Küreselleşme Öncesi ve Sonrası Osmanlı Kent Tarihçiliği

Transkript

1 Küreselleşme Öncesi ve Sonrası Osmanlı Kent Tarihçiliği Gülay YILMAZ * Öz: Osmanlı kent tarihçiliği alanındaki historiografik değişimler sırf tarih disiplinin iç tartışmalarından beslenen bir süreç değil aynı zamanda neoliberal politikaların kent mekanında yarattığı değişim ve küreselleşme kaynaklıdır. Bu makale Osmanlı kent tarihçiliğinin modern dönemi ve temel sorunsallarını ortaya koyuyor ve 1970 lerden bugüne gelişmekte olan küreselleşme ve mekanın yeni algısının tarihçinin kimliğini ve ilgi alanlarını ne yönde değiştirdiğini örneklerle göstermeye çalışıyor. Anahtar Kelimeler: Osmanlı kent tarihçiliği, küreselleşme, mekan, Osmanlı kentleri, Osmanlı kentsel mekanı Ottoman Urban Historiography Before and After Globalization Abstract: The historiographical changes of Ottoman urban historigrahpy are not only fed by the debates of the history as a discipline but also resulted due to globalization and the transformation of the urban space with neoliberal policies. This article presents the basic questions and themes of Ottoman urban history during the modern era and tries to depict through samples how globalization and the new perceptions of space changed the identity and interests of historians. Keywords: Ottoman urban historiography, globalization, space, Ottoman cities, Ottoman urban space. * Yrd. Doç. Dr., Akdeniz Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Kampüs, 07058, Antalya/Türkiye. Makale gönderim tarihi: Makale kabul tarihi: Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 26 Sayı 2 Nisan 2017, s

2 106 ÇYYD, 26(2) Nisan 2017, s Son dönem tarih yazıcılığında kent ve gündelik hayat çalışmalarının önem kazanması, ticaret ve kent ötesi ağlar, marjinal gruplar, sınırlar arası ve hatta sınırlar dışı kimlikler üzerine yapılan çalışmalar, ve son olarak da ekosistem ve tarihte ekoloji siyasetleri konularının tarihçinin araştırma konuları arasına girmesi sadece disiplinsel dönüşüm ve tarihçiliğin ilgi alanlarının kendi iç dinamiklerince evrilmesi olarak görülmemelidir. Küresel çağın zamansal ve mekânsal bağlamında şekillenmiş günümüz tarihçisinin ilgi alanına kent ve kent ötesi ağları, mekanlar arası hareket edebilen kimliklerin girmeye başlaması tesadüfi değildir. Tarihçi hiçbir zaman kendi zaman ve coğrafyasından tamamıyla bağımsız bir birey olmamıştır. Dolayısıyla, 1970 lerden bugüne gelişmekte olan küreselleşme ve küreselleşmeyi temellendiren finans ve piyasa ekonomisinin yaratmış olduğu yeni mekanlar ve kimlikler tarihçinin kimliğini ve ilgi alanlarını belirleyen önemli bir çerçeve görevi görmektedir. Bu makale bu çerçeveyi ve Osmanlı kent tarihçiliğine etkilerini tanımlamayı hedefler. Bunun yanı sıra, modern dönem kent tarihçiliğinin sorunsallarını ve bunların küreselleşme ile birlikte nasıl bir dönüşüm yaşadığını araştırır. David Harvey, küreselleşmeyi kapitalizmin coğrafi düzeninin kapsamlı bir dönüşüme uğramış olması olarak tanımlar (Harvey, 2006: 75-79). Kapitalizm kendi birikim sürecinin dinamiklerine uygun olan coğrafyaları her dönemde üretegelmiştir. Tarihsel süreçler değiştikçe kapitalizmin inşa ettiği coğrafyalar da değişir. On dokuzuncu yüzyılın modern imparatorlukları kendilerine hareket alanı olarak sömürgeleştirebildikleri coğrafyaları etki alanı olarak seçmişler, sömürgelerden elde ettikleri hammaddeler ve değerli madenlerle kendi metropollerinde sanayii alanındaki gelişmeleri ve kapitalist yapılanmayı finanse etmişlerdir. Sömürgelerin merkeze bağlanması ve bölgedeki kontrolün sağlamlaştırılması dönemin ulaşım ve iletişim teknolojileriyle sağlanmıştır. Mekanlar arası hareketin zaman ve maliyetini düşüren demiryolları ve tren, kanal ve köprü inşaları, posta sistemi ve telgraf ağları en etkin biçimde kullanılmıştır. Büyük Britanya nın öncülüğünü yapmış olduğu bu model diğer coğrafyalara yayılmacı ve ticaret yollarının denetimine öncelik veren bir emperyalist ağdan ibaret olmuştur (Hobsbawm, 1989: 56-84), (Burbank ve Cooper, 2011: ). Kapitalizmin bu yüzyıldaki coğrafi yapılanmasında ulus-devletler modern imparatorlukların belkemiğini oluşturur. Modern imparatorlukların diğer coğrafyalara yayılmasının ve sömürmesinin ulus-devletlerin meşru birer hedefi olarak ortaya çıkan ve ulus-devlet modelinin yarattığı kimliklerinde sömürgeci zihniyeti bir ulus idealizmi olarak benimsediği bir dönemdir (Said, 2009: 45-47). Kapitalizmin neo-liberal ekonomik yapıya dönüşmesi de aynı şekilde sermayenin coğrafyayla kurmuş olduğu ilişkinin geçirdiği değişimle oluşmuş, kentler ve kentliler de bu sürecin etkili aktörleri olmuşlardır.

3 Küreselleşme Öncesi ve Sonrası Osmanlı Kent Tarihçiliği 107 Modernite, Şehrin Yeni Anlamları ve Tarihçiler On dokuzuncu yüzyılın imparatorlukları kapitalist ekonomik düzeni ve o düzenin idame edebileceği modern toplumun yapı taşlarını oluştururken dönemin düşünürlerinin kapitalizmin ve modernitenin neden Avrupa da, daha da özelde neden Avrupa nın kentlerinde ortaya çıktığına dair kafa yormaya başladığını görüyoruz. Bunu hem Karl Marx hem Max Weber in teorilerinde görmek mümkündür. Max Weber in temel sorunsalı kapitalizmin orijini ve bu yeni ekonomik sistemin Protestanlıktan ne kadar etkilenmiş olduğudur (Hamilton, 2000: 151). Protestan çalışma ahlakının Avrupa nın kapitalist ruhunu ortaya çıkaran en önemli etki olduğunu söyler. Ona göre, kapitalizmin ortaya çıkışını oluşturan şartların tamamı ancak ve ancak Avrupa kentlerinde oluşmuştur. Batı da kapitalist modern toplumun ortaya çıkışının tarihçesini, Batı yı Antik Yunan ve Ortaçağ Avrupası nın devamı olarak kabul ederek oluşturmuştur. Kapitalizmin ortaya çıkış tarihi ile Batı kentinin ortaya çıkış tarihi Weber e göre birbirlerinin izdüşümüdür (Weber, 1927: 316). Kendi zamanı ve coğrafi konumu içerisinde Weber in kente bu perspektiften bakmış olması ve Batı nın özüne dair bir kurgu yaparken Doğu yu tamamen bunun dışında bırakması ise kendisinden sonra gelen tarihçilerin İslami kent teorisini benimsemesine bir altyapı oluşturacaktır. Weber e göre Batı kentinin kendine has olması beş temel karakteristikten kaynaklanır. Batı kenti mutlaka bir kaleye, pazar yerine, bir mahkemeye ve en azından yarı-otonom olan ve sadece o kent için hazırlanmış yasalara, bu yasalara bağlı bir çeşit kuruma, daha ziyade hukuk uzmanlarından oluşan siyasi bir kuruma; ve son olarak da kentteki toplumun sahip olduğu en azından kısmi otonom yapıya sahip olmak zorundadır. Weber bu özelliklerin Antik Yunan da ve ortaçağ Avrupa sında kent kültürünün parçası olduğunu ve bunların modern Batı toplumu ile öncekiler arasında bir soykütüksel bağ yarattığını iddia etmiştir (Weber, 1966: 81). Batı kentinin özellikleri net çizgilerle belirlenirken Doğu kentleri eğer sömürgeleşmiş coğrafyalarda bulunuyorsa koloni yöneticilerinin ihtiyaçlarını karşılama maksadıyla şehir planları ağırlıklı çalışılmış, İslami kent teorisi ekseninde ele alınmıştır (Ergenç, 2012: 29-31). İslami kent teorisi çoğunlukla Fransız tarihçiler tarafından Kuzey Afrika kentlerini çalışmak için kurgulanmış ve geniş ölçüde Max Weber in Batı ve Doğu kentleri söyleminden etkilenmiştir (Sauvaget, 1941; von Grunebaum, 1970: ; Baer, 1970). Temelde modelin amacı kente dair karakteristiklerin İslam ın değişik özellikleri ile ilişkilendirilmesidir. Model İslami Kentlerin Kur an tarafından emredilen doğru yaşam biçiminin uygulanabileceği mekanlar olarak tasarlandığını iddia etmektedir. Bu doğrultuda, İslami Kentin bir büyük camii, bir çarşı, ve bir hamamdan oluştuğu, daha doğrusu bunların İslam

4 108 ÇYYD, 26(2) Nisan 2017, s kentlerinin olmazsa olmazları olduğu dile getirilmiştir. Buna tam bir zıtlık içerisinde herhangi bir belediyenin veya bağımsız bir hukuk örgütünün bulunmadığının altı çizilmiştir. Bu sebeple de İslami kent hiçbir zaman medeni olamamış sadece fonksiyonel olarak kalmıştır. (Turner, 1974: 103; Weber, 1927: 323) Weberyan yaklaşıma ve İslami Kent teorisine karşı geliştirilmiş eleştiriler, cevaplar, veya düzeltmelerden oluşan bir literatür özellikle İngilizce yayınlar arasında 1960 larda oluşmaya başlamıştır (Hourani, 1970; Stern, 1970). Bu literatürün oluşmasındaki en önemli ve öncü adımlardan bir tanesi 1965 ve 1966 yıllarında Oxford da yapılmış bir toplantı ve Berkeley de bir konferansın sonuçlarının yayınlanması ile gerçekleşmiştir. Claude Cahen her şeyden önce bu teori ile İslami kentlere mal edilen birçok özelliğin Orta Çağ Avrupa kentlerince, Bizans, erken İtalyan kentlerinde ve hatta kısmen Çin deki kentlerde de görülebildiğini ispatlamıştır. Bu revizyonist literatürün önemli örneklerinden biri Janet Abu-Lughod un İslami Kent teorisini tutarsız olan tarihi bir mit olarak değerlendirdiği, ve hatta kendi geçmiş çalışmalarının da tekzibini sunup yeniden İslami kent teorisinin eleştirisi ekseninde yapılandırdığı makalesidir (Abu-Lughod, 1987: ). Bu çalışmada yazar İslami kentlerde, mekanların sadece İslami gereksinimlere göre düzenlenmiş olması gibi, teorinin öne sürdüğü temel argümanları tartışmaya açarak mesnetsiz olduklarını gösterir. İslami kentin mekansal organizasyonuna getirilen bu eleştiriden sonra teorinin zamansal algıdan uzak tavrını da André Raymond eleştirir. Raymond bu teoride kavramların bir prototip olarak sunulduğunu ve zaman içerisindeki değişimlerinin gözlemlenmediğini belirtir. Örneğin, cinslerin ayrımını sağlayan mahremiyet temelli Müslüman evinin her çalışmada aranan ve belirtilen bir öğe olduğunu fakat bu evin zamansal evriminin hiç takip edilmediğini söyler (Raymond, 1994: 2-18). Weberyan İslami Kent modeline alternatif ilk defa Albert Hourani tarafından ortaya konmuştur (Piterberg, 1997: 77). Hourani Weber in yorumlarında büyük bir eksiklik olarak karşımıza çıkan statik Orta Doğu yu bu coğrafyadaki modernleşme sürecini araştırma konusu haline getirerek aşma yoluna gitmiştir. Yazar Osmanlı tarih yazıcılığında ön planda olan çöküş teorisini eleştirmiş Osmanlı tarihçiliğine yeni bir dönemlendirme ile yaklaşılması gerektiğini önermiştir (Piterberg, 1997: 81). Hourani nin önerdiği dört dönemden üçü modernizasyonun başlangıcı na ayrılmıştır (Hourani, 1985: 37-39). Böylelikle Batı nın kapitalizmin ortaya çıktığı dinamik modern toplumuna karşı konumlandırdığı statik Doğu nun yerine, daha zenginleştirilmiş bir yaklaşım ve metot ile Doğu da modern döneme geçişte kent kültürü ve sosyal dinamiklerini incelemeye koyulmuştur.

5 Küreselleşme Öncesi ve Sonrası Osmanlı Kent Tarihçiliği 109 Hourani Weber in patriciate terimini genişleterek bunu yerel elitlerin politikalarını açıklamakta kullanır. Weber e göre, esnaf ve köylülerden aldıkları tam destek ile şehrin önde gelenleri şehri yönetirler. Hourani bu yaklaşımı genişleterek Orta Doğu da ikinci tip bir patrician politikası olduğunu öne sürmüştür (Hourani, 1985: 41). Bu modelde monarşi hala şehrin yönetiminde hakim konumdadır, ancak, yerel elitler monarşinin gücüne sınır koyabilecek ve onu kısıtlandırabilecek kadar güce sahiptir. Hourani yerel elitlerin sosyal değil politik bir kategori olduğunu ve hükümet ile halk arasında aracı olmaları sebebiyle, belirli sınırlar dahilinde olmak üzere, kentli nüfusun liderleri olduğunu iddia eder (Hourani, 1985: 44-5; Hourani, 1970: 28-29). 1 Weber in tezine karşı Hourani nin yerel elitler modeli uzun süre tek alternatif olarak kalmış olmasına rağmen çok eleştirilmiş bir modeldir. Edhem Eldem, Daniel Goffman ve Bruce Masters ın ortak çalışmalarında da Hourani nin tezi giriş bölümünde değerlendirilmiş bu modelin kent mekanında mutlaka değerlendirilmesi gereken birçok sosyal kategoriyi kadın, gayrimüslim, çocuk, köylü, tüccar ve esnaf atladığını belirtir (Eldem, Goffman ve Masters, 1999: 4; Khoury, 1990: 55-6). Bu modelin Osmanlı yönetimi altındaki Arap şehirlerinin çalışılmasında bir ivme yarattığını belirtmek yerinde olacaktır: Halep, Kahire, Şam, Musul, Bağdat, San a ve Cezayir (Rafeq, 1966; Raymond, 1985; Khoury, 1983; Barbir, 1980; Hanna, 1984; Masters, 1988: Marcus, 1989). Fakat Eldem, Goffman ve Masters bu model ekseninde yapılan çalışmaların bir kendine özgü Arap kenti kavramını ortaya çıkardığını bu otantismin ise İslamı Araplıkla yakından ilişkilendirmiş Weberyan yaklaşımı, modelin amacının aksine güçlendirdiğini ileri sürmüşlerdir. Osmanlı zamanında varolmuş farklı ve özgün Arap kenti algısı modern Arap ulus-devletlerinin sergilediği milliyetçi yaklaşımın bir sonucu olarak değerlendirilir. Bu nedenle de bu yaklaşımla üretilmiş kent tarihi çalışmaları muhayyel cemaatler üretmişlerdir (Eldem, Goffman ve Masters, 1999: 8; Hassen, Philipp ve Weber, 2002: 1-25). 2 Günümüzde yerel elitler üzerine yapılmış son derece değerli çalışmalar bu elitlerin azımsanmayacak bir kısmının ellerindeki güç ve otoriteye gene Osmanlı hanedanı ile kurduğu ilişkilerden ve hatta bazı durumlarda onları temsil ediyor olmalarından kaynaklandığını göstermiştir (Hathaway, 1997; 1 Bu model değişken grupların şartlara bağlı olarak lider konumuna yerleştiklerini belirtir ve Arap eyaletleri için grupları ulema (atanmış kadılardan bağımsız olarak yerel aile mensublarından gelen müftü ve naibler); yerel garnizonlardaki askerler (Hourani yeniçerileri de bu guruba dahil etmektedir fakat yerel ve merkezden gönderilenler arasında bir ayrım yapmaz); ve son olarak seküler elitler (ayan, amir ve ağalar) ki askeri ve siyasi bir gelenekten gelen köklü ailerden olusan asabiyye olarak tanımlar. Bu gruplar vakıf ekonomisini, malikaneleri veya bölgenin tarımsal üretimini kontrol ederek iktidarlarını arttırır. Bir diğer önemli faktör ise ticari burjuvazi ve ulema arasındaki bağlantının yanısıra mahalle liderleri, şeyhler, önde gelen esnaflar ve vasıfsız işçilerle de temasta olmalarıdır. 2 Arap kentlerinin bu kadar özcü bir perspektiften yazılması bu coğrafyaları çalışan tarihçiler tarafından ileriki dönemlerde eleştirilmiş Osmanlı devletini de tabloya dahil eden, yeni bir kent tarihi paradigması oluşturulması gerektiği vurgulanmıştır.

6 110 ÇYYD, 26(2) Nisan 2017, s Wilkins, 2010; Canbakal, 2007). Hourani nin yaklaşımını eleştiren Jane Hathaway in Kahire de yükselen Kazdağlı ailesinde Memluk yapılarından ziyade Osmanlı hanedan özelliklerinin daha etkin olduğunu göstermesi çarpıcı bir örnektir. Hourani nin yaklaşımı Ali Yaycıoğlu nun eserinde radikal bir biçimde ters çevirmiştir. Yazar 18. yüzyılda Osmanlı kazalarında toplumsal bir katılım mekanizmasının hayata geçirildiğini, yerel halkın kendi liderleri ile kadı mahkemelerini bir nevi yerel meclise dönüştürdüklerini gösterir. Yaycıoğlu nun vurgu yaptığı ahali nizamı güç sahiplerinin nizamı ve II. Mahmud un Nizam-ı cedidi ile karşılıklı değerlendirilerek elde ettiği yeni soluk bu alanda yapılan çalışmalara yeni bir boyut kazandıracak niteliktedir (Yaycıoğlu, 2016). Arap kent tarihçiliği adeta ayrı bir alan ve hatta kategori olarak tarih yazıcılığında gelişirken, Osmanlı tarihçiliğinde de 1960 lardan itibaren değişik Osmanlı kentleri üzerine eserler üretilmiştir. Bu çalışmalar mevcut teorik tartışmalar içerisine girmediği gibi belirli bir teorik çerçeveyi de benimsemeksizin kentlerin sosyal, ekonomik ve siyasi yapılarını yansıtan yoğun arşiv malzemesinin tasniflerine dayalı monografiler yazılmıştır (Uluçay, 1942; Fahri Dalsar, 1960; İnalcık, 1960: ). 3 Arap kentlerinin kendilerine özgü yapısı ekseninde çalışılması gibi bu dönem kent tarihçiliğinde Balkan kentleri ve Anadolu kentleri şeklinde kategoriler oluşur. Balkan kentlerini çalışanların üzerinde durduğu genel sorunsal bir Osmanlı veya Balkan kenti olup olmadığı, yani kentlerin özü olmuştur. Bu eksende oluşmuş iki ana akımdan biri Balkan kentlerini Türk İslami geleneğinin eseri olarak görenler ve tam tersi olarak Bizans ve Slav kentlerinin devamı olarak görüp Osmanlı etkisini kabul etmeyenler olarak ayrılabilir (Boykov, 2010: 69-85). 4 Bir diğer değişle, Weber in özcü yaklaşımının sadece Batı ve Doğu şehirleri ayrımında değil Osmanlı coğrafyası içerisinde de değişik etnisitelerin özünü arayış şeklinde devam ettiğini görüyoruz. Eldem, Goffman ve Master ın tespit ettiği Arapların ulus-devlet oluşum sürecinde milliyetçi bir tavırla otantik Arap kentini ortaya çıkarmış olmalarını Balkan ve Türk ulus-devletlerinin tarihçilerine de genişletmek yerinde olacaktır dönemi eserleri takip eden dönemde Osmanlı tarihçilerinin kısmen gerileme tezini eleştidikleri kısmen de İslami kent modelinin argümanlarını 3 Halil İnalcık ın 1960 lardaki yayınlarında Weber in oluşturduğu kategorilere ve İslami kent yaklaşımına yönelttiği eleştirilerin değerlendirmesi için bknz. Özvar ve Bilgin, (2008: 21-22). 4 Balkan kentleri üzerine yapılmış başlıca eserler : Machiel Kiel in bu coğrafyanın değişik bölgeleri üzerine yaklaşık 200 makalesi bulunmaktadır, çalışmaları ağırlıklı olarak bölgedeki Osmanlı ve İslam mimarisi üzerine yoğunlaşır. Cizye, tahrir ve nüfus defterleri incelemeleri ile Balkanlardaki nüfus değişimi, demografi ve üretim üzerine de makaleleri vardır. Ayrıca bknz. (Todorov, 1983) Balkan kenti Osmanlı kenti bağlamında tartışmalar için bknz: Pinon (2008: ); Veinstein (2008: ) ; Kotzageorgis (2014: ).

7 Küreselleşme Öncesi ve Sonrası Osmanlı Kent Tarihçiliği 111 test ettikleri, değişik arşiv malzemelerinin kullanılması ile yeni bulgular ve hatta farklı yaklaşımlar geliştirmeye çalıştıkları bir sürece girilmiştir. 5 Ronald Jennings kadı mahkemelerinin birer kent kurumu olarak kurgulandığı üç önemli makale yazmıştır. Makalelerin amacı kadı mahkemesinin Osmanlı kent mekanizmasındaki rolünü, özellikle de kentlilerle ve vakıflar gibi diğer kurumlarla ilişkisi değerlendirilmiştir. Osmanlı kent tarihi açısından son derece önem arz eden bu çalışmalar mahkemenin otonom veya yarı-otonom olup olmadığını ilk tartışan metinlerdir (Jennings, 1976: ;Jennings, 1978: ). Jennings in bir diğer önemli çalışması kadastro defterlerini incelediği ve vergi veren kentlileri tespit etmeye çalıştığı makaledir (Jennings, 1976: 21-57). Son dönemde Hülya Canbakal ın mahkemenin ve kent mekanında hukukun işleyişi ve adaletin hangi zümreler tarafından uygulandığını gözler önüne seren Antep üzerine yaptığı araştırma, kent kurumları ve yerel elitlerin kentteki etki ve nüfusları daha net bir biçimde gün ışığına çıkmıştır (Canbakal, 2007). Kentlerin kendini besleyecek bir kırsalı olduğu vurgusu ve bu kırsalla geliştirdiği ilişkilerin incelenmesi kent tarihçiliğinde sorulan sorulara derinlik katmış, İslami kent ve belirli bir kültürel özü yansıtan kent indirgemelerinden kurtulmada etkili olmuştur. Kentler bulundukları coğrafya, ekonomik yapı ve siyasi kurumlar çerçevesinde tekrar düşünülmeye başlanır de Suraiya Faroqhi nin öncü çalışması Osmanlı kent tarihçiliğinde oryantalist argümanları ortaya koyan ve bulgularla çürüten bir yapı arz eder. Men of Modest Substance- House Owners and House Property in Seventeenth- Century Ankara and Kayseri bu iki Anadolu şehrinin kadı sicillerini inceleyerek hem karşılaştırmalı olarak hem de on yedinci yüzyıl başı ve sonu şeklinde farklı dönemlerini değerlendirerek çalışır. Böylelikle hem zamansal hem de mekansal dönüşümü tespit etmesi mümkün olacaktır. Anadolu hanelerine dair tipolojiler yaratarak ailelerin yaşam biçimlerindeki değişimi gösterir. İslami kent teorisinin mahallelerin etnik-dini kökenlere göre ayrıldığı öngörüsünün bu iki kentte görülmediğini gelir seviyelerinin mahalleleşmede önemli bir faktör olduğunu belirtir. Aynı şekilde İslami kent teorisinin vurguladığı mahremiyeti sağlama amaçlı çıkmaz sokak düzenlemesinin yapıldığı tezini de bu iki şehirdeki mahallelerin çoğunlukla açık sokak düzeninde olduğunu göstererek çürütür lerde Osmanlı kent tarihçiliğinin kazandığı bu yeni sentez üretebilmiş çalışmalar arasında Haim Gerber in gerileme tezini de çürüterek ekonomik analiz odaklı Bursa üzerine yaptığı çalışma ve Daniel Goffman ın İzmir üzerine yayınladığı eserler de katılmalıdır (Gerber, 1988; Goffman, 1990). Özer Ergenç 5 2. Dünya Savaşı sonrası kentlerin yeniden inşaa edilmesi ile 1960 larda kent tarihi tartışmalarının genel olarak dünya literatüründe de yoğun olarak tartışıldığını görmekdeyiz ler ise ikinci bir evrilmenin yaşandığı şehirlerin daha bütüncül ele alınıp monografilerinin yazıldığı bir döneme girer dünya kent tarihçiliği. Bu alanda Avrupa kent tarihçiliğindeki tartışmalar üzerine bknz. Uğur (2005: 11-6).

8 112 ÇYYD, 26(2) Nisan 2017, s çalışmaları Konya ve Ankara yı İslam dünyasının yansıması değil bulunduğu siyasi organizasyonun yani Osmanlı taşra örgütlenmesinin merkezleri olarak değerlendirir (Ergenç, 1981, ; Ergenç, 1995). Hülya Taş benzer bir yöntem ile gene Ankara kadı sicillerini değerlendimiştir (Taş, 2006). Eldem, Goffman and Masters Doğu ya yoğunlaşmış yeni kent tarih yazıcılığının amacının teori, model veya tipolojiler üretmekten kaçındığını ve her bir kentin kendine özgü hallerini kendi şartları içerisinde değerlendirdiğini öne sürerler (Eldem, Goffman ve Masters, 1999: 13). Osmanlı tipi bir kent yaratmak bu eserde de belirtildiği gibi artık peşinden gidilen bir hedef değildir. Aslında bu tipolojilerin arayışı modern paradigmaların hedefi olarak geçmişte kalmıştır. Ancak iyi bir kent tarihi, global sosyal ve iktisadi değişim süreci ile yapısal değişimlerin mikro düzeydeki yansımalarını, oluşumlarını, eklemlenişlerini, ve dönüştürmelerini inceleyebilmelidir (Tilly, 1996: ). Diğer bir deyişle kentleri bulundukları coğrafyanın ve zamanın bir parçası olarak değerlendirmeli üst yapısal değişim süreçlerinin kentlerdeki okumalarını yapabilmelidir. Bu yüzden her ne kadar bazı kentler kimlik ve gelişim itibariyle daha uzaktaki bir şehre yakınlarında bulunandan daha fazla benzeyebilse de yakınındakiyle de sırf aynı coğrafyada ve idare altında bulunmaktan veya aynı zaman içerisinde olmaktan kaynaklanan bazı benzerlikler gösterecektir. Osmanlı İmparatorluğu altındaki kentlerin birbirlerinden bambaşka kültürler üretebilmiş olmalarına rağmen, sırf Osmanlı yönetim birimleri ve Osmanlı kültürel ağı içinde bulunmasından kaynaklı, dahil oldukları bir ortak özellikler zincirinden de az ya da çok etkilendikleri kendi özgün kent kimliklerinde bu üst yapıyı da öğütebildiklerini varsayarak Osmanlı nın orada bulunmuş olmasından kaynaklı ortaya çıkmış yapısal etkiyi Osmanlı kent tarihçileri olarak değerlendirme altında tutmamız bize Osmanlı İmparatorluğu nun idaresi altında bir kent olmanın ne anlama geleceği hakkında bir fikir verir. Bir İslam şehri, Türk, Arap veya Osmanlı şehri gibi indirgemeci tipolojilerin ötesine geçerek Osmanlı kentlerini bulundukları coğrafya ve mekana oturtup o dönemin yapısını yansıtacak mikro ölçekte inceleme şeklinde teorik bir çerçeveden bakmak daha verimli bir yöntemdir lardan günümüze şehri ve Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde kalmış kentleri konu alan birçok çalışmada bu post-modern ve hatta postyapısalcı yöntemin ismi konarak veya konmayarak başarıyla uygulandığını görmekteyiz. Osmanlı kent kurumlarının yapısal analizi ve bunların makro ve mikro ölçekte kent hayatına etkileri ekseninde araştırılan kurumlardan bir tanesi vakıflardır. Osmanlı kentlerindeki vakıfların gıda dağıtımı, eğitim verilmesi ve ibadet mekanlarının oluşturulması, yol yapımı, temizliği, su kanalları ve çeşmelerin inşası gibi birçok beledi fonksiyonu yerine getirmesi açısından oldukça önemli bir kentsel kurumdur (Gerber, 1984: 29-45; Yediyıldız, 2003).

9 Küreselleşme Öncesi ve Sonrası Osmanlı Kent Tarihçiliği 113 Vakıfların değerlendirilmesinde kullanılan önemli bir yöntem de kurumun kentsel mekandaki sosyal fonksiyonunu araştırmaktır. Çiğdem Kafesçioğlu, Amy Singer, Fatma Acun ve Suraiya Faroqhi gibi araştırmacılar Osmanlı hanedan mensupları tarafından kurulmuş selatin vakıflarının yeni kent mekanları oluşturmakta nasıl kullanıldığı hakkında aydınlatıcı olmuşlardır. Vakıfların sadece yeni fethedilen kentlerde değil Osmanlı kontrolünde bulunan ve dönüşen kentlerde de aynı misyonu üslendiği ve bunun bilinçli bir kentsel planlamayı işaret ettiği bu eserlerde vurgulanmıştır (Kafesçioğlu, 1999: 76-96; Singer, 2002; Acun, 2002: ; Faroqhi, 1984). Daha da önemlisi, Singer Osmanlı vakıf sistemini hediye verme teorileri kapsamında incelemiş hayırseverliğin sadece dini nedenlerle değil ideal vatandaşlığın gerekliliğini yerine getirmek için yapıldığını, ve bir anlamda vakıflar üzerinden yapılan hayır işlerinin Osmanlı kent kimliğinin karakteristik ve değerlerini yansıttığını tespit etmiştir. Tüm bu eserler Osmanlı kent tarihçiliğinin İslami kent teorisinden sıyrılıp kendi yapı taşlarını oluşturmasında önemli aşamalar olarak değerlendirilmelidir. Günümüz kent tarihçileri ise sorulagelmiş soruları daha da derinleştirmiş, kentlerin farklı katmanları ve sorunsallarıyla mikro ölçekte ilgilenir hale gelmiştir. Bu yönelim değişikliğinde küreselleşmenin etkilerini görmek mümkündür. Küreselleşme, Yeni Yaklaşımlar ve Kent Tarihçiliği Osmanlı kent tarihçileri modernitenin doğurduğu yaklaşımlar ekseninde üretilmiş İslami kent teorisini artık ziyadesiyle eleştirmişlerdir. Hatta bu eleştirel süreç sonrasında ortaya çıkan yeni yaklaşımlara da literatür değerlendirmelerinde değinilmiştir. Fakat henüz son dönem Osmanlı kent tarihçiliğinin ana unsurları, sorunsalları ve yöntemleri bir yapısal çerçevede analiz edilmemiştir. Kanaatimce son 20 yıldır Osmanlı kent tarihçiliği yeni bir kavramsal yapı ekseninde çalışmalar üretmektedir ve bu çerçeveyi oluşturan en büyük öğe küreselleşmenin ortaya çıkardığı yeni düşünsel bağlamdır. Bu bağlamın tanımlanması bizi kent tarihi çalışmalarında İslami kent teorisini tekrar tekrar gündeme getirme handikabından kurtaracaktır. Bunun için de küreselleşme ile ne anlaşıldığını ortaya koymak gerekir. Kapitalizm kendi birikim sürecinin dinamiklerine uygun olarak yeni coğrafyaları üretir. Harvey e göre kapitalizm döngüsel olarak kriz yaratan bir emek sermaye ilişkisidir. Küresel ekonomik yapılanmadan önce bu krizler coğrafi genişleme ile çözülmekteydi. 19. yüzyılın modern imparatorlukları bu krizleri koloni ve sömürgeler elde ederek ve ham madde üretimini bu bölgelere taşıyarak çözümlediler (Burbank ve Cooper, 2010: ). Fakat hızlandırılmış emperyalizmin yaşandığı 1970 lerden sonraki süreçte bu tip krizler mekânsal genişlemelerle değil mali sermaye düzeni ile çözülmüştür.

10 114 ÇYYD, 26(2) Nisan 2017, s Bu sermaye düzenin kurulması yeni coğrafi düzenlemeleri de beraberinde getirmiştir. Kapitalizmin yeni coğrafyası kentler ve onlar arasında kurulmuş ağlardan oluşmaktadır. Kapitalizm serbest piyasa politikaları ve doğrudan yabancı yatırım gibi neo-liberal politikalarla üretime değil finansa dayalı ekonomik yapılanma oluşturmuştur (Harootunian, 2006: 3-6; Harvey, 2006: 74-97). Eskinin ulus devlet söylemi ve ekonomik kalkınma modelleri ulusal sınırlar içi üretimi öngörür ve ulusun iyi temsil edilmesi ve tanıtılması üzerine yoğunlaşırdı. Fakat ulus devletler ve devlet ekonomileri yeni bir alternatifle yer değişimi yaşamaktadır: uluslararası şirketlerin yarattığı küresel ekonomi (Harootunian, 2006: 3-6; Harvey, 2006: 74-97). Neo-liberal ekonomi uluslarüstü bir yapılanmadır ve mekanlar ağı üzerinden yürütülür. Harvey nin de vurguladığı gibi sermaye kendine bir habitat yaratmış ve ekonomik döngünün yaratılması için gerekli kurumlar kentlerde konuşlanmıştır. Kentlerin arasında kurulmuş ağlar ve işbölümleri ise birbirine bağlı noktalar dizesi gibi okunabilecek bir yerler ağı oluşturur. Yerler/merkezler/kentler ulaşım ve iletişim teknolojileriyle birbirlerine örülmüştür. Otoyollar, hava taşımacılığı gibi metaları ve insanları bir yerden diğerine taşımanın müthiş hız kazanması; medya ve iletişim sistemlerinde bir enformasyon devrimi yaşanmasıyla sibermekanlar yaratılması bu yeni coğrafyaların varlığını desteklemiştir (Harvey, 2006: 82; Morley ve Robins, 2011; Niedzviecki, 2009). Harvey in eşitsiz coğrafi kalkınma olarak tanımladığı kapitalizmin yeni evresinde, rantı elinde toplamış tekelci sermaye önemli kentlere konuşlanmış üretimi ucuz emeğin kullanıldığı fakir coğrafyalara taşımıştır. Bu yeni iktisadi sistem yeni uzam politikaları üretmiş, küresel işbölümü ve işlevlerin değişik mekanlara dağılımı sayesinde bir yerler ağı oluşturmuştur. 6 Sermayenin toplandığı kentler markalaştırılmış ve reklamı yapılan ticari metalara dönüşmüşlerdir. Londra, Kahire, Barselona, Roma ve İstanbul gibi kentler kendine özgü tarih ve gelenekleri ile ön plana çıkarılmış fakat bu farklılıklarına vurgu bir pazarlama aracı olarak kullanılmıştır. Kentsel dönüşüm bir yanda AVM ler ve rezidanslar arasına sıkışmış yeni yaşam biçimini kurgulamış diğer yandan trafik sıkışıklığı, yerel esnafın çok uluslu mağazalara teslim oluşu ve nezihleştirme (gentrification) gibi kentin gerçek dokusunu zedeleyen, her birini bir Disney e dönüştüren süreci de başlatmıştır. Bu dönüşümden çok uluslu sermaye ve yerel burjuvazi yararlanırken kent yoksullaşır (Harvey, 2011: ). Yaratılan yeni yaşam biçim ve mekanlarının dışında kalanlar kentin dışına itilir. Eşitsiz coğrafi kalkınma sadece ülkelerarası yatay bir eşitsizlik modeli değil aynı zamanda kentlerde dikey olarak da gözlemlenen bir ayrışmadır. 6 Artık herhangi bir AVM den alabileceğiniz örneğin Amerikan veya İngiliz malı bir tekstil veya elektronik ürün muhtemelen Malezya, Tayland, Çin gibi ülkelerde ucuz iş gücü ile üretilmiştir. Bu coğrafi bölgeler eşitsiz kalkınmanın uluslararası boylamdaki yansımasıdır.

11 Küreselleşme Öncesi ve Sonrası Osmanlı Kent Tarihçiliği 115 Kentler eşitsiz küresel ekonominin tüm zorluklarının yansıdığı mekanlar olmasına rağmen, bu yüzyıl kentlerin yüzyılıdır yılında dünya nüfusunun sadece % 13 ü kentlerde yaşarken bu sayının yirmi birinci yüzyılda % 70 lere kadar tırmanacağı öngörülmektedir. Kentlerin karşı konulmaz bir biçimde insanları kendisine çekmesinin nedeni onların kapitalizmin yeni coğrafyası olmasıdır. Kent merkezli bu ekonomik dönüşüm sonucu, modernite zamana ve ilerlemeci bir gelişime vurgu yaparken, post-modern algı mekan üzerine yoğunlaşır. Bu günümüz Osmanlı tarihçisi için ne anlama geliyor? Neo-liberalizmin ve küreselleşmenin değiştirdiği mekan algısı, dünyanın değişik yerlerinde sürekli birbirinden haberdar olabilmenin yarattığı yeni iletişim biçimleri ve farklı toplumların yarattığı duyarlılıkların uluslararası bir bağlama oturtulabiliyor olması çevre duyarlılığı, veganizim, puritanizm gibi değişik toplum ve kültürlerde kendini gösterebilen yeni akımlar tarihçinin araştırdığı konulara da yansımaktadır lerden sonra hızla ve yayılarak kendini hissettiren neoliberal ekonomi yeni mekanlar ve o mekanların temsil ettiği yeni değerler oluşturmuş, değişen dünya ve onun alternatiflerini arayan düşün sistemleri ortaya çıkmıştır. Böyle bir dönemde Osmanlı kent tarihçileri de materyallerine sordukları soruları revizyondan geçirirler. Bu etki özellikle daha yoğun olarak 1990 lardan itibaren görülmektedir. Öncelikli olarak, mekan kavramının tarihçilikte de ön plana çıktığını görüyoruz. İnsanı zaman değil bulunduğu mekan üzerinden değerlendirmek, mekanların dönüşümünü, mekanların insanı nasıl değiştirdiğini araştırmak, mekanları farklı grupların buluşma alanı olarak ele almak ve ağ ların yeni zeminlerde nasıl örüldüğü gibi temel konuların değerlendirilmeye başlanması birçok düşünürün 70 lerden itibaren kurmuş olduğu teorik çerçeve ekseninde gerçekleşir. 70 lerden itibaren sosyal bilimler mekan üzerinden yeniden okumaların yapıldığı yeni metodolojik yaklaşımı doğurmuştur. Lefebrve mekanın küreselleşme ile dönüşümünü ilk yakalamış düşünürlerden bir olarak bu alanda ürettiği eserler ile mekanın yeni algısını ve ne şekillerde üretildiğini eserlerinde sunmuş ve bu alandaki teorik çatının kurulmasında öncü bir rol üstlenmiştir. Onun mekanı üreten ve üretilen bir olgu olarak değerlendirmesi ile yepyeni bir literatür hayat bulur. Toplumsal mekanın doğuşu ve tarihini inceleyerek günceli ve geleceği sezme girişimi ile tarihçilere de yeni bir kapı aralayacaktır. Lefebvre Marksist gelenekte mekanın bir üstyapı olarak görüldüğünü fakat mekanın mülkiyet ilişkilerinin içerisinde ve üretici güç ve işbölümleriyle de ilintisinin yadsınamaz olduğunu vurgular. Yöntem olarak Marksist analiz ve yönelimi terketmeksizin ona yeni kavramlar getirerek, analizi genişletip derinleştirir. Böylelikle Marksist yaklaşımın içinde kalarak ve ona mekan

12 116 ÇYYD, 26(2) Nisan 2017, s boyutunu da ekleyip daha da derinlik kazandırarak teorinin temellerini oluşturur. Kendisinin de Hegel in söylemini vurgulayarak belirttiği üzere bir kavram ancak belirttiği şey tehdit altında olduğunda, sonuna dönüşümüne yaklaştığında ortaya çıkar. (Lefebvre, 2014: 24). Mekanın analiz edilen bir kavram olarak ortaya çıkması neo-liberal politikaların mekanları dönüştürdüğü ve sonuna hazırladığı bir dönemde ortaya çıkmıştır. Bugün mekana dair her türlü çalışmanın her alanda çokça üretildiği göz önünde bulundurulursa bu tespit kulağa oldukça olağan gelebilir. Ancak Lefebvre mekan, hatta toplumsal mekan ve onun tarihsel dönüşümü dediğinde bu tüm kulaklar için yeni bir söylemdi. İlk etapta yoğun olarak Fransızca yayınlanmış olan teorik çalışmalar içerisinde Bourdieu ve de Certeau yu da belirtmek gerekir (Lefebvre, 1968; 1970; 1974; Bordieu, 1979; 1980; 1990; Soja, 1990). Özellikle 90 ların başında, bu düşünürlerin eserlerinin İngilizce çevirilerinin yayınlanması ile birlikte bu yaklaşım şehir ve mimarlık çalışmalarında kullanılmaya başlanmış, buradan da kent tarihi çalışmalarına sirayet etmiştir. Osmanlı kent tarihçiliğinde de mekan analizinin kavramsal çerçeve olarak kullanılarak çalışılması günümüzün önemli mimari ve sanat tarihçileri tarafından gerçekleştirilmiştir. Heghnar Watenpaugh'un 16. ve 17. yüzyıl Halep üzerine doktora tezi ve kitabı, Richard van Leeuwen'in Şam üzerine çalışması, Çiğdem Kafesçioğlu nun Lefebvre in kurgulanan, temsil edilen ve yaşanan mekanların üçlü etkileşimine dair teorisi çerçevesinde iskeleti oluşturulumuş doktora tezi ve kitabındaki İstanbul analizi, The Ottoman City and Its Parts kitabı makaleleri, Maurice in Osmanlı Kenti: Osmanlı İmparatorluğunda XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi bu alanda verilmiş ilk ve önemli eserlerdir (Watenpaugh, 2004; Leeuwen, 1999; Kafesçioğlu, 2009; Bierman, Abou-El-Haj ve Prezios, 1991; Cerasi, 1999). Kafesçioğlu nun özellikle İstanbul kent mekanın erken modern dönem Osmanlısında nasıl algılandığına dair yaptığı aydınlatıcı çalışmalar literatüre önemli katkılar sunmuştur. Kafesçioğlu 16. yüzyıl sonu ve 17. yüzyıl başlangıcının şehir tasvirleri ve kentliliğin Osmanlı tarihçileri tarafından çiziliş biçimlerinde yeni bir devir olduğunu dönemin belli başlı eserlerini inceleyerek tespit etmiş bunu erken modern dönemde mekânsal pratiklerin değişimine ve bu dönemde ortaya çıkmış sosyal ve politik dinamizmin fiziksel alana da yansımasına bağlamıştır (Kafesçioğlu, 2014, 17-35). Bir diğer çalışmasında 16. ve 17. yüzyıl seyahatnameler ve menzilnamelerinde benzerlik gösteren çizgisel mekan anlayışından bahseder (Kafesçioğlu, 2011: ). 18. yüzyıl Biladü ş-şam ında yaşamış vakanüvistlerinin mekanı nasıl tahayyül ettikleri de benzer bir soru ile kent tarihine ışık tutmuştur (Sajdi, 2014: ). Mimari eserlerin kentlerin

13 Küreselleşme Öncesi ve Sonrası Osmanlı Kent Tarihçiliği 117 ekonomik yapısını değiştirme biçimleri ve ekonominin işlediği mekanlar olarak bu eserlerin tasarlanışını gösteren çalışmalar da mekânsal kent anlatıları kapsamında değerlendirilmelidir (Thys-Şenocak, 1998: 58-70; Kafesçioğlu, 1999: 76-96). Kentlerde ortaya çıkmış yeni mekanlar, yeni yaşam alanları, bu alanlarda alt kültürün nasıl oluştuğu literatürdeki önemli konular arasındadır. Burada en çok çalışılmış mekanlardan biri olarak kahvehaneden bahsetmek gerekmektedir. Kahvehanenin erken modern dönemde Osmanlı kentlerinde sosyal ilişkilerin yeniden düzenlenmesine yol açan yeni bir yaşam mekanı olarak ortaya çıkmış olması ve bunun kentli kimliği üzerine yapmış olduğu etki kent tarihçiliğindeki çarpıcı konulardan biri olmuştur (Kafadar, 1980; Kırlı, 2000: 58-79; Çaksu, 2007: ; Yaşar, 2009, Değirmenci, 2015: ). Kahvehanelerin yeni kent mekanlarına dönüşmesine paralel olarak gecenin yaşam alanı haline gelmesi ve gecenin tarihinin çalışılması da bu alanda ilham veren yeni bir yaklaşımdır (Kafadar, 2014: ). Kentlilerin yeni ihtiyaçları ekseninde işlerlik kazanan ve gündelik hayatın yeni bir form kazanmasında etkide bulunan diğer mekanlar ise bahçeler ve çeşme inşaları ile daha da canlılık kazanmış kent meydanları olmuştur (Hamadeh, 2007; Hamadeh, 2011: ). İstanbul hamamları Nina Ergin tarafından detaylı olarak çalışılmış ve hamamların 18. yüzyıl İstanbul undaki mekânsal dağılımı GIS sistemi ile haritalandırılmıştır. Ergin yayınlarında 1730 Patrona Halil isyanın bastırılmasından sonra protestolara katılmış gruplar arasındaki sosyal ve politik bağları tespit etmişçesine hamamları gözetim altına alan Osmanlı devletinin hamamlara dair tuttuğu kayıtları inceler. Bu kayıtlar üzerinde yapılan çalışmalar muhalif Arnavut gruplarının sadece etnik bir bağ ile değil mesleki bağ ile de bir network kurduklarını ve İstanbul un özellikle sur içindeki hamamlarda yoğunlaştığını tespit edebilmiştir (Ergin, 2015: ). Kent ekonomilerinin devlet ekonomisinden daha bağımsız tutularak mikro ölçekte çalışılması, esnafın kullandığı ekonomik ağlara ve iktidar ilişkilerine dikkat eden ve emeğin nasıl kullanıldığını bunun kentsel mekandaki dağılımı ve yansımalarını inceleyen yaklaşımlar, sosyal ve ekonomik tarihçilerin günümüz Osmanlı kent tarihçiliğine kattığı zenginlik olmuştur. Bu alanda verilmiş son ve en güzel örneklerden bir tanesi Suraiya Faroqhi nin derlediği Bread from the Lion s Mouth eseridir. Faroqhi, kitabın giriş kısmına otuz kırk yıl önce Osmanlı esnaflarının popüler bir konu olacağının tahmin edilemeyecek bir gelişme olduğunu söyleyerek başlar ve bunun olası sebepleri arasında daha az saldırgan ve tüketim merkezli olmayan, tam tabiriyle benign iyi huylu bir üretim ortamına olan merakı sayar (Faroqhi, 2015: 1). Bu tespit günümüzde çok uluslu sermaye karşısında ezilen kent esnafının tam kalbinden tutmuş görünüyor. Osmanlı esnafının üretim biçimleri son dönemin revaçta konuları olması kent tarihçiliğine de şüphesiz bir ivme kazandırmıştır. Özellikle mekan teması

14 118 ÇYYD, 26(2) Nisan 2017, s üzerinden devam edecek olursak esnaf gruplarının mekânsal dağılımı, bu grupların sosyal, etnik ve politik ilişkilerinin bu mekânsal düzlemde değerlendirilmesi kentsel mekanın kullanımı ve kente gelen göç dalgalarında bu ilişkilerin önemi oldukça ilgi çekici araştırma konuları olmuştur (Ergin, 2011: ; Başaran ve Kırlı, 2015, ; Baer, 2004: ). Sosyal kontrol ve disiplin ve bunun kent mekanlarında nasıl yaşandığına dair önemli çalışmalar son yıllarda İstanbul zemin alınarak yapılmıştır (Sariyannis, 2006: ; Ginio, 1998: ; Zarinebeaf, 2010; Başaran, 2014; Schull, 2015; Çokuğraş, 2016). Fariba Zarinebeaf, Betül Başaran ve Kent Schull Foucault nun tanıttığı soykütüksel yaklaşım ve suç ve cezanın analizleri ile modern devlet doğuşunu bunun kentli birey üzerinde hatta bireyin bedeni üzerinde yarattığı etkiye dair yapmış olduğu ve sosyal bilimlerde yeni bir çığır açan çalışmalarının Osmanlı tarihçiliğindeki olumlu etkileri olarak değerlendirmek mümkündür. Tüm bunlar ekseninde Ali Yaycıoğlu nun 2014 te Standford Üniversitesinde organize etmiş olduğu Osmanlı Topolojileri: Erken Modern Dönem İmparatorluğu nda Mekansal Deneyim ve Sonrası konferansı alandaki bu ilgiyi ifade etmesi ve sistematize etmesi açısından değerli bir girişimdir. Konferansta erken modern dönem Osmanlılarının mekanı nasıl düşündükleri ve hayal ettikleri, kendi bulundukları mekanların topografyasını nasıl değerlendirdikleri, Osmanlı nın haritacı ve coğrafyacıları, 15. yüzyıldan itibaren yeni bir kent mekanı kavramının oluşumu, mimari üzerinden kent tarihlerinin yeniden yazımı, elit kültürün bir parçası olan meclislerin alternatif coğrafyalara, hukuk ve para sirkülasyonu gibi konuların alternatif mekânsal analizlere dönüşmesi; Osmanlı buzul çağı ve bunun sosyal ve siyasi tarihe etkisi; ve tüm bu mekânsal çalışmaların ne şekilde dijital teknoloji kullanılarak yeni tarih yazıcılığında kullanılabileceğine dair önemli sunumların ve tartışmaların yer aldığı ilk platform olmuştur. 7 Bu platformun son yirmi yıldır Osmanlı kent tarihçiliğinde atılan temellerin üzerinde durduğunu söylemek yanlış olmayacaktır Bu konferans sonrasında Cemal Kafadar ve Ali Yaycioglu tarafından hazırlanan ve 2018 de basılması hedeflenen derleme, Ottoman Topologies: Production of Space in an Early-Modern Empire, erken-modern Osmanli Dunyasi na Lefebvre in Mekanın Üretimi adlı eserinde önerdiği çevçeveyle yaklaşmayı önermektedir. Kafadar ve Yaycıoğlu na göre bu çervçeve Osmanlı dünyasındaki mekansallıkları farklı üretim sürecleri olarak ele alır ve yaşanan mekan, tasarlanan ve dönüştürülen mekan ve tahayyül edilen mekan arasında keskin analitik ayrımlara girmeden, yaşamı, tasarımı ve tahayyülü mekanın üretimi süreci içinde entegral eylemler olarak görür. Aynı zamanda, Kafadar ve Yaycıoğlu Osmanlı İmparatorluğunun varsayılan teritoryallığını sorgular ve Osmanlı imparatorluk mekanının imparatorluk ile yerelliklerin, güç ve doğanın, şehir ve kırsalın, ölülerin ve yaşayanların, yaşam tasarımı ile ahiret tahayyülün birbiri ile dinamik bir etkileşimi ve entergrasonu içinde müzakere edildiğini ve üretildiğini iddia etmektedirler.

15 Küreselleşme Öncesi ve Sonrası Osmanlı Kent Tarihçiliği 119 Farklı Kent Kimliklerinin Araştırılması Hem genel anlamda bu çağın tarihçiliğinde hem de Osmanlı çalışmalarında yeni mekanlar kadar bu mekanları dolduran ve dönüştüren yeni aktörler de araştırmaların ilgi odağı olmuştur. Yeni aktörler çerçevesinde genel anlamda Osmanlı tarihçiliğini ve özelde Osmanlı kent tarihçiliğini değerlendirecek olursak bu süreç alt grupların ve azınlık veya marjinal grupların çalışılması ile başlatılabilir. Böylelikle Hourani nin çalışmalarında eksik görülen alt gruplar daha yakından tanınmaya başlanmış, Foucauldian bir tavırla bu aktörlerin kurmuş olduğu mikro iktidar ilişkileri araştırılmıştır. Kentsel aktörleri merkez alarak onların iktidar ağlarını ve kentte sahip oldukları ve olamadıkları haklar dahilinde ne gibi ilişkiler geliştirdiklerini görmek yeni bir yaklaşımdır. Kadının ve toplumsal cinsiyet çalışmalarının kentsel mekanlarda ve/veya kentsel mekanlarla kurulan ilişki bağlamında çalışılması gibi (Tuğ, 2012: ; Balsoy, 2013, İpşirli-Argıt, 2014; Dursteler, 2011; Buturovic ve Schick, 2009; Zilfi, 1997; Zilfi, 2012; Peirce, 2003; Ergin, 2014: ). Toplumsal cinsiyet ve cinsel kimliklerin kent mekanlarında yansımalarının ne şekilde görüldüğü sorusu da yeni kent tarihçiliğinde yerini bulmuştur (Schick, 2002; Sariyannis, 2008: 37-65; Değirmenci, 2015: 25-55; Delice: 2015: ). Yeniçerilerin bir kent kimliği olarak değerlendirilmesi de bu revizyonist tarihçiliğin bir uzantısı olarak görülebilir ki bu alanda da son yirmi yılda geniş bir literatür oluşmuştur (Kafadar, 2007: ; Kafadar, 1991: ; Quataert, 1993: ; Sunar, 2009: ; Turna, 2012: 21-42; Spyropoulos, 2014; Wilkins, 2010; Sel Turhan, 2014; Yılmaz, 2015: ). Askeri aktörlerin kent mekanlarındaki hareketini takip eden bu tarihçilik askerlerin kentliler olarak nasıl hareket ettiği, sosyal ve ekonomik entegrasyonu üzerinde durmuştur. Kent protestoları bu kapsamda araştırılan önemli bir konu olmuş, geleneksel tarihçilikte yeniçeri isyanları ve hatta bozgunculuğu olarak üstünkörü bahsedilmiş sosyal patlamalara farklı bakışlar sunma çabasına girişilmiştir (Yi, 2011: ; Sariyannis, 2008: ; Yıldız, 2014: 37-57). Tabii ki Osmanlı kentlerinde ortaya çıkmış protestolara bakış sadece askerin rolünü incelemekle kalmamış dilekçe yazma, devlet politikalarına popüler tepkiler ve gösteri/isyan gibi protestonun diğer formları ve katılımcıları üzerine de Osmanlı tarihçileri yeniden düşünmeye başlamıştır (Grehan, 2003: ; Sariyannis, 2005: 1-17; Gara, Kabadayı, Neumanss, 2011). Kentlerin neo-liberal çağda birer markaya dönüştüklerini, bu eksende hem uluslararası sermayenin rant aracı haline geldiklerinden hem de içi boşaltılmış bir özgün kültür kavramıyla Disney diyarına çevrildiklerinden bahsetmiştik. Fakat gene bu yüzyılla parlayarak öne çıkan bir gelişme ise farklı kültürlerin ve sosyal tabakaların aynı anda hem kent içinde hem de diğer kentlerdeki benzer gruplarla yatay küresel ilişkilere geçiyor olmasıdır. Zenginler zenginlerle,

16 120 ÇYYD, 26(2) Nisan 2017, s göçmenler göçmenlerle, aktivistler de aktivistlerle buluşabilmekte yeni kent mekanı bu buluşmaların merkezi haline gelmektedir. Bu dinamizm geçmişte farklı grupların nasıl bir arada durduğuna dair bir merak uyandırmış olmalıdır. Farklı dini grupların aynı kent içinde bir arada bulunma biçimlerinin araştırılmasında kent mekanlarının bu çok kültürlülüğü günümüz insanına her gün sunuyor olmasının etkisi bulunmaktadır. Bu alandaki iyi örneklerden bir tanesi Mark Mazower ın Hıristiyanlar, Müslümanlar ve Yahudiler açısından bakarak incelediği Selanik tarihidir (Mazower, 2004; Gradeva, 2004; Akyalçın Kaya, 2014: ; Dumont ve Georgeon, 2000; Smyrnelis, 2005; Smyrnelis, 2006). 9 Özellikle son on yıldır kültürlerarası kimliklerin çalışılması küresel dünya siyasetinin etkileri ile yakından ilişkilidir. Bu literatürde diplomatlar, çevirmenler, tüccarlar, misyonerler, din değiştirenler ve hatta korsan ve casuslar gibi kültürler arasında geçiş yaşayabilmiş ve farklı kültürlerle yoğrularak var olabilmiş kişi ve gruplar araştırılmakta ve bulgular tarih meraklıları arasında büyük bir ilgiyle karşılanmaktadır (Brumett, 2015; Rothman, 2011; Rothman, 2012: 39-80; Gürkan, 2015: ; Kristic, 2011; Kristic, 2013: ). Bu kişiler ve/ya gruplar akrabalık ve iş bağlantılarını toplumlar arası kullanabilen, hareketli ve çok dilli aktörler olarak karşımıza çıkıyor. Özellikle Akdeniz coğrafyası üzerine yoğunlaşan bu revizyonist literatür geçmişte Akdeniz diplomasisine medeniyetlerin çatıştığı coğrafya olarak yaklaşan eserlerin yerini almış, çatışma alanları değil kaynaşma alanları üzerinden bu coğrafyanın siyasi ve kültürel dinamiklerini inceleyen bir perspektif sunmuşlardır. Bu yaklaşımı benimsemiş tarihçilerin bizzat kendilerinin 11 Eylül ün bu metodolojik farklılıkta bir etki yaptığını belirtmesi son derece çarpıcı (van Gelder ve Krstic, 2015: 96). 11 Eylül son dönemde altı çizilen yeni imparatorluk kavramının oluşumunda önemli bir dönemeç oluşturur. Bunda, Amerika nın geleneksel ulus-devletten emperyal imparatorluğa geçişte, 11 Eylül sonrasında Amerikan Bush yönetiminin güvenlik ve terörizme karşı savaş gerekçeleri ile Afganistan a ve akabinde Irak a girmesi ile iç siyasetinde de milliyetçi bir tavır sergilemeye devam etmesi son derece kritiktir (Harutoonian, 2006: 7-9). Bu dönemde benimsenmiş Huntington ın medeniyetler çatışması tezine karşı söylem olarak geliştirilmiş kültürel aracılık Akdeniz tarihçiliğinde merkezi bir konuma oturmuştur. Natalie Rothman Atlantik e odaklanmış Yeni Dünya imparatorluklarının çalışmasında önemli bir yer tutan kültürel aracılılık 9 Yakın zamanda yayınlanan bir makalede Karen Barkey ve George Gavrilis Osmanlı millet sisteminin yaratmış olduğu topraksız din ve etnisite merkezli özerk yapıların ulus devlete geçişte ne şekilde devamlılık arz ettiğini inceler. Hatta millet sisteminin neo-liberal sürecin ve ulus-devlet modelinin sürüklenmiş olduğu çıkmazda çözüme ışık tutan bir tarihi örnek olup olmayacağı sorunsalını tartışır. (Barkey ve Gavrilis, 2015: 24-42)

17 Küreselleşme Öncesi ve Sonrası Osmanlı Kent Tarihçiliği 121 kavramını tekrardan ele almış, bu coğrafyadaki çatışmaların Eski Dünyadaki dinamikleri de içeriyor olmalarından dolayı oluşturdukları girift tablo incelenirken Eski Dünyanın yani 16. ve 17. Yüzyıl Akdeniz inin dinamiklerini, değişen Doğu ve Batı kavramlarının nasıl deneyimlendiğini, imparatorluklar arası tebaayı, ve onların bağlı olduğu kurumsal zemini incelemiş, transkültürasyon, karışmışlık, melezlik, çoğulluk gibi kavramların sadece Yeni Dünyada değil Akdeniz de de görüldüğünü vurgulamıştır (Rothman, 2011: 4-5). Bu yeni yaklaşımın aktörleri üst düzey bürokrat ve diplomatlar değil, aşağıdan tarih yapma kaygısını da gözeterek yukarda belirttiğimiz aracı çokkültürlü, imparatorluklar arası kişilerdir. Kendi kökenlerinden çıkıp dil, din ve etnik farklılıkları aşarak başka kültürler içinde yaşayan bu gruplara tam da iletişim ve ulaşım devrimlerinin yaşandığı ve fiziksel ve kültürel hareketliliğin son derece arttığı bu çağda ilgi duyulması tesadüfi değildir. Kültürler arası geçiş yapabilmiş kimliklerin çalışılmasında büyük kentlerin gene bu kimliklerin etkileşimde bulunduğu temel mekanlar olarak ortaya çıktığını görmekteyiz. Bu kentler arasında en önemlileri de Venedik ve İstanbul dur. Neo-liberalizm kentlerin değişik sosyal grupların mekânsal ayrışımını tetikleyen bir ekonomik yapıdır. Kentsel girişimcilerin pazarladığı yeni yaşam tarzı, inşaat ekonomisi etrafında döner; kentler rezidanslar, alış veriş merkezleri finans, kültür ve turizm mekanları ekseninde tasarlanırken yoksulların kent dışına atıldığı nezihleştirme projeleri birçok kentte hızla yaşama uyarlanmıştır. Bu kentsel girişimcilik kapsamında ise kentlerin doğal kaynaklarının hızla tüketilmesi ve/veya yok edilmesi geçmişteki kentlerin eko-sistemleri üzerine düşünmeyi gerekli kılmış, kentte tarım, suyun kullanımı, gibi hususlar konusunda bir merak uyanmaya başlamıştır. Bursa da böcek yetiştirebilmek, Adana da pamuk ekebilmek, İstanbul da kent içi tarımın ve bostan kullanımının boyutlarını değerlendirmek gibi aslında Osmanlı tarihçiliğinde çalışılmış konuları tekrardan değerlendirme ihtiyacını doğurmuş gibi duruyor. 10 Bu süreci yeni ortaya çıkmış olan bir dal olarak kabul edebileceğimiz çevre tarihçiliği veyahut eko-tarihin bir alt kolu ve onun kent tarihine bir yansıması olarak değerlendirmek yerinde olacaktır Uludağ Üniversitesinden bir ekibin Bursa ipekçiliği üzerine yürüttüğü sürecinde Bursa da koza üreticiliği ve ipekli dokumacılık sektörünün sosyo-ekonomik durumu adlı TUBİTAK projesi buna güzel bir örnektir. Bilgin, (2010: 86-97) 11 İklim değişimi, ozon tabakasının delinmesi, yağmur ormanlarının ormansızlaşması, kuraklaşma, su politikaları, hava kirliliği gittikçe daha büyük tehdit oluşturan sorunlar haline gelmiş sadece hükümetler değil, birçok sivil toplum örgütü, kişiler ve gruplar bu sorunlarla ilgili çözüm süreçlerinde rol almaya başlamışlardır. Bazı tarihçilerin ise bu aktif gündemin etkisinde ekolojik değişimlerin tarihi dönüşümlerde nasıl etkileri olduğu konusuna yoğunlaşmaya başladıkları görülmektedir. Osmanlı topraklarını çalışma alanı olarak seçmiş bazı çevre tarihçilerini şöyle sıralayabiliriz: Mikhail, 2011); White (2011); Ayalon (2014). Osmanlı çevre tarihçiliğinin değerlendirmesi için bknz. İnal, (201: 1-26).