc d 8.10 cd 7.52 bc d 6.83 d 6.42 c d 8.00 cd 7.40 bc a a a bcd 9.83 bcd 8.98 b cd 8.60 cd 8.23 bc cd 7.33 cd 7.52 bc abcd 8.23 cd 8.68 bc bcd 7.60 cd 7.90 bc L abc ab a Ortalama İlk bakla yüksekli ği Hatlar ı n ın ilk bakla ba ğlama yüksekliklerine ait sonuçlar ve grupland ırmalar Çizelge 6'da verilmi ştir. Çizelgenin incelenmesinden de anla şı lacağı üzere ilk bakla yüksekli ği bak ı m ından her iki y ılda da hatlar aras ında istatistiki olarak önemli say ılan düzeyde farkl ı l ı klar gözlenmi ştir. Fiğlerde ilk bakla yüksekli ği birinci y ılda cm olurken, ikinci y ı lda cm bulunmu ştur. Her iki y ı l ın ortalama ilk bakla ba ğlama yüksekliği cm olmuştur. iki y ı l ın ortalamas ı olarak en yüksek ilk bakla ba ğlama yüksekli ği cm ile L-147 nolu hatta, en dü şük ilk bakla bağlama yüksekliği ise cm ile 2068 nolu hatta ölçülmü ştür. Y ı llar ın ortalamas ı olarak en yüksek ilk bakla yüksekli ğine L-147 (37.11 cm), 2490 (33.65 cm) ve 2603 (33.33 cm) nolu hatlar sahip olmu ştur. Fiğde ilk bakla yüksekli ğini özkaynak (1981) cm ve Atsan (1998) cm olarak bildirmektedirler. Fiğ hatlar ı n ı n ilk bakla ba ğlama yüksekliklerinin de ğ i şik olmalar ı, genotiplerinin farkl ı olmas ı ndan kaynaklanm ışt ı r. Çizelge 6. Y ı llara göre fi ğ hatlar ı n ı n ilk bakla bağ lama yükseklikleri (cm) ve bunlara ait grupland ı rmalar abcde d cde f cd f f bcd ef ef bcd def f abcd def def abcd bcde abcd ab ab cdef bcd def bcde abcd bcde ab cd bcde a bcd abc abcde bcd bcde bcde cd bcde abc bcd bcd bcde abc bcde L ab a a Ortalama Bakla boyu Fiğ hatlar ı n ın bakla boylar ına ait sonuçlar ve grupland ı rmalar ı n verildiği Çizelge 7'in incelenmesinden de anla şı laca ğı üzere bakla boyu bak ı m ı ndan her iki y ı lda da hatlar aras ında istatistiki olarak önemli say ı lan düzeyde farkl ı l ı klar gözlenmi ştir. Hatlarda ortalama bakla boyu 1997 y ı l ında mm iken, 1998 y ı l ı nda mm bulunmu ştur. Her iki y ı l ı n ortalama bakla boyu mm olmuştur. iki y ı l ın ortalamas ı olarak en uzun bakla boyu cm ile L-147 nolu hatta, en k ısa bakla boyu ise mm ile 2068 nolu hatta ölçülmü ştür. Y ı llar ı n ortalamas ı olarak en uzun bakla boyuna L-147 (57.33 mm) ve 2003 (55.50 mm) numaral ı hatlar sahip olmu ştur. Yap ılan ara şt ırmalara göre fi ğde bakla boyu cm aras ında değ işmektedir (Davis ve Plitmann 1970, Tosun 1974, Sabanc ı 1996, Elçi ve Aç ı kgöz 1993, Kele ş 1994, Atsan 1998). Bakla boylar ı bak ı m ından olu şan farkl ı l ı klar, hatlar ın değ i şik genotiplere sahip olmalar ı dolay ıs ı ile ortaya ç ı km ışt ı r. Baklada tohum say ıs ı Fiğ hatlar ı n ın baklada bulunan tohum say ı lar ına ait sonuçlar ve grupland ı rmalann verildi ği Çizelge 8'in incelenmesinden de anla şı laca ğı üzere, baklada tohum say ıs ı bak ı m ından her iki y ılda da hatlar aras ı nda istatistiki olarak önemli düzeyde farkl ı l ıklar gözlenmi ştir. Fiğ hatlar ında ortalama baklada tohum say ı s ı 1997 y ı l ı nda 4.82 adet iken, 1998 y ı l ı nda 4.68 adet bulunmu ştur. Her iki y ı l ın ortalama baklada tohum say ı s ı 4.75 adet olmu ştur. iki y ı l ın ortalamas ı olarak en yüksek baklada tohum say ısı 5.47 adet ile 2003 nolu hatta, en dü şük baklada tohum say ıs ı ise 3.98 adet ile 2680 nolu hatta bulunmu ştur. Y ı llar ın ortalamas ı olarak en yüksek baklada tohum say ıs ı 2003 (5.47 adet) ve L-147 (5.32 adet) numaral ı hatlarda bulunmu ştur. Fi ğde baklada tohum say ısı 2.8 ile 7.5 aras ında değ i şmektedir (Davis ve Plitmann 1970, Aç ıkgöz ve ark. 1989, Tosun ve ark. 1991, Bucak ve Anarsal 1996, Sabanc ı 1996, Avc ı ve Gökku ş 1997, Atsan 1998). Baklalarda farkl ı say ıda tohum içermeleri, fi ğlerin hatlar ı n ın genotiplerinin farkl ı olmas ından kaynaklanmaktad ı r (Kele ş, 1994). Biyolojik verim Fi ğ hatlann ın biyolojik verimlerine ait sonuçlar ve grupland ı rmalar ın sunuldu ğu Çizelge 9'a göre biyolojik verim bak ı m ı ndan her iki y ılda da hatlar aras ı nda istatistiki olarak önemli düzeyde farkl ı l ıklar gözlenmi ştir. Fiğde ortalama biyolojik verim 1997 y ı l ında kg/da iken, 1998 y ı l ında kg/da bulunmu ştur. Her iki y ı l ı n ortalama biyolojik verimi kg/da olmu ştur. İ ki y ı l ı n ortalamas ı olarak en yüksek biyolojik verim kg/da ile 2003 nolu hatta, en dü şük biyolojik verim ise kg/da ile 2484 nolu hatta bulunmu ştur. Iki y ı l ı n ortalamas ı olarak en yüksek biyolojik verimi 2003 ( kg/da), L- 147 ( kg/da), 2560 ( kg/da) ve 2083 ( kg/da) numaral ı hatlar vermi ştir. Fi ğde biyolojik verimi, Anonymous (1995) kg/da, F ı r ı ncloğlu ve ark. (1996) kg/da, Sevimay ve ark. (1997) kg/da, Atsan (1998) kg/da olarak bulmu şlard ı r.

5 KENDIR, H., "Fi ğ (Vicia sativa L.) hatlar ında tohum verimi ve baz ı bitkisel özellikier" 5 Çizelge 7. Y ı llara göre fi ğ hatlar ı n ı n ortalama bakla boylar ı (mm) ve bunlara ait grupland ı rmalar* Hat No Ortalama a a a g e f bcde bc bcd bcde b b f de e bcde bcd bcd ef bcd de def cd de def bcd cd cde cd cd bc bcd bc bc bc b cde bc bcd bcd b b b bcd b L a a a Ortalama Ayn ı sutunda benzer harfle gösterilen ortalamalar Duncan test ne Çizelge 8. Y ı llara göre fi ğ hatlar ı n ı n bakladaki ortalama tohum say ı lar ı (adet) ve bunlara ait grupland ı rmalar ab 5.33 a 5.47 a bcde 4.30 ef 4.67 cdef fgh 4.43 cdef 4.42 ef cdef 5.07 ab 5.02 bc h 4.40 cdef 4.33 fg gh 4.43 cdef 4.38 f defgh 4.33 def 4.43 ef abc 4.93 abcd 5.05 bc defgh 4.43 cdef 4.48 def abcd 4.93 abcd 5.00 bc cdefg 4.77 abcde 4.82 cde abcd 4.63 bcde 4.87 cd efgh 5.13 ab 4.80 cde h 4.00 f 3.98 g abcd 4.70 bcde 4.88 cd L a 5.00 abc 5.32 ab Ortalama Ayn ı sütunda benzer harfle gösterilen ortalamalar Duncan testine Çizelge 9. Fi ğ hatlar ı n ı n ortalama biyolojik verimleri (kg/da) ve bunlara ait grupland ı rmalar a a a e bc cdef e cd efg abc ab ab e d g e cd fg bcde cd cde cde cd cdef abc ab ab de bc cdef bcd cd cd bcd cd cd abcd bc bc cde cd cdef de cd defg L ab ab a Ortalama Ayn ı sutunda benzer harfle gösterilen ortalamalar Duncan testine göre 0.05 hata s ı n ı r ı içinde birbirinden farks ızd ı r. Tane verimi Fiğ hatlar ın ın birim alan tane verimlerine ait sonuçlar ı n ve grupland ı rmalar ın gösterildi ği Çizelge 10'un incelenme-sinden de anla şılaca ğı üzere tane verimleri bak ı m ı ndan her iki y ılda da hatlar aras ı nda istatistiki olarak önemli düzeyde farkl ı l ı klar gözlenmi ştir. Hatlar ı n ortalama tane verimleri 1997 y ı l ında kg/da iken, 1998 y ı l ı nda kg/da olmu ştur. Her iki y ı l ı n ortalama tane verimi kg/da bulunmu ştur. Iki y ı l ı n ortalamas ı olarak en yüksek tane verimi kg/da ile 2003 nolu hatta, en dü şük tane verimi ise kg/da ile 2484 nolu hatta bulunmu ştur. Y ı llar ı n ortalamas ı olarak en yüksek tane verimi 2003 ( kg/da) ve L-147 (158.32) numaral ı hatlardan elde edilmi ştir. Fi ğde tohum verimi kullan ı lan çeşit ve çevre ko şullar ın göre kg/da aras ı nda de ği şmektedir (Gençkan 1983, Manga ve ark. 1995, Moneim ve Saxena 1995, Gökku ş ve ark. 1996, Avc ı ve Gökku ş 1997, Atsan 1998). Fi ğ hatlar ı aras ı nda ortaya ç ı kan farkl ı l ıklar, bunlar ı n değişik genotipik yap ı lara sahip olmalar ı ndan kaynaklanm ışt ı r. Hasat indeksi Fiğ hatlar ı n ın hasat indekslerine ait sonuçlar ve grupland ırmalar Çizelge 11'de verilmi ştir. Çizelgenin incelenmesinden de anla şı laca ğı üzere hasat indeksleri bak ı m ından her iki y ılda da hatlar aras ı nda istatistiki olarak önemli düzeyde farkl ı l ı klar gözlenmi ştir. Fi ğde ortalama hasat indeksi 1997 y ı l ı nda % iken, 1998 y ı l ı nda % olmu ştur. Her iki y ı l ın ortalama hasat indeksi / olmu ştur. Iki y ı l ı n ortalamas ı olarak en yüksek hasat indeksi % ile 2495 nolu hatta, en dü şük hasat indeksi ise % ile 2083 nolu hatta bulunmu ştur. Fi ğde hasat indeksini Tosun ve ark. (1991) %29-38, F ı r ı nclo ğlu ve ark. (1996), /032-40, Moneim ve Saxena (1995) / aras ı nda belirtmektedirler. Çizelge 10. Fi ğ hatlar ı n ı n ortalama tane verimi (kg/da) ve bunlara ait grupland ı rmalar a a a cde bcd bcd e efg ef cd cdef bcd e g f de fg ef ab cde b bc cdef bcd bc abc tı cde cdef de ,17 bc def bcd cd cdef cd bc cde bcd cd def cd cd defg de L a ab a Ortalama göre 0.05 hata s ı n ı r ı içinde birbirinden farks ızd ı r.

6 TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 2000, Cilt 6, Say ı 2 Çi'zelge 11. Y ı llara göre fi ğ hatlar ı n ı n ortalama hasat indeksleri (%) Çizelge 12. Y ı llara göre fi ğ hatlar ı n ı n ortalama bin tane a ğı rl ı klar ı ve bunlara ait grupland ı rmalar (g) ve bunlara ait grupland ı rmalar abcd c cdefg ab abc abcd cde bc defg e c g a c abcd ab c abcde ab ab ab ab a a de c fg abcd c cdef bcd abc abcd de abc efg bcd abc bcdef abcd abc abcd abc abc abc L abcd abc bcdef Ortalama "Ayn ı sütunda benzer harfle gösterilen ortalamalar Duncan testine göre 0.05 hata s ı n ı r ı içinde birbirinden farks ızd ı r. Bin tane a ğı rl ığı Fi ğ hatlar ı n ı n bin tane a ğı rl ı klar ı n ı n ve grupland ı rmalar ı n sunuldu ğ u Çizelge 12'den anla şı laca ğı üzere bu özellik bak ı m ı ndan y ı llar aras ı nda ve hatlar aras ı nda istatistiki olarak önemli düzeyde farkl ı l ı klar gözlenmi ştir. Fi ğ de ortalama bin tane a ğı rl ığı 1997 y ı l ı nda g iken, 1998 y ı l ı nda g bulunmu ştur. Her iki y ı l ı n ortalama bin tane a ğı rl ığı g olmu ştur. lki y ı l ı n ortalamas ı olarak en yüksek bin tane a ğı rl ığı g ile 2083 nolu hatta, en dü şük bin tane a ğı rl ığı ise g ile 2490 nolu hatta bulunmu ştur. Fi ğde bin tane a ğı rl ığı n ı çeşitli çal ış malarda g aras ı nda bulunmu ştur (Aç ı kgöz ve ark. 1989, Kele ş 1994, Manga ve ark. 1995, Gökku ş ve ark. 1996, Sabanc ı 1996, Atsan 1998). Ara şt ı rman ı n ikinci y ı l ı nda hatlar ı n daha yüksek bir bin tane a ğı rl ığı na sahip olmalar ı, bu y ı lda ya ğışlar ı n daha düzenli olarak gerçekle şmesinden kaynaklanm ış olabilir. Hatlar aras ı nda olu şan varyasyon ise farkl ı genotipik yap ıdan ortaya ç ı km ışt ı r. Olgunla şma gün say ı s ı Fi ğ hatlar ı n ı n olgunla şma gün say ı lar ı na ait sonuçlar ı ve grupland ı rmalar ı gösteren Çizelge 13'ün incelenmesinden de anla şı laca ğı üzere olgunla şma gün say ı lar ı bak ı m ı ndan y ı llar ve hatlar aras ı nda istatistiki olarak önemli say ı lan düzeyde farkl ı l ı klar gözlenmi ştir. Fi ğde olgunla şma gün say ı s ı 1997 y ı l ı nda 83.3 iken, 1998 y ı l ı nda 88.7 bulunmu ştur. Her iki y ı l ı n ortalamas ı olarak hatlar 86.0 günde olgunla ş m ışlard ı r. Iki y ı l ı n ortalamas ı olarak en uzun olgunla ş ma süresi 92 gün ile L-147 nolu hatta bulunurken, en erken olgunla şmaya 84.5 gün ile 2486, 2490, 2495, 2560, 2566 ve 2627 nolu hatlar sahip olmu ştur. Olgunla şma gün say ı s ı n ı özkaynak (1981) 63-79, Moneinn ve Saxena (1995) , F ı r ı ncloğ lu ve ark. (1995) 82-88, Atsan (1998) gün olarak bildirmektedirler y ı l ı nda ya ğışlar ı n hasat döneminde de devam etmesi tüm fi ğ hatlar ı n ı n olgunla şma süresinin, birinci y ı la göre daha uzun olmas ı na neden olmu ştur ef def fg fg g h de de ef a a a de cde def de efg fg h g f de cd def g fg h b c c cd cd de ef g gh bc cd cd ab b b de de def L b ab b Ortalama B A Çizelge 13. Y ı llar göre fi ğ hatlar ı n ı n olgunlasma gün say ı lar ı ve bunlara ait grupland ı rmalar Hat No Ortalama b 91 b 87.5 b c 89 c 86.0 d b 91 b 87.5 b b 91 b 87.5 b d 89 c 85.5 e d 87 d 84.5 g d 87 d 84.5 g d 87 d 84.5 g d 87 d 84.5 g d 87 d 84.5 g b 87 d 85.5 e b 89 c 86.5 c d 87 d 84.5 g c 87 d 85.0 f b 87 d 85.5 e L a 96 a 92.0 a Ortalama 83.3 B 88.7 A 86.0 "Ayni sütunda benzer harfle gösterilen ortalamalar Duncan testine Sonuç Doğal yeti şme alan ı mm ya ğış alan yar ı kurak alanlar olan fi ğ (Aç ıkgöz 1995), büyük bir k ı sm ı ülkemizde olmak üzere sadece Bat ı Asya-Kuzey Afrika'da yakla şı k 6 milyon dekarl ı k bir alanda yeti ştirilmekte olup, bu bölgeler için büyük bir üretim potansiyeline sahiptir (Moneim ve Saxena 1995). Yeti ştiricili ği eskiden beri bilinmesine ve önemi çiftçimiz taraf ı ndan kabul edilmesine ra ğ men tar ı m ı fazla yayg ı nla şamam ış olan bu bitki türü ile Ankara'da yürütülen bu çal ışmada, değ i şik ülkelerden sa ğ lanan fi ğ hatlar ı n ı n verimi ve baz ı bitkisel özellikleri saptanm ışt ı r, Elde edilen değerler, bölgemizde yeti ştirilen L-147 kütük numaral ı Karaelçi fi ğ çeşidi ile kar şı la şt ı r ı larak değerlendirilmi ştir.

7 KENDiR, H., "Fi ğ (Vicia sativa L.) hatlar ı nda tohum verimi ve baz ı bitkisel özellikler" 7 Denemede kullan ılan fi ğ hatlar ı verim ve di ğer bitkisel özellikler bak ı m ından, çoğunlukla di ğer çal ışmalarda elde edilen de ğerler aras ında sonuçlar vermi ş, saptanan baz ı farkl ı l ıklar ise çal ışma yap ı lan bölgelerin de ği ş ikli ğinden kaynaklanm ışt ır. Hatlar aras ı nda olu şan farl ı l ıklar ise, bunlar ı n farkl ı genotiplere sahip olmalar ı ndan kaynaklanm ışt ı r. Ara şt ırmada kullan ılan hatlar genel olarak kontrol çe şidinden daha üstün de ğerler vermemi ştir. Bunun ba ş l ıca nedeni kontrol olarak kullan ı lan Karaelçi çe şidinin üzerinde uzun y ı llar çal ışı larak ı slah edilmiş bir bitki olmas ı ve Türkiye ekolojisine çok iyi adapte olmas ıd ı r. Denemede kullan ılan fi ğlerden 2003 numaral ı hat, fi ğ yeti ştiricili ğindeki as ıl amaç olan tane verimi bak ımı ndan kontrol çe şidinden daha yüksek yerime sahip olmas ı na rağmen, her iki bitki aras ında istatistiki olarak önemli bir fark görülmemiştir. Kontrol çe şidinden daha k ısa sürede hasat olgunlu ğuna gelmesi bu hat için bir avantaj oluşturabilir. Biyolojik verim bak ımı ndan 2560 ve 2083 numaral ı hatlarda en yüksek verimi sa ğlayan grup içinde yer alm ışlard ır. Bu iki hat kontrol çe şidinden daha k ısa sürede hasat olgunlu ğa gelmi şlerdir. Bu nedenle 2003, 2560 ve 2083 numaral ı fi ğ hatlar ı üzerinde daha ileri çal ışmalar yap ı lmal ı ve bu bitkilerin üstün özelliklerinden yararlan ı lma yoluna gidilmelidir. Kaynaklar Aç ı kgöz, E Yembitkileri. Uluda ğ Üniversitesi Bas ı mevi, Bursa, 456 s. Aç ı kgöz, E., İ. Turgut, and H. Ekiz, Variation of seed yields and its component in common vetch (Vicia sativa) under different conditions. XVI International Grassland Congress. P Nice, France. Anonymous, Germplasm Program Legumes, Annual Report, ICARDA. Arslan A., E. Anlarsal, Güneydo ğ u Anadolu Bölgesi koş ullar ı nda farkl ı tohumluk miktarlar ı n ı n baz ı fi ğ (Vicia sativa L.) çe şitlerinde tohum verimi ve baz ı özelliklere etkisi üzerinde bir ara şt ı rma. Türkiye 3. Çay ı r Mera ve Yembitkileri Kongresi, Haziran 1996, Erzurum, Atsan, S Baz ı Fi ğ (Vicia sativa L) ÇOtlerinin Ankara Koşullar ı nda Tar ı msal Karakterleri ve Tohum Verimleri. A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Bas ı lmam ış Yüksek Lisans Tezi. Avc ı, M., A. Gokku ş, K ı raç şartlarda yeti ştirilen baz ı adi fiğ genotiplerinin morfolojik, fenolojik ve agronomik özellikleri. Tar. Bit., Mer. Aras. Ens. Derg. Cilt 6, Say ı 2, Ankara. Bucak, B., E. Anlarsal Çukurova floras ı ndan toplanan iki fi ğ türü (Vicia sativa L. ve Vicia villosa Roth.) populasyonundan seçilen hatlarda morfolojik ve sitolojik ara şt ı rmalar. Türkiye 3. Çay ı r Mera ve Yembitkileri Kongresi, Haziran 1996, Erzurum, Cocks, P.S., E.F. Thomson, Increasing feed resources for small ruminants in the Mediterranean basin. In Increasing Small Ruminant Productivity in Semi-arid Areas, 30 Kas ı m-3 Aral ı k 1987, (Ed. E.F. Thomson and F.S. Thomson), Kluwer Academic Publishers, Davis, P.H., U. Plitmann, Vicia L. In Flora of Turkey and the East Aegen Islands (Ed. P.H. Davis) Edinburgh University Press, 22 George Square, Edinburgh. Düzgüneş O., T. Kesici ve F. Gürbüz, Ara şt ı rma ve Deneme Metodlar ı (Istatistik Metodlar ı-ii). A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay.1021, Ders Kit. 295, 381 s. Elçi, Ş., E. Aç ı kgöz, Baklagil (Leguminosae) ve Bu ğdaygil (Gramineae) Yembitkileri Tan ıtma K ı lavuzu. Av ş aroğlu Matbaas ı, Ankara, 240 s. F ı r ı nc ı oğlu, H.K., D. Uncuer, S. Ünal, F. Ayd ı n, Baz ı Fiğ (Vicia sp.) ve Mürdümük (Lathyrus sp.) Türlerinin Tar ı msal Özellikleri Üzerine Bir Ara ştı rma.. Türkiye 3. Çay ı r Mera ve Yembitkileri Kongresi, Haziran 1996, Erzurum, Gökku ş, A., A. Bako ğlu, A. Koç, Baz ı adi fi ğ (Vicia sativa L.) hat ve çe şitlerinin Erzurum sulu şartlar ı na adaptasyonu üzerine bir çal ışma. Türkiye 3. Çay ı r Mera ve Yembitkileri Kongresi, Haziran 1996, Erzurum, Gençkan, M.S Yembitkileri. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay. 467, Bornova, Izmir, 519 s. Kele ş, H Baz ı Fiğ Türlerinde Çiçek Tozu Özelliklerinin Tohum ve Meyve Karakterleriyle ili şkisi. A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Bas ı lmam ış Yüksek Lisans Tezi. Manga, i., Z. Acar ve I. Ayan, Baklagil Yembitkileri. Ondokuz May ı s Oniv. Zir. Fak. Yay. Ders Notu No:7, 342 s. Maxted, N An Ecogeographical Study of Vicia subgenus Vicia. International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy. Moneim, A.M.A.E., M.C. Saxena, Developing cultivated forage legumes for improved yield and quality to feed livestock in the dry areas. Regional Symposium.on Integrated Crop-Livestock Systems in the Dry Areas of West Asia and North Afrika, 6-8 Kas ı m, 1995, Amman, Jordan, Orak, A., Ş. Elçi, Trakya bölgesine adapte olabilecek Türkiye fi ğ (Vicia sativa L.) çe şitlerinin belirlenmesi. Trakya Only. Tekirda ğ Ziraat Fakültesi Yay Aras. Yay. No. 32, özkaynak, i Türkiye'de Yetittirilen Adi Fi ğ (Vicia sativa L.) Yerel Çetitlerinden Seleksiyon ile Islah Edilen Formlar ı n ı n Önemli Baz ı Karakterleri Üzerinde Ara şt ı rmalar. A.Ü. Zir. Fak. Yay. 758, Ankara. Sabanc ı, C.O Değ i şik yörelerden toplanan fi ğ lerin (Vicia sativa L.) baz ı karakterler yönünden de ğerlendirilmesi üzerine bir ara şt ı rma. Türkiye 3. Çay ı r Mera ve Yembitkileri Kongresi, Haziran 1996, Erzurum, Sevimay, C. S., S. Alt ı nok, H.B. Hakyemez Farkl ı dinli fiğ (Vicia sativa L.) hatlar ı n ı n Ankara şartlar ı na adaptasyonu. Tar. Bit. Mer. Aras. Ens. Derg., Cilt 6, Say ı 1, Ankara. Şehirali, S Tohumluk Teknolojisi. Ankara Üniversitesi. Bas ı mevi, Ankara, 330 s. Tosun, F Baklagil ve Bu ğdaygil Yembikileri Kültürü. Atatürk Üniv. Yay. No Ziraat Fak. Yay. No. 123, Erzurum, 350 s. Tosun, IVI,, M. Alt ı nba ş, H. Soya, Baz ı fi ğ (Vic ıa sp.) türlerinin ye şil ot ve dane verimi ile kimi agronomik özellikler aras ı ndaki ilişkiler. Türkiye 2. Çay ı r Mera ve Yembitkileri Kongresi, May ı s 1991, İzmir, ,