2

Transkript

1

2 2

3 3

4 4

5 Mustafa Kemal Atat rk 1881 Ð

6 İÇİNDEKİLER ORGANİZASYON ŞEMASI ÖĞRETİM YILI BAŞLANGICI SOSYOLOJİ DERSİNE YÖNELİK TUTUM ÖLÇEĞİ ÜNİTE: SOSYOLOJİYE GİRİŞ A. SOSYOLOJİNİN ÖZELLİKLERİ VE DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİSİ B. TOPLUMU OLUfiTURAN ÖGELER C. SOSYOLOJ N N BA IMSIZ B R B L M HÂL NE GEL fi Ç. SOSYOLOJ K ARAfiTIRMALARDA KULLANILAN YÖNTEMLER D. TÜRK SOSYOLOGLARININ SOSYOLOJ YE KATKILARI DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI ÜNİTE: BİREY VE TOPLUM A. YAŞAM BOYU TOPLUMSALLAŞMA Toplumsallaşma Toplumsallaşma Sürecini Etkileyen Unsurlar B. TOPLUMSALLAŞMANIN AŞAMALARI C. TOPLUMSALLAŞMANIN TOPLUMSAL İLİŞKİLERE ETKİSİ Ç. TOPLUMSAL STATÜ, ROL VE SAYGINLIK D. TOPLUMSAL DEĞERLER VE NORMLAR E. TOPLUMSAL KONTROL F. TOPLUMSAL SAPMA G. STATÜ VE ROLLERİN TOPLUMSAL YAŞAMDAKİ ÖNEMİ DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI ÜNİTE: TOPLUMSAL YAPI A. TOPLUMSAL YAPIYI OLUŞTURAN ÖGELER Toplumsal Yapı Köy, Kent, Metropol ve Millet Atatürk ün Millet ve Halk Anlayışı B. TOPLUMSAL ETKİLEŞİM TİPLERİ C. TOPLUMSAL TABAKA VE TABAKALAŞMA Ç. TOPLUMSAL HAREKETLİLİK DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI

7 4. ÜNİTE: TOPLUMSAL DEĞİŞME VE GELİŞME A. TOPLUMSAL DEĞİŞME B. TOPLUMSAL DEĞİŞMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER C. BİLİM, TEKNOLOJİ VE KİTLE İLETİŞİM ARAÇLARININ DEĞİŞMEYE ETKİSİ Ç. MODERNLEŞME VE TOPLUMSAL DEĞİŞME D. KÜRESELLEŞME VE TOPLUMSAL DEĞİŞME E. TOPLUMSAL GELİŞMENİN ÖGELERİ Toplumsal Gelişme Atatürk İnkılapları İle Gelen Köklü Değişmeler F. TOPLUMSAL BÜTÜNLEŞME VE ÖNEMİ G. TOPLUMSAL ÇÖZÜLME H. TOPLUMSAL ÇÖZÜLME NASIL ÖNLENİR? DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI ÜNİTE: TOPLUM VE KÜLTÜR A. KÜLTÜRÜN FARKLI ANLAMLARI B. KÜLTÜRÜN ÖGELER C. KÜLTÜRÜN KAZANILMASI, İŞLEVLERİ, ÖNEMİ VE SOSYAL BÜTÜNLEŞMEYE KATKISI Ç. KÜLTÜRE İLİŞKİN KAVRAMLAR D. TOPLUMLARIN KÜLTÜREL TUTUMLARI E. KÜLTÜRLER ARASI ETKİLEŞİM VE KÜLTÜRÜMÜZ DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI ÜNİTE: TOPLUMSAL KURUMLAR A. KURUM KAVRAMI B. TOPLUMSAL KURUMLARIN İŞLEVLERİ C. AİLE, TOPLUMSAL YAŞAM VE TOPLUMSALLAŞMA Ç. EVLİLİK VE BOŞANMA D. EVLİLİKTE ARANAN KOŞULLAR E. FARKLI TOPLUMLARDAKİ AİLE YAPILARI VE TÜRK AİLE YAPISI F. KADININ AİLE VE TOPLUM İÇİNDEKİ KONUMU G. ATATÜRK ÜN KADIN HAKLARINA VERDİĞİ ÖNEM H. EĞİTİM KURUMUNUN ÖNEMİ I. ATATÜRK ÜN EĞİTİM KONUSUNDAKİ GÖRÜŞLERİ

8 İ. TOPLUMSAL KURUM OLARAK DİN J. DİN VE LAİKLİĞİN ATATÜRKÇÜ DÜŞÜNCE SİSTEMİNDEKİ YERİ K. EKONOMİNİN TOPLUMSAL YAŞAMDAKİ ÖNEMİ L. EKONOMİNİN TEMEL ÖGELERİ M. ATATÜRK ÜN EKONOMİK SİSTEMLERLE İLGİLİ GÖRÜŞLERİ N. SİYASET KURUMU O. SİYASAL YÖNETİM ŞEKİLLERİ Ö. DEMOKRASİ P. ATATÜRKÇÜ DÜŞÜNCE SİSTEMİNDE VATANDAŞLIK, HAK VE SORUMLULUK DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI EKLER SÖZLÜK CEVAP ANAHTARI KAYNAKÇA GÖRSEL KAY NAK ÇA

9 ORGANİZASYON ŞEMASI Te mel Kav ram lar Ko nu da ge çe cek ve an la mı üze rin de du ru la cak olan kav - ram la rın top lu hâl de gö rül me - si ni sağ lar. Et kin lik Ko nu nun iş len me si ne yar dım - cı ola cak ve da ha iyi an la şıl ma sı - nı sağ la ya cak çe şit li tek nik le ri kap sa yan ça lış ma lar dan olu şur. Ç. TOP LUM SAL HA RE KET L L K TEMEL KAVRAMLAR Top lum sal ha re ket li lik KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Di key ha re ket li lik Afla da bir ka ri ka tür ve so ru lar ve ril mifl tir. Ka ri ka tü rü in ce - Ya tay ha re ket li lik le ye rek so ru la r ya n t la y n z. 1. Ka ri ka tür de ki adam ne yap mak ta d r? 2. Bu nun bir ha re ket li lik du ru mu ol du u söy le ne bi lir mi? Ne de - ni ni aç k la y n z. 3. Jo seph Fich ter Top lum sal ha re ket li lik aç k, bir lik sel bir top lum ti pi nin özel li i dir. 13 de mifl tir. Bu söz, top lum sal ha re ket li li in han gi top lum lar da gö rü le bi le - ce i ni vur gu la mak ta d r? 4. Bir li se mü dü rü nün ge nel mü dür ol ma s, çok zen gin bir ki fli nin if - las ede rek kü çük bir es naf ol ma s bi rer ha re ket li lik ör ne i dir. Bu ör nek ler den ha re ket le, ka ri ka tür de ki du ru mu da göz önü - Ka ri ka tür 3. 6: (Me di Be lor ta ja) ne ala rak top lum sal ha re ket li li i na s l ta n m la ya bi lir si niz? Di key ve Ya tay Ha re ket li lik A. Afla da ki met ni oku yu nuz, bil gi no tun dan da ya rar la na rak 69. say fa da ki so ru la r ya n t la y n z. n san la r n fi zik sel me kân da ya da fark l top lum sal sta tü ler ara s n da yer de ifl tir me le ri ne top lum sal ha - Bi li min Gur bet Kuş la rı re ket li lik ad ve ri lir. Top lum sal ha re ket li li i ar t ran ve An ka ra Ti ca ret Oda s, son ra po run da yurt d - azal tan du rum lar flöy le s ra la na bi lir: fl n da oku yan an cak ken di le ri ne ülkelerinde ge - Sa na yi lefl me gi bi h z l top lum sal de ifl me du - rek li çalışma ortamı ve ekonomik koşullar sa la - rum la r ha re ket li li i ar t r r. na ma d için ora da kal ma y ter cih eden ün lü Si ya sal, eko no mik, din sel ve ya bafl ka ni te lik te - be yin le ri bi li min gur bet kufl la r di ye ad lan d r - ki de ifl me ler, k sa sü re li bi le ol sa h z l top lum sal ha - d. Bu na gö re Tür ki ye, be yin gö çü en faz la olan re ket li lik dö nem le ri ya ra t r. otuz iki ül ke ara s n da yir mi dör dün cü. Tür ki ye den göç eden ün lü be yin ler, ül ke le - E i tim ola nak la r n n art ma s ve ge le nek, gö re - rin den kop tuk la r n dü flü nü yor lar m? fl te bu so - nek le re ba l l n n azal ma s, ha re ket li li i ar t r r. ru la r göç eden sü per be yin ler lis te si nin en bafl - Top lum sal ha re ket li lik, ya tay ve di key ha re ket li lik la r n da yer alan bir bi lim in sa n na yö nelt tik. He - ol mak üze re iki bi çim de gö rü lür. nüz otuz ye di ya fl n da ve üç y l d r Ya le (Yeyl) Di key ha re ket li lik: Top lum sal ya p da, ta ba ka lar Üni ver si te sin de be yin ve da mar cer ra hi si bö lüm ara s n da ki inifl ç k fl la ra di key ha re ket li lik ad ve ri lir. bafl kan l n yü rü ten Mu rat Gü nel, bu ko nu da Di key ha re ket li lik, afla ma afla ma ola bil di i gi bi s ç - Ama c m, elim de me fla ley le Tür ki ye yi ay d n lat - ra ma lar bi çi min de de ger çek le fle bi lir. Ge nel lik le bü - mak t. di yor. Ga zi Ya flar gil den son ra be yin cer - rok ra tik ya p da ki top lum lar da afla ma afla ma, eko no - ra hi sin de dün ya ça p n da ki ikin ci uz man olan mi ku ru mu nun önem li gö rül dü ü top lum lar da s ç ra - Gü nel, kal bi Tür ki ye için çar pan, ül ke si ne na s l ma lar bi çi min de di key ha re ket li lik gö rü lür. Ko nu ya Ha zır lık Öğ ren ci le rin ko nuy la il gi li dü - şün me le ri ni, ne ler bil dik le ri nin far kı na va ra bil me le ri ni sağ la ma - ya yö ne lik ha z r l k ça l fl ma la r n kap sar. Bil gi No tu Ko nuy la il gi li bil gi le rin ve ril di ği me tin dir. 68 Be yin F r t na s Farklı düşüncelerin ortaya konulmasını sağlayan, düşündüklerini söyleme ve başkalarını dinleme becerisinin gelişmesini amaçlayan bölümdür. Mü na za ra Ya pa lım Konuya farklı açılardan bakmayı, kendi tezini savunma becerisini geliştirmeyi ve tartışma sanatının inceliklerini kazandırmayı amaçlayan bölümdür. Mo dern lefl me; kül tür, sa nat, bi lim ve tek no lo ji gi bi alan lar da ya fla m m z han gi yön de ve na s l et ki le - mek te dir? Yukarıdaki konuyla il gi li on befl da ki ka sü re cek bir be yin f r t na s ya p n z. Ön ce ko nu yu bir kaç da ki ka dü - flü nüp et kin li i öy le bafl la t n z. Söy le nen fi kir le ri bir iki söz cük le özet le ye rek tah ta ya ya z n z. Her tur da yal - n z ca bir fi kir söy le yi niz. Fik ri niz yok sa Ge çi niz. di ye bi lir, son ra ki tur da dü flün ce ni zi yi ne söy le ye bi lir si niz. On da ki ka n n so nun da et kin li i so na er di ri niz. Et kin lik s ra s n da elefl ti ri ve yo rum yap ma y n z. Et kin li in so - nun da tah ta da ya z lan fi kir le ri grup lan d r n z ve so nu ca ulafl ma ya ça l fl n z. A. Bü yü k an ne ve bü yük ba ba n z n dö nem le rin de afla da ki ko nu lar da ilifl ki le ri be lir le yen gö re nek ve âdet le ri ya z n z. Ev len me de efl se çi mi Ev len me de otu ru la cak yer se çi mi Ev len me bi çi mi Ev li li in bo zul ma s B. Ay n ko nu lar da gü nü müz de ilifl ki le ri be lir le yen gö re nek ve âdet le ri ya z n z. C. Mo dern lefl me nin ai le ku ru mun da ki de i fli me et ki le ri hak k n da ç ka r m lar da bu lu nu nuz. Ç. Yap t n z ç ka r m lar dan han gi le ri afla da ki bil gi no tun da yer al mak ta d r? Be lir le yi niz. Sa na yi Top lum la rı Mo dern lefl me, ge ri kal m fl top lum la r n eko no mi, bi lim, kül tür, top lum sal dü zen le nifl gi bi alan la r n - da gü nü müz bi lim ve tek no lo ji si nin ola nak ver di i en ge lifl mifl afla ma ya gel me ça ba ve öz lem le ri ni an - lat mak için kul la n lan bir kav ram d r. Mo dern top lum la r n or ta ya ç k fl n da sa na yi lefl me et ki li ol mufl tur. Sa na yi lefl me, bu har ya da elek trik gi bi güç kay nak la r n n kul la n m na da ya nan ma ki ne lefl mifl üre ti min or ta ya ç k ma s y la bafl lar. Sa na yi top lum la r, mo dern top lum ya da ge lifl mifl top lum lar ad ve ri len top - lum ti pi, ön ce Av ru pa da or ta ya ç k m fl ancak et ki le ri Av ru pa y çok afl m fl t r. Mo dern lefl me, pek çok ko - nu da de i fli me yol aç m fl t r. Mo dern lefl me elefl ti rel, ye ni lik çi, ak l la te mel len di ri len bir ba k fl aç s n n önem ka zan ma s na yol aç - m fl t r. Mo dern lefl me so nu cu öz gür lük, eflit lik ve de mok ra tik at l m ide al le ri önem ka zan m fl, bun lar top - lum sal ve po li tik de i flim sü reç le ri ni ha re ke te ge çir mifl tir. Mo dern lefl me so nu cu üre ti min ve ser vet bi ri ki mi nin art ma s sa lan m fl, üre tim tek no lo ji si nin sü rek li ge lifl ti ril me si yo lu na gi dil mifl tir. Bu da bi li me ge rek si nim du yu lan bir sü reç tir ve tek no lo jik ye ni lik le rin art ar da gel me si so nu cu nu do ur mufl tur. Mo dern lefl me, ül ke ler ara s n da ki gü cü nü art t r ma, ser ve ti ni ço alt ma ve as ke rî alan da üs tün lük sa - la ma mü ca de le le ri ni art t r m fl t r. Kül tü re ya ban c öge ler al n ma l m d r yok sa kül tür tüm öz gün lü ü ile ol du u gi bi kal ma l m d r? Ö ren ci ler, yu ka r da ki ko nu da 30 da ki ka sü re cek bir mü na za ra ya pa cak lar d r. Se çi le cek bir jü ri, grup - la r ders ki ta b n n ek ler k s m n da ki de re ce li pu an la ma anah ta r ile de er len di re cek tir. Ay r ca gru bun ye - ter li lik dü ze yi ay n bö lüm de ki grup de er len me for mu 1 ve grup ta ki her ö ren ci nin de er len dir me si grup de er len dir me for mu 2 ile ya p la cak t r. Her grup üye si, ha z r la d met ni oku ma ya cak, an la ta cak - t r. Mü na za ra bit tik ten son ra afla da ki so ru lar ya n t la na cak, her iki se çe ne in de güç lü ve za y f yön le ri hep bir lik te ye ni den de er len di ri le cek tir. 1. Kül tür ler ara s et ki le flim den ka ç n mak müm kün ola bi lir mi? 2. Siz ce kültürler arası et ki le fli min s n r ne ol ma l d r? 3. Kül tü rel özüm se me nin top lum aç s n dan so nuç la r ne ler ola bi lir? PERFORMANS GÖREV Befl gru ba ay r l n z. Her gru bun 9, 10, 11, 12, 13. yüz y l ve son ra s n seç me si ni sa la y n z. Seçtiğiniz yüz y l da ya fla yan önem li Türk ve s lam dü flü nür le ri nin kül tü re ne gi bi kat k lar da bu lun duk la r n içe - ren bi rer su nu ha z r la y n z. Bu nu ya par ken ön ce o yüz y l da ya fla yan önem li dü flü nür le rin ad la r n ve il - gi len dik le ri ko nu la r ö re ni niz. Son ra kül tü re yap t k la r kat k la r be lir ti niz. Ça l fl ma ya bafl la ma dan ön ce bir ça l fl ma pla n ha z r la ya rak han gi kay nak ve ki fli ler den ya rar la na ca - n z be lir le yi niz. Ça l fl ma y ya par ken ya z l ve gör sel ma ter yal den ya rar la na bi lir si niz. Öne ri ler de bu lu - nur ken ken di ni ze öz gü dü flün ce ler de ge lifl ti ri niz. Ça l fl ma n z n ya z l k s m n el ya z n z la ha z r la y n z, an - la t m bi çi mi ne ve ya z m ku ral la r na dik kat edi niz. Ya rar lan d n z kay nak la r be lir ti niz. Ça l fl ma n z, ki ta - b n z n ek ler bö lü mün de bu lu nan de re ce li pu an la ma öl çe i, grup de er len dir me for mu 1-2, ak ran ve öz de er len dir me form la r y la de er len di ri niz. Ha z r l k sü re niz bir haf ta d r. Afla da başlayıp 115. sayfada devam eden Farklı Kültürlerin Değerlendirilmesi met ni oku yu nuz. Aynı sayfalarda yer alan bil gi no - Her top lu mun ken di ne öz gü bir kül tü rü var d r. tu nu da göz önü ne ala rak so ru la r ya n t la y n z. Bu kül tü rün öge le ri nin bü yük bö lü mü bir bi rin den çok fark l d r. Bir kül tü rün in sa n n n, bafl ka kül tü rün Pa kot lar öge le ri ni ken di al fl k n ol du u kav ram sal çer çe ve - Ken ya da ya fla yan Pa kot Ka bi le si nin nü fu su ye bafl vu ra rak an la ma s müm kün de il dir. Bu ne - k rk bin do lay la r n da d r. Ka bi le hal k, ya fla m n bü - den le ya p la cak en bü yük ha ta, bafl ka kül tür le ri yük ve kü çük bafl hay van ye tifl ti ri ci li i ile sür dü rür. ken di kül tür öl çüt le ri ne gö re yar g la mak t r. Kül tü - Ay r ca sü pür ge otu gi bi ba z ürün ler ye tifl ti rir. Bafl - rel gö re li lik il ke si ge re in ce her kül tür, uy gar l k ve l ca il gi ve et kin lik alan la r s r ye tifl ti ri ci li i dir. Dil - ya flam bi çi mi nin ken di için de de er li ol du u ka bul le rin de bu hay van la il gi li ge nifl bir söz cük da ar c - edil me li, kim se nin on la r yar g la ma ya da hi ye rar - var d r. Pa kot lar, s r la r bi rer gü zel lik sim ge si flik bir dü zen içi ne oturt ma hak k n n ol ma d bi - ola rak gö rür ler. Ka mar ad ve ri len bir bo a cin si, lin me li dir. Çün kü her han gi bir kül tür de ki in san ç n g rak lar la süs le nip ad na ya k lan flar k la r n efl li - dav ra n fl la r, yal n z ca o kül tü rün te mel var sa y m la r in de ki bir tö ren le kut sa n r. Pa kot lar da zen gin lik,

10 Per for mans Gö re vi Öğ ren ci le rin bi rey sel fark lı lık la rı nı dik ka te ala - rak bil gi ve be ce ri le ri ni ey le me dö nüş tür me le ri ni, ger çek ya şa ma ak tar ma - la rı nı sağ la ya cak gö rev - ler dir. Öğ ren ci ler, bu yol - la der sin ka za nım la rıy la il gi li ola rak gün lük ya şam - da ki prob lem le ri na sıl çö - ze cek le ri ni, sa hip ol duk - la rı bil gi ve be ce ri le ri na - sıl kul la na cak la rı nı or ta ya ko yar lar. ya p ve ki fli lik ara s n da pa ra lel lik ku ra rak ki fli lik le rin top lum sal ya p ya, top - lum sal ya p n n da ki fli lik le re et ki si ni or ta ya koy mak ta d r Da vid Ri es man a gö re top lum sal de ifl me han gi in san ti pi nin ya - fla d top lum lar da da ha ya vafl t r ve bu nun ne de ni ne dir? 2. Met ne gö re en h z l top lum sal de ifl me han gi in san ti pi nin ya fla - d top lum lar da gö rü lür? 3. Me tin den top lum sal de ifl mey le il gi li ç kar d n z so nuç ne dir? Bir ör nek le aç k la y n z. B. Aşağıdaki tabloya de ifl me ve ge lifl me ile il gi li bi rer ör nek ya z n z. C. Yaz d k la r n z ar ka dafl la r n za oku ya rak de ifl me ve ge lifl me ara s n da - Fotoğraf 4. 2: David Riesman ki far k bir lik te de er len di ri niz. (Deyvid Rizmın) Kav ram lar Ör nek ler Top lum sal de ifl me ör ne i Top lum sal ge lifl me ör ne i ki si ara s n da ki fark PERFORMANS GÖREVİ Per for mans gö rev le ri nin s n fa su nul ma s n n ar d n dan hep bir lik te afla da ki ko nu la r tar t fl n z. 1. Ele al nan bu lufl, tüm top lum lar da ve tüm za man lar da ay n et ki yi yap m fl m d r? Ne de ni ni aç k la y n z. 2. Söz konusu buluş, kül tü rün ge lifl me si ne ne gi bi kat k lar sağlamıştır? PERFORMANS GÖREV Türk ve s lam dü flü nür le ri ile il gi li per for mans gö rev le ri ni grup söz cü le ri, bir ders saa tin de s n fa sun - duk tan son ra kül tür ler ara s et ki le flim de Türk ve s lam dün ya s n n ye ri ni de er len di ri niz. BİLİYOR MUYDUNUZ? Bi li yor muy du nuz? Ko nuy la il gi li il ginç olay la rın öğrenilmesini sağ lar. HO CA S NAN PA fia Ho ca Si nan Pa fla n n ba ba s H z r Bey, dö ne min ün lü bil gin le rin den di. O, ö re ni mi ne Bur sa da ba - ba s n dan ve Mol la Fe na ri, Mol la Gü ra ni gi bi bil gin ler den ders ala rak bafl la d. Çok ak l l bir ço cuk tu. Her fle yi me rak eder, so rup ö ren me ye ça l fl r d. Du yu or gan la r n n in san la r ya n lt t na ina n r d. Bu inan - c, ba zen ba fl na dert de açar d. Bir gün ye mek yer ken ye mek ka b n n ba k r ol du un dan kufl ku duy - du u nu söy le yin ce da ya na ma yan ba ba s, sof ra y terk et ti. Bu afl r kufl ku cu lu u, ya fl bü yü dük çe ye - ri ni ak l n her fle yi bi le cek güç te ol ma d dü flün ce si ne b rak t. Fa tih in ho ca la r n dan olan Si nan, s tan - bul Sahn Med re se sin de mü der ris lik yap t. Pa di fla h n, ho ca s na duy du u ya k n l k gi de rek art t, ona ve - zir lik ver di. Ar d n dan da onu sad ra zam yap t. Ho ca Si nan Pa fla ya kal sa sul ta n n ho ca s ola rak kal ma y ter cih eder di. Ama sad ra zam l ka bul et - me me si söz ko nu su ola maz d. Ho ca n n sad ra zam l bir y l bi le sür me di. Her fle yi sor gu la y p a r dan al ma s ne de niy le pa di flah ona k z d ve gö re vin den al d. Ya k n olan ki fli le ri de s tan bul d fl na sür dü. Pa - di fla h n bu hak s z dav ra n fl üze ri ne ule ma ayak lan d ve pa di fla ha Ya onu öz gür b ra k r s n ya da biz ki tap la r m z top la y p bu ra y terk ede riz. de di. Bu de mok ra tik ay d n da ya n fl ma s kar fl s n da ça re siz ka - lan Fa tih, Si nan Pa fla y Si liv ri ka d l na ata d. Si nan Pa fla, bi lim ya n n da ede bi yat la da il gi len di. Pek çok Arap ça ve Türk çe ya p t or ta ya koy du. Ya fla m n n son dö nem le rin de ta sav vu fa il gi si ar tan Si nan Pa fla n n en ün lü ya p t la r ara s n da Ta zar ru - at ve Mü na cat sa y la bi lir. 21 PROJE ÇALIfiMASI Tra fik ka za la r n n ül ke miz de yol aç t mad di ve ma ne vi za rar la r arafl t r n z. El de et ti i niz ve ri le ri her han gi bir sa vafl ta ve ri len ka y p lar la kar fl lafl t r n z. Bi lim ve tek no lo ji nin ge tir di i ye ni lik le rin top - lum sal de i fli me et ki si ne ver di i niz bu olum suz ör ne i yo rum la ya rak onu top lu ma ya rar l hâ le ge tir - mek için ne gi bi öne ri ler de bu lu na bi le ce i ni zi be lir le yi niz. Ça l fl ma la r n z da in ter net, Tür ki ye s ta tis tik Ku ru mu ve Tra fik Dai re Bafl kan l ve ri le ri ile bafl ka kay nak lar dan ya rar lanı nız. Pro je ni zi, bir haf ta son - ra s n fa su na cak fle kil de plan la y n z. Pro je ça l fl ma sü re cin de ki ta b n z n ek ler k s m n da yer alan pro- je ta n t m for mu nan ve pro je ha z r la ma kon trol lis te si 1 den ya rar la n n z. 80 KON TROL L S TE S Afla da ve ri len kon trol lis te si ni in ce le ye rek du ru mu nu zu öl çek üze rin de de er len di ri niz. Pu an la r n z top la ya rak bu üni te de ki ek sik le ri niz hak k n da bir fi kir sa hi bi olu nuz ve bun la r ta mam la y n z. Puanlar Kazanımlar Kül tü rün fark l an lam la r n ay rt eder. Kül tü rün öge le ri ni ana liz eder. Kül tü rün ifl lev le ri nin top lum da ki ye ri ni ve öne mi ni ana liz eder. Kül tü rün top lum sal bü tün lefl me ye kat k s n de er len di rir. Kül tü re ilifl kin kav ram la r bir bir le riy le olan ilifl ki le ri çer çe ve sin de de er len di rir. Kül tür len me ve Kül tür lefl me sü re cin de ken di top lum sal kül tü rü nün öne mi ni fark eder. Top lum la r n kül tü rel tu tum la r n, fark l kül tür le re ba k fl aç la r n sor gu lar. Pro je Ça lış ma sı Öğrenilenlerin pekiştirilmesi, araştırmacılık özelliğinin geliştirilmesi amacına yönelik çalışmadır. Pro je için ha z r la n r ken ki ta b n ek ler k s m n da ki pro je ha z r la ma kon trol lis - te si ve pro je ta n t m for mu ö ren ci le re yar - d m c ola cak t r. Kül tür ler ara s et ki le flim de ken di kül tü rü nün ro lü nü de er len di rir. Kontrol Listesi Öğrencilerin konuyu ne kadar öğrendiklerini değerlendirmek için önceden belirlenen ölçütleri kapsar. 119 De ğer len dir me Ça lış ma la rı Öğ re ni len bil gi nin ne de re ce de öğ re nil di ği nin be lir len me si ama cıy la ha zır la nan çok tan seç me li, boş luk dol dur ma lı ve açık uç lu so ru la rı kap sar. Ge le cek Der se Ha zır lık Öğ ren ci le rin ge le cek ders iş le ne cek ko nuy la il gi li ya pa - cak la rı ha zır lık la rı kap sar. Ata türk ün la ik lik le il gi li söz le rin den ve fo to raf la r n dan ör nek ler le bir pos ter olufl tu ru nuz. Et kin lik sü - re niz 15 da ki ka d r. Ge le cek Der se Ha zır lık Ya z l ba s n dan eko no mi ile il gi li ha ber le ri top la ya rak bun lar üze rin de dü flü nü nüz ve önem li bul - duk la r n z bir son ra ki der se ge ti ri niz. K. EKO NO M N N TOP LUM SAL YA fiam DA K ÖNE M TEMEL KAVRAMLAR KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Eko no mi Ge rek si nim Afla da ki gör sel le ri in ce le ye rek so ru la r ya n t la y - Arz (su num) Ta lep (is tem) n z. Enf las yon Def las yon 1. Fo toğ raf 6.19 daki in san lar han gi ge rek si nim le ri ni Mil lî ge lir De va lü as yon kar fl la ma ya ça l fl mak ta d r lar? Si zin ne tür ge rek si nim - Re va lü as yon Re ses yon le ri niz var? Bun la r n bir lis te si ni ya p n z ve ar ka dafl la r - n z n ki ler le kar fl lafl t r n z. 2. Ar ka dafl la r n z n lis te le rin de fark l ge rek si nim le rin ya z l ol ma s n na s l aç k lar s n z? 3. Alttaki gör sel ler de gör dük le ri niz bi rer eko no mik et kin lik tir. Siz ce in san lar ne den bu tür et kin lik ler de bu - lu nur lar? 4. Eko no mik et kin lik le rin top lum sal ya flam da ki öne - mi hak k n da ne ler söy le ye bi lir si niz? 5. John Loc ke (Con Lak) a gö re Her bi rey, ken di ki fli li - i nin ve mül ki ye ti nin mut lak efen di si dir. 35 Fo toğ raf 6. 19: Gü ney Af ri ka da aç l k Mül ki ye ti nin mut lak efen di si ol ma n n an la m nı söy - le yi niz. A. Afla da ki çok tan seç me li so ru la r n do ru ya n t la r n ifla ret le yi niz. 1. Kül tür, top lum la r n ta rih le rin den dev ral d k la r ve ken di le ri nin de kat k da bu lu na rak son ra ki ne sil le - re ak tar d k la r mad di ve ma ne vi un sur la r n bü tü nü dür. Bu kül tür ta n m afla da ki ler den han gi si ne uy gun dur? A. O, çok kül tür lü bir adam d r. B. Kül tür r k olan kö pek ler bir bir le ri ne ben zer. C. Dok tor, bo az kül tü rü yap t r ma m is te di. D. Es ki mo kül tü rü di er kül tür ler den fark l d r. E. Ye ter li kül tü rü ala cak ka dar e i tim gör düm. 2. Yap t r m gü cü az olan, in san la r n bir bi rin den gö re rek uy du u dav ra n fl ör nek le ri dir. Ne sil den ne si le ak ta r lan, top lum sal bir li i sa la yan ve bel li bir yap t r m gü cü ne sa hip olan dav ra n fl ör nek le ri dir. ki cüm le de aç k la ma s ya p lan kül tür un sur la r afla da ki ler den han gi sin de ifa de edil mifl tir? A. Tö re ler, âdet ler B. Örf ler, ge le nek ler C. Gör gü ku ral la r, gö re nek ler D. Âdet ler, örf ler E. Gö re nek ler, ge le nek ler 3. Top lum da mad di kül tür un sur la r, ma ne vi kül tür un sur la r na gö re da ha h z l de i flir. Bu du rum da ma ne vi kül tür un sur la r bu h z l de i fli me uy mak ta za man za man zor la n r. Yu ka r da sö zü edi len du ru mu en iyi ifa de eden kav ram afla da ki ler den han gi si dir? A. Kül tür len me B. Kül tü rel ge cik me C. Özüm se me D. Kül tür em per ya liz mi E. Kül tür flo ku 4. Zi ya Gö kalp e gö re kül tür, hars ve me de ni yet ol mak üze re iki bo yut ta ele al n ma l d r. Hars ve medeniyet pek çok açıdan farklıdır. Bu farklar göz önüne alındığında afla da ki ler den han gi si do ru ka bul edil me li dir? A. Harsın ev ren sel, me de ni ye tin ise ulu sal ol du u B. Hars ve me de ni yet ara s n da et ki le flim ol ma d C. Sü reç için de hars ve medeniyetin bir bi ri ni et ki le di i D. Har s n za man la de ifl ti i, me de ni ye tin de ifl me di i E. Me de ni ye tin hars tan da ha üs tün ol du u Fo toğ raf 6. 20: Eko no mik et kin lik ler 5. n san, bel li bir ül ke de ve bel li bir ai le or ta m n da dün ya ya ge lir. Ye ni do an ço cuk, ai le sin de kül tü - rü ha z r ola rak bu lur. Ön ce an ne ba ba, ya k n la r ve kom flu lar la et ki le fli me ge çe rek dav ra n fl ka l p - la r n ö ren me ye bafl lar. Ör ne in, Tür ki ye de de il de s pan ya da, M s r da ya da Hin dis tan da do - mufl ol say d k o ül ke le rin di li ni ko nu flur, inanç la r na ba la n r, ora da ki in san lar la ben zer al fl kan l k - lar edi nir, de er ler ka za n r d k. Bu par ça dan ha re ket le afla da ki yar g lar dan han gi si ne ula fl la bi lir? A. Kül tür, bir top lu mu di er le rin den ay ran özel lik le ri içe rir. B. Top lum sal da ya n fl ma n n te mel le ri kül tür le at l r. C. Kül tür, bi rey le rin ih ti yaç la r n kar fl la ya rak on la r do yu ma ulafl t r r. D. Kül tür, da ha çok ide al ku ral lar dan ve dav ra n fl ka l p la r n dan olu flur. E. Bi rey, için de do up bü yü dü ü top lu mun kül tü rü nü be nim ser

11 Öz Eleş ti ri Tab lo su Üni te son la r n da öğ - ren ci le rin ken di le ri ni de - ğer len di re bil me le ri, ek - sik le ri ni gör me le ri ve ta - mam la ma yo lu na gi de - bil me le ri ama c y la ko nul - mufl tur tek tek meydana gelen olayların genel ifade tarzıdır. 4. Top lu mu olufl tu ran in san lar, sü rek li de i flir ama top lum hep ye rin de ka l r. Bu na top lu mun özel li i de nir. 5. ülkemizde Le Play sosyolojisinin öncüsüdür. C. Afla da ki aç k uç lu so ru la r ya n t la y n z. 1. Sosyolojinin pozitif bir bilim olabilmesi için hangi özellikleri tafl mas gerekir? 2. Toplum konusuna sosyologlar yan nda edebiyatç lar ve düflünürler de ilgi göstermifller, çeflitli görüfller ileri sürmüfllerdir. Bu kiflilerin ileri sürdü ü görüfllerin, bir sosyolo un görüfllerinden ne fark vard r? 3. Eko no mi, in san la r n yer yü zün de ya fla ya bil mek için ta lep et tik le ri mad di fley ler le il gi le nir. Üre tim, tü - ke tim, da t m, de i flim gi bi konuları ele alır. Si ya set bi li mi, güç ve oto ri te üze rin de du rur. Bu bi - lim ler gi bi top lu mu ele alan sos yo lo ji, on lar dan fark l ola rak ne ler le il gi le nir? 4. Bir toplumsal olay gözleyiniz. Bu olay, di er toplumsal olaylarla hangi ortak özelliklere sahiptir? Afla da yer alan öz elefl ti ri tab lo su nda ki so ru la r ya n t la ya rak bu üni te de ö ren dik le ri ni zi de - er len di ri niz. ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU Bu bö lüm den ön ce sos yo lo ji hak k n - Bu bölümde sos yo lo ji ile ilgili; da ne ler bi li yor dum? Neler ö rendim? Neleri kavrayamad m? Söz lük Ki tap için de kul la nı lan söz cük le rin, kav ram la rın, te rim le rin ge nel ve kul la nıl dık la rı bağ la ma gö re an - lam la rı nı açık la ma ama cı nı ta şır. SÖZ LÜK A aç k s n f ta ba ka lafl ma s : Ta ba ka lar ara s ge çi flin ser best ve h z l ol du u, re ka be te da ya nan ve hu ku ken eflit siz li i ka bul et me yen sis tem. S n f sis te mi. ai le : Ev li lik ve kan ba na da ya nan; ka r, ko ca, ço cuk lar, kar defl ler vb. ara s n da ki ilifl - ki le rin olufl tur du u top lum için de ki en kü çük bir lik. az n l k : Bir top lum da çe flit li özel lik le riy le ço un luk tan fark l, ba z hak lar dan ya rar la na - ma yan in san la r n olufl tur du u top lum sal ka te go ri. B bi rey ci lik : Bi rey le rin ya rar la r n top lum sal ya rar lar dan da ha üs tün ve ya da ha önem li sa yan ö re ti, tu tum ve ya po li ti ka la r n ge nel ad. bir lefl ti ri ci yön tem : El de edi len te ori le rin so nuç la r n n tüm den ge lim le de net le nip son ra bu so nuç la - r n tü me va r m la do ru la na bi lir li i ni gös ter me ifl lem le rin den olu flan yön tem. bö lü flüm : Üre ti len mal ve hiz met le rin üre ten ler ara s n da pay edil me si ifl le mi. Kavrayamad klar m nas l ö renebilirim? Ç çer çi : Köy, pa zar vb. yer ler de do la fla rak ufak te fek efl ya lar sa tan kim se. ço un luk sis te mi : Bir se çim çev re sin de se çi me gi ren par ti ler ara s n da en çok oy alan par ti nin se - çi mi ka zan m fl sa y l d sis tem. Dipnotlar Üni te de ya rar la n lan ba z me tin le rin, söz le rin al n d ya z l ve sa nal kay nak la r kap sar. 1. ÜNİ TE DİP NOT LAR 1. Anthony Giddens, Sosyoloji, s Joseph Fichter, Sosyoloji Nedir?, s Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlü ü, s b ni Hal dun, Mu kad di me, C 1, s Birsen Gökçe, Toplumsal Bilimlerde Araflt rma, s Türkiye de Ça dafl Düflünce Tarihi, s Ziya Gökalp, Türkçülü ün Esaslar, s. 34, 30, Prens Sabahattin, Türkiye Nas l Kurtar l r?, s. 40, D dav ra n fl ka l b : Top lum da be lir li dav ra n fl la r n uy gun bu lu nup yi ne len me si so nu cu or ta ya ç kan ge nel dav ra n fl bi çi mi. Ay n dav ra n fl ta bu lu nan in san la r n, sü rek li bu dav ra n fl - la r n yi ne le me le ri so nu cu or ta ya ç kan dav ra n fl ve dü flün me al fl kan l. def las yon : Pi ya sa da ki pa ra mik ta r n n, mal mik ta r na oran la çok az ol ma s ve pa ra n n de - e ri nin yük sel me si du ru mu. Pa ra dar l, dur gun luk. de va lü as yon : Ulu sal pa ra de e ri nin, al t na ya da dö vi ze gö re dü flü rül me si. De er dü flü rü mü. di key ha re ket li lik : Top lum sal ya p da ta ba ka lar ara s n da ki inifl ç k fl lar. E em pa ti : Ki fli nin ken di si ni bafl ka bir bi lin cin ye ri ne ko ya rak söz ko nu su bi lin cin duy gu la - r n, is tek le ri ni ve dü flün ce le ri ni, de ne mek si zin an la ya bil me si be ce ri si. enf las yon : Pi ya sa da ki pa ra mik ta r n n, mal mik ta r na oran la çok ol ma s ve pa ra n n de e ri - nin düfl me si du ru mu. Pa ra flifl kin li i. en teg re : Bü tün lefl mifl. F fend : Us ta l k, kur naz l k. fonk si yo nel bü tün lefl me : Kül tür un sur la r n n her bi ri nin ay r ay r bi rer ifl le vi ye ri ne ge ti re rek bir bi ri ni ta - mam la ma s du ru mu. G gö zet mek : 1. Önem ver mek, göz önün de bu lun dur mak, ay r tut mak. 2. Ko ru mak. 192 Kaynakça Ki tap için de alın tı ya pı lan ya zı lı ve gör sel mal - ze me nin kay na ğı nın gös te ril di ği bö lüm dür. Cevap Anahtarı Değerlendirme sorularının yanıtlarını içerir. CEVAP ANAHTARI KAY NAK ÇA AKAR SU, Be di a, Ata türk Dev ri mi ve Te mel le ri, n k lap Ki ta be vi, s tan bul, AK SAL, Sa ba hat tin Kud ret, fii ir ler, Tür ki ye fl Ban ka s Ya y n la r, s tan bul, AL A AO UL LA RI, Meh met Ali, Kent Dev le tin den m pa ra tor lu a, m ge Ki ta be vi, An ka ra, ANIL, Ya flar fia hin, Ma hat ma Gand hi, Kas tafl Ya y n la r, s tan bul, 2005, AR TUN, Ün sal, Öl mez A a c n Pe flin de, YKY, s tan bul, AS LAN TÜRK, Ze ki; M. Tay fun Am man, Sos yo lo ji, Kak nüs Ya y n c l k, s tan bul, ATA LAY, Be sim, Di van-ü Lü gat-it Türk, Türk Ta rih Ku ru mu Ya y n la r, C 1, An ka ra, ATA TÜRK, Mus ta fa Ke mal, Söy lev ve De meç ler, Türk Ta rih Ku ru mu Ya y n la r, An ka ra, Ata türk çü lük, Ge nel kur may Bafl kan l, C 1, 2, 3, MEB Ya y n la r, s tan bul, BA HAR, Ha lil b ra him, Sos yal Us, Ak Ya y n la r, An ka ra, BA NO LU, Ni ya zi, Nük te ve F k ra lar la Ata türk, n k lap Ki ta be vi, s tan bul, B L G SE VEN, Ami ran Kurt kan, Ge nel Sos yo lo ji, Fi liz Ki ta be vi, s tan bul, BOT TO MO RE, T. B., Top lum Bi lim, çev.: Ü. Os kay, Be ta Ya y n c l k, An ka ra, Bü tün Dün ya der gi si, Bafl kent Üni ver si te si Ya y n la r, S 2008, An ka ra, COfi TU RO LU, Mus ta fa, Top lum sal Çö zül me, Gün do an Ya y n la r, An ka ra, Da hi Kur ta r c Mus ta fa Ke mal Ata türk, Ata Ya y n c l k, s tan bul, DO RA MA CI, Emel, Tür ki ye de Ka d n n Dü nü ve Bu gü nü, Ha cet te pe Üni ver si te si Ya y n la r, An ka ra, DU VER GER, Ma uri ce, Sos yal Bi lim le re Gi rifl, çev.: Ü. Os kay, Be ta Ya y n c l k, An ka ra, ER G L, Do u, Top lum ve n san, Tur han Ki ta be vi, An ka ra, ER KAL, Mus ta fa, Sos yo lo ji, Fi liz Ki ta be vi, s tan bul, ERO LU, Cem, Dev let Ne dir?, m ge Ki ta be vi, An ka ra, F CH TER, Jo seph, Sos yo lo ji Ne dir?, çev.: Nil gün Çe le bi, An Ya y n c l k, s tan bul, GEÇ TAN, En gin, n san Ol mak, Rem zi Ki ta be vi, s tan bul, G D DENS, Ant hony, Sos yo lo ji, çev.: Ce mal Gü zel, K r m z Ya y n c l k, s tan bul, GÖ KALP, Zi ya, Türk çü lü ün Esas la r, Elips Ya y n la r, An ka ra, GÖK ÇE, Bir sen, Top lum sal Bi lim ler de Arafl t r ma, Sa vafl Ya y n la r, An ka ra, GÖKYAY, Orhan fiaik, Bu Vatan Kimin, Kültür Bakanl Yay nlar, Ankara, GÜ VENÇ, Boz kurt, n san ve Kül tür, Rem zi Ki ta be vi, s tan bul, HAN ÇER L O LU, Or han, Top lum Bi lim Söz lü ü, Rem zi Ki ta be vi, s tan bul, NAL CIK, Ha lil, Os man l m pa ra tor lu u: Top lum ve Eko no mi, Eren Ya y n c l k, s tan bul, NAN, Ar, Dü flün ce le riy le Ata türk, Türk Ta rih Ku ru mu Ya y n la r, An ka ra, NAN, Ay fle Afet, Me de ni Bil gi ler, Türk Ta rih Ku ru mu Ya y n la r, An ka ra, 1998., Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, S P R, Eyüp, Ata türk çü Dü flün ce de Özel lik Ta fl yan Önem li Yak la fl m lar, Kül tür ve Tu rizm Ba kan l Ya y n la r, An ka ra, KA RA SAN, Meh met, Bü yük Fey le sof lar An to lo ji si, MEB Ba s me vi, s tan bul, KON GAR, Em re, Kül tür Üze ri ne, Rem zi Ki ta be vi, s tan bul, 1994., Türk Top lum Bi lim ci le ri, Rem zi Ki ta be vi, s tan bul, KA RAL, En ver Zi ya, Ata türk ten Dü flün ce ler, Ça dafl Ya y n la r, s tan bul, KI ZIL ÇE L K, Sez gin, Sos yo lo ji Te ori le ri, Ak n Mat ba ac l k, Kon ya, KO CA TÜRK, Ut kan, Ata türk ün Fi kir ve Dü flün ce le ri, Tur han Ki ta be vi, An ka ra, A 1. E 2. D 3. B 4. C 5. D 6. B 7. A 8. C 9. A 10. E 1. ÜNİ TE B 1. toplum 2. toplumsal olay 3. olgu 4. süreklilik 5. Prens Sa ba hat tin A 1. C 2. B 3. A 4. E 5. B 6. D 7. E 8. C 9. D 10. A 11. A 12. C 13. B 2. ÜNİ TE B 1. Sos yal lefl me, 2. ai le, 3. ço cuk luk, 4. top lum sal sta tü, 5. ka za n l m fl, 6. anah tar sta tü, 7. top lum sal rol, 8. rol ça t fl ma s, 9. ideal rol, 10. top lum sal de er, 11. top lum sal norm lar, 12. top lum sal kon trol, 13. top lum sal sap ma A 1. C 2. A 3. A 4. C 5. B 6. D 7. E 8. E 3. ÜNİ TE B 1. Top lum sal ya p 2. met ro pol 3. kent lefl me 4. mil li yet çi lik 5. halk ç l k 6. re ka bet 7. ben zefl tir me 8. top lum sal ta ba ka 9. Os man l Dev le ti 10. di key ha re ket li lik A 1. D 2. E 3. C 4. E 5. D 6. C 7. A 8. B 9. D 10. E 11. A 12. B 13. C 4. ÜNİ TE B 1. top lum sal de ifl me 2. kül tü rel yoz lafl ma 3. kü re sel lefl me 4. or ta ta ba ka lafl ma 5. kül tü rel ya y l ma 6. ulu sal e i tim 7. sa na yi lefl me 8. top lum sal ge lifl me 9. top lum sal bü tün lefl me 10. top lum sal çö zül me A 1. D 2. E 3. B 4. C 5. E 6. D 7. D 8. E 9. B 10. A 11. B 12. C 13. A 14. C 15. A B 1. kül tür 2. mad di 3. gö re nek ler 4. bü tün lefl me 5. kül tü rel ge cik me 6. me de ni yet 7. top lum sal lafl ma 5. ÜNİ TE 8. po pü ler kül tür 9. kül tür flo ku 10. kül tü rel yoz lafl ma 11. kül tü rel özüm se me 12. kül tü rel gö re li lik A C 1. D 2. D 3. C 4. E 5. A 6. C 7. B 8. A 9. B 10. C 11. A 12. E 13. C 14. E 15. D 16. C 17. B 18. A 19. B 20. A 6. ÜNİ TE 21. E 22. D 23. B 24. D 25. E B 1. top lum sal ku rum 2. ai le 3. en do ga mi 4. çe kir dek ai le 5. e i tim din 8. la ik lik 9. üre tim 10. enf las yon 11. dev let çi lik 12. si ya set

12 Tu tum Öl çe ği Ki ta pta öğ re tim yı lı ba şı ve so nu için ol - mak üze re iki adet tu tum öl çe ği for mu kul - la nıl mış tır. Bun lar la öğ ren ci le rin sos yo lo ji der si ne ba kış açı la rı ve yıl so nu tu tum la rı tes pit edil me ye çalışılacaktır. Pro je Ha zır la ma Kon trol Lis te si 1 Dör dün cü üni te de öğ ren ci le rin grup hâ lin de ger çek leş ti re - cek le ri bi lim ve tek no lo ji nin ge tir di ği ye ni lik le rin top lum sal de - ği şi me et ki si ile il gi li pro je ye baş lar ken ge rek li ha zır lı ğı yap ma - la rı na yar dım cı ol mak üze re ha zır lan mış tır. Pro je nin Ad PRO JE HA ZIR LA MA KON TROL L S TE S 1 : Ek-3 Ö ren ci nin Ad ve So ya d : S n f, Nu ma ra s : EKLER Ek-1 Ö RE T M YI LI SO NU SOS YO LO J DER S NE YÖ NE L K TU TUM ÖL ÇE Ö ren ci nin Ad ve So ya d : S n f, Nu ma ra s : Aç k la ma: Afla da bu y l gör dü ü nüz sos yo lo ji der si ne ilifl kin tu tum la r n z be lir le me ye yö ne lik cüm le ler ve kar fl la r n da se çe nek ler ve ril mifl tir. Dik kat li ce oku duk tan son ra ken di ni ze uy gun se çe ne - i ifla ret le yi niz. ÖL ÇÜT LER DE RE CE LER 1. Sos yo lo ji der sin de bi rey ile top lum ara s n da ki et ki le fli mi fark et tim. 2. Sos yo lo ji der si kül tü rel de er le ri mi özüm se me me kat k sa la d. Hiç katılmıyorum. Katılmıyorum. Kararsızım. Katılıyorum. Tamamen katılıyorum. Ölçütler Evet Hayır Bilim ve teknolojinin getirdiği yeniliklerin toplumsal değişmeye etkisiyle ilgili bir proje hazırlamaya karar verdim. Araflt rmamda bilgi alabilece im kaynaklar n bir listesini yapt m. Bunlara ulaflabilmek için yapaca m giriflimleri planlad m. Trafik kazalar nda verilen maddi ve manevi kay plar belirledim. Belirledi im bir savaflta verilen maddi ve manevi kay plar belirledim. Bunlar n ikisini karfl laflt rarak sonuca ulaflt m. Trafik kazalar n n insandan kaynaklanan nedenlerini belirledim. Bunlara karfl al nacak önlemlerin bir listesini yapt m. Bu listeye kendi önerilerimi de ekledim. Projemin slogan n haz rlad m. Projemin afiflini haz rlad m. Proje tan t m metnimi haz rlad m. Verileri nereden elde etti imi gösteren listeyi haz rlad m. Ö ret me nim le gö rüfl me çi zel ge mi ha z r la d m. Proje tan t m formumu haz rlad m. Not: Trafik kazalar yerine, bilim ve teknolojiyle ilgili herhangi bir yenili in toplumdaki olumsuz sonuçlar na ve bunun toplumsal nedenlerine yönelinebilir. 3. Ar ka dafl la r m la sos yo lo ji der si ko nu la r n tar t fl mak tan zevk al r m. 4. Sos yo lo ji der si için ay r lan ders sa at le ri nin faz la ol ma s n is te rim. 5. Sos yo lo ji der sin de top lum sal ku rum la r n ne ler ol du u nu ö ren dim. 6. Sos yo lo ji der si be nim için ge rek siz dir. 7. Sos yo lo ji der si ko nu la r n se ve rim. 8. Sos yo lo ji der sin de za man ak c ge çer. 9. Sos yo lo ji der si s na v n dan çe ki ni rim. 10. Sos yo lo ji der si sa ye sin de top lu mun ya p s n, ge li fli mi ni ve de i fli mi - ni fark et tim. KONTROL LİSTESİ Ek-2 PROJE TANITIM FORMU Ölçütler Projenin ad Projenin konusu Projenin bafllang ç ve bitifl tarihi Yard m al nan kurum ve kurulufllar n adlar Projenin maliyeti Proje çal flmas s ras nda karfl lafl lan sorunlar Projeden beklenen sonuçlar Kaynakça Ek-4 Ölçütler Evet Hayır Etkinli e aktif flekilde kat ld. 2. Metni do ru flekilde analiz etti. 3. Örnek olay formunu do ru flekilde doldurdu. 4. Grup çalışmalarında grupla iş birliği yaptı. Kon trol Lis te si Bi rey sel ya da grup hâ lin de her han gi bir et kin li ğe ka tı lan öğ ren ci le rin tek tek de ğer - len di ril me sin de ya rar la nı lır. 183 Pro je Ta nı tım For mu Öğ ren ci le rin ger çek leş ti re cek le ri pro - je le rin ta nı tı mın da kul la nı lır. Pro je De ğer len dir me Öl çe ği Öğ ren ci le rin ger çek leş ti re cek le ri pro je - le rin ha zır la ma sü re ci nin, içe ri ği nin ve su - nu mu nun de ğer len di ril me sin de kul la nı lır. Pro je Ha z r la ma Kon trol Lis te si 2 Dör dün cü üni te de ö ren ci le rin grup hâ - lin de ger çek lefl ti re cek le ri Ata türk ün Türk ka d n na ka zan d r d hak lar la il gi li pro je ye bafl lar ken ge rek li ha z r l yap ma la r na yar - d m c ol mak üze re ha z r lan m fl t r. De re ce li Pu an la ma Anah ta rı Öğ ren ci nin ger çek leş tir di ği bir ça lış ma ya iliş kin per for man sı nı, be lir le nen öl çüt ler ba - kı mın dan ye ter siz den yet ki ne doğ ru be lir le - me ye ya ra yan bir ölç me ara cı dır. Her han gi bir ça lış ma nın pu an lan ma sı için ge liş ti ril miş öl çüt le ri içe rir. Ek-5 PRO JE HA ZIR LA MA KON TROL L S TE S 2 Pro je nin Ad : Ö ren ci nin Ad ve So ya d : S n f, Nu ma ra s : Ölçütler Evet Hayır Atatürk ün Türk kad n na kazand rd haklarla ilgili bir proje haz rlamaya karar verdim. Araflt rmamda yararlanabilece im görsel ve yaz l kaynaklar n bir listesini yapt m. Bunlara ulaflabilmek için yapaca m giriflimleri planlad m. Medeni Kanun dan da yararlanarak verilen haklar n neler oldu unu belirledim. Bunlarla ilgili görsel materyaller toplad m. Verilen haklar n önemini araflt rd m. Verilen haklar n kad n n toplumsal yaflamdaki yerini nas l etkileyece ini araflt rd m. Projenin bence olmas gereken slogan n haz rlad m. Proje için bir taslak haz rlad m. Proje tan t m metnini haz rlad m. Verileri nereden elde etti imi gösteren listeyi haz rlad m. Ö ret me nim le gö rüfl me çi zel ge mi ha z r la d m. Proje tan t m formumu haz rlad m. Ek-6 DERECELİ PUANLAMA ANAHTARI ÖLÇÜTLER Duruma ilişkin akılcı yorumlar yaptı. 2. Fikirlerini ve görüşlerini etkili şekilde ifade etti. 3. Diğer öğrencilerin görüş ve fikirlerini etkili şekilde dinledi. 4. Grup üyeleri ile iş birliği yaptı. (Eğer grup değerlendirilmesinde kullanılacak ise) 5. a. Sosyolojinin pozitif bir bilim olmasının nedenlerini doğru olarak ortaya oydu. b. Sosyolojinin kuruluşunda önemli rol oynayan sosyologların görüşlerini iyi anladı. Ö ren ci nin ger çek lefl tir di i bir ça l fl ma ya ilifl kin per for man s n, be lir le nen öl çüt ler ba k m n dan ye ter siz den yet - ki ne do ru be lir le me ye ya rar. Her han gi bir ça l fl ma n n pu an lan ma s için ge lifl ti ril mifl öl çüt le ri içe rir. Bu öl çek sos yo lo ji nin ba ğım sız bir bi lim hâ li ne gel me si ve Türk sos yo log la rı nın sos yo lo ji ye kat kı la rı ile il gi li su - num la rın de ğer len di ril me sin de kul la nı la bi lir. 185 Ek-7 PRO JE DE ER LEN D R ME ÖL ÇE Grubun ad : Projenin adı: S n f : DE RE CE LER ÖL ÇÜT LER Zayıf Geliştirilmeli Or ta İyi Çok iyi I. PRO JE HA ZIR LA MA SÜ RE C 1. Projenin amacını belirleme 2. Projeye uygun plan yapma 3. İhtiyaçları belirleme 4. Grup içinde görev dağılımı yapma (Grup çalışması ise) 5. Farklı kaynaklardan bilgi toplama 6. Projeyi plana göre gerçekleştirme 7. Yetişkin rolünü gerçekleştirme 8. Ekip çalışmasını gerçekleştirme 9. Proje çalışmasını istekli olarak gerçekleştirme TOP LAM II. PRO JE N N ÇE R 1. Türkçeyi doğru ve düzgün yazma 2. Bilgilerin doğruluğu 3. Toplanan bilgileri analiz etme 4. Elde edilen bilgilerden çıkarımda bulunma 5. Toplanan bilgileri düzenleme 6. Kritik düşünme becerisini gösterme 7. Yaratıcılık yeteneğini kullanma TOP LAM II I. SU NU YAP MA 1. Türkçeyi doğru ve düzgün konuşma 2. Sorulara cevap verme 3. Konuyu, dinleyicilerin ilgisini çekecek şekilde sunma 4. Sunuyu, hedefe yönelik materyalle destekleme 5. Sunuda, akıcı bir dil ve beden dilini kullanma 6. Sunuyu verilen sürede yapma 7. Sunum sırasında öz güvene sahip olma 8. Sunuyu severek yapma TOPLAM PROJE DEĞERLENDİRME BÖLÜMLERİ PUANI I. PROJEYİ HAZIRLAMA SÜRECİ II. PROJENİN İÇERİĞİ III. SUNU YAPMA GENEL TOPLAM Puanlama:100 tam puan üzerinden değerlendirilir. Ölçütler 1, 2, 3, 4,5 şeklinde derecelendirilir. YORUMLAR :

13 Grup De ğer len dir me For mu 1 Öğ ren ci le rin yap tık la rı grup ça lış ma la rın da gru bun ye ter li lik dü ze yi nin de ğer len di ril me si ne yö ne lik öl çüt le ri kap sar. Grup De ğer len dir me For mu 2 Öğ ren ci le rin yap tık la rı grup ça lış ma la rın da grup ta ki her bir öğ ren ci nin de ğer len di ril me si ni sağ lar. Bu form la öğ ren ci ler, bir lik te ça lış tık la rı ar ka daş la rı nı de ğer len di re bi lir ler. Ek-8 Ek-9 GRUP DE ER LEN D R ME FOR MU 1 GRUP DE ER LEN D R ME FORMU 2 G ru bun adı: S n f : Yö ner ge: Gru bun ye ter lik dü ze yi ni, aşa ğı da ki per for mans öl çüt le ri ni göz önü ne ala rak de ğer len di ri niz. AÇIK LA MA: Aşa ğı da ki form, grup ta ki her bir öğ ren ci nin de ğer len di ril me si için dir. Grup ta, bir lik te ça lış tı ğı - nız her bir ar ka da şı nız için ifa de le ri oku ya rak de ğer len dir me ya pı nız. Eğer grup ar ka da şı nız oku du ğu nuz ifa de - de ki dav ra nı şı ger çek leş tir di ise o ifa de nin al tı na X işa re ti ko yu nuz. BECERİLER DE RE CE LER (5) (4) (3) (2) (1) Her zaman Sıklıkla Bazen Nadiren Hiçbir zaman Grup üyeleri birbirleriyle yardımlaşır. Grup üyeleri birbirlerinin düşüncelerini dinler. Grup üyelerinin her biri çalışmalarda rol alır. Grup üyeleri birbirlerinin düşüncelerine ve çabalarına saygı gösterir. Üye ler bir bir le riy le tar t fl r. ÖĞRENCİNİN Nu.: Adı ve soyadı Çalışmaya hazır oluş Başkalarını dinleme Sorumlulukları paylaşma Grup arkadaşlarını destekleme Tartışmalara katılma Görüşlerini gerekçeleri ile ortaya koyma Farklı görüşlere saygı duyma Görev almaya istekli oluş Zamanı verimli kullanma Ödevleri tamamlama Ödevlerini saklama Grup üyeleri ulaştıkları sonucu birbirlerine iletir. Grup üyeleri bireysel sorumluluklarını yerine getirir. Grup üyeleri bilgilerini diğerleriyle tartışır. Grup üyeleri birbirine güvenir. Grup üyeleri birbirini cesaretlendirir. Grup üyeleri söz hakkının adil bir biçimde paylaşılmasına özen gösterir. Grupta birbiriyle çatışan görüşler olduğunda gruptakiler bunları tartışmaya açar. Çalıştıkları konuda, grup üyeleri ortak bir görüş oluşturur. Grup üyeleri birlikte çalışmaktan hoşlanır. TOP LAM GENEL TOPLAM YORUMLAR : YORUMLAR : Ak ran De ğer len dir me For mu Öğ ren ci le rin ödev ler, araş tır ma lar, pro je ler, ra por lar gi bi grup hâ lin de yap tık la rı ça lış malar da ar ka daş la rı nın da gö rüş le ri ni ala rak ken - di le ri ni de ğer len dir me le ri ne yar dım cı olur. Öz De ğer len dir me For mu Bel li bir ko nu da öğ ren ci nin ken di ken di si ni de ğer len dir - me si ni, ye te nek le ri ni keş fet - me si ni sağ lar. Ör nek Olay İn ce le me For mu Grup ola rak ele alı na cak ör nek bir olay da te mel so run la rın ve çö - züm öne ri le ri nin or ta ya ko nul ma - sın da yar dım cı dır. AKRAN DEĞERLENDİRME FORMU Ek-10 ÖRNEK OLAY İNCELEME FORMU Ek-11 ÖZ DE ĞER LEN DİR ME FOR MU Ek-12 Bu form, grup ta ki ça l fl ma la r n z de er len dir mek üze re ha z r lan m fl t r. Ar ka dafl la r n z n bu ko nu da ki gö rüfl le ri ni al mak için for mu dol du ru nuz. Si ze ay r lan sü tun da da ken di ni zi de - er len di ri niz. So ru la ra ce va b n z evet ise E, ba zen ise B, ha y r ise H har fi ya z n z. Grup ad : De erlendiren ö rencinin; Ad soyad : 1. Arkadafl n n ad soyad : S n f : 2. Arkadafl n n ad soyad : Öğ ren ci Gru bu nun Söz cü sü Grup Üye le ri nin sim le ri Bu form, bel li bir ko nu da ken di ken di ni zi de ğer len dir me niz için dir. Ye te nek le ri ni zi keş fet me ni zi, na sıl dü şün dü - ğü nü zün ve na sıl yap tı ğı nı zın de ğer len di ril me si ni sağ lar. Öğ ren ci nin Adı ve So ya dı: Sı nı fı: Ta rih: Bu ça lış ma da ne ler yap tım? ÖL ÇÜT LER Her Za man Pro je nin Ba fl n da Pro je nin So nun da Hiç bir Za man Olayın Kısa Özeti (En fazla 100 kelime) Bu ça lış ma da ne ler öğ ren dim? Grubunuzdaki Öğrenciler Ben 1. Arkadaşım 2. Arkadaşım Ben 1. Arkadaşım 2. Arkadaşım Ben 1. Arkadaşım 2. Arkadaşım Ben 1. Arkadaşım 2. Arkadaşım Etkinliğe katılımda gönüllüdür. Bu ça lış ma da ba şa rı lı ol du ğum bö lüm ler han gi le riy di? Görevini zamanında yerine getirir. Olaydaki Temel Sorunlar Farklı kaynaklardan bilgi toplayıp sunar. Grup arkadaşlarının görüşlerine saygılıdır. Bu ça lış ma da en çok zor lan dı ğım bö lüm ler han gi le riy di? Arkadaşlarını uyarırken olumlu bir dil kullanır. Malzemeleri kullanırken dikkatli ve titizdir. Grubun Çözüm Önerileri Temiz, tertipli ve düzenli çalışır. Sonuçları tartışırken açık ve anlaşılır konuşur, konuşulanları anlar. Ça lış ma mı ya par ken bek le me di ğim ne ler le kar şı laş tım? Form ta mam lan dık tan son ra, ar ka daş la rı nı zın si zin ça lış ma la rı nız la ve dav ra nış la rı nız la il gi li ge nel iz le nim le - rin de ha yır se çe ne ği nin öne çık tı ğı nı gö rür se niz, ça lış ma la rı nı zı tek rar göz den ge çir me niz de fay da var dır. Ay rı - ca, ar ka daş la rı nı zın si ze iliş kin gö rüş le rin de dik ka ti ni zi çe ken ve ge liş tir me niz ge re ken yön le ri ni zin ne ler ola bi le - ce ği ko nu sun da dü şün me niz ge re kir. Ö retmenin ADI, SOYADI: Bu ça lış ma yı tek rar yap say dım şu şe kil de ya par dım:

14 Ö RE T M YI LI BAfi LAN GI CI SOS YO LO J DER S NE YÖ NE L K TU TUM ÖL ÇE Ö ren ci nin Ad :... So ya d :... S n f :... Aç k la ma: Afla da bu y l gö re ce i niz sos yo lo ji der si ne ilifl kin tu tum la r n z be lir le me ye yö ne lik cüm - le ler ve kar fl la r n da ba zı se çe nek ler ve ril mifl tir. Öğ re tim yı lı ba şın da bu öl çe ği dik kat li ce oku duk tan son - ra ken di ni ze uy gun se çe ne i ifla ret le yi niz. ÖL ÇÜT LER Hiç katılmıyorum. Katılmıyorum. Kararsızım. Katılıyorum. Tamamen katılıyorum. Sos yo lo ji der si ko nu la r hak k n da bil gi ye sa hip de i lim. Sos yo lo ji der si ne yö ne lik il gi ve ye te nek le ri min var ol - du u na ina n yo rum. Sos yo lo ji der si nin ko nu la r n ö ren mek ten zevk ala ca - ma ina n yo rum. Sos yo lo ji der si için ay r lan za ma n n faz la ol ma s n is ti - yo rum. Sos yo lo ji der si ne ça l fl r ken za ma n m n ve rim li ge çe ce - i ne ina n yo rum. Sos yo lo ji der si nin be nim için ge rek li ol du u nu dü flü nü - yo rum. Sos yo lo ji der si nin bi re yin sos yal lefl me si ne kat k sa la - ya ca na ina n yo rum. Sos yo lo ji der sin de s n f d fl ö re tim et kin lik le ri nin kul la - n l ma s n ar zu edi yo rum. Sos yo lo ji der si nin gi ri flim ci lik, ya ra t c l k ve elefl ti rel be - ce ri mi aç a ç ka ra ca na ina n yo rum. Sos yo lo ji der si ile il gi li da ha ön ce den edin di im her - han gi bir bil gim bu lun mu yor. 14

15 1. NÜTE SOSYOLOJÜYE GÜRÜÞ KONULAR A. SOSYOLOJÜNÜN ZELLÜKLERÜ VE DÜÚER BÜLÜMLERLE ÜLÜÞKÜSÜ B. TOPLUMU OLUÞTURAN GELER C. SOSYOLOJÜNÜN BAÚIMSIZ BÜR BÜLÜM HåLÜNE GELÜÞÜ. SOSYOLOJÜK ARAÞTIRMALARDA KULLANILAN Y NTEMLER D. T RK SOSYOLOGLARININ SOSYOLOJÜYE KATKILARI Resim 1.1: Dolmabah eõde Gezinti, Fausto Zonaro, 1901, Antik Anonim Þirketi Koleksiyonu 15

16 A. SOS YO LO J N N ÖZEL L K LE R VE D ER B L M LER LE L fi K S TEMEL KAVRAMLAR KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Sos yo lo ji Afla da iki görsel ve bir me tin ve ril mifl tir. Met ni oku yu nuz, Top lum sal olay görselleri in ce le yi niz ve ön bil gi le ri niz den de ya rar la na rak so ru la r Top lum sal ol gu ya n t la y n z. n dir ge me ci yak la fl m KAH VE Ç MEK SI RA DAN B R DAV RA NIfi MI? Bü tün cü yak la fl m Kah ve iç mek gi bi s ra dan bir dav ra n fl bi çi mi hak k n da, sos yo lo jik ba k fl aç s y la söy le ye cek ne ler bu la bi li riz? Kah ve, dün ya n n en zen gin ve en yok sul ke sim le ri ni bir bi ri ne ba lar. Zen gin ül ke ler de bü yük mik tar - da tü ke ti lir an cak yok sul ül ke ler de üre ti lir. Pet rol den son ra ulus la ra ra s ti ca ret te ki en de er li mal d r. Üre - ti mi, ta fl n ma s ve kul la n m dün ya n n dört ta ra f n da ki in san lar ara s n da kü re sel et ki le fli mi ge rek ti rir. Kah ve; kü re sel lefl me, ulus la ra ra s ti ca ret, in san hak la r ve do al çev re nin yok edil me si gi bi tar t fl - ma la r n mer ke zin de yer alan bir ürün dür. Gü nü müz de mar ka lafl m fl, çe flit len mifl ve flir ket lefl mifl sa t fl zin cir le ri ne ko nu ol mufl tur. 1 (Özet len mifl tir.) Re sim 1.2: Sa ray da Kah ve çen Ka d n lar, Je an Bap tis te Van mo ur (Jan Bap tist Van mor), 1675, Rijk smu se um Fotoğraf 1.1: Kahve, tarihimizde de bir kültür ögesi olarak yer almıştır. 1. Sosyoloji, sosyal davran fla yönelen bilimsel bir yaklafl md r. 2 diyen Joseph Fichter (Yozef Fihter), sizce bu tan m nda sosyal davran fl sözü ile hangi davran fllar kastetmektedir? Tahmin ediniz. 2. Yukar daki metinde Joseph Fichter in sosyal davran fl kavram na uyan davran fl var m d r? Örne in kahve içmek sosyal bir davran fl say labilir mi? Neden? 3. Sosyoloji sosyal davran fla yöneldi ine göre kahve içme davran fl da onun konusuna girer mi? 4. Ayfle Han m n kahve içmesi sosyal olay ama kahve içmek sosyal olgudur. Bu örnekten yola ç karak sosyal olay ile sosyal olgu arasındaki farkı söyleyebilir misiniz? 5. Bir sosyolog olsayd n z resimdeki konu ilginizi çeker miydi? Neden? 16

17 A. Bil gi no tun dan da ya rar la na rak aşağıdaki tabloda do ru olan cüm le le rin ya n na D, yan l fl olan la r n ya n na Y ya z n z. B. Tab lo da ki ya n t la r n z bir lik te de er len di re rek sos yo lo ji hak k n da ki yan l fl ve do ru bil gi le ri ni zi sap - ta y n z. Yan l fl la r n z tar t fla rak dü zel ti niz. Top lum ve top lum sal ya flam la il gi le nir. Di er bi lim ler le ilifl ki içi ne gir mez. Top lum sal olay lar la il gi li ge çer li çö züm ler öne rir. Top lum sal ya flam ko nu sun da ön gö rü yap ma ola na ver - mez. Ola n ol du u gi bi in ce ler. Top lum ya fla m hak k n da ye ni fi kir ler or ta ya koy mak tan ka - ç n r. Top lum sal ya fla ma ye ni ba k fl aç la r ka zan d r r. Top lum sal ya fla ma ait ve ri ler el de et mek için bi lim sel arafl - t r ma tek nik le ri or ta ya ko yar. De er yar g la r n da bu lu nur. Top lum sal olay lar ara s n da ki ne den-so nuç ilifl ki le ri ni arafl - t r r. Sos yal olay la r tek yön lü ola rak ele al r. Sosyoloji Sos yo lo ji; grup lar, ku rum lar ve ör güt ler ara s n da ki ilifl ki le ri, et ki le - flim bi çim le ri ni, top lum sal ya p özel lik le ri ni, bu ya p da or ta ya ç ka - bi le cek de ifl me le ri bi lim sel yön - tem le in ce le yen, top lum sal sü reç - le ri bi lim sel ola rak aç k la ma ya ça - l flan po zi tif bi lim dir. Ko nu su top - lum ve top lum sal olaylar d r. Top - lu mu bir bü tün ola rak ele al r ve bü tü nü olufl tu ran öge ler ara s n da - ki ilifl ki le ri arafl t r r. A. Sosyolojinin di er bilimlerle iliflkilerini anlatan bilgi notunu okuyarak 16. sayfada verilen kahve konusunu bu bilimlerin hangi aç lardan ele ald n afla daki bölüme yaz n z. B. Yazd klar n z de erlendirerek sosyolojinin olaylar neden çok faktörlü olarak ele almas gerekti ini sonuç bölümünde bir cümle ile belirtiniz. Fark l bi lim ler kah ve ko nu su nu han gi yön le riy le ele al r? Ta rih :... Psi ko lo ji :... An tro po lo ji :... Hu kuk :... Eko no mi :... Si ya set bi li mi :... Co raf ya :... So nuç :... Sosyoloji ve Diğer Bilimler Sos yo lo ji-ta rih: Ta rih, geç mifl za - man lar da ya fla yan in san top lu luk la r - n n et kin lik le ri ni yer ve za man bil di re - rek ne den-so nuç ilifl ki si için de an la tan bi lim da l d r. Her sos yo log, in ce le di i ko nu nun ta rih sel ge li fli mi ni bil mek zo - run da d r. Ta rih de be lir li bir top lum sal ola y ta n m la ya bil mek için bu tür olay - la r n or ta ya ç k fl ne den le ri ni ge nel ola - rak bil mek du ru mun da d r. Sos yo lo ji-psi ko lo ji: Psi ko lo ji, top - lu mun bi rey üze rin de ki et ki le ri ni he sa - ba kat ma dan do ru bil gi el de ede mez. Sos yo lo ji de bi re yi dik ka te al maz sa top lum sal ilifl ki le ri aç k la ma da ye ter siz ka l r. 17

18 Sos yo lo ji-an tro po lo ji: An tro po lo ji; in sa n n kö ke ni ni, bi yo lo jik özel lik le ri ni, ev ri mi ni, il kel top lu luk la r ve kül tür le ri ni in ce le yen bir bi lim dir. Fi zik sel ve kül tü rel an tro po lo ji ola rak iki ye ay r l r. Fi zik sel an tro po lo ji, in sa n n ev ri mi ni ve bi yo lo jik kö ke ni ni in ce ler. Kül tü rel an tro po lo ji ise fark l kül tür ler ara - s n da ki ben zer lik le ri, fark l l k la r ve bu kül tür le rin de i flim le ri ni ele al r. Sos yo lo ji, gü nü müz top lum la r - n n kül tü rü nü aç k la ma ya ça l fl r ken kül tü rü ve kül tür ta ri hi ni ele al mak zo run da d r. An tro po lo ji de arafl - t r ma la r n da ge nel ola rak top lum sal olay la r n ne den le ri ni bil mek zo run da d r. Sos yo lo ji-hu kuk: Hu kuk, bi rey le rin bir bir le riy le ve top lum la ilifl ki le ri ni dü zen le yen; uyul ma s zo run - lu olan ya z l ku ral la r ele alan nor ma tif (ku ral ko yu cu) bir di sip lin dir. Sos yo lo ji, top lum sal ilifl ki le rin na - s l ol du u, hu kuk ise na s l ol ma s ge rek ti i ile il gi le nir. Sos yo lo ji ile top lum sal ilifl ki le ri dü zen le yen hu - kuk ara s n da güç lü bir ilifl ki söz ko nu su dur. Bu du rum, hu kuk sos yo lo ji si ad ve ri len sos yo lo ji da l n n or ta ya ç k ma s na ne den ol mufl tur. Sos yo lo ji-eko no mi: Eko no mi, s n r s z olan in san ge rek si nim le riy le s n r l kay nak lar ara s n da den ge kur ma ya ça l flan, in san la r n eko no mik dav ra n fl la r n in ce le yen bi lim da l d r. Eko no mik olay lar, ay n za - man da top lum sal d r. Bu ne den le eko no mi, sos yo lo ji nin or ta ya koy du u so nuç lar dan ya rar la n r. Sos - yo lo ji de eko no mi nin or ta ya koy du u so nuç la r göz önü ne al mak zo run da d r. Sos yo lo ji-si ya set bi li mi: Si ya set bi li mi, dev le tin ve di er si ya sal ku rum la r n amaç la r n, ifl le yifl le ri - ni, ik ti dar ol gu su nu, yö ne ti min ifl le vi ni in ce ler. Gü nü müz de si ya set ve sos yo lo ji ilifl ki sin den do an bir bi lim da l, si ya set sos yo lo ji si or ta ya ç k m fl t r. Sos yo lo ji-co raf ya: Co raf ya; yer yü zü nü fi zik sel, eko no mik, si ya sal, de mog ra fik (nüfus bilimsel) yön le riy le in ce le yen bi lim dir. Top lum sal ya flam, co ra fi ko flul lar dan et ki len di i gi bi top lum da do al çev re yi et ki ler. Sos yo lo ji, bu co ra fi özel lik le rin top lum sal ya fla ma et ki le ri ni an la ya bil mek için co raf - ya n n ve ri le rin den ya rar la n r. n san, do al çev re si ni et ki le yip de ifl ti ren bir var l k ol du un dan co raf ya da sos yo lo ji ye bafl vu rur. Afla da ki ör nek le ri oku yu nuz ve bil gi no tun dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la - y n z. Çin li lerin çu buk la pi lav ye me si, köy den ken te göç, ül ke mi zin kent lefl me ve sa na yi so run la r, Ba t l lafl ma bi rer top lum sal ol gu; Ali Bey in iki ay ön ce s tan bul da ifl le di i tra fik su çu ise top lum sal olay d r. 1. Ör nek ler den yo la ç ka rak top lum - sal olay lar la ol gu la r n özel lik le ri ni ve fark l l k la r n be lir ti niz. 2. Sos yo lo ji, bun lar dan han gi siy le il - gi le nir? Ne de ni ni aç k la y n z. 3. Sos yo lo ji, in ce le me le rin de in dir - ge me ci mi yok sa bü tün cü yak la fl m m te me le al r? Ne de ni ni aç k la y n z. 4. Top lum sal ol gu ve olay la ra ve re - ce i niz üçer ör ne i def te ri ni ze ya za rak ar ka dafl la r n za oku yu nuz. Top lum sal Olay ve Ol gu Toplumsal olay; insan iliflkilerinden do an, bafllama, bitifl noktas belli, tek ve somut olan bir oluşumu ve değişimi ifade eder. Toplumsal olgu ise ayn nitelikteki somut toplumsal olaylar kapsayan, bir süreci ifade eden soyut ve genel kavramd r. Toplumsal olgular, karfl l kl etkileflim içinde bir bütün oluflturur. Bu yüzden toplumsal olgular indirgemeci de il, bütüncü bir yaklafl mla ele almak gerekir. ndirgemeci yaklafl m, karmafl k olan bütünü, daha az karmafl k olana indirgeyerek ele almak gerekti ini öne sürer. Toplumsal olay ve olguları karşılıklı etkileşim içinde değil, tek başlarına ele alma yoluna gider. Oysa bütüncü yaklafl m, bütün varl klar n birbirleriyle iliflkili oldu unu, birbirlerini etkiledi ini, bu nedenle de herhangi bir fleyi araflt r rken o fleyin baflkalar yla tüm ba lant lar n dikkate almak gerekti ini öne süren yaklafl md r. Toplumsal olay ve olguları karşılıklı etkileşim içinde ele alır. Böylece iliflkilerden ve ba lant lardan oluflan fakat bu iliflkiler ile birbirine ba lanan unsurlar aflan ve onlardan daha üst bir gerçekli e sahip olan yap n n varl na iflaret eder. Bu nedenle de toplumsal olgular n aç klanmas na daha elverifllidir. 18

19 B. TOP LU MU OLUfi TU RAN ÖGE LER TEMEL KAVRAMLAR Top lum Top lum sal ku rum Ku ru lufl (or ga ni zas yon) Top lum sal grup KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Aşa ğı da ve ri len iki gör se li in ce le yiniz ve ön bilgilerinizden de yararlanarak so ru la rı ya nıt la yı nız. Foto raf 1. 2: Futbol tak m toplumsal gruptur. Fo toğ raf 1. 3: Top lum, ara la r n da et ki le flim olan in san lar dan olu flur. 1. Fo to raf 1.2 de gör dü ü nüz fut bol ta k m top lum sal grup tur. Bu na gö re top lum sal grup la - r n amaç ve ifl lev le ri hak k n da ne ler söy le ye bi lir si niz? 2. Emi le Durk he im (Emil Dürk haym), Top lum ken di ayak la r üze rin de du ran bir ger çek lik tir. 3 de - mifl tir. Fo to raf 1.3 te top lum dan bir ke sit gö rü yor su nuz. Yukarıdaki ta n m dan ve gör dük le ri niz den ha re ket le top lu mu na s l ta n m lar s n z? 3. Foto raf 1.3 te bir kesitini gördü ünüz toplum gerçekli inin içinde bar nd rd ögeler (örne in aile, foto raftaki futbol tak m gibi) neler olabilir? Birkaç örnek de siz veriniz. 4. Bir amac gerçeklefltirmek üzere kurulan sendikalar, flirketler, hastaneler gibi kamusal örgütlere kurulufl ad verilir. E itim, hukuk, ekonomi, siyaset gibi toplumda yaflayan bireylerin gereksinimlerinden do an, toplumsal yap n n korunmas için zorunlu; bazı yönlerden sürekli değer ve normlar bütünü ise toplumsal kurum adını alır. Buna göre kuruluş ve kuruma birer örnekte siz vermeye çalışınız. 5. Tan m ve örneklerden yola ç karak toplumsal kurum ve kurulufl aras ndaki fark söyleyiniz. 19

20 A. Aşağıdaki şemada yer alan kavramların her birinden süreç içinde toplumun hangi ögelerinin oluştuğunu boşluklara yazınız. B. Sağdaki bil gi no tun dan da ya rar la na rak so ru la r ya - n t la y n z. 1. Top rak kay ma sı ne de niy le yol da ka lan bir oto bü sün yol cu la rı ara sın da baş lan gıç ta var ol ma yan ba zı iliş ki ler ku - ru lu yor. Yol cu lar, çı kış yo lu bul mak için ara la rın da ko nu şup tar tı şı yor, zor ko şul la ra bir lik te kar şı ko yup bir bir le ri ne des - tek olu yor ve top lum sal grup oluş tu ru yor lar. Bu na gö re top lum sal gru bu na s l ta n m lar s n z? 2. Bir spor sa lo nun da boks ça l flan lar ve ya gü refl kar - fl lafl ma s iz le yen ler top lum sal grup ol ma d hâl de, bir fut - bol ta k m n da ki oyun cu lar top lum sal grup tur. Bu na gö re bir in san top lu lu u nun grup ni te li i ka - zan ma s ne ye ba l d r? 3. Ai le de fut bol ta k m da grup tur. Bu iki grup ara s n da ki fark lar ne ler dir? Top lu mun Öge le ri Toplum; ayn toprak parças üzerinde yaflayan, ortak bir kültürü paylaflan, kendi varl n ve devaml l n sa lamak, temel ç karlar n gerçeklefltirmek için ifl birli i yapan insanlar n oluflturdu u, göreli süreklili e sahip, örgütlenmifl bütündür. Top lum da ki bi rey ler çe flit li grup la r n üye si dir. Kar fl l k l rol le re, sta tü le re, de er yar g la r na, inanç la - ra sa hip, bun la r n far k n da ola rak ilifl ki için - de bu lu nan, di er le rin den ay rt edi le bi lir özel lik ler ta fl yan, bir den faz la bi rey den olu - flan, k sa ya da uzun sü re li top lu luk la ra top lum sal grup de nir. Top lum sal grup lar fiz yo lo jik ve top lum sal ge rek si nim le rin kar - fl lan ma s için ku ru lur. Grup lar bi rey ler den, top lum ise grup lar dan olu flur. Top lum da bir ama c ger çek lefl tir mek için olufl tu ru lan ku - ru lufl (or ga ni zas yon)lar da yer al r. Ay n ama ca yö ne lik çok sa y da ku ru lufl bir isim al t n da top la na rak top lum sal ku rum la r olufl tu rur. Ku ru lufl lar so mut, ku rum lar ise so yut tur. Top lu mu olufl tu ran bü tün bu öge - ler et ki le flim için de dir. C. Aşağıdaki tab lo da top lum sal grup la r n amaç ve ifl lev le ri ve ril mifl tir. Gün lük ya fla m n z da ka t l d - n z grup la r dü flü ne rek bun la r n her bi ri nin ya n na bi rer ör nek ya z n z. Ç. Ör nek le ri ni zi oku ya rak bun la r n do ru lu u nu bir lik te de er len di ri niz. Top lum sal Grup la r n Amaç ve İfl lev le ri Ör nek 1. Üye le ri nin di er in san lar la bir ara da ya fla ma la r n ko lay lafl t r r. 2. Üye le ri nin bek len ti ve umut la r na ya - n t ve rir. 3. Üye le ri ne ye te nek le ri ni ge lifl tir me ola na ve gü ven duy gu su ve rir. 4. Bi rey le rin ki fli li i nin ge lifl me si ni ve top lum sal lafl ma s n sa lar. 5. Bi rey le ri or tak bir amaç et ra f n da bir - lefl ti rir. 20

21 Afla da top lum sal grup çe flit le ri nin yer al d bir tab lo ve ril mifl tir. Tab lo yu in ce le ye rek her grup ti pi - ne bi rer ör nek ya z n z. TOP LUM SAL GRUP LAR Top lum sal lifl ki Ti pi ne Gö re; Bi rin cil grup lar Yüz yü ze, duy gu sal, res mi yet ten uzak ilifl ki le rin, biz duy gu su nun, res mî ol ma yan de ne ti min ge çer li ol du u grup lar... kin cil grup lar Üye le rin bir bi ri ni ya k n dan ta n ma d, ç ka ra da - ya l ilifl ki le rin ve res mî de ne ti min ege men ol du u grup lar... Gru bun Ku ru lufl Bi çi mi ne Gö re; Res mî grup lar Ya sa ve yö net me lik le rin ge çer li ol du u, res mî ku - ral la ra gö re ku ru lan grup lar... Res mî ol ma yan grup lar Ku rul ma s için res mî ifl lem le rin ge rek me di i, s k gö rü len, ken di li in den olu flan kü çük grup lar... Gru ba Ka t l ma fiek li ne Gö re; Ka t l m n is te e ba l ol du u grup lar Bi rey le rin is te ye rek ka t l d, is te me di i za man da ay r l d grup lar... Ka t l m n zo run lu ol du u grup lar Bi rey le rin ira de d fl ka t l d ve is te di i za man ay - r la ma d grup lar... Gru bun Bü yük lü ü ne Gö re; Bü yük grup lar Üye sa y s n n faz la ol du u, üye le rin bir bi ri ni ta n - ma d grup lar... Kü çük grup lar Az sa y da üye den olu flan, yüz yü ze ilifl ki le rin ol - du u grup lar... Gru bun Sü rek li li i ne Gö re; Ge çi ci grup lar Bir ama c ger çek lefl tir mek için ge çi ci sü rey le bir ara ya ge len ki fli ler den olu flan, amaç ger çek le flin ce da lan grup lar... Sü rek li grup lar Gru bun sü re si nin, grup üye le ri nin öm rün den uzun ol du u grup lar... Top lum sal Da ya n fl ma n n Tü rü ne Gö re; Ce ma at Özel mül ki ye tin ol ma d, or tak ira dey le ha re ket eden, biz duy gu su güç lü grup lar... Ce mi yet Ya z l, res mî ku ral la r n ge çer li ol du u, mül ki yet, bi - rey sel lik ve ç kar ilifl ki le ri nin a r bas t grup lar... Ge le cek Der se Ha zır lık Öğrenciler iki gru ba ay r lacaktır. Grup lar dan bi ri sos yo lo ji nin po zi tif bir bi lim ol ma s n n ne den le ri, di e ri de sos yo lo ji nin ku ru lu flun da önem li ro lü olan sos yo log la r n gö rüfl le ri ile il gi li 15 dakikalık bi rer su nu hazırlayacaktır. 21

22 C. SOS YO LO J N N BA IM SIZ B R B L M HÂ L NE GE L fi TEMEL KAVRAMLAR Aydınlanma Sanayi Devrimi Kentleşme KO NU YA HA ZIR LA NA LIM İb ni Hal dun ( ) a ait olan aşağıdaki met ni oku yu nuz ve so ru la r ya n t la y n z. Bil ki bi rin ci ki tap ta in ce le ye ce i miz ku ral ve yön tem ler be nim icat et ti im ye ni bir bi lim olup ya ra r çok bü yük tür. Ben bu arafl t r ma yön te - mi ni de rin in ce le me ler den son ra bul dum. Ba fl m n sa l na ant içe rim ki Tan r n n kul la r n dan hiç bi ri - nin bu ko nu da söz söy le mifl ol du u nu bil mi yo rum. Bu ko nu, ken di ba fl na ay r bir bi lim gi bi dir. Çün kü her bi li min ken di ne öz gü bir ko nu su var d r. n ce le di im ko nu, yer yü zün de top lum lar hâ lin de ya fla yan in san la r n top lum sal ku ral ve ya sa la r d r. Bun lar do al ya sa lar ve ku ral lar d r b ni Hal dun un sö zü nü et ti i bi li m hangisidir ve ko nu su ne dir? 2. Sos yo lo ji nin 19. yüz y l n ilk ya r s n da ge lifl me ye bafl la yan bir bi lim ol du u dü flü nü lür se b - ni Hal dun için ne ler söy le ye bi lir si niz? A. Gruplar, sosyolojinin pozitif bir bilim olmas n n nedenleri ve sosyolojinin kuruluflunda önemli rolü olan sosyologlar n görüflleri ile ilgili sunumlar n yapacakt r. Ö renciler, grup arkadafllar n de erlendirmek için ders kitab n n ekler bölümündeki grup de erlendirme formu 2 den yararlanacaklard r. B. 22 ve 23. sayfalarda yer alan tabloda sosyolojinin geliflmesine önemli katkıları olan düflünürlerin görüflleri verilmifltir. Bu görüşleri okuyunuz, sağ tarafta yer alan olay ve olgulardan hangilerinin düflünürler üzerinde nas l etkili olabilece ini tart şınız. C. Sos yo lo ji nin ba m s z bir bi lim hâ li ne ge li fli - nin ne den le ri ni def terinize k sa ca ya zınız. Ç. Yazdıklarınızı sınıfta okuyunuz, görüşlerinizi hep birlikte değerlendiriniz. Sosyolojinin Gelişmesinde Etkili Olan Olay ve Olgular Rö ne sans Ay d n lan ma 1789 Fran s z h ti la li Ulus dev le tin yük se li fli Bi lim ve tek no lo ji de ki ge lifl me ler 1848 Sa na yi Dev ri mi Kent lefl me Ka pi ta liz min yük se li fli Tem si lî de mok ra si nin ge lifl me si Kit le ile ti flim araç la r n n ge li fli mi ve çe flit len me si Pla ton (MÖ ) ve Aris to te les (MÖ ) de al bir dev let na s l ol ma l d r? so ru su na ya n t ara d lar. b ni Hal dun ( ) Top lum sal olay la r yi ne top lum sal olay lar la aç k la ma ya ça l fla rak sos yo lo ji nin ön cü sü ol mufl tur. Au gust Com te (Ogüst Komt, ) Sos yo lo ji söz cü ü nü ilk kul la nan ki fli dir. Bu ne den le sos yo lo ji nin ku ru cu su ka bul edi lir. Top lu mun bi lim sel ola rak in ce len me si ge rek ti i ni ve sos yo lo ji nin ama c n n bi lim sel ya sa la ra ulafl mak ol du u nu sa vu nur. Po zi tif bir bi lim olan sos yo lo ji nin göz lem, de ney gi bi yön tem le ri kul lan ma s n is ter. Top lum sal olay la r, ge li flen do a bi lim - le ri mo de li ne gö re aç k la ya bi len bir bi lim kur mak is te mifltir. 22

23 Karl Marx (Karl Marks, ) Top lum sal ya p y bir bi ri ne gö re bi çim len mifl öge ler den ve ara la r n da bü tün lük bu lu nan alt sis tem ler den olu - flan bir bü tün ola rak gö rür. Ona gö re eko no mik ya p y olufl tu ran üre tim bi çi mi, üze rin de hu kuk sal, si ya sal ve ide olo jik üst ya p n n ku rul du u bir te mel dir. Sos yo lo ji, ne den-so nuç ilifl ki si için de bu ya p n n de ifl me sü re ci ni yö ne ten me ka niz ma la r or ta ya ç kar ma l d r. Emi le Durk he im (Emil Dürk haym, ) Sosyolojinin konusu ve yöntemi üzerinde çal flarak onun bir bilim olarak ortaya ç kmas na önemli katk larda bulunmufltur. Toplumsal olgu kavram ndan hareket eder. Ona göre toplumsal olgu, nesnel ve zorlay c bir niteli e sahip olan, yaln zca kendi türünden olaylarla aç klanabilen duygu, düflünce ve eylemlerdir. Toplumsal olgular genel ve zorunludur. Din, ekonomi, hukuk, ahlak, siyaset, bilim ve sanat gibi de iflik biçimlerde ortaya ç kar. Sosyoloji, bunlar bir nesne gibi ele almal d r. Max We ber (Maks Ve ber, ) Ona gö re eko no mi, top lum sal de ifl me yi bi çim len di ren önem li et ken ler den yal n z ca bi ri dir. Da ha önem li olan et ken ler bi lim ve bü rok ra si dir. Çün kü bi lim, ça dafl tek no lo ji yi bi çim len dir mifl tir. Bü rok ra si de çok sa y da ki in - sa n n et kin bi çim de ör güt len me si nin tek yo lu dur. Bi li min, tek no lo ji nin ve bü rok ra si nin ge li fli mi, top lum sal de ifl - me nin te me lin de yer al r. Sos yo lo ji nin ge lifl me sin de bu dü flü nür ler den bafl ka Vil fre do Pa re to ( ), Ge or ge Sim mel (Corc Sim - mel, ), Wright Mills (Rayt Mils, ) ve Tal cott Par sons (Tal k t Pör s ns, ) rol oy na - m fl t r. Ç. SOS YO LO J K ARAfi TIR MA LAR DA KUL LA NI LAN YÖN TEM LER TEMEL KAVRAMLAR Tü me va r m Tüm den ge lim Ana lo ji KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A. Yandaki karikatürleri inceleyerek sorular yan tlay n z. 1. İsaac Newton (Ayzek Nivtın, ), karikatür 1.1 de nas l bir yöntem kullanmaktad r? Onun anlad n söyledi i fley ne olabilir? Ka ri ka tür 1. 1: (Sel çuk Er dem) 2. Bilimsel yöntem, gerçe i ö renmek ve toplumsal geliflme yasalar na varmak amac yla uygulanan sistematik bilgi edinme yoludur. 5 Sözü edilen yöntemin tan m ve karikatürde belirtilen yöntemle benzer yönleri nelerdir? 3. Sosyoloji, karikatür 1.2 de görüldü ü gibi toplumdaki insanlar n belirli olaylar karfl s ndaki düflünce ve tepkilerini ortaya ç karmak amac yla ne tür çal flmalar yapabilir? Tart fl n z. Ka ri ka tür 1. 2: Kresba Duban Blazek (K resba Duban B lazek) 23

24 B. Afla daki örnekleri okuyarak bunlarda tümevar m, tümdengelim ve analoji (benzetme) yöntemlerinden hangisinin kullan ld n nedeniyle söyleyiniz. I. S n f ar ka da fl m Se lim in ay r m c l k kar fl t olan ya sa dan ha be ri var m fl. S n f ar ka da fl m Berk, hak la r ih lal edil di in de ne tür bir yar d m ala bi le ce i ni bi li yor. S n f ar ka da fl m fia hin, en çok e i tim hak k n dan ya rar la na ma yan ço cuk lar için kay g du yu yor. S n f ar ka dafl la r m n ço u, oku lu mu zun çev re si nin te miz len me si için be le di ye ye di lek çe ver me ye ha - z r la n yor. O hâl de s n f m z da ki ö ren ci ler, in san ola rak han gi hak la ra sa hip ol duk la r n bi li yor lar. II. S n f m z da ki ö ren ci ler in san hak la r na say g l d rlar. n san hak la r na say g l olan ki fli ler hofl gö rü lü dür, ay r m c l k yap maz ve so rum lu luk la r n bi lirler. O hâl de s n f m z da ki ö ren ci ler hofl gö rü lü dür, ay r m c l k yap maz ve so rum lu luk la r n bi lirler. II I. Foto raf makinesinde foto raf elde etme süreci; görüntü, lens, diyafram, film ve ters görüntü fleklinde gerçekleflir. A. Afla da ki met ni oku ya rak tüm den ge lim, tü me va r m ve ana lo ji ile il gi li bi rer ör nek ya z n z. Ver di i - niz ör nek ler den bir ka ç n oku ya rak hep bir lik te de er len di ri niz ve sos yo lo ji nin ne den bi lim sel yön te mi kul - lan mak zo run da ol du u nu tar t fl n z. Bi lim sel yön tem, bi lim le rin in sa n ve do a y aç k la mak üze re iz le dik le ri be tim le me ve aç k la ma yol - la r n kap sa yan sü reç tir. Bi lim sel bil gi ye ula fla bil mek için bu yön tem ge rek li dir. Bi lim sel ça l fl ma lar da tü - me va r m (en dük si yon), tüm den ge lim (de dük si yon) ve ana lo ji (ben zet me) yön tem le rin den ya rar la n l r. Tü me va r m, zih nin özel den ge ne le, ti kel den tü me le, olay lar dan ya sa la ra ula fla cak fle kil de bir us lam - la ma da bu lun ma s d r. Tek tek ol gu ve nes ne le rin göz le min den ha re ket ede rek o ala n n tü mü nü kap sa - yan bir ge nel le me el de edil me si dir. Tüm den ge lim, zih nin ge nel den öze le, tü mel den ti ke le, ya sa lar dan olay la ra ula fla cak fle kil de bir us - lam la ma da bu lun ma s d r. Ana lo ji, zih nin ben zet me ler yo luy la özel den öze le ula fla cak fle kil de bir us lam la ma da bu lun ma s d r. Sosyoloji, bunlar d fl nda tarama araflt rmas ve alan araflt rmas gibi kendine özgü araflt rma yöntemlerinden de yararlan r. Tarama araflt rmas, evreni temsil edecek bir örneklem üzerinden veri toplamakt r. Genellikle bu tip araflt rmalarda anket ya da görüflme tekni inden yararlan l r. Tarama araflt rmalar n n en çok kullan lan türü kamuoyu yoklamalar d r. Alan araflt rmas ise belirli bir konuyu ayr nt lar yla ele al p incelemektir. En yayg n olan türü monografi tekni idir. Tüm den ge lim Tü me va r m Ana lo ji

25 Ge le cek Der se Ha zır lık Üç gru ba ay r la rak Tür ki ye de sos yo lo ji ça l fl ma la r na kat k da bu lu nan üç Türk sos yo lo ğu nun fi - kir le ri ni arafl t r n z. Ko nuy la il gi li bir su nu ha z r la ya rak ge le cek der sin on befl da ki ka s n da ar ka dafl la r n - za oku yu nuz. D. TÜRK SOS YO LOG LA RI NIN SOS YO LO J YE KAT KI LA RI TEMEL KAVRAMLAR Hars Uy gar l k Bi rey ci top lum ya p s Bü tün cü top lum ya p s Ba t l lafl ma KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Hil mi Zi ya Ül ken ( ), her za man ye ni ara y fl lar için - de olan bir dü flü nür dür. Tür ki ye de Ça dafl Dü flün ce Ta ri hi ad l ese - rin de, dü flün ce le rin de ki de i flim ve ara y fl ile il gi li aç k la ma lar da bu - lun mufl tur. Aşağıda, Hil mi Zi ya Ül ken in ba z söz le ri ve ril mifl tir. Bun - la r oku ya rak so ru la r ya n t la y n z. Ba t kül tü rü, 16. yüz y l da ön ce eko no mik ve si ya si alan da, son ra de er ler ala n n da bir dün ya gö - rü flü ola rak ge nifl le di i za man, onun ge lifl me h z na ayak uy du ra ma yan bafl ka kül tür ler için tek yol ka - l yor du, o da mo dern le fle bil mek ti. Mo dern lefl me so ru nu an cak mo dern kül tür se vi ye si ne ula fl la rak ve bu et kin li e ka t la rak çö zü le bi lir. Hiç bir za man ya ra t c mil let le rin eser le ri ni al mak, kül tür ürün le ri ni be nim se mek le ol maz. Ba t l lafl - ma da te mel so run dün ya gö rü flü dür. De er ler de ya ra t c ol ma yan bir mil le tin, mil let le ra ra s pi ya sa dan sa nat ör nek le ri ni, hu kuk fle kil le ri ni, fel se fe eser le ri ni al ma s n dan bir so nuç ç k maz. Çün kü on la r ya pan, o üs tün kül tü rün ya ra t c l n ve üre ti ci li i ni sa la yan dün ya gö rü flü ve zih ni ye ti dir. Top tan bir dün ya gö rü flü dü ze yi ne var ma d k ça, bu zih ni ye ti al ma d k ça ça dafl kül tü re gir mek müm kün de il dir Hil mi Zi ya Ül ken e gö re Ba t l lafl ma ne dir ve na s l ger çek lefl ti ri le bi lir? 2. Hil mi Zi ya Ül ken in dü flün ce si ne ka t l yor mu su nuz? Ne de ni ni bir ör nek le aç k la y n z. Ziya Gökalp ve Prens Sabahattin Sos yo lo ji, Os man l Dev le ti nin çö küfl sü re ci ne gir me si so nu cu bafl la yan Ba t l lafl ma ak m çer çe ve sin - de Tür ki ye ye girmifl tir. Zi ya Gö kalp, Prens Sa ba hat tin ve Hil mi Zi ya Ül ken ül ke miz de sos yo lo ji nin ön - cü le rin den dir. lk Türk sos yo lo ğu olan Zi ya Gö kalp ( ), Emi le Durk he im dan et ki le nir. Türk çü lü ün Esas - la r ad l ese ri nin ilk bö lü mün de, Türk çü lü ün ne ol du u nu aç k lar, ikin ci bö lü mün de ise Türk çü lü ün prog ra m n or ta ya ko yar. Bu eser de Zi ya Gö kalp, hars (kül tür) ve me de ni yet (uy gar l k) ay r m da ya par. Gö kalp e gö re mil let; ay n di li ko nu flan, ay n e i ti mi gö ren, ay n di ni, ah la k ve ide al le ri pay la flan in san - la r n mey da na ge tir di i bü tün dür. Mil let ola bil mek için mut la ka din, ah lak, hu kuk, gü zel sa nat lar, dil, eko - no mi, bi lim, tek no lo ji den olufl mufl ge le nek ler ve bun la r n tem sil ci si bir seç kin ler gru bu nun var l ge - rek li dir. Bu seç kin ler gru bu hem mil le te har s gö tü re cek hem de har s halk ta bu la cak t r. Gö kalp, Halk, har s n can l mü ze si dir. der. Türk lefl mek, s lam lafl mak ve Mua s r lafl mak (ça dafl lafl mak) slo ga n n or ta ya ko yan Gö kalp, bun - lar ara s n da bir z t l k ol ma d n sa vu nur. Her bi ri nin et ki alan la r n ta yin ede rek bu üç ga ye nin üçü nü 25

26 de ka bul et me li yiz. Da ha do ru su bun la r n bir ih ti ya c n üç ay r nok ta dan gö rül müfl afla ma la r ol du u - nu an la ya rak ça dafl bir s lam Türk lü ü olufl tur ma l y z. di yen Gökalp, Türk top lu mu nu ye ni bir mil lî inanç la Ba t uy gar l için de ken di kül tü rü nü ko ru ya rak bir lefl tir mek için ça ba har ca m fl ve sos yo lo ji yi bir araç ola rak kul lan m fl t r. Ün lü dü flü nür, ese ri nin so nun da flöy le der: Her mil le tin yer yü zün de ger çek lefl - ti re ce i ta ri hî ve me de ni bir mis yo nu var d r. Türk mil le ti nin mis yo nu ise ah la k n en yük sek er dem le ri ni uy - gu la ma ala n na ç kar mak, en ola nak s z zan ne di len fe da kâr l k la r n ve kah ra man l k la r n müm kün ol du u - nu ka n t la mak t r. 7 Prens Sa ba hat tin ( ), Le Play (Lö Pi ley) eko lü nün gö rüfl le ri çer çe ve sin de Türk top lu mu - nu aç k la ma ya ça l fl r. Tür ki ye Na s l Kur ta r l r? ad l ese rin de çö züm yo lu ola rak Os man l top lum ya - p s n n göz önün de bu lun du rul ma s n ve bu ya p için de bir çö züm le me ya p l ma s n öne rir. Prens Sa ba - hat tin, top lum ya p s n bi rey ci ve bü tün cü ya p di ye iki ye ay r r. Mad di ça l fl ma n n s k l n dan do an bi - rey ci ya p, ki fli sel gi rifl ken lik le et kin bir üre tim do u rur. Böy le ce sos yal ye te ne in tam ola rak ge lifl me - si ni sa lar ve bü tün cü ya p lar da ol du u gi bi ki fli yi ki fli ye de il, özel mül ki ye ti do u ran çe tin ve et kin bir ta r m la ön ce top ra a, son ra da di er üre tim u rafl la r na ba lar. Bi rey ci ya p lar da in san, tut tu u iflin ge - rek tir di i bil gi yi ça l fl ma ha ya t n da de ney le ka za n r ve böy le ce ha re ket le ri nin ba fllan g c n da ge nel bil gi aç s n dan bi raz da ha yok sun olan bi rey ler, ha yat ta iler le dik çe ifl le ri nin ba fla r s n sa la ya cak pra tik ve ger çek bil gi yi, göz lem ve de ney le da ha ya k n dan, da ha çok edi nir ler. Prens Sa ba hat tin, Os man l top lu mu nun için de bu lun du u zor du rum dan kur tul ma s için özel gi ri flim - ci li in art ma s n, özel ya fla m n dü zen len me si için dev let hiz me tin de de il, üre tim ala n n da ba m s z mev ki ler de bu lun ma n n özen di ril me si ni, bi rey ci e i tim le do na t l m fl bir üre ti ci s n f n ye tifl ti ril me si ni öne - rir. Ona gö re Tür ki ye nin sos yal ger çe i, me mur ada y olan ay d n la r n ço al ma s na de il, üre tim ifl le - ri ni gi rifl ken lik le riy le iler le te rek sos yal çev re mi zi de ifl ti re cek et ken le rin ye tifl me si ne ba l d r. Ç k maz bir yo la sap la n p ka lan kül tü rü müz, ede bi yat ve gü zel sa nat la r m z için de sa lam ve ve rim li bir ge lifl me or - ta m n n do ma s an cak sos yal çev re mi zin bu mut lu de ifl me siy le müm kün dür. 8 Afla da ki tab lo da ba z Türk sos yo log la r n n gö rüfl le ri ve ril mifl tir. Bu gö rüfl ler den han gi le ri nin, han - gi dü flü nü re ait ol du u nu ifla ret le yi niz. Tür ki ye de sos yo lo ji ça l fl ma la r na kat k da bu lu nan üç Türk sos yo lo u nun gö - rüfl le riy le il gi li su num la r n z ya p n z. De er len dir me için ki ta b n z n 185. say fa s n da yer alan de re ce li pu an la ma anah ta r ndan ya rar la na bi lir si niz. Gö rüfl ler Tür ki ye nin kur tul ma s n n zo run lu ko flu lu, özel gi ri flim ci li in art ma s d r. Türk top lu mu, Ba t uy gar l ile ken di kül tü rü nü ko ru ya rak bir lefl me li dir. Tür ki ye de bi rey ci e i tim le do na t l m fl bir üre ti ci s n f ye tifl me li dir. Ya ra t c ve ge lifl mifl ulus la r n kül tür ürün le ri ni be nim se mek Ba t l lafl ma için ye ter li de il dir. Türk lefl me, s lam lafl ma ve ça dafl lafl ma ara s n da z t l k yok tur. Har sa an cak hal ka gi de rek ula fl la bi lir. Bi rey ci ya p lar da in san, yap t iflin ge rek tir di i bil gi yi de ne yim le ka za n r. Kişi, bü tün cü ya p lar da ki fli ye, bi rey ci ya p lar da ise üre tim u rafl la r na ba la n r. Z. Gö kalp H. Z. Ül ken P. Sa ba hat tin 26

27 KON TROL L S TE S Afla da ve ri len kon trol lis te si ni in ce le ye rek du ru mu nu zu öl çek üze rin de de er len di ri niz. Pu an la r n z top la ya rak bu üni te de ki ek sik le ri niz hak k n da bir fi kir sa hi bi olu nuz ve bun la r ta mam la y n z. Kazanımlar Sos yo lo ji hak k n da ki bil gi le ri ni sor gu lar. Top lu mu olufl tu ran öge le rin et ki le flim için de ol du u nu fark eder. Sos yo lo ji nin ba m s z bir bi lim hâ li ne ge li fli ni kav rar. Sos yo lo jik arafl t r ma lar da kul la n lan yön tem le ri ta n r. Türk sos yo log la r n n sos yo lo ji ye kat k la r n fark eder. Puanlar A. Afla da ki çok tan seç me li so ru la r n do ru ya n t la r n ifla ret le yi niz. 1. Sos yo lo ji, top lum sal olay la r bi lim sel bir yön tem le in ce le yen, bun lar ara s n da ki ne den sel lik ilifl ki le - ri ni arafl t ra rak ge nel so nuç lar or ta ya ko yan po zi tif bir bi lim dir. Bu na gö re afla da ki ler den han gi si sos yo lo ji nin bir özel li i ola maz? A. Ne den sel lik il ke si ne da yan ma B. Ge nel le me le re ulafl ma ya ça l fl ma C. So mut du rum lar la il gi len me D. Nes nel so nuç la ra ulafl ma E. Ol ma s ge re ke ni ara ma 2. Hiç bir top lum; ku rum la r, ken di ne öz gü ya p s, di li, di ni ve grup la r y la bir den bi re or ta ya ç k ma m fl - t r. Mut la ka bir geç mi fli var d r ve bu geç mifl de bu gü nü be lir le mifl tir. Bu na gö re sos yo lo ji nin ya rar lan ma s ge re ken bi lim da l afla da ki ler den han gi si dir? A. Psi ko lo ji B. Co raf ya C. An tro po lo ji D. Ta rih E. Eko no mi 3. Top lum sal ol gu, top lum sal ola ya gö re da ha sü rek li olan ve ay n özel lik le re sa hip tüm top lum sal olay la r kap sa yan, ge nel ola rak hep si ni bir den ifa de eden kav ram d r. Bu na gö re afla da ki ler den han gi si top lum sal bir ol gu dur? A. Ah met ile Ay fle nin ev len me si B. Tek no lo ji nin ge lifl me si ile ar tan ifl siz lik C. II. Dün ya Sa va fl ndan son ra ki so uk sa vafl D. Tür ki ye de ya p lan 1974 ge nel se çim le ri E. Dep rem son ra s As l n n ai le si nin z mir e göç et me si 4. Sos yo log, ev li lik ol gu su nu in ce ler ken din, eko no mi, ai le gi bi ku rum la r n bu ol gu üze rin de ki et ki le - ri ni dik ka te al ma l d r. So nuç ta bu ol gu yu tek ba fl na ele ala ma ya ca n bil me li dir. Sos yo loğun bu yak la fl m n n da ya na afla da ki ler den han gi si dir? A. Arafl t r ma la r n da çok sa y da tek ni i kul lan mak zo run da ol ma s B. Top lum sal ol gu la r n di er le rin den ay r fl t r la rak in ce len me si C. Top lum sal ol gu la r tek ne den le aç k la mak tan ka ç n ma s D. nanç la r n olufl tur du u ön yar g lar dan s y r l ma zo run lu lu u E. Top lum sal ol gu la r so mut ola rak ele al ma zo run lu lu u 27

28 5. Top lum, bafl ta ken di var l n ko ru mak ve de vam l l n sa la mak üze re bir çok te mel ç kar la r n ger çek lefl tir mek için ifl bir li i ya pan, ay n top rak par ça s üze rin de ya fla yan ve or tak bir kül tü rü pay - la flan in san la r n olufl tur du u, gö re li bir sü rek li li e sa hip bü tün dür. Bu na gö re afla da ki yar g lar dan han gi si top lum ola bil me ko flul la r n dan bi ri de il dir? A. Be lir li bir top rak par ça s üze rin de ya fla ma B. Ken di ne öz gü bir kül tü re sa hip ol ma C. Uzun ya da k sa bir sü rek li li e sa hip ol ma D. Ya z l ku ral la ra da ya na rak var l n ko ru ma E. Da ya n fl ma için de ki in san lar dan olufl ma 6. Afla da ki ler den han gi si bi rin cil grup lar da bu lun ma yan bir özel lik tir? A. Biz duy gu su B. Res mî de ne tim C. Yüz yü ze ilifl ki D. Duy gu sal ilifl ki E. Res mi yet ten uzak ilifl ki 7. Top lum sal grup, üye le ri ara s n da or tak amaç ve ç kar lar bu lu nan, kar fl l k l et ki le fli min söz ko nu su ol du u sü rek li li e sa hip bü tün dür. Bu na gö re afla da ki ler den han gi si top lum sal gru ba ör nek ola bi lir? A. Bir or kes tra n n üye le ri B. Ti yat ro iz le yi ci le ri C. Ay n tren de yol cu luk eden ler D. Plaj da gü nefl le nen ler E. Ay n ki ta b oku yup be e nen ler 8. Sos yo lo ji nin or ta ya ç k fl n da afla da ki olay ve ol gu lar dan han gi si nin et ki li ol du u söy le ne - mez? A. Fran s z Dev ri mi son ra s or ta ya ç kan po li tik so run la r B. Sa na yi Dev ri mi son ra s or ta ya ç kan top lum sal so run la r C. I. Dün ya Sa va fl son ra s or ta ya ç kan ulus la ra ra s so run la r D. Kent lefl me nin art ma s so nu cu or ta ya ç kan so run la r E. Bi lim ve ve tek no lo ji de ki ge lifl me le r 9. Ay fle, Ül kü, Ca nan, Ser hat gi bi s n f m z da ki pek çok ö ren ci sos yo lo ji ye il gi du yu yor. O hâl de bi - zim s n f n tü mü sos yo lo ji der siy le ya k n dan il gi le ni yor. de nil di in de afla da ki yön tem ler den han gi si ile bu so nu ca ula fl l m fl olur? A. Özel den ha re ket le ge ne le git me B. Ge nel il ke ler den öze le git me C. Tah min yo luy la ç ka r m da bu lun ma D. Tü mel den ti ke le git me E. Ben zet me yo luy la özel den öze le git me 10. Türk lefl mek, s lam lafl mak ve Mua s r lafl mak slo ga n y la ifle bafl la yan, hars ve me de ni yet ay r - m ya pan ve Türk çü lü ün esas la r n or ta ya koy ma ya ça l flan dü flü nür afla da ki ler den han - gi si dir? A. Hil mi Zi ya Ül ken B. Prens Sa ba hat tin C. Zi ya ed din F n d ko lu D. Meh met z zet E. Zi ya Gö kalp B. Afla da ki cüm le le ri uy gun söz cük ler le ta mam la y n z. 1. Sosyoloji konusu.. olan bilimdir. 2. Top lum için de bel li bir yer de ve za man da mey da na ge len, bafl la ma ve bi ti fli bel li bir sü reç için de - ki bir den faz la ki fli yi il gi len di ren tek tek de i flim le re... de nir. 28

29 3... tek tek meydana gelen olayların genel ifade tarzıdır. 4. Top lu mu olufl tu ran in san lar, sü rek li de i flir ama top lum hep ye rin de ka l r. Bu na top lu mun özel li i de nir. 5. ülkemizde Le Play sosyolojisinin öncüsüdür. C. Afla da ki aç k uç lu so ru la r ya n t la y n z. 1. Sosyolojinin pozitif bir bilim olabilmesi için hangi özellikleri tafl mas gerekir? 2. Toplum konusuna sosyologlar yan nda edebiyatç lar ve düflünürler de ilgi göstermifller, çeflitli görüfller ileri sürmüfllerdir. Bu kiflilerin ileri sürdü ü görüfllerin, bir sosyolo un görüfllerinden ne fark vard r? 3. Eko no mi, in san la r n yer yü zün de ya fla ya bil mek için ta lep et tik le ri mad di fley ler le il gi le nir. Üre tim, tü - ke tim, da t m, de i flim gi bi konuları ele alır. Si ya set bi li mi, güç ve oto ri te üze rin de du rur. Bu bi - lim ler gi bi top lu mu ele alan sos yo lo ji, on lar dan fark l ola rak ne ler le il gi le nir? 4. Bir toplumsal olay gözleyiniz. Bu olay, di er toplumsal olaylarla hangi ortak özelliklere sahiptir? Afla da yer alan öz elefl ti ri tab lo su nda ki so ru la r ya n t la ya rak bu üni te de ö ren dik le ri ni zi de - er len di ri niz. ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU Bu bö lüm den ön ce sos yo lo ji hak k n - da ne ler bi li yor dum? Bu bölümde sos yo lo ji ile ilgili; Neler ö rendim? Neleri kavrayamad m? Kavrayamad klar m nas l ö renebilirim? 1. ÜNİ TE DİP NOT LAR 1. Anthony Giddens, Sosyoloji, s Joseph Fichter, Sosyoloji Nedir?, s Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlü ü, s b ni Hal dun, Mu kad di me, C 1, s Birsen Gökçe, Toplumsal Bilimlerde Araflt rma, s Türkiye de Ça dafl Düflünce Tarihi, s Ziya Gökalp, Türkçülü ün Esaslar, s. 34, 30, Prens Sabahattin, Türkiye Nas l Kurtar l r?, s. 40,

30 30

31 A. YA fiam BO YU TOP LUM SAL LAfi MA TEMEL KAVRAM Sos yal lefl me (top lum sal lafl ma) KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A. Kü çük ço cuk lar, top lum sal var l k lar ola rak ge li flim le ri ni ön ce lik le çev re le ri ni tak lit ede rek ger çek - lefl ti rir ler. Yan da ki ka ri ka tü rü gü nü müz de ki ge lifl me le ri de göz önü ne ala rak bu bil gi le rin fl n da yo rum la y n z. B. Aşa ğı da ki met ni oku yu nuz ve ön bil gi le ri niz den de ya rar la nı la rak so ru la r ya n t la y n z. Ka ri ka tür 2. 1: (Ana Pi li, Ar jan tin) Bir arafl t r ma ya gö re te le viz yo nun bir çok olum lu et ki si ya n n da olum suz et ki le ri ol du u da bi lin mek - te dir. Ço cuk lar te le viz yo nun e i tim, e len dir me ve bofl za man de er len dir me gi bi olum lu et ki le ri ne kar - fl n ders ça l fl ma ya en gel ol ma, dü zen li ya fla ma al fl kan l n boz ma ve flid de ti özen dir me gi bi olum suz et ki le ri ol du u nu da be lirt mifl ler dir. Bu tür olum suz et ki ler den ko ru mak için ai le le rin, ço cuk la r n n si hir ve flid det içe ren film ler le ma ga zin prog ram la r n iz le me le ri ne izin ver me di i an la fl l mak ta d r John Dol lard (Can Da l r) Top lum sal lafl ma, ye ni bir in sa n n gru ba ek len me si ni, top lu mun ken di yafl ve cin sin de ki ki fli den bek le di i fley le ri ye ri ne ge ti ren bir bi rey ol ma s n sa la yan sü reç tir. 2 de mifl tir. Bu ta n ma gö re top lum sal lafl ma kav ra m na bir ör nek ve ri niz. 2. Me tin de te le viz yo nun ço cuk lar üze rin de ki han gi et ki le rin den söz edil mek te dir? 3. Bu etkilerin toplumsallaflma ile ilgisi var m d r? Nas l? 4. Televizyonun toplumsallaflmaya etkilerine yaflam n zdan bir örnek verebilir misiniz? 5. Siz ce top lum sal lafl ma y te le viz yon d fl n da et ki le yen öge ler ne ler ola bi lir? Tar t fl n z. 1. Top lum sal lafl ma Afla da baş la yan ve 32. say fa da de vam eden iki met ni oku yu nuz, bil gi no tun dan da ya rar la na rak so - ru la r ya n t la y n z. Çocu un temel gelifliminde oyuna s n rs z ihtiyac vard r. Organize edilmifl sportif oyunlar yoluyla çocuklar n hem kendi akranlar ile bir arada olmas sa lan r hem de onlara kurallara uyma, yenme ve yenilmeyi hazmetme gibi deneyimler kazand r l r. Çocuk bu yolla kendi vücudunu tan ma, fiziksel özelliklerinin fark na varma f rsat n elde eder. Kendisinden daha iyi olan ve olmayan kifliler bulundu unu fark eder. Kendisinden daha iyi olmayanlar küçük görmemeyi, iyi olanlar takdir etmeyi ö renir. Bu deneyimler, onun hayat boyunca farkl konularda ve farkl koflullarda karfl laflaca benzer durumlara Fo toğ raf 2. 1: Spor, çocuklar n yaflama uyumunu kolaylaflt r r. Çocuk, mutlu ve baflar l olmak için haz rlanmas na yard mc d r. 31

32 çal fl rken kendisine ve baflkalar na zarar vermeden rekabet edebilir y l n da King sey Da vis (King sey De vis), sa bel la ( za bel la) ad n da, al t ya fl na ka dar di er in san lar dan ay r bü - yü tü len bir k z ço cu u üze rin de in ce le me ler yap t. Bu lun du - un da ko nu fla ma yan, yü rü ye me yen ve ifli te me yen ço cuk, iki y l e i til dik ten son ra ya fl n n özel lik le ri ni ve dav ra n fl la r n gös - ter me ye bafl la d. Bir bu çuk y l için de ze kâ dü ze yi üç kat ar - t fl gös ter di. Do kuz ya fl n da ise di er ço cuk lar la bir lik te oku - la bafl la d y l n da ise Ame ri ka da on üç yaşına ka dar bir oda da ka pa l ya fla t lan genç, bü tün ça ba la ra ra men dört ya fl n da ki bir ço cu un ge li flim dü ze yi ni afla ma d Spor, çocu a öncelikle hangi konularda yararl olmaktad r? 2. Çocu un toplumsallaflmas yla sporun bir ilgisi olabilir mi? Tart fl n z. 3. Spor yap yor musunuz? Yap yorsan z bunun yaflam n zdaki yeri ve etkileri nelerdir? Arkadaşlarınıza anlatınız. 4. İkin ci me tin de ki iki ör nek ten han gi so nu ca ula fla bi lir si niz? Ge le cek Der se Ha zır lık Toplumsallaşma Sos yal lefl me (top lum sal lafl ma), ya - fla m n de vam et ti re bil mek için yar d ma ge rek si nim du yan in sa n n için de ya fla - d top lu mun bir üye si ol ma ve ona uyum sa la ya bil me sü re ci dir. Bi yo lo jik bir var l k (or ga niz ma) olan in san, bu sü - reç için de top lum sal bir var l k hâ li ne ge - lir. çin de do du u top lu mun kül tü rel de er le ri ni ö re nir, ken di ne öz gü be ce - ri ler edi nir ve bir bi rey hâ li ne ge lir. Top - lum sal lafl ma sü re ci, do um la bafl lar ve ya flam bo yu sü rer. Öğ ren ci ler, ge le cek der sin ilk ya r m saa tin de ya pa cak la rı et kin li e ha z r lan mak için dört gru ba ay rı la cak lar dır. Her grup, top lum sal lafl ma y et ki le yen un sur lar dan (ai le, okul, ar ka dafl gru bu ve med ya) bi ri ni se çe cek tir. Grup lar, seç tik le ri un su run top lum sal lafl ma ya et ki le ri ni arafl t r p ör nek ola bi le cek k sa bi rer rol yap ma oyu nu ta sar la ya cak lar dır. Öğ ren ci ler, rol yap ma oyu nun da de ne yim le rin den ya rar lan sa - lar da bü yük öl çü de do aç la ma ya pa cak lar dır. Da ha son ra bir de er len dir me ya pı la cak ve her un su run bi re yin top lum sal lafl ma s na et ki de re ce si tar tı şı la cak tır. 2. Top lum sal lafl ma Sü re ci ni Et ki le yen Un sur lar A. Afla da Mev lâ na n n ba z di ze le ri ve ril mifl tir. Bu di ze le ri oku ya rak Mev lâ na n n di ze le rin de ver di i olum lu dav ra n fl ör nek le ri nin ne ler ol du u nu, bun la r n na s l ka za n la bi le ce i ni ve top lu ma han gi kat k la r sa la ya bi le ce i ni be lir ti niz. Cö mert lik ve yar d m et me de akar su gi bi ol. fief kat ve mer ha met te gü nefl gi bi ol. Bafl ka la r n n ku su ru nu ört me de ge ce gi bi ol. Hid det ve asa bi yet te ölü gi bi ol. Te va zu ve al çak gö nül lü lük te top rak gi bi ol. Hofl gö rür lük te de niz gi bi ol. Ya ol du un gi bi gö rün ya gö rün dü ün gi bi ol. 4 B. 33. say fa da yer alan gör sel ler de top lum sal lafl ma üze rin de et ki li olan han gi un sur lar gö rün tü len mifl tir ve siz ce bun lar top lum sal lafl ma y na s l et ki le ye bi lir? Tar - t fl n z. Re sim 2. 2: Mev lâ na (anonim) 32

33 Kom po zis yon 2. 1: Top lum sal lafl ma un sur la r A. Afla da bafllayan ve 34. sayfada devam eden, toplumsallaflma sürecini etkileyen unsurlarla ilgili metni okuyunuz. Bu unsurlar n her birinin alt ndaki noktal bölüme yaflam n zdan onunla ilgili bir örnek yaz n z. B. Top lum sal lafl ma y et ki le yen un sur lar la il gi li ta sar la d n z rol yap ma oyun la r n s n fa su nu nuz. Da - ha son ra her un su run bi re yin top lum sal lafl ma s na et ki de re ce si ni tar t fl n z. Gru bu nu zun ye ter li lik dü ze - yi ni ki ta b n z n ek ler bö lü mün de ki grup de er len dir me for mu 1 ile de er len di ri niz. Toplumsallaflma Süreci Ai le, bi re yin için de ya fla d top lu mun kül tü rüy le ilk kar fl kar fl ya gel di i ve top lum sal lafl ma ya bafl - la d ku rum dur. Ye me, iç me, gi yin me al fl kan l k la r ai le de edi ni lir. Top lum da uyul ma s ge re ken ku ral - la r da ço cu a ai le ö re tir Ai le de bafl la yan top lum sal lafl ma okul da de vam eder. Ai le ye gö re da ha res mî ve ör güt lü bir ku rum olan okul, ço cu a yal n z ca bil gi ve be ce ri de il, top lum sal so rum lu luk la r n da ö re tir. Top lum da ge - çer li olan de er ler ço cu a e i tim sü re ciy le ak ta r l r ve onun top lu mun bir par ça s ol ma s sa la n r. Ö - ret men ler de dav ra n fl ve ki fli lik özel lik le riy le ö ren ci le re ör nek olur lar Ço cu un top lum sal lafl ma s n da ar ka dafl çev re si de et ki li dir. Do ru bir ar ka dafl çev re si pay lafl ma, ba - flar ma, sev me, say ma, so rum lu luk üst len me gi bi ko nu lar da ço cu u olum lu et ki ler. An cak özel lik le er - 33

34 gen lik dö ne min de genç, ar ka dafl gru bun da za man za man ken di is tek le ri ne ters dü flen bek len ti ler le kar fl la fla bi lir. Bu nok ta da ken di do ru la r ile gru bun is tek le ri ara s n da ka la bi lir ve ak ran bas k s ne de - niy le sos yal lefl me olum suz yön de ger çek le fle bi lir Gü nü mü zün mo dern top lum la r n da rad yo, te le viz yon, ya z l ba s n gi bi araç la r y la med ya da top lum - sal lafl ma üze rin de et ki li dir. Bun lar, in san la r n dü flün ce le ri ni et ki le ye rek or tak bir dav ra n fl bi çi mi ka zan - d r r Top lum sal lafl ma da top lu mun di er ba z ku rum la r da önem li ifl lev le re sa hip tir. Bi rey; hu kuk, ah lak, din, eko no mi gi bi top lum sal ku rum lar ara c l y la da top lu mun de er ve ku ral lar sis te mi ni ö re nir. Bu ku rum lar ara c l y la ne yin ya p l ma s, ne yin ya p l ma ma s ge rek ti i ko nu sun da bil gi le nir B. TOP LUM SAL LAfi MA NIN AfiA MA LA RI TEMEL KAVRAMLAR Ço cuk luk dö ne mi Genç lik dö ne mi Ye tifl kin lik dö ne mi Yafl l l k dö ne mi KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki met ni ve fli i ri oku yu nuz. Fo to ra f in ce le ye - rek so ru la r ya n t la y n z. Ba z dü flü nür le re gö re in san ço cuk lu u - nun tut sa d r. n sa n bu tut sak l k tan er ken yafl ta bafl la yan top lum sal lafl ma sü re ci kur ta - r r. Ge çip gi den ço cuk luk ça bir da ha ge ri gel mez ama in san ömür bo yu bu ça n iz le - ri ni ta fl r. Sa ba hat tin Kud ret Ak sal, Geç mifl Za man Kufl la r ad l fli i rin de ço cuk luk dö ne - mi nin ya fla ma et ki si ni flöy le an la t yor: Fo toğ raf 2. 2: Çocukluk dönemi, toplumsallaflman n en yo un yafland dönemdir. Ho roz fle ke riy mifl gi bi emi yo rum Ço cuk lu u mu, yas t m n al t n da. Ge ce gün düz elim de, so kak lar da. Gö ze gö rün me yen dal lar ara s n dan Av l yo rum geç mifl za man kufl la r n Çocukluk dönemi yaflam nas l etkiler? 2. fiiirde ve metinde en önemli dönemin neden çocukluk oldu u belirtilmektedir? 3. Foto rafta toplumsallaflman n varl ndan söz edilebilir mi? Nedenini söyleyiniz. 34

35 A. Afla da ki met ni oku ya rak fo toğ ra fı in ce le yi - niz. B. Ya k n çev re niz den ta n d n z ço cuk, genç, ye tifl kin ya da yafl l kim se ler le il gi li ben zer ör nek le ri ar ka dafl la r n z la pay la fl n z. Vazgeçmiyorum Mil drid To koff, 1982 de üç ço cuk ve dört to run sa hi bi ola rak Geç ol mak hiç ol ma mak tan iyi dir. an la y fl y la Frank furt Go et he (Gö te) Üni ver si te sin - deki yafl l lar prog ra m na ka t l r. K z la r n dan bi ri, an - ne si nin bu ka ra r na fla fl ra rak Ne den? di ye hay - k r r. Ya n t fiu an da bu nu yap mak ve topluma daha çok katkıda bulunmak istiyorum. olur. Pa ro - la s Vaz geç mi yo rum. olan sos yal yafl l l k bö lü mü bafl ka n Pro fe sör Kars ten (Kars t n) a gö re bu gi ri - fli min ba fla r s ile ri yafl lar da ki ki şi le rin ak tif ve üret - ken ola bi le ce i ne da ir iyi bir ör nek olufl tur ma s n - da d r. Ge cik mifl ö re nim dö ne mi, üni ver si te de ki al t yüz yafl l ö ren ci ye bi lim ala n n da de ne yim ve mes lek le rin den ge len kat k ile ye ni ufuk lar açar. Üs te lik hem bu ki şi ler ken di ku flak la r n dan hem de genç ö - ren ci ler den ar ka dafl lar edi nir ler. Mil drid To koff, genç li in de ec za c ol mak is ter se de ko - flul lar bu na izin ver mez. An cak hem fli re ol ma y ba fla ra bi lir. O ara da ev le nir. Ev len dik ten son ra üç ço cu u na bak mak için iflin den ay r l r. Ço cuk la r bü yü dük ten son ra tek rar hem fli re - li e dö ner. Fa kat bu se fer de flan s ya ver git mez. Ön ce efli - ni kay be der, ar d n dan da kan ser olur. Te da vi si s ra s n da te - sa dü fen ye tifl kin ler üni ver si te si nin var l n ö re nir ve ken di - si ni ö re ni mi ne ve rir. Duy gu la r n Ken dim için bir fley ler yap - ma f r sa t bul du um için çok mut lu yum. di ye ifa de et mek - te dir. 6 Ya şam Bo yu Top lum sal lafl ma Top lum sal lafl ma; ço cuk luk, genç lik, ye tifl kin lik ve yafl l l k dö nem le ri ni kap sa yan, ya flam bo yu de - vam eden bir sü reç tir. An cak top lum sal lafl ma aç - s n dan özel lik le ço cuk luk ve genç lik dö ne mi çok önem li dir. Bu dö nem de ço cuk la r n da ha son ra ki ö ren me le ri nin te me li ni olufl tu ra cak dil ve ba z dav ra n fl ka l p la r ö re ni lir. Ai le, bu afla ma da ki en et ki li top lum sal lafl ma un su ru dur. Bi rey, bun dan son ra ki dü zey de okul, ar ka dafl çev re si gi bi ya fla - m n ye ni alan la r na ad m ata rak top lum sal lafl ma y sür dü rür. Bu ba lam da ki top lum sal et ki le flim ler, in san la r n için de ya fla d k la r top lu mun in sa ni, ah la - ki, mil lî, ma ne vi ve de mok ra tik de er le ri ne uy gun dav ra n fl la r iç sel lefl tir me si ni sa lar. Böy le bir du - rum da top lum sal lafl ma da ha sa l k l olur. Ye tifl kin bi rey ler ifl çev re si, der nek üye li i gi bi du rum lar da ki fli sel de i flim ve ye ni den ya p lan ma sü re cin den ge çe bi lir ler. Yafl l l k dö ne mi de top lum sal lafl ma - n n ta mam lan d de il, sür dü ü bir dö nem dir. Fo toğ raf 2. 3: Gelişme yaşlılık döneminde de devam eder. C. Bilgi notundan da yararlanarak sorular yan tlay n z ve 36. sayfadaki toplumsallaflman n aflamalar ile ilgili tabloda yer alan do ru ve yanl fl yarg lar iflaretleyiniz. 1. Me tin den, fotoğraftan ve göz lem le ri niz den yafl l l k dö ne min de top lum sal lafl may la il gi li han - gi so nu ca ulafl t n z? 2. Mil drid To koff, bun dan ön ce ki top lum sal lafl ma sü re cin de han gi de er le ri iç sel lefl tir mifl ola - bi lir? 3. Göz lem le ri ni ze gö re top lum sal lafl ma n n en önem li ol du u dö nem han gi si dir? Ne de ni ni söy - le yi niz. 35

36 Top lum sal lafl ma n n Afla ma la rıyla l gi li Yar g lar Doğru Yanlış Top lum sal lafl ma ya flam bo yu de vam eder. Top lum sal lafl ma ye tifl kin lik ça na ka dar ger çek le flir. Top lum sal lafl ma aç s n dan özel lik le ço cuk luk ve genç lik ça önem li dir. Top lum sal lafl ma sü re ci yafl l l k ta da sü rer. Top lum sal lafl ma, bi rey top lu mun mil lî ve ma ne vi de er le ri ni iç sel lefl tir di in de sa l k l d r. Top lum sal lafl ma, okul sü re cin de ta mam la n r. C. TOP LUM SAL LAfi MA NIN TOP LUM SAL L fi K LE RE ET K S TEMEL KAVRAMLAR Ki fli lik ge li fli mi Kül tür ak ta r m KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da iki ka ri ka tür ve bir f k ra ve ril mifl tir. Ka ri ka tür le ri in ce le yi niz, f k ra y oku yarak so ru la r ya n t la y n z. Sana Ne? Bir gün Nas ret tin Ho ca evi ne do ru yü rü yor - mufl. Bir ar ka da fl ar ka s n dan ses len mifl: Aman Hocam gör dün mü bi raz ön ce ge çen hel va ka - za n n, a z na ka dar do luy du. Ho ca, is ti fi ni boz - ma dan Ba na ne? de mifl. Ar ka da fl, Ama hel va ka za n si zin eve gi di yor du. Bu na ne der sin? Ho - ca yi ne is ti fi ni boz ma dan, Sa na ne? de mifl. Ka ri ka tür 2. 2: (Fa ruk Bay rak tar) 1. Nas ret tin Ho ca, ar ka da fl na ne söy le mek is te mifl tir? 2. Nas ret tin Ho ca n n ar ka da fl n ço cuk luk ve genç lik ça n da ki top lum sal lafl ma s aç s n dan na s l de er len di - rir si niz? Bu du rum, ilifl ki le ri ne na s l yan s m fl t r? 3. lk ka ri ka tür de ki yav ru inek, ba ba s n n giy me si ni is - te me di i ka za han gi top lum sal lafl ma un su ru ne de niy - le giy mifl ola bi lir? 4. İlk karikatüre göre top lum sal lafl ma, yavru inek ile ai lesi arasındaki ilifl ki le ri na s l et ki le mifl tir? 5. kin ci ka ri ka tür de Ka ra Mu rat n sa l k l bir sos yal - lefl me sü re ci ge çir di i söy le ne bi lir mi ve bu, ilifl ki le ri ne na s l yan s m fl t r? Ka ri ka tür 2. 3: (Sel çuk Er dem) 36

37 A. Afla da ki met ni bir ö ren ci ses li ola rak oku ya cak, di er ö ren ci ler onu din le ye cek tir. B. Me tin le il gi li so ru lar, bil gi no tun dan da ya rar la n la rak ya n t la na cak t r. Mahatma Gandhi He nüz yir mi dört ya fl n da ki Avu kat Ma hat ma Gand hi (Ma hat ma Gan di), mut lu bir ço cuk luk ge çir di. Ai le si, Hin - dis tan n sa y l ai le le rin den di, ev le ri ki tap do luy du. Gand - hi, on do kuz ya fl n da Lon dra ya git ti ve hu kuk oku du. D fl - lan ma mak için ora da n gi liz ler gi bi gi yi nir di. Yir mi iki ya - fl n da Fran s z ca, La tin ce, fi zik, Ro ma hu ku ku ve ge nel hu - kuk dal la r n da ki e i ti mi ni ta mam la m fl t. Hin dis tan a dön - dü ün de ken di si ne her tür lü ya flam bi çi mi ne say g duy - ma y ö re ten an ne si öl müfl tü. Bir sü re son ra var l k l bir Hint li yi tem sil et mek üze re Gü ney Af ri ka ya gön de ril di. Ba şa rı sız Top lum sal laş ma Top lum sal lafl ma, iki ta mam la y c sü re ci içe rir. Bun lar dan bi ri, top lum sal ve kül tü rel mi ra s n ge le cek ne sil le re ak ta r l ma s, di e ri ise ki fli lik ge li fli mi dir. n san lar, bafl ka la r ile kur duk la r ilifl ki ler so nu cun da ki fli lik ka za - n r lar. Bu et ki le flim ler le de er, ide al ve ar - zu la r n ger çek lefl ti re bi lir, uy gun ko flul lar da ken di le ri ni or ta ya koy ma ya ça l fl r lar. Top - lum sal lafl ma sü re ci ni ba fla r y la ta mam la ya - ma yan bi rey ler, ki fli lik ge li fli mi aç s n dan ye ter siz ola cak lar d r. Böy le bi rey le rin, ya - fla d k la r top lu ma uyu mu güç le flir, ba z ki fli - lik bo zuk luk la r da gö rü le bi lir. Gü ney Af ri ka da bir Hint liy le ay n kom par t ma n pay lafl - mak is te me yen be yaz bir yol cu nun fli kâ ye ti üze ri ne po lis ta - ra f n dan bi le ti ol ma s na ra men va gon dan da tren den de at l - d. Ge ce yi is tas yo nun so uk bek le me oda s n da ge çir di. Be - yaz la r n kal d otel ler de ka la m yor du. Ber ber, sa ç n t rafl et - mek is te mi yor du. Bir be ya za ye ri ni ver me yi red det ti i için ara ba c ta ra f n dan dö vül müfl tü. Bu olay lar, genç avu ka t n in - san la r n onur ve öz gür lü ü nü ko ru yan bir sa vafl ç ya dö nüfl - me si ne ne den ol du. Gand hi, Af ri ka da yir mi bir y l kal d ve bu hak s z l k lar la mü - ca de le et ti. K rk befl ya fl n da ül ke si ne dön dü. Si vil bir di re nifl yön te mi geliştirdi. Ön ce le ri Gü ney Af ri ka da, son ra Hin dis - tan da yan dafl la r n n n gi liz le re kar fl si lah s z pa sif di re nifl le Fo toğ raf 2. 4: Ma hat ma Gand hi kar fl koy ma la r n istedi. So nun da onun sa ye sin de n gi liz ler, Hin dis tan a hiç bir ça t fl ma ol ma dan ba m s z l n ver di ler. Gand hi, ya fla m bo yun ca po li ti ka c ya da hü - kû met gö rev li si ol ma d. Pefl ta mal ve san da let ler le gez di. Or du la ra hük met me di, ifli ni b rak t ve tüm mal var l n dan vaz geç ti. Bir Hint li ta ra f n dan öl dü rül dü ü za man dün ya da ki bir çok ül ke nin tem sil ci si, onun ce na ze tö re nin de bu lun mak için Hin dis tan a git ti. 7 (Özet len mifl tir.) 1. Gand hi nin ilk top lum sal lafl ma sü re ci han gi ko flul lar da ger çek lefl mifl tir? 2. Gand hi nin genç lik ve ol gun luk dö ne mi top lum sal lafl ma sü re ci hak k n da ne ler söy le ye bi - lir si niz ve bu du rum, onu na s l et ki le mifl tir? 3. Gand hi nin ye tifl kin lik ve yafl l l k dö ne mi top lum sal lafl ma sü re cin de ne ler ö ren di i ni dü - flü nü yor su nuz? 4. Gand hi nin Hint top lu mu na ge tir di i olum lu dav ra n fl ör nek le ri ne ler dir ve bun la r n onun top lum sal lafl ma sü re ci ile ba lan t s ne dir? 5. Sa l k l top lum sal lafl ma sü re cin de ka zan d n z dü flün dü ü nüz ve bu gün yap t n z üç dav ra n fl söy le yi niz. 37

38 Ç. TOP LUM SAL STA TÜ, ROL VE SAY GIN LIK TEMEL KAVRAMLAR Top lum sal sta tü Ka za n l m fl sta tü Ve ril mifl sta tü Sta tü ak ta r m Anah tar sta tü Top lum sal rol Anahtar rol Rol çatışması Rol pekişmesi Top lum sal say gın lık (pres tij) Sta tü sel say gın lık Ki şi sel say gın lık KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da bir re sim ve so ru lar ve ril mifl tir. Res mi in ce le - ye rek so ru la r ya n t la y n z. Re sim 2. 3: Laura Collobi (Lora Kolobi) 1. Resimde size s ra d fl görünen neler vard r? Bunun nedeni ne olabilir? 2. Türk lük, dok tor luk, ö ren ci lik, ka d n l k bi rer sos yal sta tü dür. Bun la r el de edi lifl bi çim le ri aç - s n dan kar fl lafl t r n z. 3. Bir ge ne ra lin, bir cum hur bafl ka n n n ya k n la r da onun gi bi say g gö rür. Bu du ru mu na s l aç k - lar s n z? Tar t fl n z. 4. Bir ö ren ci, ö ret men; bir ö ret men de ö ren ci gi bi dav ran maz. Siz ce bu nun ne de ni ne ola bi - lir? 5. Ralph Lin ton Top lum sal sta tü, bi rey den ba m s z hak lar ve gö rev ler top la m d r. Rol ise sta tü - nün di na mik yö nü nü tem sil eder. 8 der. Bu söz, top lum sal sta tü nün ve ro lün han gi özel lik le ri ni vur - gu lar? A. Afla daki metni okuyunuz, 39. sayfada yer alan bil gi no tun dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. Ahilik Ahi lik, yüz y l lar ca Ana do lu Türk hal k n n ulu sal ka rak te ri ni be lir le mifl tir. Os man l ka sa ba ve fle hir le - rin de üre tim ya pan la r n tü mü eko no mik, ma li, ida ri ve sos yal ifl le vi olan ahi lik tefl ki la t n n üye siy di. Ay - n za na at tan olan lar, bel li sa y da bir le flip grup olufl tu ra rak et kin lik te bu lu nur lar d. Tefl ki la ta gi re bil mek için bir ahi ta ra f n dan öne ril mek ve hiç bir suç ifl le me mifl ol mak ge re kir di. Ay r ca cö mert, l m l, ka na at - kâr, din dar, be ce ri sa hi bi ve do ru ol mak zo run lu lu u var d. Çev re sin de iyi ta n n ma yan lar, in san ya da hay van öl dü ren ler; h r s z lar, vur gun cu lar, av c lar ahi ola maz lar d. Tefl ki la ta ka t lan lar üçer de re ce li olan flu ka p lar dan ge çer ler di: yi it, ya mak, ç rak, kal fa, us ta, ahi, ha li fe, fleyh ve fley hülme fla y h. Bu ki fli ler, gün düz le ri ifl yer le rin de mes le in in ce lik le ri ni ö re nir, ak flam la r ahi top lan t sa lon la r n da ah la ki e i tim gö rür ler di. Ahi ol ma yan ki fli ler bir mes lek te ça l fla maz lar d. Dük kân aça bil mek için us ta de re ce si ni al - m fl ol mak ge re kir di. Her ka de me de ki ki fli, bir al t n da ki ne ö ret mek, bir üs tün de kin den ö ren mek zo - run day d. 9 (Kısaltılmıştır.) 38

39 Ka ri ka tür 2. 4: ( s ma il Ba ban) 1. Met ne gö re ahi lik tefl ki la t için bir top lum sal lafl ma ku ru mu di ye bi lir mi si - niz? Ne de ni ni aç k la y n z. 2. Ahi lik tefl ki la t n da bi rey ler grup için de han gi sta tü ler de bu lu nu yor lar - d? 3. Bi rey le rin sta tü le ri nin ge re i olan dav ra n fl lar ne ler dir ve bu iki si ara s n - da ne fark var d r? 4. Her bi re yin sta tü sü nün ge rek le ri - ni tü müy le ye ri ne ge ti re bil me si müm - kün mü dür? 5. Bi rey le rin tefl ki lat ta ki ko num la r na s l el de edil mek te dir? 6. Tefl ki lat ta ki iki kal fa n n sta tü sü ay n ol du u hâl de bi ri nin da ha çok se - vil me si ni na s l aç k lar s n z? 7. Ka ri ka tür de ki ço cu un her is te - di i nin ye ri ne ge ti ril me si nin ne de ni ne dir? 8. Ço cu un sta tü sü ka za n l m fl sta - tü mü yok sa ve ril mifl sta tü mü dür? Ne den? 9. Ço cu un anah tar sta tü sü ne dir? 10. İdeal, gerçek ve anahtar rolünüz hakk nda bilgi vererek rol çat flmas ya da rol pekiflmesi yaflad n z bir durumu arkadafllar n zla paylafl n z. Sta tü ile İl gi li Kav ram lar Toplumsal konum, bireyin toplum içindeki durumu ve sosyal pozisyonudur. Toplumsal statü ise bireyin toplumsal konumuna uygun rolünü ne kadar uygun oynad na göre toplum içindeki derecelendirilmesini anlat r. Belli bir toplumsal konumda bulunan kiflilere tan nan sayg nl k derecesini ifade eder. E er bir kimsenin oynad rol, toplumca önemli say l yorsa bu kimsenin statüsü de genellikle yüksektir. Top lum sal sta tü ler, bir hak lar ve yü küm lü lük ler top la m d r. Sta tü yü dol du ran bi rey, bu hak lar dan ya rar la n r ve sta tü nün ge rek tir di i yü küm lü lük le ri ye ri ne ge ti rir. Top lum sal sta tü ler, ve ril mifl ya da ka za n l m fl sta tü ler di - ye s n f lan d r la bi lir. Ve ril mifl sta tü ler do um la ka za n l r, ka - za n l m fl sta tü ler ise bi re yin ça ba la r so nu cun da el de edi - lir. Ge nel de ka za n l m fl sta tü ler, bi re yin e i ti miy le ve ken di ça ba la r y la il gi li dir. Top lum sal sta tü le rin say g n l bi re yin ya k n la r na da ge - çer. Bu na sta tü ak ta r m ad ve ri lir. Top lu mun bi re ye gös ter - di i say g ve sev gi pres tij ad n al r. Bi rey, bu say g y ya sta - tü sü ne de niy le el de eder ya da ki fli sel özel lik le riy le ka za n r. l ki ne sta tü sel say g n l k, ikin ci si ne ki fli sel say g n l k de nir. Sta - tü sel say g n l k k sa sü re li, ki fli sel say g n l k sü rek li dir. Bi rey le - rin sta tü le ri nin ay n ol ma s na ra men, say g n l k la r n n fark l ol ma s n n ne den le ri nin ba fl n da sta tü le ri nin ge rek tir di i ro - lün bek len ti le ri ni en iyi bi çim de ye ri ne ge tir me le ri ge lir. Top lum için de her bi re yin bir den faz la sta tü sü var d r. Ancak her kes anah tar sta tü ad n alan bir te mel sta tü ye sa - hip tir. Bu te mel sta tü yü be lir le yen; bi re yin ba fla r s, üst len - di i gö rev ve top lum da ge çer li olan de er ler ola bi lir. Bi re yin sta tü süy le dav ra n fl bi çi mi ara s n da ilifl ki var d r. Her bi rey, sta tü sü nün ge rek tir di i dav ra n fl bi çi mi ni or ta ya ko yar. Top lum sal rol, bi re yin sta tü sü ne uy gun dav ran ma - s d r. Rol, sta tü nün di na mik yö nü dür. Statünün bireye yükledi i görevler ve haklar do rultusunda bireyin uymas gereken davran fl kal plar na rol beklentileri ya da ideal rol ad verilir. Statüyle ilgili olarak bireyin yapabildiklerine, gerçek rol ya da rol edimi denir. Bireyin anahtar statüsünün gerektirdi i rol, anahtar rol ad n al r. Roller, bireylerin davran fl biçimleriyle ortaya konur. Baz roller birbirini kolaylaflt r r. Buna rol pekiflmesi ad verilir. Bir kiflinin farkl statülerinin gerektirdi i rollerin, ayn anda gerçekleflemeyecek biçimde birbirine karfl t olmas na rol çat flmas denir. 39

40 B. Aşağıdaki top lum sal sta tü ve say gın lık la il gi li tab lo yu ta mam la y n z. Verdiğiniz cevapları ar ka dafl - la r n z la bir lik te değerlendirerek varsa yanlışlarınızı düzeltiniz. Önem li sta tü le rim Bun la r n ge rek tir di i rol ler Ve ril mifl sta tü le rim Ka za n l m fl sta tü le rim Anah tar sta tüm Sta tü sel say g n l m Ki fli sel say g n l m Top lum sal Sta tü ve Say g n l k A. Afla da ki iki met ni oku yu nuz. lk me tin de Ni els Bohr un böy le si ne övül me si nin iyi bir fi zik çi ol ma - s n dan kay nak la n p kay nak lan ma d n tar t fl n z. B. F k ra da Nas ret tin Ho ca n n sta tü sü de ifl me di i hâl de say g n l n n ne den de ifl ti i ni aç k la y n z. C. F k ra da ki ne ben zer bir ör nek ya fla d y sa n z bu nu ar ka dafl la r n z la pay - la fl n z. Niels Bohr Söy len ti ye gö re Da ni mar ka hal k n n övünç duy du u dört fley var d r: Ge - mi en düs tri si, pe ri ma sal la r ya za r An der sen (En d r s n), süt ürün le ri, fi zik bil - gi ni No bel Ödü lü sa hi bi Ni els Bohr. Bohr hem bil gin ki fli li i hem de in san c l dav ra n fl la r y la bü yük ha yal ler pe flin de ko flan genç le re yet kin bir ör nek ve esin kay na olan ön cüy dü. O, ne Rut her ford (Ru ter ford) gi bi d fl gö rü nü - müy le ür kü tü cü ne de Eins te in (Ayn fltayn) gi bi ara ba ya tek ba fl na ko flu lan at t. Bohr, ça l fl ma ya fla m n da ser gi le di i ira de gü cü nün ya n s ra ne fle siy le de gö nül le ri fet het me si ni bi li yor du. Da ni mar ka, bu bafl ta c et ti i in san la ne Fo toğ raf 2. 5: Ni els Bohr ka dar övün se ye ri dir. 10 Ye Kürküm Ye Da vet edil di i dü ün zi ya fe ti ne gün de lik el bi se le ri ile gi - din ce kim se Nas ret tin Ho ca ya al d r fl et mez. Ca n s k l r Ho - ca n n. Bir ko flu evi ne gi dip bay ram l k kür kü nü ge çi rir s r t - na ve dü ün ye ri ne dö ner. Dü ün sa hip le ri onu kür küy le gö rün ce bü yük bir say g gös te rir ler. Bafl kö fle ye otur tur lar, önü ne ta bak ta bak ye mek ler s ra lar lar. Ho ca, kür kü nün ucun dan tu tup çor ba ta s na dal d r r ve bir den: Ye kür küm ye. di ye ba r ma ya bafl lar. fia fl r p so rar lar: Ne ya p yor - sun Ho ca Efen di, kürk ye mek yer mi hiç? Ho ca gü le rek Ma dem ki bü tün say g ve ik ram kür kü me ya p l m fl t r. Öy - ley se ye me i de o ye sin. der. Fo toğ raf 2. 6: Nasrettin Hoca Heykeli (Akşehir) 40

41 D. TOP LUM SAL DE ER LER VE NORM LAR TEMEL KAVRAMLAR Top lum sal de er Top lum sal norm KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da iki ka ri ka tür ve so ru lar ve ril mifl tir. Ka ri ka tür le ri in ce le yiniz ve ön bilgilerinizden de yararlanarak so ru la r ya n t la - y n z. 1. lk ka ri ka tür de vur gu lan mak is te ni len de er han gi si dir? 2. Or han Han çer li o lu na gö re De er ler, özel ey lem le ri ya da amaç la r yar g la ma da te mel bir öl çüt sa la yan, bir gru bun üye le ri nin güç lü duy gu sal ba l l k la r y la olufl mufl, so yut, ge nel lefl ti ril mifl dav ra n fl ör nek le ri dir. 11 Yu ka r da ki ta n ma gö re iki de er ör ne i ve ri niz. 3. kin ci ka ri ka tür de sö zü edi len ku ral lar la de er ler ara s n da ne fark var d r? 4. Fark lı mü zik ge le ne ği için de bü yü yen bir kim se, kla sik Ba tı mü - zi ğin den hoş lan ma yıp de ğer li bul ma ya bi lir. An cak bu mü zi ği sık sık din le me ola na ğı bul du ğun da bir sü re son ra onun de ğe ri nin far kı na va ra bi lir. Bu du rum, ye ter li bil gi ve do na n m ka zan d n da her in sa n n ay n fley le ri de er li ola rak ni te len di re bi le ce i ni gös te rir mi? Tar - t fl n z. 5. Çöl de su suz ka lan bi ri için su, or man da ka ran lık ta ka lan bi ri için ateş çok de ğer li dir. Bu na kar şı lık ay nı şey ler, nor mal ko şul lar da hiç de böy le si ne de ğer li gö rül mez. Siz ce de er ler le il gi li ola rak ör nek ten ç kan so nuç ne dir? Ka ri ka tür 2. 5: (Fa ruk Bay rak tar) 6. Öz gür lük, pek çok in san için en yü ce de ğer ler - den dir. Kö le li in ol du u bir top lum da bu nu sa vun - mak müm kün ola bi lir miy di? Bu na gö re de er - ler hak k n da han gi yar g ya ula fl la bi lir? 7. Yurt se ver lik de ğe ri, sos yal dev let an la yı şı nın te me li ni oluş tur muş ve bu de ğe re uy gun pek çok ya sa ya pıl mış tır. Yurt se ver lik de ğe ri ni be nim se me - yen ki şi, bel ki yal nız ca kı na na bi lir ama ül ke çı kar la - rı na za rar ve ren ler, ya sa lar uya rın ca dev let eliy le ce - Ka ri ka tür 2. 6: (Fet hi Öz denk) za lan dı rı lır lar. Bu na gö re de er ler le ya sa lar ya da norm lar ara s n da na s l bir ilifl ki var d r? 8. Ne den bay ram lar da ai le bü yük le ri ni zi, ak ra ba la r n z zi ya ret eder si niz? Bu nun top lum aç - s n dan an la m ne ola bi lir? 41

42 Afla da, bir foto raf ve bir f kra verilmifltir. Foto - ra f inceleyiniz, f kray okuyunuz ve bilgi notundan da yararlanarak sorular yan tlay n z. Yavaşla Te mel, ye ni al d son mo del ara bay la kö yü ne gi - der. 180 km h z la gi der ken Ya vafl la, 80 km ya zan bir ta be la gö rür, is te me ye is te me ye ya vafl lar. 30 km git tik ten son ra bir ta be la da ha gö rür: Ya vafl la, 50 km Te mel, Her hâl de yol da ça l fl ma var. di ye dü flü - ne rek h z n azal t r. 45 da ki ka son ra yi ne bir ta be la gö - rür: Ya vafl la, 20 km Te mel in ca n iyi ce s k l r ama yi ne de tra fik ku ral la r na uyar. Ar d n dan Ya vafl la, 5 km ta be la s gö rü nür. yi ce hu zur suz la nan Te mel in gör dü ü son ta be la YA VAfi LA YA HOfi GEL D N Z. olur. Fo toğ raf 2. 6: Halk oyunlar millî de erlerimizdendir (Artvin ekibi halk oyunlar ndan bir görünüm). 1. Te mel, hofl lan ma sa da ne den ku ral la ra uy - mak zo run da d r? 2. Top lum sal de er ler le Te mel in uy du u tra fik ku ral la r han gi aç lar dan fark l ola bi lir? 3. Siz ce in san la r n ku ral la ra uy ma d bir top - lum da ne ler ola bi lir? Tar t fla rak top lum sal ku ral - la r n öne mi ni be lir ti niz. 4. Halk oyunları, değerlerin yandaki bilgi notunda sayılan işlevlerinden hangilerini gerçekleştirir? Top lum sal De ğer ve Norm lar Top lum sal ya fla m n bir lik ve de vam l l nın sa lan ma s için dü zen li ol ma s ge re kir. Bu dü - ze ni sa la yan de er ve norm lar d r. Top lum sal de er ler, toplumların iyi, kö tü, do ru, yan l fl, gü zel, çir kin gi bi be e ni le rin den kay nak la nan ve on la r yan s tan öl çüt ler dir. Bun - lar, in san la r be lir li amaç la ra yön len di rir. Top lum için de ne le rin önem li ve de er li, ne le rin önem - siz ve de er siz ol du u nu bil di rir. Ken di için de tu tar l, top lum sal ç kar la r kol la yan, ge nel lefl ti - ril mifl inanç lar d r. Be lir li bir du rum da uy gun olan ya da ol ma - yan dav ra n fl la r gös te ren ve yap t r m la des tek - le nen or tak top lum sal öl çüt le re ise top lum sal norm ad ve ri lir. Örne in, insana sayg bir de erdir, insan öldürmenin yasak olmas ise normdur. Ayn toplumsal de er, birçok normun temeli olabilir ya da bir norm, çeflitli de erlere dayanabilir. Örne in, insana sayg de eri, yasalar önünde eflitlik ve düflünce özgürlü ü gibi birçok normun temelini oluflturur. Bir doktorun hastalar aras nda ayr m yapmamas normu ise eflitlik, erdem, insan sevgisi gibi de erlere dayan r. Toplumsal değerlerin işlevleri şunlardır: Bi rey le rin dav ra n fl la r n n top lum ca de er - len di ril me si ni, Bi rey le rin dik ka ti ni top lum için ya rar l ve önem li olan ba z he def le re yö nelt me si ni ve o he def le re ulafl mak için ça ba har ca ma s n, Top lu mun ide al dü flün me ve dav ra n fl yol - la r n gös ter me yi, Top lum sal rol le rin se çi mi ne reh ber lik et - me yi ve top lum sal kon tro lü, Top lum üye le ri ara s n da da ya n fl ma y, Ay n de er le ri be nim se yen le rin top lum sal grup lar olufl tur ma la r n sa lar. 42

43 A. Toplumsal Normların İşlevleri adlı bilgi notunu okuduktan sonra yandaki resmin ve aşağıdaki atasözlerinin toplumsal değer ve normlarla bağını kurunuz. Ödünç güle güle gider, ağlaya ağlaya gelir. Söz gümüşse sükût altındır. Rüzgâr eken fırtına biçer. Yalancının mumu yatsıya kadar yanar. Kenarına bak bezini al, anasına bak kızını al. Re sim 2. 4: Ba tu han At i la, 2010 y l Tür ki ye Resim Yarışması bi rin ci si B. Aşağıdaki toplumsal değer ve normlarla ilgili tabloda doğru ve yanlış ifadeleri işaretleyiniz. Top lum sal De er ve Norm lar Doğru Yanlış Top lum sal norm lar, top lum ca is te ni len le ri be lir tir. Top lum sal de er ler, ne le rin ya p l p ya p l ma ya ca n gös te rir. Top lum sal de er ler, norm la ra gö re da ha ge nel dir. Toplumsal de er ler, norm lar dan da ha be lir gin ve em re di ci dir. Ay n top lum sal de er, bir çok nor mun te me li ola bi lir. Bir norm, çe flit li de er le re da ya na bi lir. Toplumsal Normlar n İfllevleri Top lum sal norm lar, top lu mun var l n ve de va m n sa lar. Top lum sal norm lar, top lum sal dü ze ni sa lar. Çün kü bi rey ler norm la r ö re nir, za man la iç sel lefl ti - rir, al fl kan l k hâ li ne ge ti rir ve on la ra dü flün mek si zin uyar lar. Top lum için de norm la ra uy gun dav ra n fl lar ödül len di ri lir ken norm la ra uy gun ol ma yan dav ra n fl lar ce za lan d r l r. Top lum sal norm lar, top lum sal ilifl ki le ri dü zen le me ifl le vi ne sa hip tir. Top lum sal norm lar, top lum sal uyu mu sa lar. Hem bi re yin top lu ma uyu mu hem de top lu mun öge - le ri nin bir bi ri ne uyu mu top lum sal norm lar la sa la n r. Top lum sal norm lar, top lum bir li i ni sa lar. Top lum üye le ri ara s n da biz duy gu su nun ge lifl me si - ne yar d m c olur. Bi rey ler, norm la ra uya rak bel li top lum sal ifl lev le ri ye ri ne ge ti rir ler. Böy le ce top lum üye le ri ara s n - da ifl bir li i ve da ya n fl ma sa la n r, top lum sal bü tün lefl me ger çek le flir. 43

44 E. TOP LUM SAL KON TROL TEMEL KAVRAM Top lum sal kon trol KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki met ni oku yu nuz. Gör sel le ri in ce le ye rek so ru la r ya n t la y n z. Sok ra tes, ah lak ko nu suy la il gi le nen ilk dü flü nür dü. Bütün gün Ati na Si te si nde do - la fla rak genç ler le ko nu flur, on la ra ah lak l ol - ma n n an la m n an lat ma ya ça l fl r d. Si te nin ya sa la r na son de re ce say g l y d. Onun bil - gi yi, er de mi ve do ru lu u sa vu nan tu tu mun - dan ra hat s z olan ba z ki fli ler, ken di si ni şeh - rin tan rı la rı na inan ma mak, on la rın ye ri ne baş ka tan rı lar koy mak ve genç li i do ru yol - dan ay r mak la suç la d lar. Suç la ma ya p l d n da Sok ra tes yet mifl ya fl n day d. Yar g lan d ve ce za lan d r la ca - n bi le bi le tu tu mu nu hiç de ifl tir me di. Ken - di si ni suç la yan lar dan mer ha met di le me di ve kaç ma öne ri le ri ni red det ti. So nuç ta ölü me mah kûm ol du. 12 (Özetlenmiştir.) Sokrates Re sim 2. 5: Sok ra tes in Ölü mü, Louis Da vid (Lu i Dey vid), 1787, New York Met ro po li tan Mü ze si 1. Sok ra tes, ne den ce za lan d r l m fl t r? 2. Ati na Si te si nde top lum sal kon trol na s l sa - la n yor du ve gü cü nü ne re den al yor du? 3. Sok ra tes in, öl dü rü le ce i ni bi le bi le tu tu mu nu de ifl tir me me si ya da kaç ma ma s ne yin gös ter ge si - dir? Bu nu do ru bu lu yor mu su nuz? Tar t fl n z. 4. Ku ral la ra uy ma d için top lu mun Sok ra tes e ver di i tep ki yi oku du nuz. Si zin böyle bir durumda in - san la r n tep ki le riy le kar fl lafl t n z ol du mu? Ar ka - dafl la r n za an la t n z. 5. Afifl te si ga ra s z bir top lum is te yen ler kim ler - dir ve bu do rul tu da han gi norm lar or ta ya ko nul - mufl tur? Afiş 2. 1: Türkiye Sigarayla Savaş Derneğinin bir afişi 6. An ne Ed wards (Eni Ed v rd) Top lum sal kon trol, top lum için po tan si yel teh dit ve ya prob lem olufl - tu ran la r n dav ra n fl la r n tefl vik et me mek, k s t la mak ya da de ifl tir mek için çe flit li me ka niz ma la r n ve tek - nik le rin kul la n l ma s d r. 13 de mifl tir. Bu söz le an la t l mak is te ni len han gi me ka niz ma ve tek nik ler ola bi lir? 44

45 Aşağıda bir fotoğraf, bir türkü ve bir fıkra verilmiştir. Fotoğrafı inceleyiniz, biliyorsanız türküyü hep birlikte söyleyiniz ve fıkrayı okuyunuz. Yandaki bilgi notundan da yararlanarak bunlarla ilgili soruları yanıtlayınız. Eğ len Sa na Bir Na si hat Ede yim E len sa na bir na si hat ede yim, Ha t r dan gö nül den ge çi ci ol ma. Yi i din ba fl na bir hâl ge lin ce, Hâ li ni el le re aç c ol ma. Arif ol mec lis te ke lâ m din le, El iki söy ler se sen bi rin söy le. Elin den gel dik çe iyi lik ey le, Da r l p da ba fla ka k c ol ma. El arif tir gö ze tir ler fen di ni, Da t r lar tu za n, ben di ni. Al çak la ra otur, gö zet ken di ni. Sa k n yük sek ler den uçu cu ol ma. (Mer zi fon tür kü sü) Top lum sal Kon trol Top lu mun iyi ifl le me si, var l n sür dür me si ve yok ol ma - ma s için in san lar üze rin de de ne tim gö re vi ya pan me ka niz - ma ya top lum sal kon trol ad ve ri lir. Top lum sal kon tro lün ama c, top lum sal norm la r n uy gu la n p uy gu lan ma d n de - net le mek tir. Top lum sal norm ve de er le re ters düfl me du - rum la r, top lum sal kon trol me ka niz ma s n n yap t r m ve ce - za la r y la kar fl la fl r. Bi rey, top lum sal norm ve de er le re uyar - sa yi ne bu me ka niz ma ta ra f n dan ödül len di ri lir. Top lum sal kon trol, gü cü nü da yan d oto ri te den al r. Bu oto ri te nin kay na top lu mun ken di si ola bi le ce i gi bi ka mu ku - rum la r ya da si vil top lum ku ru lufl la r ola bi lir. Ka mu ku rum ve ku ru lufl la r n n koy du u ya z l ku ral lar la, dev let eliy le sa la nan kon trol res mî kon trol ad n al r. Bu kon trol de ku ral la ra uyul - ma d n da uy gu la na cak yap t r m ön ce den be lir len mifl tir. Bi - rey le rin dav ra n fl la r çev re le rin de ki ler ta ra f n dan tö re, ge le nek, gö re nek, örf ve âdet ler gi bi ku ral lar la de er len di ri li yor sa res - mî ol ma yan kon trol uy gu lan mak ta d r. Top lum sal kon trol, ku rum kon tro lü bi çi min de de gö rü le bi lir. Ai le, din, e i tim gi bi ku rum lar, bel li dav ra n fl ka l p la r ge lifl ti rir ve bi rey bun la ra bi - linç li ya da bi linç siz ce uyar. Ku rum sal kon tro lün et kin li i, ku - rum dan ku ru ma ve za man la de i fle bi lir. Kara Kapl Kitap Nasrettin Hoca, bir mahkemeye kad olarak atan r. Göreve bafllad n n ertesi günü bir adam koflarak mahkemeye gelir ve Hoca ya, Bir fley dan flaca m. Farzedelim ki iki inek dö üfltü ve biri öldü. Öldürenin sahibi sorumlu tutulur mu? Hoca dikkatlidir, hemen hüküm vermez. Yerine göre. der. Karar vermene yard mc olabilirim, senin inek benimkini öldürdü. Hoca düflünerek cevaplar adam : Bilindi i gibi inekler hayvand r, bu nedenle de sorumluluklar yoktur. Sahipleri de yapt klar ndan sorumlu tutulamaz. Adam gülerek Özür dilerim say n kad, dilim sürçtü. Fo toğ raf 2. 7: Bi rey ler, top lum sal kon tro lün Benim inek seninkini öldürdü demek istemifltim. der. Fena olum lu et ki le ri al t n da ya flam la r n sür dü rür ler. hâlde öfkelenen Nasrettin Hoca yerinden f rlarsa da kendisine hâkim olup yerine oturur. Bu durum, ilkinden daha karmafl k. diyerek yard mc s na döner ve ekler: Yan ndaki rafta duran kara kapl kitab ver bakay m. 1. Tür kü de han gi de er ler den söz edil mek te dir? Bun la ra uyul ma d n da na s l bir tep kiy le kar - fl la fl r z? 2. F k ra da han gi top lum sal kon trol ku ral la r n dan söz edil mek te dir? Tür kü de söz edi len ler le bun lar ara s n da ne fark var d r? 3. Fo to raf ta söz ko nu su olan ku ral lar, ilk iki ku ral gru bun dan han gi ba k m lar dan fark l d r? 45

46 4. Top lum sal kon tro lün na sıl sağ lan dı ğı nı ve iş lev le ri ni an la tan bir pa rag raf ya zı nız. Yaz dık la - rı nı zı ar ka daş la rı nı za oku ya rak ge rek li dü zelt me le ri ya pı nız. Ge le cek Der se Ha zır lık Ö ren ci ler iki gru ba ay r la cak t r. Bir grup olum suz, bir grup da olum lu bir sap ma ör ne i se çe - rek bu nun ne den le ri ni arafl t ra cak t r. Konuya hazırlanmak için ki tap lar dan ve in ter net ten ya rar la n la cak - t r. Her grup, ko nuy la il gi li on befl da ki ka sü re cek bir su nu ha z r la ya cak t r. F. TOP LUM SAL SAP MA TEMEL KAVRAMLAR KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Top lum sal sap ma Afla da k sa bir me tin, bir re sim ve bun lar la il gi li so ru lar Olum lu sap ma ve ril mifl tir. Met ni oku yu nuz, res mi in ce le ye rek so ru la r ya n t la y n z. Olum suz sap ma Van Gogh Ün lü Hol lan da l res sam Van Gogh un ba z re sim le ri, dün ya n n en ta n n m fl ve en pa ha l eser le ri ara - s n da yer al r. Van Gogh, öm rü nün son on y l bo yun ca yak la fl k 900 re sim ve 1100 ka ra ka lem ça l fl ma üret mifl, en mefl hur eser le ri ni ise öm rü nün son iki y l n da yap m fl t r de res sam Pa ul Ga ugu in (Pol Go gen) ile ar ka dafl l n n bo zul ma s üze ri ne sol ku la n n bir k s m n kes mifl, bir sü re son ra da in ti har et mifl tir. Van Gogh böyle davranmasaydı belki de dün ya daha uzun süre onun gü ze lim re sim le rin den mah rum kalmayacaktı. (Der len mifl tir.) 1. Van Gogh un dav ra nış la rı top lum sal sap ma ya ör nek ola bi lir mi? 2. Van Gogh un dav ra nış la rı so nuç la rı açı sın dan de ğer - len di ril di ğin de olum lu mu dur? Ne de ni ni söy le yi niz. 3. Bi re yin top lum norm la r na kar fl gel me du ru mu olan sap ma, ne den bir top lum sal prob lem dir? 4. Red Kit ile sü rek li mü ca de le hâ lin de olan ban ka soy - gun cu su Dal ton lar, toplumsal sapmaya örnek midir? Neden? 5. Me tin de yer alan sap ma dav ra n fl ile Dal ton la r n ki ara s n da ne fark var d r? 6. Top lum sal sap ma her za man bir top lum sal prob lem dir ama her top lum sal prob lem sap ma ola maz. 14 sö zü nün an - la m n ör nek ve re rek aç k la y n z. Re sim 2. 6: Dal ton kar defl ler n san lar ku ral la ra ba zen ne den uy mazlar? Yu ka r da ki ko nu da be yin f r t na s ya p n z. Ön ce ko nu yu bir kaç da ki ka dü flü nüp et kin li i öy le bafl la t - n z. Söy le nen fi kir le ri bir iki söz cük le özet le ye rek tah ta ya ya z n z. Her tur da yal n z ca bir fi kir söy le yi niz. Fik ri niz yok sa Ge çi niz. di ye bi lir, son ra ki tur da dü flün ce ni zi yi ne söy le ye bi lir si niz. On da ki ka dol du un - da et kin li i so na er di ri niz. Et kin lik s ra s n da elefl ti ri ve yo rum yap ma y n z. Et kin li in so nun da tah ta da ya z lan fi kir le ri grup lan d r n z ve bir so nu ca ulafl ma ya ça l fl n z. 46

47 A. Aşağıda ve yanda olumsuz sapma ile ilgili görsel ve örnekler verilmiştir. Örnekler Has ta ne ye ya tan has ta lar, çe flit li ola nak s z l k lar yü zün - den geç te da vi edi le bil di in den ba z ki fli ler du ru mu pro tes - to et mek için yet ki li ler den izin al ma dan tra fi i dur dur du lar. Ta pu me mu ru h san Bey k l k rk yar d n dan in san la - ra zor luk ç ka r r. Bir grup genç, iki gün ön ce kö fle de ki ban ka y soy du. Bun la rdan iki si nin psi ko lo jik so run la r ol du u be lir len di. Fo toğ raf 2. 8: Hip pi ler gi bi ba z genç lik grup la r, be nim se dik le ri fark l de er ler le sap ma dav ra n fl gös te rir ler. İşçiler, gruptakilerden hızlı çalıştığı için Ömer i dışladılar. Ka ri ka tür 2. 7: (Dağıstan Çetinkaya) Ka ri ka tür 2. 8: Er win Spu ler (Örvin Şupuler) B. Yukar daki örneklere bildi iniz baflka örnekleri ekleyerek toplumsal sapman n nedenlerini tart fl n z. C. Afla daki efllefltirme tablosunu tamamlay n z. Tanımların numaralarını kavramların yanına yazınız. 1. Ya fla m n de vam et ti re bil mek için yar d ma ge rek si nim du yan in sa n n için de ya fla d top lu mun bir üye si ol ma ve ona uyum sa la ya bil me sü re ci dir.... Olum lu sap ma 2. Bi re yin top lum için de ki ye ri, ko nu mu dur.... Top lum sal sta tü 3. Bi re yin ça ba la r so nu cu el de edi len sta tü ler dir.... Ka za n l m fl sta tü 4. Bi re yin te mel sta tü sü dür.... Top lum sal lafl ma 5. Top lu mun bi re ye gös ter di i say g ve sev gi dir.... Ki fli sel say g n l k 6. Bi re yin sta tü sü ne de niy le el de et ti i say g n l k t r.... Pres tij 7. Bi rey le rin bil gi le ri ni, de er le ri ni, al fl kan l k la r n, tu tum ve dav ra n fl la r n de i flen top lum sal ko flul lar kar fl s n da de ifl tir me le ri dir.... Top lum sal de er 8. Bi re yin sta tü sü ne uy gun dav ran ma s d r.... Sta tü sel say g n l k 9. Be lir li bir du rum da uy gun olan ya da ol ma yan dav ra n fl la r gös te ren ve yap t r m la des tek le nen or tak top lum sal öl çüt ler dir.... Top lum sal norm 47

48 10. Bi re yin ki fli sel ça ba la r so nu cun da el de et ti i say g n l k t r.... Ve ril mifl sta tü 11. yi, kö tü, do ru, yan l fl, gü zel, çir kin gi bi top lum la r n be e ni le rin den kay nak la nan ve on la r yan s tan öl çüt ler dir.... Anah tar sta tü 12. Do um la ka za n lan sta tü ler dir.... Top lum sal kon trol 13. Top lu mun iyi ifl le me si, var l n sür dür me si ve yok ol ma ma s için in - san lar üze rin de de ne tim gö re vi ya pan me ka niz ma d r. 14. Ka mu ku rum ve ku ru lufl la r n n koy du u ya z l ku ral lar la, dev let eliy le sa la nan kon trol dür.... Top lum sal sap ma... Res mî kon trol 15. Bi re yin top lum norm la r y la uyufl ma ma du ru mu dur.... Ye ni den top lum sal lafl ma 16. Top lu mun is te di i bi çim de ve ide al dav ra n fl lar yö nün de ger çek le flen sap ma d r.... Top lum sal rol Ç. Hazırladığınız olumlu ve olumsuz sapma ile ilgili ödevleri s n fa sununuz, grubunuzun yeterlilik düzeyini ders kitab n n ekler bölümündeki grup de erlendirme formu 1 ile de erlendiriniz. Top lum sal Sap ma ve Uy ma Top lum sal sap ma, bi re yin top lum norm la r y la uyufl ma ma du ru mu dur. Bi rey le rin top lu mun norm - la r n iç sel lefl ti rip on lar üze rin de an lafl ma la r ve bu do rul tu da dav ran ma la r ise uy ma ad n al r. Top - lum sal sap ma, olum lu ve olum suz sap ma ola rak ay r la bi lir. Olum lu sap ma, top lu mun is te di i bi çim de ve ide al dav ra n fl lar yö nün de ger çek le flir. Bu tür sap ma da bi rey, top lu mun yü celt ti i dav ra n fl bi çim le - ri ne yö nel mifl ve al fl la ge len dü flün ce bi çim le ri ni afl m fl t r. Olum lu sap ma lar, top lum la r n ge lifl me si ne ne - den ola bi lir. H r s z l k, ci na yet gi bi olum suz sap ma dav ra n fl la r ise top lu mun dü ze ni nin bo zul ma s na ve bafl ka in san la r n za rar gör me si ne ne den olur. Olumsuz sapma, toplumca onaylanmayan davranışlar yönünde gelişen sapmadır. Bu tür sapmada birey, düflünce ve davran fllar yla toplumun istedi i ve yüceltti i davran fl biçimlerine karfl d r. Sap ma dav ra n fl n n çe flit li ne den le ri var d r. Bun lar dan bi ri psi ko lo jik tir. Ba z bi rey ler psi ko lo jik so - run la r ne de niy le bi le rek ya da bil me ye rek top lum sal norm la ra uy maz lar. Su ça e i lim li ol mak, çe flit li ka za lar da ki ya ra lan ma ların yarattığı psikolojik bozukluklar, ba z tür ze kâ ge ri lik le ri bun lar ara s n da d r. Sap ma dav ra n fl yok sul luk, ba r nak s z l k gi bi top lum sal et ken le re de da ya na bi lir. s yan, pa nik, ya - ma, sa vafl, te rör gi bi du rum lar da in san lar kit le psi ko lo ji si ne uyup flid de te yö ne le bi lir ler. Kül tür ça t fl ma - s ve grup fark l l k la r da sap ma dav ra n fl na ne den ola bi lir. Top lum sal ya p, için de ki çe flit li grup la r n de er fark l l k la r da sap ma dav ra n fl la r na ne den ola bi lir. Ör ne in, bir atöl ye ya da fab ri ka da ça l flan her ifl çi gru bu, bel li öl çü de üre tim de bu lu nur. Bu öl çü nün al t n da ya da üs tün de üre tim de bu lu nan lar, grup için de sap ma dav ra n fl gös ter mifl olur lar. H z l top lum sal de ifl me de top lum sal sap ma ya ne den ola bi lir. Toplumsal değişmeler, bi rey le rin top lu ma uyum sa la ya bil mek için ye ni tu tum lar olufl tur ma la r n zo run lu k lar. Bi rey le rin bil gi le ri ni, de - er le ri ni, al fl kan l k la r n, tu tum ve dav ra n fl la r n de i flen top lum sal ko flul lar kar fl s n da de ifl tir me le ri ye ni den top lum sal lafl ma ad n al r. Bu nu ba fla ra ma yan bi rey ler, sap ma dav ra n fl or ta ya ko yar lar. Sapman n olumsuz sonuçlar, toplumsal düzenin bozulmas, norm ve de erlerin etkilerinin azalmas, sapk n davran fllar önlemek için toplum kaynaklar n n baflka alanlara aktar lamamas ve insanlar n birbirine güveninin azalmas d r. 48

49 G. STA TÜ VE ROL LE R N TOP LUM SAL YA fiam DA K ÖNE M TEMEL KAVRAM Hak-gö rev den ge si Ka ri ka tür 2.8: (Bü lent Düz git) KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A. Afla da bir karikatür ve sorular verilmifltir. Karikatürü inceleyerek sorular yan tlay n z. 1. Az geliri olan ancak kendisinden fazla geliri olanlardan daha çok vergi ödeyen insanlar n bulundu u bir toplumda, hak ve görev dengesinin yeterince kuruldu u söylenebilir mi? Tart fl n z. 2. Ka ri ka tür de ki ki fli, va tan dafl ol ma sta tü sü ve bu nun ge tir di i ro lün ge re i ni ye ri ne ge tir mifl mi dir ve dav ra n - fl n n top lum sal so nuç la r ne ler ola bi lir? 3. Char les Hor ton Cooley (Çarls Har tın Kuli), Top lum sal rol ve sta tü bek len ti le ri nin ilk ya flan d yer ai le dir. 15 der ken hak l m d r? Ör nek ve re rek tar t fl n z. B. Ö renciler iki gruba ayr lacaklard r. Birinci grup gencin, ikinci grup ise anne, baban n hak ve sorumluluklar ile ilgili birkaç dakika düflünecektir. Bunu yaparken statü ve rol kavramlar ile ba lant kuracaklard r. Daha sonra seçilecek grup sözcüleri, gruplar n bu konudaki düflüncelerini sunacakt r. C. Ö renciler, sunumlar tamamland ktan sonra toplumsal yaflamda ne gibi hak ve görevleri oldu- unu hep birlikte belirleyeceklerdir. Afla da verilen metni okuyunuz. 50. sayfadaki bilgi notundan da yararlanarak metinde toplumsal rol ve statü ile ilgili hangi kavramların vurguland n belirtiniz. Bir kifli hem futbolcu hem ö renci hem de evlat statüsünde bulunabilir. Ö renci olarak uygun davran fllar göstermesi, uygun k yafet giymesi, derslere devam etmesi ve çal flmas gibi görevleri bulunmaktad r. Bunun yan nda okulun araç ve gerecinden yararlanma, yol, sinema, tiyatro giderlerinde indirimli ödeme yapma gibi haklara sahip olmaktad r. Sporculuk, kazan lan bir statüdür. Herhangi bir ailenin evlad olmak ise kiflinin seçimi d fl ndad r. Ö rencilik statüsü, mutlaka ö retmenlik statüsüne ihtiyaç duyar. E er bir ö retmen birinci ligde futbol oynuyorsa ya da bir avukat ulusal halter tak m nda ise insanlar onu sporculuk yönüyle kabullenmekte ve önemsemektedir. Afla da, yö net men Frank Cap ra (Frank Kap ra) n n Muh te flem Ha yat ad l fil mi nin ko nu su k sa ca özet len mifl tir. Met ni oku yu nuz. Fırsat bulursanız fil mi in ter net ten in di rip iz le yi niz. Me tin de ki ada m n sta tü ve rol le rin den do an hak la r y la gö rev le ri nin al t n çi zi niz. Bun la r n top lum - sal ya flam da ki öne mi ni be lir ti niz. Muhteşem Hayat Ada m n ço cuk lu un dan be ri ha ya li, dün ya y do lafl mak t r. Ama art ar da ge len olay lar yü zün den ya - fla d mi nik ka sa ba y terk ede mez ve ba ba s n n pek de par lak ol ma yan ifli ni dev ral mak zo run da ka l r. 49

50 Sev di i bir efli ve ço cuk la r var d r. Za man la ifl le ri iyi git - mez, borç la r bi ri kir. Ya fla d ha yal k r k l na borç lar da ek le nin ce da ya na cak gü cü kal maz. Kar l bir ge ce de ara - ba s na bi nip gi der ve ken di si ni ci var da ki köp rü nün üze - rin den su la ra b ra k r. O ara da Tan r, hiç bir ifli do ru dü - rüst ya pa ma d için ka nat la r ol ma yan bir me le e ada - m kur tar ma gö re vi ni ve rir. Me lek, ha yal le ri ni kay bet mifl ada ma ya fla ma is te i ve rir se ka nat la r na ka vu fla bi le cek - tir. O, yer yü zü ne in di in de po lis ler ada m de niz den ç - kar t r lar. Adam göz le ri ni açar, ken di si ne gel di in de yü - rü me ye bafl lar. Yol lar da rast la d in san lar onu ta n maz - lar. Ka sa ba pis, ka ran l k ve ba k m s z d r. Okul da ki k z ar - ka dafl la r n dan bi ri yol lar da aç pe ri flan do lafl mak ta d r. Me zar l n önün den ge çer ken ün lü bir ifl ada m ola rak dün ya y do la flan er kek kar de fli nin meza r n gö rür, fla fl - r r. O s ra da me lek ya n na yak la fl r ve an lat ma ya bafl lar: Sen ha ya t na son ver mek is te din ama ben da ha iyi si ni yap t m. Bu dün ya ya hiç gel me mifl gi bi ol dun. Sen ol - ma say d n ne ler ola cak t gör, is te dim. Adam Kar de flim ne za man öl dü? di ye so rar. Me lek Sen do kuz ya fl n - day ken o ku yu ya düfl müfl tü, onu kur tar m fl t n. Ama sen do ma m fl ol du un için onu kur ta ra cak kim se kal ma d. O, ço cuk ken öl dü. Adam, Pe ki s n f ar ka da fl m ne den so kak lar da pe ri flan do la fl yor? der flafl k n l k la. Me lek gü lüm ser: Efli öl dü ün de pa ra s z kal m fl t ve sen ona borç ver mifl tin, ifl le ri ni yo lu na koy ma s n sa la m fl t n. Sen ol ma y n ca bu hâ le düfl tü. Adam Ka sa ba ne den böy le? di ye m r l da n r. Me le in ya n t ha z r d r: Çün kü sen ba ban öl dük ten son ra ko ope ra tif ler ku rup in san la r ev sa hi bi yap m fl t n, ka sa ba ge lifl mifl ti. Sen ol ma d n için ko ope ra tif ku rul ma d, bi na lar, ifl yer le ri ya p l ma d. n san lar ifl siz kal d. Adam, bir in sa n n far k na var ma dan bafl ka la r n n ya - fla m n ne ka dar et ki le di i ni fark eder. Bu, ta va na as l - m fl de i flik par ça lar dan olu flan oyun cak la ra benzer. Bun la r n her par ça s, bafl ka s na do ku na rak rüz gâr ya ra - t p on la r dön dü rür. Par ça lar dan bi ri ç ka r l d n da rüz - Hak ve Gö rev Den ge si Bir top lum da hak ve gö rev le rin den ge li, bun la r n ge rek tir di i dav ra n fl la r n dü zen li ol - ma s na ça l fl l r. Top lum sal dü zen et ki li bir top lum sal kon trol me ka niz ma s ile sa la n r. Top lum sal lafl ma n n gerçekleşmesi, bireylerin norm la ra uyu munu ko lay lafl t r r ken toplumsallaşmayan bi rey ler, sta tü le ri nin ge rek - tir di i rol le ri ye te rin ce ye ri ne ge tir mez, so - rum lu luk la r n üst len mez ler. Top lum sal rol ve sta tü ler, bi rey le re top - lum sal ya flam da ba z hak ve gö rev le ri ye ri ne ge tir me so rum lu lu u nu yük ler. So rum lu luk, ki fli nin ken di dav ra n fl la r n n ve ya ken di yet ki ala n na gi ren her han gi bir ola y n so nuç la r n üst len me si dir. Bi re yin so rum lu luk la r n ye ri ne ge tir me si için de top lum da ki hak ve gö rev le - rin den ge li ol ma s ge re kir. He pi mi zin ai le miz - le, ifli miz le, top lum sal ya fla m m z la il gi li çe flit li hak ve so rum lu luk la r m z var d r. Ör ne in, her bi rey oy ve ver gi ver mek gi bi va tan dafl l k sta - tü sü nün ge rek tir di i ken di si ne so rum lu luk yük le yen rol le ri oy na ma l d r. An ne si ne, ba ba - s na, kar defl le ri ne kar fl ço cuk ve kar defl sta - tü sü nün ge rek le ri ni ye ri ne ge tir me li dir. Kar fl ta raf da ay n so rum lu lu u ye ri ne ge ti ri yor sa sa l k l bir et ki le flim ku ru la bi lir. Yal n z bi rey de il ku ru lufl, grup ve top lum bü tü nü için de ay n fley ge çer li dir. Ör ne in; ö ret men, ifl çi, mü hen dis, dok tor, ifl ada m, çift çi gi bi mes lek sa hip le ri rol le ri ni iyi oy na maz lar sa, so rum lu - luk la r n ye ri ne ge tir mez ler se top lum ya fla m - n n sür dü rül me si müm kün ol maz. gâr ke si lir, oyun cak k m l t s z ka l r. Adam an l yor du ki ha yat da böy ley di. Oyun cak ta ki gi bi bir bi ri ne de - en in san lar la dö nü yor du. Ara dan bir tek in san bi le ç k t n da dö nü flü et ki le ni yor du. Her ke sin san d - n dan çok da ha bü yük ro lü ve de e ri var d. De er siz ve ifl lev siz kim se yok tu. Ken di si ne an lam s z ve de er siz gö rü nen ha ya t, as l n da pek çok in san için önem liy di. Adam, bu nu an la d n da in ti har et mek - ten vaz ge çer, me lek de ka nat la r na ka vu flur. E er Tan r, bir me lek gön de rip biz siz ha ya t n na s l ola ca - n gös ter sey di he pi miz ken di mi ze ve ha ya ta bafl ka tür lü ba kar d k. Ro lü müz den fli kâ yet et mez, onun de e ri ni bi lir dik. 50

51 KON TROL L S TE S Afla da ve ri len kon trol lis te si ni in ce le ye rek du ru mu nu zu öl çek üze rin de de er len di ri niz. Pu an la r n z top la ya rak üni te de ki ek sik le ri niz hak k n da bir fi kir sa hi bi olu nuz ve bun la r ta mam la y n z. Kazanımlar Toplumsallaşma kav ra m n ör nek ler le aç k lar. Toplumsallaşma sü re ci ni et ki le yen un sur la r aç k lar. Toplumsallaşmanın ha yat bo yu de vam eden bir sü reç ol du u nu fark eder. Toplumsallaşmanın top lum sal ilifl ki ler üze rin de ki et ki le ri ni de er len di rir. Top lum sal ko num, sta tü ve rol kav ram la r ara s n da ilifl ki ku rar. Toplumsal sta tü ile toplumsal say g n l ay rt eder. Top lum sal ha ya t n dü zen len me sin de de er le rin ve norm la r n öne mi ni ifa de eder. Top lum sal kon tro lün ifl lev le ri ni ifa de eder. Toplumsal sap ma n n ne den le ri ni arafl t r r. Sta tü ve rol le rin den do an hak ve gö rev le rin top lum sal ya flam da ki öne mi ni bi lir. Puanlar A. Afla da ki çok tan seç me li so ru la r n do ru ya n t la r n ifla ret le yi niz. 1. n sa n n be lir li bir kül tü rün de er ve norm la r n ö re ne rek on la ra uy gun dav ra n fl ka l p la r n be nim - se me si top lum sal lafl ma d r. Bu na gö re afla da ki ler den han gi si top lum sal lafl ma için söy len di in de yan l fl olur? A. Top lum sal lafl ma, kül tü rün ye ni ku flak la ra ak ta r m n sa lar. B. Top lum sal lafl ma, bi re ye ge rek si nim duy du u di sip li ni sa lar. C. Top lum sal lafl ma sü re ci yal n z ca ai le çev re sin de ger çek le fle bi lir. D. Top lum sal lafl ma, ki fli nin top lum la bü tün le fle bil me si ni sa lar. E. Top lum sal lafl ma, top lu mun ide al le ri ni bi rey le re be nim se tir. 2. Ki fli nin top lum için de di er in san lar la bir lik te or tak bir ya flam sür dü re bil me si, top lu mun tö re, âdet ve ge le nek le ri ne uy ma s na ba l d r. Böy le ce ben zer ye me, iç me, e len me, ça l fl ma bi çim le ri ni be - nim se yen ve grup için de bel li rol le ri ye ri ne ge ti re bi len bi rey ler, top lum sal ilifl ki le rin de de mut lu ve ba fla r l olur lar. Par ça da top lum sal lafl ma sü re ci nin han gi du rum da da ha sa l k l ola ca vur gu lan m fl t r? A. Kit le ile ti flim araç la r, top lum sal lafl ma sü re ci ne ka t l d n da B. Top lu mun in sa ni, ah la ki, mil lî de er le ri iç sel lefl ti ril di in de C. Top lum sal lafl ma, özel lik le ço cuk luk ve genç lik dö ne min de ger çek lefl ti in de D. Top lum sal lafl ma ile bi re yin ki fli lik özel lik le ri iyi ye yön len di ril di in de E. Okul, ö ren ci le re ge rek li e i tim ve ör nek le ri ve re bil di in de 3. Top lum sal lafl ma sü re cin de çe flit li un sur lar et ki li dir. Bu sü reç te en et ki li olan un sur afla da - ki ler den han gi si dir? A. Ai le B. Eko no mi C. Okul D. Si ya set E. Din 51

52 4. Top lum sal lafl ma sü re cin de özel lik le ai le ve oku lun ro lü nün faz la ol ma s afla da ki ler den han - gi si nin bir ka n t d r? A. Top lum sal lafl ma n n tüm ya flam bo yu sür dü ü nün B. Top lum sal lafl may la bi rey sel özel lik le rin ge lifl ti i nin C. Top lum sal lafl ma n n bi rey d fl n da ger çek lefl ti i nin D. Top lum sal lafl ma n n her top lu ma dü zen ge tir di i nin E. Özel lik le ço cuk luk ve genç lik dö ne min de ger çek lefl ti i nin 5. Sa bah la r rast la d ki fli le re Gü nay d n. di yen, gün bo yu ar ka dafl la r na hofl gö rü lü, iç ten dav - ra nan, ken di si ne ve in san la ra gü ve nen ki fli ler afla da ki gö rüfl ler den han gi si ni do ru lar lar? A. Top lum sal lafl ma n n top lum sal bir sü reç ol du u nu B. Top lum sal lafl ma n n top lum sal ilifl ki le ri et ki le di i ni C. Top lum sal lafl ma n n kül tür le il gi li bir sü reç ol du u nu D. fl çev re si nin bir top lum sal lafl ma un su ru ol du u nu E. Top lum sal lafl ma n n ba z du rum lar da ba fla r s z ol du u nu 6. An ne lik, ab la l k, ba ba l k bi rer sta tü dür ve bu sta tü ye sa hip olan in san lar dan bek le nen ba z dav ra - n fl lar var d r. Bi rey ler, ken di sta tü le ri ne uy gun dav ra n fl la r ye ri ne ge tir mek le yü küm lü dür ler. Bu par ça da afla da ki kav ram lar ın han gi si nden söz edilmektedir? A. Top lum sal ilifl ki B. Top lum sal sta tü C. Anah tar sta tü D. Top lum sal rol E. Top lum sal say g n l k 7. I. Dok tor luk mes le i II. Dok tor luk gö re vi II I. Gö re vin de ba fla r l olan dok tor lar Bu be lir le me ler afla da ki ler den han gi siy le efl lefl ti ri le bi lir? I II III A. Sos yal rol Sos yal sta tü Sos yal ol gu B. Sos yal pres tij Sos yal ol gu Sos yal rol C. Sos yal ilifl ki Sos yal olay Sos yal ol gu D. Sos yal rol Sos yal pres tij Sos yal olay E. Sos yal sta tü Sos yal rol Sos yal pres tij 8. Top lum sal de er ve norm lar, top lum sal den ge ve uyu mu sa lar. Top lum sal de er ler, norm la ra oran la da ha ge nel dir. Norm lar ise bu ge nel il ke le rin özel olay la ra uy gu la n fl n ifa de eder. Norm hâ - li ne dö nü flen de er so mut la fl r ve yap t r m gü cü ar tar. Ör ne in ba m s z l k, bir top lum sal de er - dir. Bu de er, hu kuk ku ral la r na yan s t la rak so mut lafl t r l m fl ve yap t r m gü cü art m fl t r. Bu na gö re afla da ki yar g lar dan han gi si ne ula fl la maz? A. Top lum sal norm lar, bi rey le rin ben zer dav ra n fl lar da bu lun ma s n sa lar. B. Top lum sal norm la ra uy ma yan bi rey ler, çe flit li fle kil ler de ce za lan d r l r lar. C. De er ve norm lar, tüm top lum lar da bir bi ri nin ay n d r, de ifl mez. D. De er ler, norm hâ li ne dö nüfl tü rül dü ün de bi rey üze rin de ki et ki le ri ar tar. E. Norm la ra uyul ma d za man top lum la r n dü ze ni bo zu lur. 52

53 9. I. Çift çi den tar la s n ek me si II. Ve te ri ner den hay van lar la il gi len me si II I. Ga ze te ci den do ru ha ber ak tar ma s bek le nir. Bu ör nek ler den ha re ket le afla da ki so nuç lar dan han gi si ne va r l r? A. Top lum sal sta tü yü top lum be lir ler. B. Ba z top lum lar da ka za n l m fl sta tü ler faz la d r. C. Ba z sta tü ler do ufl tan d r. D. Her sta tü nün ken di ne gö re bir ro lü var d r. E. Ki fli ler, bir den faz la sta tü ye sa hip ola bi lir ler. 10. n san dav ra n fl la r n n norm la ra ve top lu ma uy ma ama c y la yön len di ril me sin de ödül, ik na, e it me gi - bi olum lu ya da ce za, emir, zor la ma gi bi olum suz me ka niz ma lar uy gu la n r. Bu du ru mu en iyi ifa de eden kav ram afla da ki ler den han gi si dir? A. Top lum sal kon trol B. Top lum sal norm C. Top lum sal de er D. Top lum sal pres tij E. Top lum sal sap ma 11. TE MA Vak f, eroz yon la mü ca de le, do al var l k la r ko ru ma ko nu sun da ya p l ma s ge re ken le ri hal ka ve yö ne ti ci le re du yur ma y amaç lar. Yu ka r da sö zü edi len me ka niz ma afla da ki ler den han gi si dir ve gü cü nü ne re den al r? A. Top lum sal kon trol, si vil top lum ör gü tün den B. Top lum sal norm lar, mer ke zî oto ri te den C. Top lum sal de er ler, halk tan D. Top lum sal kon trol, top lum dan E. Top lum sal kon trol, hu kuk tan 12. Ge nel ola rak h z l de ifl me nin ya flan d dö nem ler de sap ma dav ra n fl la r n da art ma gö rü lür. Ör ne - in sa vafl, dev rim, iç ça t fl ma ve eko no mik bu na l m dö nem le rin de top lum sal sap ma ar tar. Ay n za man da top lum da ki enf las yon, ifl siz lik, ge lir da l m n n ada let siz li i gi bi eko no mik so run lar da top lum sal sap ma y art t r r. Bu na gö re top lum sal sap ma dav ra n fl n da ki ar t fl n ne de ni afla da ki ler den han gi si dir? A. Kül tü rel et ki le flim B. Ge le nek le rin fark l lafl ma s C. Top lum sal de ifl me ve top lum sal so run lar D. Yö ne tim an la y fl n da ki de ifl me ler E. E i tim dü ze yin de ki azal ma 13. Top lum sal ya fla m n dü zen li ola bil me si için in san la r n top lum sal sta tü le ri nin ge rek tir di i rol le ri ye - ri ne ge tir me si, top lum sal de er ve norm la ra uy ma s ge re kir. Bun lar ger çek lefl me di in de gö rü len du rum afla da ki ler den han gi si dir? A. Top lum sal kon trol B. Top lum sal sap ma C. Top lum sal ça t fl ma D. Top lum sal uz lafl ma E. Rol ça t fl ma s B. Afla da ki cüm le le ri uy gun söz cük ler le ta mam la y n z. 1.. bir toplumun kültürüne katılmanın asıl yoludur. 2. toplumsallaşmanın başladığı ve en etkili olduğu yerdir. 3..., toplumsal statünün dinamik yönüdür bi re yin top lum için de ki ko nu mu dur. 5. Ki fli nin ken di ira de si ve ye te nek le riy le ka zan d sta tü ler... sta tü ler dir bi rey le rin sa hip ol du u sta tü ler den top lum da en et kin ola n d r. 53

54 7. Top lum sal sta tü nün di na mik yö nü... dür. 8. Bi re yin iki ro lü nün bir bi ri ni zor lafl t r ma s na... de nir. 9., gerçek rol ile ne kadar örtüşürse bireyin prestiji o kadar artar. 10. n san la r n iyi, kö tü, gü zel, çir kin, do ru ya da yan l fl ola n ta n m la mak için be lir le dik le ri öl çüt le re... de nir. 11. De er le rin aç k ve ke sin bir hâl al ma s y la... or ta ya ç kar , toplumda düzenin sağlanması için bireyin toplumsal normlara uymasını sağlayan mekanizmadır bi rey le rin top lum sal norm la ra uy gun dav ran ma ma s du ru mu dur. C. Afla da ki aç k uç lu so ru la r ya n t la y n z. 1. n san lar, ça dafl top lum lar da bin yüz lü adam du ru mun da d r lar. sö zü nü aç k la y n z. 2. Ye ni ya p lan se çim le ri ka za na ma d hâl de çev re sin de ki in san lar dan gör dü ü iti bar hiç azal ma - yan bir mil let ve ki li nin du ru mu, han gi özel lik le riy le aç k la na bi lir? Be lir ti niz. 3. Sta tü ve rol ler den do an hak ve gö rev ler sos yal ya flam aç s n dan ne den önem li dir? Afla da yer alan öz elefl ti ri tab lo sun da ki so ru la r ya n t la ya rak bu üni te de ö ren dik le ri ni zi de - er len di ri niz. ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU Bu bö lüm den ön ce top lum sal lafl ma, top lum sal sta tü ve top lum sal rol hak k n - da ne ler bi li yor dum? Bu bö lüm de top lum sal lafl ma, top lum sal sta tü ve top - lum sal rol ile il gi li; Neler ö rendim? Neleri kavrayamad m? Kavrayamad klar m nas l ö renebilirim? 2. ÜNİ TE DİP NOT LAR 1. SDÜ, Sos yal Bi lim ler Der gi si, Ma y s 2008, S 17, s Dua ne ve Sydney Schultz, Mo dern Psi ko lo ji Ta ri hi, s Kâz m Öztürk, Mevlana n n Tefekkür Dünyas, s Sabahattin Kudret Aksal, fiiirler, s Yaflar fiahin An l, Mahatma Gandhi Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi, s Cemal Y ld r m, Bilimin Öncüleri, s Orhan Hançerlioğlu, Toplum Bilim Sözlüğü s Mehmet Karasan, Büyük Feylesoflar Ansiklopedisi, s npolisi.gov.tr

55 3. NÜTE TOPLUMSAL YAPI KONULAR A. TOPLUMSAL YAPIYI OLUÞTURAN GELER B. TOPLUMSAL ETKÜLEÞÜM TÜPLERÜ C. TOPLUMSAL TABAKA VE TABAKALAÞMA. TOPLUMSAL HAREKETLÜLÜK Resim 3. 1: Toplumsal Tabakalaßma, John The Elder Magyari (Con dý EldÝr Megyari),

56 A. TOP LUM SAL YA PI YI OLUfi TU RAN ÖGE LER TEMEL KAVRAMLAR Top lum sal ya p Kent Met ro pol Köy Kent lefl me Mil let KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da bir fo to raf, bir fle ma ve ba z so ru lar ve - ril mifl tir. Gör sel le ri in ce le ye rek so ru la r ya n t la y n z. Fo toğ raf 3. 1: Ankara dan bir gö rü nüm Şe ma 3. 1: Bir okulun toplumsal yapı şeması 1. Ge or ge Lund berg (Corc Lund berg) e gö re Top lum sal ya p, bir bi ri ni iz le yen ku flak lar bo yun ca sü - re ge len ve kar fl l k l ba m l l k için de ge çen or tak la fla bir ha ya t ya fla yan ki fli, grup, ku rum ve ku ru lufl - lar dan olu flan ya p d r. 1 Lund berg in sö zün den ha re ket le fo to raf ta gör dü ü nüz ya p n n öge le ri ne ler ola bi lir? 2. fie ma da ki her bö lü mün ifl lev le ri ni söy le yi niz. 3. Her par ça n n di er le riy le ba lan t l ol ma s n n an la m ne dir? 4. Par ça la r n bi rin de mey da na ge len de ifl me, bu ya p n n tü mü nü et ki ler mi? Bir ör nek ve ri niz. 5. Oku lu gös te ren yukarıdaki fle ma, top lum için de ge çer li ola bi lir mi? Tar t fl n z. 6. Köy, kent, met ro pol ve mil let de ni len ce ak lı nı za ne ler ge lir? Def te ri ni ze kı sa ca ya za rak ar - ka daş la rı nı za oku yu nuz. Bir lik te or tak ta nım lar bul ma ya ça lı şı nız. 1. Top lum sal Ya p A. Afla daki kavram haritas n 57. sayfan n üst k sm ndaki bilgi notundan da yararlanarak tamamlay n z. B. Toplumsal yap n n ögeleri aras ndaki iliflkiyi bunun üzerinde bir örnekle aç klamaya çal fl n z. Şe ma 3. 2: Top lum sal sis tem 56

57 Top lum sal Ya pı nın Öge le ri Top lum sal ya p, top lu mu olufl tu ran bafl l ca öge le ri, bun la r n top lum bü tü nü için de ki yer le ri ni, ara - la r n da ki ilifl ki le ri ve böy le ce ifl le yifl le rin de ki dü zen li lik le ri kap sar. Nü fus, eko no mi, e i tim, ah lak, si ya - set, din, hu kuk gi bi sos yal ha ya t n fark l gö rü nüm le ri ile il gi li ku rum ve ku ru lufl lar, bi rey ve grup lar top - lum sal ya p n n öge le ri dir. Top lum sal ya p, çe flit li aç lar dan ele al na bi lir. Fi zik sel çev re, do a n n in san la ra sa la d ko flul la r n tü mü dür. Top lum la r n yer le flim bi çim le ri ve do al çev re ko flul la r top lum sal ya p ya bir d fl çer çe ve olufl tu rur. Bu çer çe ve, top lum sal ya p y la kar fl - l k l ilifl ki için de dir ve top lum la r n be lir li bir yön de ge li fle bil me le ri için el ve rifl li ko flul lar ta fl r. Top lum, bir ara da ya fla yan in san lar dan olu flur. Bu ne den le top lum sal ya p, bi rey le rin ve top lum - sal grup la r n bir bü tü nü ola rak ele al na bi lir. Top lum hâ lin de ya fla yan in san lar, bel li ku ral la ra uy mak, bel li sta tü ve rol le ri ye ri ne ge tir mek zo run - da d r lar. Her top lu mun be lir li ku ral lar la olufl tu ru lan bir dü ze ni var d r. Bu ne den le top lum sal ya p, bu dü - ze ni olufl tu ran grup lar la eko no mi, e i tim, ah lak, si ya set, din, hu kuk gi bi ku rum ve çe flit li ku ru lufl lar aç - s n dan in ce le ne bi lir. Sis tem, kar fl l k l et ki le flim için de ki un sur la r n olufl tur du u ifl lev sel bir bü tün dür. Top lum sal ya p da nü fus, ai le, e i tim, eko no mi, si ya set, din ve ah lak gi bi bir bir le riy le ifl lev sel ola rak bü tün lefl mifl öge ler - den olu flur. Bun la r n hep si bi rer alt sis tem dir ve bir bi riy le ol du u gi bi top lum sal ya p n n bü tü nüy le de ilifl ki için de dir. Bi rin de ki de ifl me, di er le rin de de de ifl me ye yol açar. 2. Köy, Kent, Met ro pol ve Mil let A. Afla daki tür kü yü oku yu nuz, bi li yor sa n z söy le yi niz. B. 57 ve 58. say fa lar da ki bil gi no tun dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. Yarim İstanbul u Mesken mi Tuttun? Yâ rim s tan bul u mes ken mi tut tun? Gör dün gü zel le ri be ni unut tun. S la ya dön me ye ye min mi et tin? Gay r da ya na cak özüm kal ma d, Mek tu ba ya za cak sö züm kal ma d. Ya rim sen gi de li ye di y l ol du, Dik ti in fi dan lar mey vey le dol du, Se nin le gi den ler s la ya dön dü. Gay r da ya na cak özüm kal ma d, Mek tu ba ya za cak sö züm kal ma d. (Ano nim) Köy ve Kent Köy, ekonomisinin temelini tar m ve hayvanc l - n oluflturdu u küçük gruptur. Köyün nüfus hacmi ve yo unlu u azd r. Ya flam, fi zik sel çev re nin (ik lim, top rak, do al güç ler) et ki si al t n da d r. Ai le le rin ço cuk sa y s kent ler de ki ne gö re faz la d r. Köy ler ho mo jen top lu luk lar d r. Ge nel lik le köy ler de fark l rk, mes lek, kül tür, din ve e i tim grup la r gö rül mez. Köy gru bun - da ilifl ki ler yüz yü ze dir. fl bö lü mü az d r. nsanlar ayn ya da benzer iflleri yaparken dayan flma içindedirler. Köy ya fla m n da ye ni lik ler zor be nim se nir. n san lar ara s n da biz duy gu su güç lü dür. Köy gru bu, ken di içi ne ka pa l d r. Örf, âdet, ge le nek, gö re nek ve din et - ki si faz la, ba t l inanç lar yay g n d r. Top lum sal ha re - ket li lik az d r. Gü nü müz top lum la r n da köy ler, ge nel özel lik le ri ni yi tir mek te dir. Kent ler le bü tün lefl mek te, ile ri yön tem ler ve araç lar la do na t l mak ta d r. Kent, top lum sal ya fla m n mes lek le re, ifl bö lü mü - ne ve fark l kül tür grup la r na gö re or ga ni ze edil di i, 57

58 Fotoğraf 3. 2: Marmara Adas, Asmal Köy ku rum lafl ma la r n yo un ol du u, ka la ba l k yer le flim bi ri mi - dir. Kent ler de eko no mi nin te me li ni hiz met ve sa na yi sek - tö rü olufl tu rur. fl bö lü mü faz la d r, in san lar fark l gö rev le ri ye ri ne ge ti re rek köydekine benzemeyen bir da ya n fl ma için - de dir ler. Kent ler de nü fus, do um ne de niy le de il, köy den göç ler ne de niy le h z l ar tar. Top lum sal de ifl me ve top lum - sal ha re ket li lik h z l d r. Kent ler, he te ro jen top lu luk lar d r. Bu yer ler de fark l rk, kül tür, din, mes lek ve e i tim grup la r gö - rü lür. Ge le nek, gö re nek, din, tö re ve çev re bas k s za y f t r. kin cil ilifl ki ler ço un luk ta d r. Ula fl m ve ile ti flim ola nak la r ge lifl mifl tir. Kent ler de, ka za n l m fl sta tü ler a r l k ta d r. E i - tim, her ke se aç k t r. Bi rey ler, ça l fl ma la r ve ba fla r la r öl çü - sün de yük se lir ve ödül len di ri lir ler. Kent ler de aç k bir re ka - bet sis te mi var d r. n san lar, özel lik le eko no mi ala n n da re - ka bet için de dir ler. Fotoğraf 3. 3: stanbul 1. Tür kü yü söy le yen ki fli bir köy de ya fla mak ta d r. Ar ka dafl la r n z la bir lik te bu yer le flim bi ri mi hak k n da bil dik le ri ni zi söy le yi niz. 2. s tan bul bir metropoldür. Ar ka dafl la r n z la bir lik te bu yer le flim bi ri mi hak k n da bil dik le ri ni - zi söy le yi niz. 3. Tür kü yü söy le yen ki fli nin yâ ri, s tan bul a ne den git mifl ola bi lir? 4. Köy ve kent ara s n da ki fark la r söy le yi niz. Afla da ki fle ma y in ce le yi niz ve bil gi no tun dan da ya rar la na rak bu nu, bir ken tin ya p s n dan han gi ba k m - lar dan fark l bul du u nu zu söy le yi niz. Şema 3. 3: Metropol Met ro pol Sa na yi lefl me nin de art ma s y la ba z kent ler tek mer kez li ol mak tan ç k p çok mer kez li du - ru ma gel mek te dir. Bu nun so nu cu or ta ya ç kan ya p met ro pol ad n al r. Met ro pol ler de her mer kez, ay r bir et kin lik ala n n içer mek te dir. Ör ne in bir mer kez, fi nans ku rum la r n n mer - ke zi ola rak ge li flir ken bir bafl ka mer kez ima lat, bir di e ri ti ca ret mer ke zi ola rak ge lifl mek te dir. Bir böl ge nin uz man lafl ma ola nak la r, o ifl le il - gi li olan in san la r o böl ge ye çek mek te, böy le - ce kent fark l lafl mak ta d r. Kent çev re sin de ki yer lefl me yer le ri ban li yö ad n al r. n san la r n, ken tin bu uzak mer kez le rin de ya fla ma la r n n en önem li ne den le ri gü rül tü den, ha va kir li li in - den ve ken tin ka la ba l n dan uzak la fl p ses siz bir ya fla m ter cih et me le ri dir. 58

59 Afla da ki fli i ri oku yu nuz ve bil gi no - tun dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y - n z. Bu Vatan Kimin? Bu va tan top ra n ka ra ba r n da S ra da lar gi bi du ran la r n d r, Bir ta rih bo yun ca onun u run da Ken di ni ta ri he ve ren le rin dir. Tu tu flup kül olan ocak la r n dan, fiah la n p kö pü ren r mak la r n dan, Hu dutlarda ga za bay rak la r n dan Al n na fl k lar vu ran la r n d r. Ar d na bak ma dan yol la ra dü flen, fiim flek gi bi ça kan, sel gi bi co flan, Hu dut tan hu du da yol bu lup ko flan, Cep he den cep he yi so ran la r n d r Or han fia ik Gök yay Mil let Mil let (ulus), s n r la r bel li bir top rak par ça s üze rin de geç - mifl te bir ara da ya fla m fl, flim di bir ara da ya fla ma inan c n da, is tek, ka ra r n da olan, ay n va ta na, ay n mad di, ma ne vi de - er le re sa hip ç kan, ara la r n da dil, kül tür, ta rih, duy gu ve dü - flün ce bir li i bu lu nan, or tak bir teh li ke kar fl s n da bir lik te tep - ki gös te ren in san la r n olufl tur du u grup tur. Mil le ti mey da na ge ti ren un sur lar flun lar d r: Yurt (co raf - ya) bir li i, soy ( rk) bir li i, eko no mi (çı kar) bir li i, ta rih bir li i, ül kü bir li i, kül tür bir li i, dil bir li i ve din bir li i dir. Mil le ti olufl - tu ran un sur lar, bir bü tün için de an lam l d r. Hiç bi ri tek ba fl - na mil le ti olufl tur ma ya yet mez. Bu un sur la rın ba zı la rı ta rih sel sü reç için de mil le ti mey da na ge tir miş ola bi lir. 1. fia i rin söz et ti i ki fli ler kim ler dir? 2. Şi ir de sö zü edi len ki şi ler, va tan la rı için ne ler yap - mış lar dır? 3. Bu ki fli ler, han gi or tak özel lik le re sa hip tir ler? 4. Şiirde sözü edilen kişilerin va tan la rı için yap tık la rı fe da kâr lık lar da or tak özel lik le rinin et ki si ola bi lir mi? Tar - tı şı nız. 3. Atatürk ün Millet ve Halk Anlayışı TEMEL KAVRAMLAR Mil li yet çi lik Halk ç l k KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Yandaki fo to ra f in ce le yi niz. Ön bil - gi le ri niz den de ya rar la na rak aşağıdaki so ru la r ya n t la y n z. 1. Ata türk, Tür ki ye Cum hu ri ye ti ni ku ran Türk hal k na Türk mil le ti de nir. 3 de mifl tir. Bu söz, Türk mil le ti nin han gi özel li i ni vur gu la mak ta d r? 2. Fo to raf, Ata türk ün halk ç l k la il gi li dü flün ce le ri için han gi ipuç la r n ver mek te - dir? Fo toğ raf 3. 4: Ata türk, 1933 te Kü tah ya Tren s tas yo nu nda 3. Fo to ra fa bir bafl l k koy sa n z bu ne olur du? Ne de ni ni söy le yi niz. 59

60 Ata türk ün Mil let An la y fl Ata türk ün afla da ki sö zü nü oku yu nuz ve bil - gi no tun dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. Ata türk di yor ki: Zen gin ha t ra mi ra s na sa hip bu lu nan, be ra ber ya fla mak hu su sun da or tak ar - zu ve istekte sa mi mi olan, sa hip olu nan mi ra s n ko run ma s na be ra ber de vam hu su sun da ira de le ri or tak olan in san la r n bir lefl me sin den mey da na ge len ce mi ye te mil let ad ve ri lir. 4 Özel lik le bi zim mil le ti miz, mil li ye ti ni ih mal edi - fli nin çok ac ce za la r n çek mifl tir. Os man l m pa - ra tor lu u için de ki çok çe flit li top lum lar hep mil lî inanç la ra sa r la rak mil li yet çi lik ide ali nin kuv ve tiy - le ken di le ri ni kur tar d lar. Biz ne ol du u mu zu, on - lar dan ay r ve on la ra ya ban c bir mil let ol du u - mu zu, so pa ile iç le rin den ko vu lun ca an la d k. Kuv ve ti mi zin za y f la d an da bi zi hor ve ha kir gör dü ler. An la d k ki ka ba ha ti miz ken di mi zi unut - mufl ol du u muz mufl. Dün ya n n bi ze hür met gös - ter me si ni is ti yor sak ilk ön ce biz ken di ben li i mi - ze ve mil li ye ti mi ze bu hür me ti; his sî, fik rî ve fii lî ola rak bü tün dav ra n fl ve ha re ket le ri miz le gös te - re lim. Bi le lim ki mil lî ben li i ni bul ma yan mil let ler bafl ka mil let le rin av d r Ana ya sa m z da Türk dev le ti ne va tan - dafl l k ba y la ba l olan her kes Türk tür. de - nil mek te dir. Ata türk ün mil let ta n m ile bu ta - n m ör tüfl mek te mi dir ve bun la r n uy gu la ma - da ki so nuç la r ne ler ola bi lir? Ör nek ve ri niz. 2. Ata türk ün sö zün den ha re ket le mil li yet - çi li i na s l ta n m la ya bi lir si niz? Mil let ve Mil li yet çi lik Ata türk e gö re mil let, mil lî bir kim li e ve bi lin ce sa hip, or tak mad di ve ma ne vi de er le ri bu lu nan in - san la r n bü tü nü dür. Mil let, yal n z ca rk, co raf ya ya da si ya set le il gi li bir top lu luk de il dir. Ay n e i ti mi al p ay n di li ko nu flan, ay n kül tü rü pay la flan in san - la r n top lu lu u dur. Ken di si ni Türk his se den ve Ben Türk üm. di yen her kes Türk tür. Ata türk e gö re mil li yet çi lik; mil lî ben lik, mil lî bir - lik, mil lî ah lak, mil lî eko no mi, uy gar l k ah la k, mil lî duy gu ve in sa ni duy gu nun bir lefl me sin den mey da - na gel mifl tir. Mil li yet çi lik, ay n mil let ten olan in san - la r n ba m s z bir dev let kur ma la r n ön gö rür. Bafl - ka mil let le rin de öz gür lük ve ba m s z l na de er ve rir. Eflit lik çi, öz gür lük çü ve ba r fl ç d r. Mil le ti ni sev - me ye, yü celt me ye ve onun mut lu lu u için her tür lü öz ve ri ye kat lan ma ya da ya n r. Mil lî bir lik ve be ra ber lik, in san la r n duy gu, dü - flün ce ve or tak ç kar lar da güç bir li i için de ol ma la - r d r. Ata türk, mil lî bir lik ve be ra ber li in öne mi ni flöy - le be lirt mifl tir: Mil let ve biz yok, bir lik hâ lin de mil let var. Biz ve mil let ay r ay r fley ler de i liz ve flu nu ke - sin ola rak söy le ye yim ki bir mil let, var l ve ba m - s z l için her fle ye gi ri flir ve bu amaç u run da her fe da kâr l ya par sa ba fla r l ol ma ma s müm kün de - il dir. El bet te ba fla r l olur. Ba fla r l ola maz sa mil let öl müfl de mek tir. fiu hâl de, mil let ya fla d k ça ve her tür lü fe da kâr l k ta bu lun duk ça ba fla r l ol ma ma s ha - t ra gel mez ve böy le bir fley söz ko nu su ol maz. 6 Ata türk ün Halk ç l k An la y fl A. Afla da ki an y oku yu nuz ve Ata türk ün halk ç l k an la y fl n bil gi no tun dan da ya rar la na rak de er - len di ri niz. Atatürk, 1924 y l sonbahar nda Tokat a gelir. Sorunlar yerinde görmek amac yla flehrin farkl yerlerinde incelemeler yapar. ncelemeleri s ras nda gördü ü her aksakl an nda mektupla Ankara ya bildirir. Bu mektuplardan birinde özellikle göçmen vatandafllar n flikâyetlerini dinledi i, konuyla yak ndan il- 60

61 gilendi i, sözünü etti i kiflilerin ciddi sorunlar yaflad ve bunlar n henüz bir çözüme ulaflt r lmad belirtilmekte, göçmenlerin yokluk içinde bulundu u, kendilerine ayr lan topraklar n henüz verilmedi i vurgulanmaktadır. ki gün sonra Ankara dan Tokat a bir telgraf gelir. Bu telgrafta, tespit edilen sorunlar n giderilmesi için gerekli emirlerin verildi i ve sorumlular hakk nda da gerekli ifllemlerin bafllat ld aç kça belirtilir. 7 (K salt lm flt r.) B. Ata türk le il gi li bil di i niz ben zer bir an var sa ar ka dafl la r n z la pay la fl n z. C. Ata türk ün mil let, mil li yet çi lik, halk ç l k ve mil lî bir lik an la y fl ile il - gi li k sa bir pa rag raf ya z n z. Ç. Yaz d k la r n z ar ka dafl la r n z la bir - lik te de er len di ri niz. Ata türk ün Halk çılık An la yı şı Halk ç l k, ül ke yö ne ti min de hal k n söz sa hi bi ol ma s, top lu - mun ge rek si nim ve ç kar la r n n esas al n ma s d r. Ata türk e gö - re halk ç l k; kuv ve tin, ege men li in, yö ne ti min hal ka ve ril di i bir top lum sal sis tem dir. Bu sis tem de her kes ça l fl ma l, f r sat eflit - li i ne ve eflit hak la ra sa hip ol ma l d r. Ata türk bu ko nu da Biz, memleket halk bireylerinin ve çeflitli s n f mensuplar n n birbirlerine yard mlar n, ayn de er ve nitelikte görürüz. Hepsinin ç karlar n n ayn derecede ve ayn eflitseverlik duygusuyla sa lanmas na çal flmak isteriz. Bu tarz n milletin genel refah, devlet yap s n n kuvvetlenmesi için daha uygun oldu u inanc nday z. Bizim gözümüzde çiftçi, çoban, iflçi, tüccar, sanatkâr, asker, doktor, k saca, herhangi bir sosyal kuruluflta çal flan bir vatandafl n hak, ç kar ve özgürlü ü eflittir. Devlete, bu anlay fl ile en çok faydal olmak ve milletin güven ve iradesini yerine harcayabilmek, bizce, bizim anlad m z anlamda, halk hükûmeti yönetimi ile mümkün olur. 8 di yor du. B. TOP LUM SAL ET K LE fi M T P LE R TEMEL KAVRAMLAR Mü ba de le (de i flim) fl bir li i Re ka bet Ça t fl ma Uyum Ben zefl tir me Uyar la ma (adap tas yon) KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A. Afla da bir karikatür ve baz sorular verilmifltir. Karikatürü inceleyiniz ve sorular yan tlay n z. 1. Karikatürde, temel kavramlarda yer alan toplumsal etkileflim tiplerinden hangisini görüyorsunuz? 2. Joseph Fichter Çat flma, rekabet gibi toplumsal süreçler, insanlar n toplumsal rollerini engellemez. 9 der. Fichter, bu sözle toplumsal süreçlerin hangi özelli ini vurgulam fl olabilir? Karikatür 3. 1: Jeff Says (Cef Seys) B. Aşağıda verilen durumlar n 62. sayfadaki kutu içinde yaz lan hangi etkileflim süreçleri oldu unu nedeniyle söyleyiniz. Durumlardan bir tanesi yaz lmam flt r. Hangisi oldu unu belirleyerek tamamlay n z. Du rum lar Kar fl l n da do yum sa la mak için ya p lan yar d m, Or kes tra üye le ri nin ay n par ça y ça lar ken ara la r n da ki et ki le flim, İki ki fli nin ay n an da s n f bafl ka n ol ma y is te me si ve bun lar dan bi - ri nin se çil me si, ki kom flu nun bah çe pay la fl m ne de niy le mah ke me lik ol ma s, 61

62 Mah ke me nin bi ri le hin de ka rar ver me si so nu cu, di e ri nin bah çe du va r n bu na gö re yap ma s, An la fla ma yan iki ar ka da fl n bir bir le ri nin ra hat s z ol duk la r dav ra n fl la r n gör mez den gel me sidir. Mübadele fl birli i Rekabet Çat flma Uyum Benzefltirme Uyarlama C. Siz de yap lan s n fland rmadaki farkl etkileflim biçimlerine yaflad n z çevreden verece iniz birer örne i karfl lar na k saca yaz n z ve sorular yan tlay n z. 1. Yukar daki s n flamalar yap l rken hangi ölçütler kullan lm fl olabilir? 2. Sizce yukar daki etkileflim tiplerinin her birinin özellikleri nelerdir? Ç. Etkinli i, kitab n z n ekler bölümünde yer alan dereceli puanlama anahtar ile de erlendiriniz. A. Afla da top lum sal et ki le flim tip le ri nin aç k la ma la r ve ril mifl tir. Her aç k - la ma n n han gi et ki le flim ti pi ne ait ol du u nu ko nu nun te mel kav ram la r n dik - ka te ala rak be lir le yi niz. Örneklerdeki gibi her pa rag ra f n ba fl n da ki nok ta l k s - ma ya z n z. B. Ka ri ka tür ler de ki et ki le flim tip le ri nin han gi le ri ol du u nu söy le yi niz.... : Amaç ve ç kar la r bir olan la r n olufl tur duk la r ça l fl ma or tak l d r. Sos yal et ki le fli min en yay g n for mu dur. Gru bun ve top - lu mun sü rek li li i için vaz ge çil mez dir. fl ya fla m n da, mad di ge rek si nim le rin sa lan ma s n da, ço cuk ye tifl tir me de, yö ne tim de ifl bir li i te mel et ki le flim bi çi mi dir.... : ki ve ya da ha çok ki fli ya da gru bun bir di e - ri ni or ta dan kal d r ma ya ve ya et ki siz lefl tir me ye ça ba la d bir sü reç tir. Bir ama c n el de edil me si için araç t r. Benzeştirme: Kar fl l k l uyufl ma sü reç le ri ni an la t r. Bu sü reç ler yo luy - la grup lar, ara la r n da ki ay r l k la r ya vafl ya vafl azal t r lar. Her za man de re - ce li ola rak or ta ya ç kar. Bir grup, di er gru bun he men bü tün ku ral ve uy - gu la ma la r n be nim se ye bi lir ve ya iki grup, ye ni bir ku ral ve uy gu la ma lar di - zi si or ta ya ç ka ra bi lir.... : Pa ra ara c l ol mak s z n, bir nes ne nin do lay - s z ola rak bir bafl ka nes ne ile de ifl ti ril me si dir. Bi rey ya da grup lar ara s et ki le flim, te mel ge rek si nim le rin kar fl lan ma ça ba s d r. Ödül ya da ka zanç Ka ri ka tür 3. 2: Me di Be lor ta ja (Medi Belortaya) Ka ri ka tür 3. 3: (Er dil Ya fla ro lu) 62

63 sa la yan al fl ve rifl sü reç le ri, sos yal et ki le flim de bel li dav ra n fl örün tü le ri - nin olufl ma s na yol açar. Ödül ler, ki fli sel ilifl ki ler den el de edi len her tür lü ka zan c ifa de eder. Be del ler, ce za ya da is te ni len bir fle yin kay be dil me - si ni içe rir. Uyarlama: Ki fli le rin bir bir le riy le bir uz lafl ma ve uyum için de de il ken bi - le ey lem le ri ni sür dür me le ri ni sa la r. çin de iki ve ya da ha çok ki fli nin ya da gru bun ça t fl ma y en gel le mek, azalt mak ya da or ta dan kal d r mak için et ki - le flim de bu lun duk la r bir sü reç tir. Ça t fl ma so na er dik ten son ra da ger çek - le fle bi lir. Ba r fl için de bir lik te ya fla ma n n bir ara c d r ve so nun da olum lu ifl bir li i ne yol açar.... : ki ya da da ha çok ki fli nin ve ya gru bun ça t fl - ma y or ta dan kal d r mak için et ki le flim de bu lun duk la r bir sos yal sü reç tir. Ta raf lar dan bi ri nin di e ri ni ya sa la ra, teh di de ya da flid de te da ya na rak bir - lik te li e zor la ma s da söz ko nu su ola bi lir. Ulus la ra ra s ça t fl ma lar her za - man so nuç ta ga lip ge len le ye nik dü flen ara s n da böy le bir for mun uy gu - lan ma s n ge rek ti rir.... : ki ve ya da ha çok ki fli ya da gru bun ay n he - de fi el de et mek için mü ca de le ye gir me ça ba s so nu cu or ta ya ç kar. s te - ni len he def ne ka dar yük sek de e re sa hip se ve he de fin te mi ni ne ka dar güç se o öl çü de sert tir. Ka ri ka tür 3. 4: (Sel çuk Er dem) Ka ri ka tür 3. 5: (Me di Be lor ta ja) C. TOP LUM SAL TA BA KA VE TA BA KA LAfi MA TEMEL KAVRAMLAR Toplumsal tabaka Toplumsal s n f Kapal tabakalaflma KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki met ni oku yu nuz, 64. say fa da ki gör se li de in ce - le ye rek so ru la r ya n t la y n z. Yar kapalı tabakalaflma Bu Ra bet Kime? Aç k s n f tabakalaflmas Hoca Emin Efendi okumufl, güzel konuflan bir kiflidir. Kurtulufl Savafl s ras nda yapt konuflmalarla Akflehir cephesinde halk bilinçlendirmeye çal fl r. Bir gün camide halkla konuflurken smet nönü gelir. Bu cesur adam yan na ça rt r ve nereli oldu unu sorar. Hoca Emin Efendi, Isparta dan oldu unu söyler. Yollar güvenli olmad ndan smet Pafla Buraya nas l geldin? diye merakla sorar. Ald yan t Efle ime binerek. olur. smet Pafla Ben sana bir at vereyim. Onunla dolafl p halk ayd nlatmaya devam et. der ve ona bir at vermelerini emreder. Emin Efendi ata flöyle bir bak p Paflam, sa olun, var olun ama üzerindeki damgadan at n askeriyeye ait oldu u belli. Bu at benim elimden al rlar, üstelik suçlu duruma düflerim. diyerek pafladan kendisine bir belge vermesini ister. smet Pafla, verece i belgeye Bu at askeriye Emin Efendi ye vermifltir, onu kimse elinden alamaz. diye yazar ve imzalar. Emin Efendi teflekkür eder ve at yla yola ç kar. Bir beldeye geldi inde jandarmalar kendisini durdurup at n askeriyeye ait oldu unu, onu hemen kendilerine teslim etmesi gerekti ini söylerler. Emin Efendi, hemen cebindeki belgeyi ç kar p onlara gösterir. Jandarma komutan, smet Pafla n n ismini ve imzas n görünce esas durufla geçip Emin Efendi yi yolcu eder. Emin Efendi, biraz uzaklafl nca geriye bakt nda jandarmalar n hâlâ selam duruflunda oldu unu görür ve at n n kula na flunlar f s ldar: Hiç gururlanma! Bu ra bet ne sana ne de bana, cebimdeki kâ da

64 1. Her gitti i yerde halk, Hoca Emin Efendi yi neden sayg yla dinlemektedir? 2. smet Pafla n n imzas n gören jandarmalar neden selam durmufllard r? 3. Okudu unuz an, savafl zaman nda bile toplumda bir hiyerarfli oldu unu göstermekte midir? Savafl n olmad durumda da toplumda böyle bir s ralanma var m d r? 4. Günümüz toplumlar nda s ralanma yani insanlar n toplum içindeki konumlar n n altta ya da üstte olmas hangi ölçütlere göre belirlenmektedir? Tart - fl n z. 5. Tabakalaflma olmadan da toplumda bir farkl laflma vard r ama bu farkl laflma olmadan tabakalaflma mümkün de ildir. 11 Yukar daki sözde tabakalaflman n hangi temel özelli i vurgulanm flt r? 6. Resimde gördü ünüz insanlar n toplumsal konumlar hakk nda neler söyleyebilirsiniz? Re sim 3. 2: Toplumdan bir kesit, Anton Mural A. Bil di i niz mes lek le rin bir lis te si ni ya p n z. Bu lis te de ki her mes lek için befl ar ka da fl n z n afla daki ifa de ler den ken di si ne en uy gun ola - n seç me si ni is te yi niz. a. Mü kem mel bir mev ki ye sa hip tir. b. yi bir mev ki de dir. c. Or ta la ma bir mev ki de dir. ç. Or ta n n bi raz al t n da bir mev ki de dir. d. Dü flük bir mev ki ye sa hip tir. e. Bil mi yo rum. Mes lek le ri, her bi ri ne a için 100, b için 80, c için 60, ç için 40 ve d için 20 pu an ve re rek de re ce len di ri niz. Bel li bir mes lek için ver di i niz pu an la r top la y p be fle bö lü nüz. Böy le ce her mes lek için bir or ta la ma el de et mifl olur su nuz. Bu na gö re mes lek le ri tek rar s ra la y n z. Dar kap sam l da ol sa ül ke miz de ta ba ka lafl ma da mes lek öl çü tü ile il gi li bir so nuç el de et mifl ola - cak s n z. B. Top lum sal ta ba ka lafl ma, say fa 63 te ki fle ma da gör dü ü nüz gi bi bir pi ra mit le gös te ri - lir. fie ma y in ce le yi niz ve yan da ki bil gi no tun - dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. Top lum sal Ta ba ka ve Ta ba ka laş ma Bir top lum için de be lir li öl çüt le re gö re fark l l k gös - te ren ve bu öl çüt ler çer çe ve sin de bir ara da dü flü nü len in san la r n olufl tur du u ka te go ri le re top lum sal ta ba ka ad ve ri lir. Ta ba ka lar, içi bofl ka l p lar d r. Bu top lum sal ka l p için de top lum sal de er de re ce le ri ne gö re ki fli ler, grup lar, sta tü ler ve mes lek ler yer al r. Top lu mu olufl tu ran bi rey le rin, ara la r n da ay r ca l k ve yü küm lü lük ba k m n dan fark lar bu lu nan ta ba ka la ra bö - lün me si top lum sal ta ba ka lafl ma ad n al r. Ta ba ka lafl - ma ge nel lik le eko no mi, pres tij, ik ti dar, güç ve e i tim gi bi öl çüt le re gö re ger çek le flir. Ta ba ka lafl ma n n pi ra - mit le gös te ril me si nin ne de ni, nü fu sun yok sul olan bö - lü mü nün pi ra mi din ta ba n gi bi ge nifl ya ni ka la ba l k, or - ta ta ba ka n n da ha ten ha, üst ta ba ka n n ise pi ra mi din te pe k s m n ifa de ede cek ka dar az ol ma s d r. Az ge lifl - mifl ve ge lifl mek te olan ül ke ler de or ta ta ba ka ge nifl de - il dir. Bu ül ke ler de ta ba ka lafl ma pi ra mi di nin ta ba n ge - nifl, or ta k s m dar bir sü ra hi flek li ni al r. Ge lifl mifl ül ke - le rin ta ba ka lafl ma pi ra mi di nin ise alt ve üst ucu siv ri, or ta s flifl kin dir. Çün kü bu ül ke ler de çok zen gin ve çok yok sul olan la r n ora n az d r. Nü fu sun he men ta ma m na ya k n or ta ge lir dü ze yin de dir. 64

65 1. Ül ke miz de ta ba ka lafl ma da mes lek öl çü tü ile il - gi li so nuç la ra da ya na rak top lum sal ta ba ka lafl ma ve ta ba ka lafl ma n n ya p s ile il gi li ne ler söy le ye bi lir si niz? 2. Mes lek öl çü tü ile il gi li el de et ti i niz s ra la ma her top lum da ay n ola bi lir mi? Ne de ni ni aç k la y n z. 3. Mes lek ha ri cin de tabakalaşmayı oluşturan öl çüt - ler ne ler ola bi lir? 4. Siz ce ta ba ka lafl ma n n bir pi ra mit le gös te ril me - si nin ne de ni ne ola bi lir? 5. fie ma da ki alt, or ta ve üst ta ba ka da hangi mesleklerden kişiler bu lu na bi lir? 6. Siz ce az ge lifl mifl ve ge lifl mek te olan ül ke ler le Şe ma 3. 4: Top lum sal ta ba ka lafl ma pi ra mi di ge lifl mifl ül ke le rin pi ra mi di nin flek li ay n ola bi lir mi? Ne de ni ni söy le ye rek pi ra mi di bu fle kil le riy le çiz me ye ça l fl n z. Kapalı ve Yarı Kapalı Tabakalaşma Afla da ki met ni oku yu nuz ve Yunan şehir devletlerindeki ta ba ka lafl ma sis te mi nin han gi özel lik le ri ta - fl d n yan da ki bil gi no tun dan da ya rar la na rak söy - le yi niz. Yunan fiehir Devletleri Fo toğ raf 3. 5: Eski Yunan da kölelerin infla etti i Hera Tap na ndan bir görünüm Yunan flehir devletlerinde sadece özgür insanlar yasalar n korumas ndayd. Atina da nüfus, gelir durumuna göre dört tabakaya ayr lm flt. Para kazanarak zengin olan kifliler s n f atlayabilirlerdi. Isparta da ise tüm erkek vatandafllar e itim-ö retimlerine devam Tabakalaşma Türleri Ta ba ka lar ara s n da ki ge çifl le ri esas ala rak üç tür ta ba ka lafl ma dan söz edi le bi lir. Bun lar ka pa - l, ya r ka pa l ve aç k s n f ta ba ka lafl ma s d r. Ka pa l ta ba ka lafl ma, ta ba ka lar ara s ge çi flin ola nak l ol ma d bir sis tem dir. Kö le lik ve kast sis tem le ri, ka pa l ta ba ka lafl ma ör nek le ri dir. Kö - le, top lum sal norm ve de er le re gö re bir bafl ka - s n n ma l olan kim se dir. Ka pa l ta ba ka lafl ma n n ol du u bir bafl ka sis tem, kast sis te mi dir. Kast sis te mi nin kla sik ör ne i Hin dis tan da or ta ya ç k - m fl t r. Kast sis te mi, Hin du iz me da ya n r. Sis te mi olufl tu ran te mel kat man lar flun lar d r: Brah man lar (ra hip ler, ö ret men ler), Kshatriya (Kşatriya)lar (sa vafl ç lar, as ker ler, soy lu lar), Va is ya lar (tüc car ve za na at kâr lar), Sud ra lar (köy lü ler ve hiz met - kâr lar), Par ya lar (hiç bir kast tan ol ma yan, sis tem d fl na iti len ki fli ler). Din sel ne den ler den do la y her bi rey, ken di kas t için de kal mak zo run da d r ve kast üye si ola rak be lir le nen gö rev le ri ni ye ri ne ge tir me li dir. Ya r ka pa l ta ba ka lafl ma (züm re sis te mi), ta ba ka lar ara s ge çi flin çok az ol du u bir sis tem - dir. 8. yüzy lda ortaya ç kan yar kapal tabakalaflma, Bat Avrupa da do up geliflmifltir. Bu ta- 65

66 ettikleri sürece eflitti. Köleler, herhangi bir hakka ya da sosyal statüye sahip de illerdi. Evlenip yuva kurma haklar olmas na ra men politikaya girme ve oy kullanma haklar yoktu. Köleler nüfusun yaklaşık üçte birini oluflturuyordu. Birçok aile, ev ifllerinde ve insan gücüne gerek duyulan çal flmalar için kölelerden yararlan yordu. Sahiplerin, kölelerini dövme ya da öldürme gibi bir haklar yoktu. Ancak azat edilen köleler yine de bir vatandafl olarak kabul görmezlerdi. fiehir devletleri de kölelere sahipti. Sadece belirli görevler yapan devlet köleleri, kiflilere ait kölelerden daha fazla hakka sahipti. 12 bakalaflma tipindeki bafll ca tabakalar soylular, rahipler ve köylülerdir. Tabakalar birbirinden kesin s n rlarla ayr lm flt r. Tabakalar aras nda geçifl, bunu yapmakla yetkili otorite taraf ndan gerçeklefltirilebilir. Her tabakan n hak, yükümlülük ve ayr cal klar yasalarla belirlenmifltir. Soylular yönetim, rahipler halk n dinsel gereksinimlerini karfl lama, köylüler ise soylularla rahiplere hizmet etme görevlerini yerine getirirler. Toplumsal ifl bölümü bu üç tabaka aras nda gerçeklefltirilmifltir. Tabakalar ayn zamanda birer siyasal gruptur. Aç k S n f Ta ba ka lafl ma s A. Afla da aç k s n f ta ba ka lafl ma s ile il gi li bir fle ma ve ril mifl tir. fie ma y in - ce le yi niz ve yandaki bil gi no tun dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. B. 67. say fa da ve ri len ifa de le ri uy gun söz cük ler le ta mam la y n z. Şe ma 3. 5: Top lum sal s n f lar 1. Gör dü ü nüz fle ma da in san lar ta ba ka de ifl ti re bi lir ler mi, bu du rum han gi et ken ler le ger çek le fle bi lir? Tar - t fl n z. 2. fie ma da ai le ni zin ve si zin bu lun - du u nuz ye ri gös te ri niz. 3. fie ma da ay r lan ta ba ka lar da top lu mun han gi ke si min den, han gi mes lek ten in san lar yer al mak ta d r? Açık Sı nıf Ta ba ka laş ma sı Aç k s n f ta ba ka lafl ma s (s n f sis te mi), sa na yi lefl me nin top lum sal ya p da yol aç t önem li de i flik lik ler so nu cu or ta - ya ç k m fl t r. Ta ba ka lar ara s ge çi flin ser best ve h z l ol du u bir sis tem dir. Re ka be te da ya n r ve hu ku ken eflit siz li i ka bul et mez. Bu sis tem de ki fli sel be ce ri, ge lir ve e i tim gi bi et ken - ler, s n f de i fli mi ni sa lar. Sa na yi top lu mu nun özel lik le ri ne pa ra lel ola rak s n f lar; üst, or ta ve alt s n f ol mak üze re eko - no mik ve sos yal öl çüt le re gö re ay r l r. Gü nü mü zün de mok ra - tik top lum la r n da ki ta ba ka lafl ma, aç k s n f ta ba ka lafl ma s esa s na da yan mak ta d r. Ya sa lar önün de eflit lik, f r sat eflit li i, ki fli sel gi ri flim öz gür lü ü, si ya set, eko no mi ve e i tim de s n r - la ma la r n en alt dü zey de ol ma s, de mok ra tik top lum lar da ki s n f sis te mi nin te mel il ke le ri dir. De mok ra tik top lum lar da, üst tabakanın iki sınıfı ara s n da fark lar var d r. Üst tabakanın üst sınıfında olan ki fli le rin sa nat, ser vet gi bi alan lar da bi ri kim le ri, yer lefl mifl kök lü ge le nek le ri ve dav ra n fl ka l p la r var d r. Üst tabakanın alt sınıfı bir ya da iki ku flak için de yük sel mifl, bu ta ba ka n n yer lefl mifl kök lü ge - le nek ve dav ra n fl ka l p la r n be nim se mifl olan ai le ler den olu - flur. Or ta tabakanın üst sınıfı; yük sek dev let me mur la r nı, özel ke sim yö ne ti ci le rini ve ser best mes lek men sup la r n ı kapsar. Or ta tabakanın alt sınıfında dü flük ma afl alan dev let me mur - la r, e i tim li ifl çi ler ve tüc car lar yer alır. Alt tabakanın üst sınıfını ni te lik siz ifl çi ler, kü çük bo yut ta ki ta mir ci ve çift çi ler olufl - tu rur. Alt tabakanın alt sınıfında ise as ga ri üc ret le ça l flan ifl - çi ler, top rak s z ya da az top ra olan köy lü ler, ge çi ci ifl ler de ça l flan lar, mev sim lik ifl çi ler ve ifl siz ler bulunur. 66

67 Bir top lum için de be lir li öl çüt le re gö re fark l l k gös te ren ve bu öl çüt ler çer çe ve sin de bir ara da dü flü nü len in san la r n olufl tur du u ka te go ri le re... ad ve ri lir.... ta ba ka lafl ma s, sa na yi lefl me nin top lum sal ya p da yol aç t önem li de i flik lik ler so nu cu or ta ya ç k m fl t r...., ta ba ka lar ara s ge çi flin ola nak l ol ma d bir sis tem dir.... sis te min de ta ba ka lar ay n za man da bi rer si ya sal grup tur. Top lu mu olufl tu ran bi rey le rin, ara la r n da ay r ca l k ve yü küm lü lük ba k m n dan fark lar bu lu nan ta - ba ka la ra bö lün me si... ad n al r. Os man l Dev le ti nde Ta ba ka lafl ma Afla da ki min ya tür le ri in ce le yi niz ve bil gi no tun dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. Min ya tür 3. 1: Lev ni, Sü ley man na me, 18. yüz y l Min ya tür 3. 2: Lev ni, Sü ley man na me, 18. yüz y l Os man lı Dev le ti nde Ta ba ka laş ma Os man l top lu mun da ka t bir ta ba ka lafl ma gö rül mez. Ta ba ka lafl ma pi ra mi di nin en üs tün - de pa di flah ve sa ray çev re si var d r. Bu çev re, eh li örf ya da sey fi ye ad ve ri len ve yü rüt me gü cü nü tem sil eden as ker ler den olu flur. Bun - la r n di van da ki uzan t s ve zi ria zam ve ve zir ler - dir. Üst ta ba ka n n al t n da il mi ye s n f de ni len bi lim ve din adam la r var d r. Bu grup ta eh li ka - lem ya da ka le mi ye de ni len ida ri ve ma li bü - rok ra si de yer al r. Üçün cü ta ba ka y rea ya ad ve ri len, yö ne ti me ka t l ma yan, ge çi mi ni ta r m, sa na yi ala n n da üre tim ve ti ca ret le u ra fla rak sa la yan s n f olufl tu rur. Rea ya, çe flit li din, mez hep ve rk tan ki fli le ri kap sar. Bu ta ba ka la r n Or ta Ça Av ru pa s n da ki de re bey lik dü ze ni gi bi hu kuk sal bir dü ze ni yok tur. Os man l top lu mun da ta ba ka lar ara s n - da ge çifl, uy gun e i tim al n r sa ko lay d r. Yö ne - ti ci le rin ço u, yok sul ai le ler den al na rak e i tim gör me si sa lan m fl ço cuk lar d r. Türk top lu - mun da ki ta ba ka lafl ma, bu yö nüy le di er top - lum lar da ki ta ba ka lafl ma dan çok fark l dır. Min ya tür 3. 3: Bih zad, Nus ret na me, 1495 Min ya tür 3. 4: Lev ni, Sü ley man na me, 18. yüz y l 1. Min ya tür le rin her bi rin de ki in san la r n ne ifl le u rafl t n söy le yi niz. 2. Min ya tür ler de gör dü ü nüz in san la r n Os man l top lu mu nun han gi ta ba ka s n da yer ala bi le ce i ni tahmin ediniz. 3. Min ya tür ler de ki ki fli le rin bu lun duk la r ta ba ka y de ifl tir me flans la r n n olup ol ma - d n tar t fl n z. 67

68 Ç. TOP LUM SAL HA RE KET L L K TEMEL KAVRAMLAR Top lum sal ha re ket li lik Di key ha re ket li lik Ya tay ha re ket li lik KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da bir ka ri ka tür ve so ru lar ve ril mifl tir. Ka ri ka tü rü in ce - le ye rek so ru la r ya n t la y n z. 1. Ka ri ka tür de ki adam ne yap mak ta d r? 2. Bu nun bir ha re ket li lik du ru mu ol du u söy le ne bi lir mi? Ne de - ni ni aç k la y n z. 3. Jo seph Fich ter Top lum sal ha re ket li lik aç k, bir lik sel bir top lum ti pi nin özel li i dir. 13 de mifl tir. Bu söz, top lum sal ha re ket li li in han gi top lum lar da gö rü le bi le - ce i ni vur gu la mak ta d r? Ka ri ka tür 3. 6: (Me di Be lor ta ja) 4. Bir li se mü dü rü nün ge nel mü dür ol ma s, çok zen gin bir ki fli nin if - las ede rek kü çük bir es naf ol ma s bi rer ha re ket li lik ör ne i dir. Bu ör nek ler den ha re ket le, ka ri ka tür de ki du ru mu da göz önü - ne ala rak top lum sal ha re ket li li i na s l ta n m la ya bi lir si niz? A. Afla da ki met ni oku yu nuz, bil gi no tun dan da ya rar la na rak 69. say fa da ki so ru la r ya n t la y n z. Bi li min Gur bet Kuş la rı An ka ra Ti ca ret Oda s, son ra po run da yurt d - fl n da oku yan an cak ken di le ri ne ülkelerinde ge - rek li çalışma ortamı ve ekonomik koşullar sa la - na ma d için ora da kal ma y ter cih eden ün lü be yin le ri bi li min gur bet kufl la r di ye ad lan d r - d. Bu na gö re Tür ki ye, be yin gö çü en faz la olan otuz iki ül ke ara s n da yir mi dör dün cü. Tür ki ye den göç eden ün lü be yin ler, ül ke le - rin den kop tuk la r n dü flü nü yor lar m? fl te bu so - ru la r göç eden sü per be yin ler lis te si nin en bafl - la r n da yer alan bir bi lim in sa n na yö nelt tik. He - nüz otuz ye di ya fl n da ve üç y l d r Ya le (Yeyl) Üni ver si te sin de be yin ve da mar cer ra hi si bö lüm bafl kan l n yü rü ten Mu rat Gü nel, bu ko nu da Ama c m, elim de me fla ley le Tür ki ye yi ay d n lat - mak t. di yor. Ga zi Ya flar gil den son ra be yin cer - ra hi sin de dün ya ça p n da ki ikin ci uz man olan Gü nel, kal bi Tür ki ye için çar pan, ül ke si ne na s l Di key ve Ya tay Ha re ket li lik n san la r n fi zik sel me kân da ya da fark l top lum sal sta tü ler ara s n da yer de ifl tir me le ri ne top lum sal ha - re ket li lik ad ve ri lir. Top lum sal ha re ket li li i ar t ran ve azal tan du rum lar flöy le s ra la na bi lir: Sa na yi lefl me gi bi h z l top lum sal de ifl me du - rum la r ha re ket li li i ar t r r. Si ya sal, eko no mik, din sel ve ya bafl ka ni te lik te - ki de ifl me ler, k sa sü re li bi le ol sa h z l top lum sal ha - re ket li lik dö nem le ri ya ra t r. E i tim ola nak la r n n art ma s ve ge le nek, gö re - nek le re ba l l n n azal ma s, ha re ket li li i ar t r r. Top lum sal ha re ket li lik, ya tay ve di key ha re ket li lik ol mak üze re iki bi çim de gö rü lür. Di key ha re ket li lik: Top lum sal ya p da, ta ba ka lar ara s n da ki inifl ç k fl la ra di key ha re ket li lik ad ve ri lir. Di key ha re ket li lik, afla ma afla ma ola bil di i gi bi s ç - ra ma lar bi çi min de de ger çek le fle bi lir. Ge nel lik le bü - rok ra tik ya p da ki top lum lar da afla ma afla ma, eko no - mi ku ru mu nun önem li gö rül dü ü top lum lar da s ç ra - ma lar bi çi min de di key ha re ket li lik gö rü lür. 68

69 da ha faz la kat k da bu lu na bi le ce i ni dü flü - nen bir bi lim in sa n d r. An cak uygun çalışma ortamı bulamadığı için ül ke sin de ya fla ya m - yor. 14 (Düzenlenmiştir.) Fo toğ raf 3. 6: 2010 y l n n en iyi bu lu flu nu ya pan on bi lim insan ndan bi ri olan Mu rat Gü nel 1. Mu rat Gü nel in ya fla d ül ke yi ve yer al d s n f de ifl tir me si top lum sal ha re ket li lik tir. Bu na gö re ha re ket li li i na - s l ta n m lar s n z? 2. Me tin den yo la ç ka rak top lum sal ha re ket li li in so nuç la r hak k n da ne ler söy le ye bi lir si niz? B. Aşağıdaki tab lo da ve ri len kav ram la r n ya n na bun lar la il gi li ör nek ler ya z n z. C. Yaz d n z ör nek le ri ar ka dafl la r n z la bir lik te de er len di re rek yan l fl la r n z dü zel - ti niz. Kav ram lar Ya tay ha re ket li lik: Bi rey le rin ya fla ma bi çi min de, ge - lir dü ze yin de, sta tü le rin de ve say g n l k du rum la r n da önem li bir de i flik lik ol mak s z n top rak üze rin de yer de - ifl tir me si ya da ay n ta ba ka için de ki ifl de i flik lik le ri ya - tay ha re ket li lik ad n al r. Ya tay ha re ket li lik, co ra fi ve top lum sal alan da ya tay ha re ket li lik ol mak üze re iki tür lü - dür. Co ra fi alan da ya tay ha re ket li lik, nü fu sun top rak üze rin de yer de ifl tir me si dir. Top lum sal ya p da ya tay ha re ket li lik, ay n ta ba ka için de ki ifl de i flik lik le ri ni kap - sar. Bu ha re ket li lik ti pin de, ta ba ka de i flik li i söz ko nu su de il dir. Yal n z ca mes lek de i flik li i söz ko nu su dur. Her top lum sal hareketlilik, yal n z ca olum lu so nuç lar do ur ma ya bi lir. Ör ne in köy den ken te göç ol gu su, kent - ler de bü yük so run la ra ne den ol mak ta d r. Kent ler de ya - p lan bi na la r n göç eden nü fu su ba r n d ra cak dü zey de ol ma y fl, ge ce kon du böl ge le ri nin or ta ya ç k ma s na yol aç mak ta d r. Bu tür yer le flim böl ge le rin de kul la n lan in fla - at mal ze me le rin de ki ka li te dü flük lü ü ya fla m teh li ke ye at mak ta d r. Su, elek trik, okul ve sa l k gi bi hiz met ler aç - s n dan son de re ce ye ter siz olan bu böl ge ler de in san la - r n ya fla m, olum suz ko flul lar al t n da geç mek te dir. Köy - ler den ken te göç eden ba z in san lar, kent ya fla m na uyum sa la ya ma mak ta, ye ni kar fl lafl t k la r de er ve norm lar kar fl s n da kül tür flo ku ya fla mak ta d r lar. Ne kent ne de kö yün norm ve de er le ri ni be nim se ye bil mek te dir - ler. Bu du rum, kent ler de sap ma dav ra n fl la r n n art ma s - na yol aça bil mek te; ci na yet, h r s z l k, kap kaç gi bi suç la - r n ne den le rin den bi ri ola bil mek te dir. Ör nek ler Di key ha re ket li lik Co ra fi alan da ya tay ha re ket li lik Top lum sal ya p da ya tay ha re ket li lik Ha re ket li li i art t ran du rum lar Olum lu so nuç do u ran top lum sal ha re ketlilik Olum suz so nuç do u ran top lum sal ha re ketlilik Aşama aşama gerçekleşen dikey hareketlilik Sıç ra ma lar şek lin de ger çek le şen di key ha re ket li lik 69

70 KON TROL L S TE S Afla da ve ri len kon trol lis te si ni in ce le ye rek du ru mu nu zu öl çek üze rin de de er len di ri niz. Pu an la r n z top la ya rak bu üni te de ki ek sik le ri niz hak k n da bir fi kir sa hi bi olu nuz ve bun la r ta mam la y n z. Kazanımlar Top lum sal ya p y olufl tu ran öge le ri ana liz eder. Puanlar Top lum sal et ki le flim tip le ri ni ay rt eder. Top lum sal ta ba ka ve ta ba ka lafl ma n n ya p s n kav rar. Türk top lu mun da ki ta ba ka lafl ma n n di er top lum lar dan far k n kav rar. Top lum sal ha re ket li li in çe flit le ri ni ve ne den le ri ni ör nek ler le aç k lar. A. Afla da ki çok tan seç me li so ru la r n do ru ya n t la r n ifla ret le yi niz. 1. Top lum sal ya p ; top lu mu olufl tu ran öge le ri, bun la r n top lum bü tü nü için de ki yer le ri ni, ara la r n da ki ilifl ki le ri ve ifl le yifl le rin de ki dü zen li lik le ri kap sar. Bu na gö re afla da ki ler den han gi si top lum sal ya p için söy len di in de yan l fl olur? A. Top lum sal ya p, fi zi ki bir me kân için de yer al r. B. Top lum sal ya p n n öge le rin den bi ri in san d r. C. Top lum sal ya p, bir sis tem özel li i gös ter mez. D. Eko no mi ve e i tim, önem li ya p öge le rin den dir. E. Nü fus, top lum sal ya p n n te mel öge si ni olufl tu rur. 2. Köy, yüz yü ze ilifl ki le rin ve ge le nek le rin et ki li ol du u nü fu su az olan ya p d r. fie hir, sa na yi lefl me nin ürü nü olan ak l c, ç ka ra da ya l, res mî ilifl ki le rin ol du u ya p d r. Bu na gö re köy ve fle hir ler le il gi li afla da ki yar g lar dan han gi si ne ula fl la bi lir? A. Köy de ilifl ki ler sa mi mi iken fle hir de yü zey sel dir. B. Köy ve fle hir ler de te mel üre tim et kin lik le ri ay n d r. C. fie hir de ki sta tü fark l l k la r köy de kin den az d r. D. Köy de ifl bö lü mü, fle hir de kin den da ha yo un dur. E. Köy ler de fle hir ler ka dar ye ni lik le re aç k t r. 3. Ata türk e gö re mil let; mil lî bir kim li e sa hip, or tak mad di ve ma ne vi de er le ri bu lu nan in san la r n olufl tur du u bü tün dür. Bu na gö re Ata türk için mil le ti olufl tu ran en önem li öge ler afla da ki ler den han gi sin de be lir - til mifl tir? A. E i tim, dil, kül tür B. Irk, co raf ya, dil C. Dev let, dil, rk D. Din, ta rih, e i tim E. Kül tür, rk, co raf ya 4. Spor mü sa ba ka s n da ay n an da ya r flan iki ko flu cu Eko no mik ge ti ri si az ol du u hâl de la bo ra tu va r n dan çıkma yan bi lim insanı Okul bah çe si ni te miz le yen ve a aç di ken ço cuk lar Yu ka r da ki ör nek ler de han gi et ki le flim sü reç le ri söz ko nu su dur? A. Ça t fl ma, uyar la ma, ben zefl tir me B. De i flim, ifl bir li i, ben zefl tir me C. Re ka bet, de i flim, ifl bir li i D. Uyum, ça t fl ma, re ka bet E. Uyar la ma, uyum, ifl bir li i 70

71 5. Kast; Hin dis tan da gö rü len, gö rev ve so rum lu luk la r ay r n t l bir bi çim de be lir len mifl top lum sal bir grup tur. Her ki fli, bir da ha terk et me si ola nak s z bir kast ta do ar, efli ni o kast tan se çer ve o kast - ta ya fla m son bu lur. Bu na gö re kast sis te mi ile il gi li afla da ki yar g lar dan han gi si ne ula fl la bi lir? A. Ye ni le nen de er ve norm lar ege men dir. B. Ka pa l bir ta ba ka lafl ma sis te mi dir. C. Top lum sal ha re ket li lik faz la d r. D. Ki fli le rin sta tü le ri za man la de i fle bi lir. E. Gü cü nü ül ke nin si ya si ya p s n dan al r. 6. Aç k s n f ta ba ka lafl ma s, gü nü mü zün de mok ra tik top lum la r n da yay g n olan ta ba ka lafl ma flek li dir. Afla da ki ler den han gi si bu ta ba ka lafl ma için söy len di in de yan l fl olur? A. Re ka be te ve in san la r n hu kuk sal eflit li i ne da ya n r. B. Ser vet ve eko no mik de er ler ön pla na geç mifl tir. C. Mes le ki fark l lafl ma ve üre tim araç la r önem li dir. D. Top lum sal s n f la r n hu ku ki bir da ya na var d r. E. F r sat eflit li i ve gi ri flim öz gür lü ü önem li dir. 7. Os man l top lu mun da ta ba ka lafl ma için afla da ki ler den han gi si nin söy len me si yan l fl olur? A. En üst ta ba ka da pa di flah ve sa ray çev re si yer al r. B. En alt ta ba ka da yö ne ti me ka t l ma yan lar bu lu nur. C. Bi lim ve din adam la r ay r bir ta ba ka olufl tu rur. D. Rea ya; çe flit li din, mez hep ve rk tan ki fli ler den olu flur. E. Ta ba ka lar ara s n da ge çifl yok tur. 8. I. Bir ta ba ka dan di e ri ne geç me II. Top lu mu olufl tu ran hi ye rar flik ya p II I. Nü fu sun top rak üze rin de yer de ifl tir me si IV. Ay n ta ba ka da ifl de i flik li i Yu ka r da, afla da ki kav ram lar dan han gi si nin özel li i ve ril me mifl tir? A. Top lum sal alan da ya tay ha re ket li lik B. Di key ha re ket li lik C. Top lum sal ta ba ka lafl ma D. Co ra fi alan da ya tay ha re ket li lik E. Top lum sal s n f B. Afla da ki cüm le le ri uy gun söz cük ler le ta mam la y n z nü fus, ai le, e i tim, eko no mi, si ya set, din ve ah lak gi bi alt sis tem ler den mey da na ge lir. 2. Kent le rin çok mer kez li bir hâl alan flek li ne... de nir. 3..., sanayileşme ve ekonomik gelişmeye paralel olarak kent sayısının artmasıdır. 4. Ata türk e gö re... in san la r n ait ol duk la r mil le tin var l n sür dür me si, yü celt - me si için ça l fl ma la r ve bu bi lin ci ken di le rin den son ra ki ku flak la ra ak tar ma la r d r hal k n dev let yö ne ti min de söz sa hi bi ol ma s n ge rek ti rir iki ve ya da ha çok ki fli ya da gru bun ay n he de fi el de et mek için mü ca de - le ye gir me si so nu cu or ta ya ç kan du rum dur. 7. Bi rey ya da grup la r n ara la r n da ki ay r l k la r de re ce de re ce azalt ma la r... ad n al r , bir top lum için de be lir li öl çüt le re gö re fark l l k gös te ren ki fli le rin olufl - tur du u bü tün dür. 71

72 9.., eğitimin toplumsal hareketliliği arttırdığı, eğitim görenlerin toplumun en alt tabakasından en üst tabakasına çıkabildiği bir yapıya sahipti. 10. Top lum da ta ba ka lar ara s n da ki inifl ç k fl la ra... de nir. C. Afla da ki aç k uç lu so ru la r ya n t la y n z. 1. Ül ke miz deki köy le rin ge nel de ne tür özel lik ler ta fl d n aç k la y n z. 2. Köyden kente göçün başlıca nedenleri nelerdir? Açıklayınız. 3. Top lum sal ta ba ka lafl ma ol ma dan top lum ya fla m ola nak l ola bi lir mi? Ne de ni ni be lir ti niz. 4. Kö yün de ge çi ne me yen çift çi nin ken te ge le rek ifl çi ol ma s du ru mun da, han gi tür ha re ket li lik söz ko nu su dur? Ni çin? 5. Re ka bet ve de i flim sü reç le ri ni bi rer ör nek ve re rek aç k la y n z. Afla da yer alan öz elefl ti ri tab lo sun da ki so ru la r ya n t la ya rak bu üni te de ö ren dik le ri ni zi de - er len di ri niz. ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU Bu bö lüm den ön ce top lum sal ya p hak k n da ne ler bi li yor dum? Neler ö rendim? Bu bö lüm de top lum sal ya p ile il gi li; Neleri kavrayamad m? Kavrayamad klar m nas l ö renebilirim? 3. ÜNİ TE DİP NOT LAR 1. George Lundberg, Sosyoloji, C 1, s Or han fia ik Gök yay, Bu Va tan Ki min, s agustos_zafer_bayrami_mesaji_ html Ahmet Bekir Palazo lu, Atatürk lkeleri, s Joseph Fichter, Sosyoloji, s G. Lund berg, C. Schrag, O. Lar sen, Sos yo lo ji, s Joseph Fichter, Sosyoloji, s

73 73

74 A. TOP LUM SAL DE fi ME TEMEL KAVRAM Toplumsal de iflme KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki gör sel le ri in ce le yi niz, met ni oku yu nuz ve ön bil - gi le ri niz den de ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. De i flim K r sal ke sim den bi ri, ba ba s n n me za r n zi ya ret eder ve onun la soh be te da lar: Ba ba, na s l s n iyi mi - sin? Sa na du a et tim, key fin ye rin de dir bi li yo rum. Ora la r bil mem ama bu ra la r bu ra ol mak tan ç k t ar t k. Bir gör sen ak l n du rur, öl dü ü ne se vi nir sin. S ra ge ce le ri bit ti. Da lar da cey lan la r n gez di i tür kü ler yok. Her kes flak flu ka fla ka da flu ka söy lü yor. Kah ve nin ta d kal ma d. Çün kü nes li kah ve ç k t, sü tü de için de. Dem li çay da ta ri he ka r fl t, sal la ma içi yor lar. Ah flu te le viz yon yok mu? Eve tam üç ta ne al d m yi ne de ha - ber le ri din le ye mi yo rum. Bü yük k z bil mem ki min pen ce re sin den bak maz sa gö re mi yor mufl. O lum tut tu - rur bafl ka bir fley. He le o kü çük o lan yok mu? Sen onu gör me din. Sa ç n hep Ame ri kan kes ti ren. Ad n söy le ye me di im bir prog ra m di yor da bafl ka bir fley de mi yor. Tu rizm der si ne iyi ge li yor mufl ama inan - ma. To ru nun fieh muz la if ti har et me li sin, elek trik mü hen di si ol du. Gel gör ki ifl be e nip ça l fl m yor. Ba ba bir de te le fon ç k m fl min na c k. fial va r n ce bi ne on ta ne s ar. Te le fon ama te li me li yok. yi bir fley, gel gör ki çok ya lan söy lü yor. Ben Sü ley man kar fl tar la da gö rü yo rum, o Ara d n ki fli ye ula fl l m yor. di yor. An cak fo to raf bi le çe ki yor. Bu cu ma se nin için mev lüt oku ta cak t k. Mev lüt Ho ca naz lan d, yok bo a z a r yor mufl, yok ken di si ni üç ay la ra ha z r l yor mufl. Eve iki ta ne CD gön der mifl, Bun la r din le sin ler. de - mifl. Eh sen de bu nun la ida re ede cek sin ar t k. Dün ya ifl le ri bit mi yor. fiim di ba na mü saa de. Afla tar la ya gi dip golf oy na ya ca m. 1. Ka ri ka tür de ele al nan ko nu, si zin ya fla m n z da han gi de i flik lik le re yol aç m fl t r? 2. Mü bec cel Be lik K ray Her top lum - sal ya p bir bü tün dür. Bu bü tün, in san ilifl - ki le rin den ve ilifl ki le rin do ur du u de er - le rin et ki le flim le rin den mey da na ge lir. Her za man ay n ol ma yan bir h z ve tem po ile de i flir. 1 di yor. Bu söz de de ifl me nin han gi özel li - i vur gu lan m fl t r? 3. Me tin de sö zü edi len tek no lo jik de ifl me le rin in san la r n ya flam bi çi - min de ne gi bi fark l l k lar ya rat t n ör - Karikatür 4. 1: ( brahim Özdabak) nek ler ve re rek be lir ti niz. PERFORMANS GÖREVİ Gü nü müz de icat la r de rin top lum sal et ki ler ya rat mak ta d r. cat la r n top lum sal et ki le ri nin çe flit li li i ni gör mek için her han gi bi ri ni dü flün mek ye ter li dir. Ör ne in, rad yo nun yüz el li ko nu da de i flim ya rat t sap tan m fl t r. Siz de bu lufl la r n et ki le ri ni sap ta mak üze re dört gru ba ay r l n z. Her gru bun; uçak, bu har ma ki ne si, te le viz yon, pa ra gi bi önem li top lum sal bu lufl lar dan bi ri ni seç me si ni sa la y n z ve afla da ki ko - 74

75 nu la r içe ren onar da ki ka l k bi rer su nu ha z r la y n z. 1. Bu lu flun kö ke ni ne ka dar in me ye ça l fl n z. 2. Bu bu lu flun han gi za man ve han gi ko flul lar al t n da ge lifl ti i ni arafl t r n z. 3. Bu lu flun han gi top lum sal de ifl me le re yol aç t n be lir ti niz. Ça l fl ma ya bafl la ma dan ön ce bir ça l fl ma pla n ha z r la ya rak han gi kay nak ve ki fli ler den ya rar la na ca - n z be lir le yi niz. Ça l fl ma y ya par ken ya z l ve gör sel ma ter yal den ya rar la na bi lir si niz. Öne ri ler de bu lu - nur ken ken di ni ze öz gü dü flün ce ler de ge lifl ti ri niz. Ça l fl ma n z n ya z l k s m n el ya z n z la ha z r la y n z, an - la t m bi çi mi ne ve ya z m ku ral la r na dik kat edi niz. Ya rar lan d n z kay nak la r be lir ti niz. Ça l fl ma n z, ki ta - b n z n ek ler bö lü mün de bu lu nan de re ce li pu an la ma öl çe i, ak ran değerlendirme, öz de er len dir - me, grup de er len dir me for mu 2 ile de er len di ri niz. Ha z r l k sü re niz bir haf ta d r. Afla da ki met ni oku yup bil gi no tun - dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. 76. say fa da ki bö lü me de ifl me nin ge - nel özel lik le rin den be fli ni ya z n z. Dülük Köyü Ga zi an tep in Dü lük kö yü hal k, yak la fl k on y l için de yer le flim ye rin den kop ma dan h z l bir top rak s z lafl ma, ta r m sal fa ali yet - ten uzak lafl ma ve ifl çi lefl me sü reç le ri ya fla - d. Merkez ilçeye bağlı, sanayi bölgesine yakın olan köyde yaşayan halkın %80 e ya k n, ta r m d fl alan lar da ça l fl mak ta d r. fiu an köy de ta r m d fl eko no mik fa ali yet - ler den ge çi mi ni sa la yan la r n ora n % 95 e ulafl mak ta d r. Öte yan dan Dü lük kö yünde k r sal eko no mik ak ti vi te ler de de vam et - mek te dir. Ta r m sal fa ali yet ve hay van c l k bir çok ha ne nin ek ge lir kay na n olufl tur - Toplumsal Değişme Be lir li bir sü re için de do a da ve top lum da gö rü len bafl - ka la fl m ve fark l lafl ma lar, de ifl me kav ra m y la ifa de edi lir. Top lu mun ken di si ve ku rum la r n da be lir li bir za man sü re - cin de mey da na ge len fark l lafl ma lar, top lum sal de ifl me ad n al r. Top lum sal de ifl me, top lu mun ya p ve kül tü rün - de or ta ya ç kar. An cak bu de ifl me ler iç içe dir. Fo toğ raf 4. 1: Dü lük kö yünden bir gö rü nüm mak ta d r. Bu ba lam da Dü lük hal k ifl çi lefl mifl köy lü ler ola rak isim len di ri le bi lir. Ne var ki ifl çi lefl me ve ta r m d fl üc ret li ça l fl ma er kek ler le s n r l kal m fl t r. Köy de ta r m d fl üc ret li ifl ler de ça l flan hiç ka d n yok tur. Bu olum suz du rum, ge le nek le re ba l l k ve ifl bö lü mü ile aç k la na bi lir. Yi ne de Dü lük kö yünün mo dern lefl me e i li min de ol du u gö rül mek te dir. Köy de mo dern ai le ye bir gi difl var d r. Ör ne in, ye ni ku ru lan ai le le rin ço u nun ge nel is te i, ay r bir ev de otur mak t r. Kö yün e i tim dü ze yi, Tür ki ye or ta la ma - s n n al t n da fa kat dik kat çe ki ci bir bi çim de Ga zi an tep il or ta la ma s n n üze rin de dir. An cak e i ti me eri - flim ko nu sun da da aç k ça cin si ye te da ya l bir eflit siz lik göz len mek te dir. Ka d n lar, er kek ler den da ha dü - flük e i ti me sa hip tir ve ge nel de bi rey le rin e i tim is te i az d r. Di er bir de yifl le köy de sa na yi lefl me ve e i - ti min ar tan ma li ye ti bu ra da ki grup lar da ucuz ve ni te lik siz emek gü cü ola rak kal ma e i li mi do ur mak - ta d r. K sa ca köy de ya fla yan lar, eko no mik ba m s z l a eri fle rek eko no mik ola rak öz gür lefl mifl ler dir. 75

76 Bu nun la bir lik te, eko no mik ya p da ya fla nan de i flim, al fl l d k top lum sal çev re de kay da de er bir de i - fli min ya flan ma s na ne den ol ma m fl t r. Top lu luk, ni ce lik sel ve sos yokül tü rel ola rak ne re dey se ay n kal - m fl t r. 2 (Özet len mifl tir.) 1. Dü lük kö yünde ki de ifl me nin ne de ni ne dir? 2. Köy de ki de ifl me nin do al ve in san ira de si d fl n da ger çek le flen ka ç n l maz bir ol gu ol du u söy le ne bi lir mi? Ne de ni ni aç k la y n z. 3. John De wey (Con Dü vi) Ha re ket, na s l fi zik sel bir ger çek ise de ifl me de öy le bir top lum sal ger çek - tir. 3 de mifl tir. Bu sö zü Dü lük kö yü ör ne in den ha re ket le na - s l de er len di rir si niz? 4. Özel lik le mo dern lefl me nin ve kü re sel lefl me - nin ya flan d, kit le ile ti flim ve elek tro nik bi li flim araç la r n n ge lifl ti i gü nü müz de köy de ki de ifl me - nin ger çek lefl me me si ve sü rek li ol ma ma s müm - kün mü dür? Tar t fl n z. Top lum sal De ifl me nin Ge nel Özel lik le ri B. TOP LUM SAL DE fi ME Y ET K LE YEN FAK TÖR LER TEMEL KAVRAMLAR Kül tür em per ya liz mi Kül tür yoz lafl ma s Kül tü rel ya y l ma KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki ka ri ka tür le ri in ce le yi niz, ön bil gi le ri niz den de ya rar la na rak so ru la rı ya nıt la yı nız. Ka ri ka tür 4. 2: Vla di mir Druz hi nin (Vi la di mir Du ruz hi nin) Ka ri ka tür 4. 3: (Fa ruk Bay rak tar) 1. Ka ri ka tür ler de, top lum sal de ifl me üze rin de et ki li olan han gi fak tör ler gös te ril mifl tir? 2. Ya zı nın bu lu nu şu, ka yıt la rın tu tul ma sı nı sağ la ya rak mad di kay nak lar üze rin de ki de ne ti min ar tı şı - nı ve bü yük öl çek li ör güt le rin ge li şi mi ni ola nak lı hâ le ge tir miş tir. Sözü edilen du rum, top lum sal de ifl me üze rin de han gi fak tö rün et ki li ol du u nu gös ter mek - te dir? Ko nuy la il gi li bir ör nek de siz ve ri niz. 76

77 Top lum sal de ifl me yi et ki le yen fak tör ler le il gi li olan afla da ki met ni oku yu nuz ve her fak tö rün al t - na bi rer ör nek ya z n z. Ör nek le ri ni zi s n f ta oku ya rak do ru lu u nu de er len di ri niz. Fi zik sel çev re: Zel ze le, su bas k n la r, ik lim de ifl me le ri gi bi do a olay la r top lu mu et ki ler. Aç l k, göç ve ya flam stan dart la r n da mey da na ge len de ifl me ler, bu olay la r n do al so nuç la r d r. Bun lar, in - san lar la do a ara s n da ku rul mufl olan da ha ön ce ki ilifl ki le ri do la y s y la da top lum sal ya p y de ifl ti rir. Fi zik sel çev re ve top lum et ki le fli mi kar fl l k l d r. Çev re yi et ki le yen ba z olay lar da in san lar ta ra f n dan ya ra t l r. Ör nek:... Eko no mi: Eko no mik et ken ler de top lum sal de ifl me üze rin de et ki li dir. An cak eko no mik et ken le ri tek no lo jik ve kül tü rel et ken ler den so yut la mak ola nak s z d r. Çün kü eko no mik ya p da ki de i flik lik ler, ge nel lik le tek no lo jik ge lifl me so nu cu or ta ya ç k mak ta d r. Top lum sal ya p da eko no mi üze rin de et ki - li dir. Ör nek:... Mo dern lefl me: Av ru pa dev let le ri, 17. yüz y l dan 20. yüz y la ka dar ge le nek sel top lum la r n ya fla d - pek çok böl ge de üs tün as ke rî güç le ri ni kul la na rak sö mür ge ler olufl tur mufl lar d r. Bun la r n hep si ar - t k ba m s z l k la r n ka zan m fl lar d r. An cak eko no mik yön den Ba t l ül ke ler ka dar ge li fle me mifl ler dir. Az ge lifl mifl top lum lar ya da ge lifl mek te olan top lum lar, nü fus la r n n bü yük bö lü mü k r sal böl ge ler de ya fla sa da h z l bir sa na yi lefl me ve kent lefl me sü re ci ni ger çek lefl tir mek te dir ler. fl te mo dern top lum - lar, bu ül ke le re bir ör nek olufl tu ra rak on lar da ki top lum sal de ifl me yi yön len dir mifl tir ve bu nu sür dür - mek te dir. Ör nek:... Kü re sel lefl me: Özel lik le ula fl m, bil gi ve ile ti flim tek no lo ji le rin de ki ge lifl meler top lum sal de ifl me - ye yol aç m fl t r. Kü re sel lefl me, ön ce lik le ki fli sel alan da et ki li ol mufl tur. Kü re sel le flen güç ler med ya, in - ter net gi bi kay nak la r n ya n s ra bafl ka ül ke ve kül tür ler den ge len bi rey ler le gi ri fli len ilifl ki yo luy la da in san la r n ev le ri ne ka dar gir mifl, ver di i bil gi ler le ki fli sel ya flam la r n de ifl tir mifl tir. Bu nun so nu cu top lum lar da önem li de i flim ler ge çir mifl, ba z top lum sal ku rum lar es ki ko num la r n yi tir mifl tir. Ör nek:... Bi lim ve tek no lo ji: Bi lim ve tek no lo ji de ki ge lifl me ler, top lum sal de ifl me nin önem li et men le rin den bi ri dir. Sa na yi lefl me, kent lefl me, üre tim de ve rim li li in ar t fl, ta fl ma c l n ve ile ti fli min h z lan ma s bu de ifl me ler den ba z la r d r. So nuç ta ai le ya fla m, din sel ya flam, ede bi yat ve di er sa nat dal la r ile si - ya sal tu tum lar de i fli me u ra m fl t r. Ör nek:... De mok ra tik lefl me: De mok ra tik yö ne tim, ge tir di i öz gür lük, eflit lik, ada let, in san hak la r gi bi kav - ram lar la de mok ra tik de ifl me ye fl k tut mufl tur. Bu yö ne tim bi çi mi nin özün de bu lu nan ge lifl me ye aç k - l k, elefl ti rel, sor gu la y c, hak sa hi bi ve so rum lu ol ma gi bi il ke ler, top lum sal ku rum lar da özel lik le ai le, si ya set, eko no mi, e i tim de et ki li ol mufl ve de i fli me yol aç m fl t r. Ör nek:... 77

78 De mog ra fi: Bir top lu mun nü fus ya p s n da ve bi le fli min de mey da na ge len de ifl me ler de top lum - sal de ifl me ye ne den olur. Küçük, yerleflim yeri birbirine uzak, do al kaynaklar n az oldu u toplumlar n göç etmekten baflka çaresi kalmaz. On lar, bu göç ler so nu cu ye ni kül tür ler le kar fl la fl r ve on dan et ki le nir ler. Nü fus, top lum sal de ifl me yi et ki le di i gi bi top lum sal de ifl me de nü fu su et ki ler. Ör nek:... Kit le ile ti flim araç la r : Gü nü müz de mo dern bi li flim tek no lo ji si ile ar t k ge lifl mifl kül tür ler ulus la ra - ra s hâ le gel mifl, uy du ka nal la r ile çe flit li prog ram ve ya y n lar, al c la r olan ül ke le re yan s t l r ol mufl - tur. Bu yol la ül ke ler ara s n da ki s n r lar kalk m fl; çe flit li bil gi, e len ce ve e i tim prog ram la r dün ya se - yir ci si ta ra f n dan iz len me ye bafl la m fl t r. Ör nek:... Kül tür: Bir top lu mun üye le ri nin bir bafl ka top lu mun üye le riy le olan ilifl ki si de top lum sal de ifl me - ye ne den ola bi lir. Bu yol la kültür etkileşimi artar, ye ni bil gi ler, tek nik ler ö re ni lir ve de ifl me h z la n r. Top lum la r n bir bi rin den ö re ne ce i çok fley var d r. Bu nun ba fla r l ma s için fark l l k la ra hofl gö rüy le yak la fl l ma s ge re kir. Ör nek:... A. Afla da ki iki ör ne i oku yu nuz ve bil gi no - tun dan da ya rar la na rak 79. say fa da ki so ru la r ya - n t la y n z. I. r lan da l lar la n gi liz ler iki ay r mil let tir. r- lan da l la r n dil le ri Kelt çe olup sa nat, dü flün ce, örf, âdet ve hu kuk sis tem le ri n gi liz le rin kin den fark l d r. n gi liz ler, r lan da y ifl gal et ti ler. 300 y l bo yun ca çok u rafl t lar ama r lan da l la r ken di - le ri ne ben ze te me di ler. Ni ha yet 1890 y l n da r- lan da da ki n gi liz va li si ilk, or ta, li se ve yük sek ö re ni min n gi liz ce ile ya p l ma s ka ra r n ç kar d. r lan da da hal k n %90 Kelt çe ko nu flur ken iki ne sil son ra Kelt çe ko nu flan la r n sa y s %30 a in - di. Bu teh li ke yi gö ren va tan se ver ay d n lar, giz li der nek ve ku ru lufl lar ara c l y la hal ka ana dil le - ri ni ö ret ti ler y l n da r lan da ba m s z l - na bu bi linç le ka vufl tu. 4 II. On iki hay van l Türk tak vi mi, kül tü rel ya y l - ma yo luy la ge nifl bir co ra fi ala na ya y l m fl ve de - i flik bi çim ler al m fl t r. Çin kül tü rü, Do u ve Gü - ney As ya da ki fark l top lum la r et ki le ye rek on iki hay van l tak vim sis te mi ni on la ra ya yar ken bu tak - Kültürle İlgili Kavramlar Mad di ya da ma ne vi kül tür un sur la r n n top lum - dan top lu ma ilifl ki so nu cu yay g n lafl ma s na kül tü rel ya y l ma ad ve ri lir. An cak kül tü rün tüm öge le ri, ya y l - ma so nu cu di er kül tür ler ta ra f n dan ay n öl çü de ka - bul edil mez. Ge nel de, tek no lo ji en ça buk ka bul gö ren ve be nim se nen bir kül tür ürü nü dür. Kül tü rün ma ne vi öge le ri olan de er ve inanç lar, ge nel lik le da ha zor be - nim se nir. Çün kü es ki de er ve inanç lar, ye ni le rin be - nim sen me si ni zor lafl t r r. Kül tü rel fark l l k la ra hofl gö rüy le yak la fl l ma s ge re - kir. An cak bu hofl gö rü, kül tür em per ya liz mi ne kar fl top lum la r n ön lem al ma s n da en gel le me me li dir. Güç lü ül ke le rin güç süz le ri et ki le me si ya da kül tü rün bir tür si ya sal pro pa gan da ve kül tü rel sö mü rü ara c gi bi kul la n l ma s kül tür em per ya liz mi ad n al r. Ki mi ül ke ler de, fark l ül ke le rin kül tür le rin den faz la et ki len - me so nu cu, mil lî bi linç za y f la t l mak ta ve kül tü rel yoz - lafl ma ya yol aç la bil mek te dir. Kül tür em per ya liz mi nin et ki si al t n da ka lan kül tür le rin, ken di kül tür le ri ni, te - mel ku rum la r n ve dav ra n fl örün tü le ri ni yi ti rip di er top lum la r n kül tür de er le ri ni ka bul et me le ri kül tür yoz lafl ma s ad n al r. Kül tür yoz lafl ma s, top lu mun kül tü rel kim li i ni yi tir me si dir. 78

79 vim, Türk kül tü rü ara c l y la Al tay, Si bir ya, Or ta As ya, Kaf kas ya ve Kaf kas öte si Do u Av ru pa top rak la - r n da ya fla mak ta olan Türk halk la r na ya y l m fl t r ki me tin de top lum sal de ifl me ye ne den olan han gi et ken ler den söz edil mek te dir? 2. On iki hay van l Türk tak vi mi nin ya y l ma s na s l ol mufl tur? 3. Siz ce on iki hay van l Türk tak vi mi gi bi ba z kül tü rel öge le rin bafl ka top lum lar ca ka bul edi - lip uy gu lan ma s için ge rek li hofl gö rü or ta m n n ya ra t l ma s do ru mu dur? Ne de ni ni aç k la y n z. 4. n gi liz ler ne den r lan da da ö re ti min n gi liz ce yapılmasını is te mifl ler dir? 5. r lan da l lar, ülkelerinde öğretimin İngilizce olmasına ne den tep ki gös ter mifl ola bi lir ler? Tar - t fl n z. 6. ki me tin de sö zü edi len top lum sal de ifl me ler ara s n da ne fark var d r? B. Bil gi no tun dan ö ren di i niz kav ram la ra bi rer ör nek bu la rak aşağıda ayrılan bö lü me ya z n z. Kav ram lar Ör nek ler Kültürel yayılma Kültür emperyalizmi Kültür yozlaşması A. Afla da ki met ni oku yu nuz ve bil gi no tun dan da ya - rar la na rak 80. sayfadaki so ru la r ya n t la y n z. David Riesman Da vid Ri es man (Dey vid Riz m n, ), top lum sal ge lifl mey le ki fli sel özel lik ler ara s n da pa ra lel lik ol du u nu sa vu nur. O, ge le nek ler ta ra f n dan yö ne ti len tip ve özerk tip ay r m ya par. Ge le nek ler ta ra f n dan yö ne ti len tip, ken - di si ni top lum dan ay r bir ki fli ola rak gö re mez. Ya flan t s ge le nek le re ba l d r ve top lum sal ye ni lik le rin kay na ola - maz. ç ten yö ne ti len tip, sa na yi lefl me ye ge çifl hâ lin de ki top lum lar da ya fla yan in san ti pi dir. Ken di si ne gü ve nir an - cak tu tu cu ve hofl gö rü süz dür. Özerk tip, ge lifl mifl top lum lar da ya fla yan in san ti pi dir. Dav ra n fl la r ge nel lik le çev re sin de ki ki fli le rin bek len ti le ri - ne uy gun dur. Ken di si ni bi linç li ola rak yö ne tir. n san la ra duy gu sal yön den, mad de ye ise ya ra t c ola rak yak la fl r. Bu tip, top lu mun dav ra n fl ku ral la r na uy gun ha re ket et - me ye te ne i ne sa hip tir. Fa kat han gi ku ral la ra uya ca n ken di si sap tar. Ri es man, bu çö züm le me siy le top lum sal Top lum sal De ğiş me ve Ge liş me Top lum sal de ifl me, olumlu ya da olumsuz yönde olabileceğinden de er yar g s içer me yen bir kav ram d r. Oy sa ge lifl me, be lir li bir alan da çok yön lü ola rak ka te di len olum lu me sa fe yi ifa de eder. Ör ne in eko - no mi ala n n da ki ge lifl me; üre ti min ve eko - no mik re fa h n art ma s, or ta s n f n ge nifl le - me si, ak l c dü flün me al fl kan l n n yay g n - lafl ma s gi bi pek çok bo yut ta ger çek le flir. Top lum sal ge lifl me, top lu mun ve in san l n esen li iy le il gi li, olum lu dü zey de bir de ifl - me dir ve is te ni len yön de bi linç li bir ça ba y ve de er yar g s n içe rir. Bu ne den le top - lum sal de ifl me den fark l d r. Top lum sal de ifl me yi et ki le yen fak tör - ler, ay n top lum için de za man la ve top lum - dan top lu ma de i flir. Top lum sal de ifl me, ma ne vi de er le rin yo un ola rak ya flan d top lum lar da da ha ya vafl, mad di de er le rin ya flan d top lum lar da ise h z l d r. 79

80 ya p ve ki fli lik ara s n da pa ra lel lik ku ra rak ki fli lik le rin top lum sal ya p ya, top - lum sal ya p n n da ki fli lik le re et ki si ni or ta ya koy mak ta d r Da vid Ri es man a gö re top lum sal de ifl me han gi in san ti pi nin ya - fla d top lum lar da da ha ya vafl t r ve bu nun ne de ni ne dir? 2. Met ne gö re en h z l top lum sal de ifl me han gi in san ti pi nin ya fla - d top lum lar da gö rü lür? 3. Me tin den top lum sal de ifl mey le il gi li ç kar d n z so nuç ne dir? Bir ör nek le aç k la y n z. B. Aşağıdaki tabloya de ifl me ve ge lifl me ile il gi li bi rer ör nek ya z n z. C. Yaz d k la r n z ar ka dafl la r n za oku ya rak de ifl me ve ge lifl me ara s n da - ki far k bir lik te de er len di ri niz. Fotoğraf 4. 2: David Riesman (Deyvid Rizmın) Kav ram lar Ör nek ler Top lum sal de ifl me ör ne i Top lum sal ge lifl me ör ne i ki si ara s n da ki fark PERFORMANS GÖREVİ Per for mans gö rev le ri nin s n fa su nul ma s n n ar d n dan hep bir lik te afla da ki ko nu la r tar t fl n z. 1. Ele al nan bu lufl, tüm top lum lar da ve tüm za man lar da ay n et ki yi yap m fl m d r? Ne de ni ni aç k la y n z. 2. Söz konusu buluş, kül tü rün ge lifl me si ne ne gi bi kat k lar sağlamıştır? PROJE ÇALIfiMASI Tra fik ka za la r n n ül ke miz de yol aç t mad di ve ma ne vi za rar la r arafl t r n z. El de et ti i niz ve ri le ri her han gi bir sa vafl ta ve ri len ka y p lar la kar fl lafl t r n z. Bi lim ve tek no lo ji nin ge tir di i ye ni lik le rin top - lum sal de i fli me et ki si ne ver di i niz bu olum suz ör ne i yo rum la ya rak onu top lu ma ya rar l hâ le ge tir - mek için ne gi bi öne ri ler de bu lu na bi le ce i ni zi be lir le yi niz. Ça l fl ma la r n z da in ter net, Tür ki ye s ta tis tik Ku ru mu ve Tra fik Dai re Bafl kan l ve ri le ri ile bafl ka kay nak lar dan ya rar lanı nız. Pro je ni zi, bir haf ta son - ra s n fa su na cak fle kil de plan la y n z. Pro je ça l fl ma sü re cin de ki ta b n z n ek ler k s m n da yer alan pro - je ta n t m for mu nan ve pro je ha z r la ma kon trol lis te si 1 den ya rar la n n z. 80

81 C. B L M, TEK NO LO J VE K T LE LE T fi M ARAÇ LA RI NIN TOP LUM SAL DE fi ME YE ET K S TEMEL KAVRAM Kit le ile ti flim araç la r KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A fla da ki ka ri ka tü rü in ce le ye rek so ru la r ya n t la y n z. 1. Ge or ge Lund berg (Corc Lund berg) e gö re Mo - dern top lum da hiç bir in san, uzak lar da bir ada de il - dir. Bi rey ler, kit le ile ti fli mi ne ka t lan ku ru lufl la r n bir par - ça s ol ma dan ya da on lar la et ki le flim için de bu lun ma - dan hiç bir kül tü rel, top lum sal, eko no mik ve si ya sal ge - rek si nim le ri ni kar fl la ya maz lar. 7 Bu du ru mun so nuç la r ne ler ola bi lir? Tar t fl n z. Karikatür 4. 4: Don Addis (Dan Edis) 2. Ka ri ka tür de vur gu lan mak is te ni len ne ola bi lir? Bun dan otuz y l ön ce de ay n du ru mun söz ko nu su olup ol ma d n dü flü nü nüz. 3. Top lum sal de ifl me, be lir li bir top lum da her y l için nü fus ba fl na dü flen ener ji mik ta r ile il gi li dir. Ya p lan tah min le re gö re bir ye tifl ki nin ya rat t ener ji mik ta r bir bey gir gü cü nün on da bi ri do la y n da - d r. n san gü cü ne da ya nan top lum lar, di er le ri ne oran la de ifl me den ka l r. Ame ri ka da her gün nü fus ba fl na 13.5 ya ni her bir in san için yüz tut sa n ki ne eflit bey gir gü cü har can mak ta d r. 8 Yukarıdaki olayda bi lim ve tek no lo ji nin kat k s nedir? Tar t fl n z. 4. n gil te re de kö mü rün kul la n l ma s ya sak lan m fl, ak si ne ha re ket eden bir va tan dafl bu ne den le mah kûm edil mifl ti. Yi ne n gil te re de n gi liz De niz Kuv vet le rin de bu har gü cü nün kul la n l ma s n ya sak la - yan bir ka nun ta sa r s avam ka ma ra s na su nul mufl tu. 9 De mir sa ban lar ve ta r m ko lay lafl t ran bafl ka ma ki ne le re, de mir yol la r, oto mo bil, tel graf gi - bi en son icat la ra kar fl di re nil me si nin ne de ni siz ce ne ola bi lir? Tar t fl n z. 5. Ame ri ka da Te le viz yon Ya sa s, 1996 dan son ra ya p lan tüm te le viz yon lar da ai le le rin, ço cuk la r te le viz yon iz ler ken onu fil tre le me le ri ni sa la yan ve flid de ti sim ge le yen V çi pi nin ta fl n ma s n zo run lu hâ le ge tir mifl tir. An cak arafl t r ma lar, ai le le rin bu çi pi kul lan ma d n gös ter mifl tir. Hat ta çi pin na s l aç - l p ka pan d n ço cuk la r na so ran an ne ba ba lar bi le bu lun mak ta d r. 10 Yukarıdaki bil gi den ha re ket le kit le ile ti flim araç la r ile il gi li han gi so nu ca ula fla bi lir si niz? A. Kit le ile ti flim araç la r ; ha ber ve bil gi ver mek, e it mek, e len dir mek gi bi amaç lar ta fl yan, be lir li bir iz le yi ci kit le si ne be lir li ara l k lar la ya da sü rek li ola rak ula flan araç lar d r. Bun la r n top lum sal de ifl me üze - rin de olum lu ve olum suz pek çok et ki si var d r. Te le viz yon da ki bir ha ber prog ra m n ve be en di i niz bir di zi yi dü flü nü nüz. Prog ra m n ya y m lan ma ama c n n ne ol du u nu be lir le yi niz. B. Televizyon programı, 82. say fa da ve ri len kit le ile ti şim araç la rı nın olum lu ve olum suz et ki le rin den han gi le ri ne yol açı yor sa bun la rı tab lo da işa ret le yi niz. 81

82 Kit le le ti flim Araç la r n n Olum lu Et ki le ri Kit le ile ti flim araç la r, dün ya n n her ye rin de olup bi ten le ri evi mi zin içi ne ka dar ge ti rir ve top lum sal de - ifl me yi sa lar. ( ) Kit le ile ti flim araç la r po li tik yön den in san la r bi - linç len dir mek te, da ha bi linç li si ya sal se çim ler yap ma - la r na yar d m c ol mak ta d r. ( ) Kit le ile ti flim araç la r, özel lik le ço cuk ve genç le rin top lu mun norm ve de er yar g la r n ö ren me le rin de, bir an lam da top lum sal lafl ma la r n da et ki li dir. ( ) Kit le ile ti flim araç la r, ba z alan lar da top lum sal dü - zey fark l l k la r n ka pat mak ta d r. Çün kü dü flün ce, gi - yim, bes len me, zevk ve e len ce ba k m la r n dan top lu - ma ay n mo del le ri sun mak ta d r. ( ) Kit le ile ti flim araç la r, di er in san lar ve grup lar la ilifl ki ola na az olan bireylerin top lum sal yaşama ka - t l m n sa la mak ta d r. ( ) Kit le le ti flim Araç la r n n Olum suz Et ki le ri Kit le ile ti flim araç la r n n ya pay bir kül tür ya ra ta ca - ve bu nun ger çek bir kül tür olu flu mu na za rar ve re - ce i dü flü nül mek te dir. ( ) Kit le ile ti flim araç la r, in san la r n di er il gi alan la r - na (spor yap ma, ki tap oku ma gi bi) olan ba la r n azal - ta bil mek te dir. ( ) Kit le ile ti flim araç la r n n ai le üye le ri nin ki fli sel ve duy gu sal ilifl ki le ri ni or ta dan kal d rdı n id di a eden ler de var d r. ( ) Kit le ile ti şim araç la rı, özel lik le te le viz yon, in san la - r n din len me sü re si ni k salt mak ta, bi rey sel ilifl ki le ri azalt mak ta d r. ( ) Kit le ile ti flim araç la r n n ya y n la r iyi de net le ne me - di i tak dir de, ço cuk ve genç ler üze rin de ah lak sal aç - dan olum suz et ki le ri ol mak ta, sal d r gan dav ra n fl lar art mak ta d r. ( ) Ç. MO DERN LEfi ME VE TOP LUM SAL DE fi ME TEMEL KAVRAM Mo dern lefl me KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki fo to ra f in ce le yi niz ve ön bil gi le ri niz den de ya rar - la na rak so ru la r ya n t la y n z. 1. Foto rafta dünyan n en büyük stadyumlar ndan birini görüyorsunuz. Bu, deniz ortas ndaki tek stadyumdur. Bu görüntü size modernleflme ile ilgili neler düflündürüyor? Fo toğ raf 4. 3: Doha Port Stadyumu, Katar 2. Milletimizin hedefi, milletimizin ideali bütün dünyada tam anlam yla medeni bir toplum olmakt r... Medeniyet yolunda baflar yenileflmeye ba l d r. Sosyal hayatta, ekonomik hayatta, bilim ve fen sahas nda baflar l olmak için tek geliflme ve ilerleme yolu budur diyen Atatürk, medeni bir toplum derken modernleflmeyi kastediyor olabilir mi? Nedenini aç klay n z. 3. Si ze gö re mo dern leş me top lum sal ya şam da ne le ri de ğiş tir miş tir? 4. Mo dern leş me nin top lum sal ya şam da ya rat tı ğı de ği şim le rin olum lu ve olum suz yön le ri ne - ler dir? Tar tı şı nız. 82

83 Mo dern lefl me; kül tür, sa nat, bi lim ve tek no lo ji gi bi alan lar da ya fla m m z han gi yön de ve na s l et ki le - mek te dir? Yukarıdaki konuyla il gi li on befl da ki ka sü re cek bir be yin f r t na s ya p n z. Ön ce ko nu yu bir kaç da ki ka dü - flü nüp et kin li i öy le bafl la t n z. Söy le nen fi kir le ri bir iki söz cük le özet le ye rek tah ta ya ya z n z. Her tur da yal - n z ca bir fi kir söy le yi niz. Fik ri niz yok sa Ge çi niz. di ye bi lir, son ra ki tur da dü flün ce ni zi yi ne söy le ye bi lir si niz. On da ki ka n n so nun da et kin li i so na er di ri niz. Et kin lik s ra s n da elefl ti ri ve yo rum yap ma y n z. Et kin li in so - nun da tah ta da ya z lan fi kir le ri grup lan d r n z ve so nu ca ulafl ma ya ça l fl n z. A. Bü yü k an ne ve bü yük ba ba n z n dö nem le rin de afla da ki ko nu lar da ilifl ki le ri be lir le yen gö re nek ve âdet le ri ya z n z. Ev len me de efl se çi mi Ev len me de otu ru la cak yer se çi mi Ev len me bi çi mi Ev li li in bo zul ma s B. Ay n ko nu lar da gü nü müz de ilifl ki le ri be lir le yen gö re nek ve âdet le ri ya z n z. C. Mo dern lefl me nin ai le ku ru mun da ki de i fli me et ki le ri hak k n da ç ka r m lar da bu lu nu nuz. Ç. Yap t n z ç ka r m lar dan han gi le ri afla da ki bil gi no tun da yer al mak ta d r? Be lir le yi niz. Sa na yi Top lum la rı Mo dern lefl me, ge ri kal m fl top lum la r n eko no mi, bi lim, kül tür, top lum sal dü zen le nifl gi bi alan la r n - da gü nü müz bi lim ve tek no lo ji si nin ola nak ver di i en ge lifl mifl afla ma ya gel me ça ba ve öz lem le ri ni an - lat mak için kul la n lan bir kav ram d r. Mo dern top lum la r n or ta ya ç k fl n da sa na yi lefl me et ki li ol mufl tur. Sa na yi lefl me, bu har ya da elek trik gi bi güç kay nak la r n n kul la n m na da ya nan ma ki ne lefl mifl üre ti min or ta ya ç k ma s y la bafl lar. Sa na yi top lum la r, mo dern top lum ya da ge lifl mifl top lum lar ad ve ri len top - lum ti pi, ön ce Av ru pa da or ta ya ç k m fl ancak et ki le ri Av ru pa y çok afl m fl t r. Mo dern lefl me, pek çok ko - nu da de i fli me yol aç m fl t r. Mo dern lefl me elefl ti rel, ye ni lik çi, ak l la te mel len di ri len bir ba k fl aç s n n önem ka zan ma s na yol aç - m fl t r. Mo dern lefl me so nu cu öz gür lük, eflit lik ve de mok ra tik at l m ide al le ri önem ka zan m fl, bun lar top - lum sal ve po li tik de i flim sü reç le ri ni ha re ke te ge çir mifl tir. Mo dern lefl me so nu cu üre ti min ve ser vet bi ri ki mi nin art ma s sa lan m fl, üre tim tek no lo ji si nin sü rek li ge lifl ti ril me si yo lu na gi dil mifl tir. Bu da bi li me ge rek si nim du yu lan bir sü reç tir ve tek no lo jik ye ni lik le rin art ar da gel me si so nu cu nu do ur mufl tur. Mo dern lefl me, ül ke ler ara s n da ki gü cü nü art t r ma, ser ve ti ni ço alt ma ve as ke rî alan da üs tün lük sa - la ma mü ca de le le ri ni art t r m fl t r. 83

84 D. KÜ RE SEL LEfi ME VE TOP LUM SAL DE fi ME TEMEL KAVRAM Kü re sel lefl me KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki ka ri ka tü rü in ce le yi niz, met ni oku yu nuz ve ön bil gi le ri niz den de ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. Reg ga e Mü zi i Ka ri ka tür 4. 5: Kü re sel lefl me (Ma re le Stan, Ma re le Sı tan) Reg ga e (re gi) mü zi i, Ba t Af ri ka da do mufl tur. Ba t Af - ri ka l lar, n gi liz sö mür ge ci le ri ta ra f n dan ça l fl mak üze re Ba t Hint ada la r na ge ti ril dik le rin de mü zik le ri ni de vam et ti rir ve Av ru pa mü zik tar z y la bir lefl ti rir ler. Kö le lik kal kar, kö le le rin bir k s m k r sal alan lar dan kent le re gö çer ve bir din sel ta ri ka ta gi - rer ler. Mü zik le ri ni de n cil de ki bas k ve kur tu lufl te ma la r y la bir lefl ti rir ler la r n so nun da Ame ri kan ca z y la ka r flan bu mü zik tar z, da vul rit mi ile kent sel yok sul lafl ma ve top lum sal bi lin cin gü cün den söz eden Reg ga e mü zi i ni or ta ya ç ka r r le re ge lin di in de dün ya n n her ya n n da ki in san lar, Bob Mar ley gi bi de er li sa nat ç la r n ön cü lü ün de bu mü zi i din - le me ye bafl lar lar. 12 (Özetlenmiştir.) 1. Ka ri ka tür de kü re sel lefl me nin han gi özel li i vur gu lan mak is ten mifl tir? 2. Kü re sel lefl me sü re ci nin en bü yük ge ti ri le rin den bi ri si, de mok ra tik hak la r n kul la n m n n yay g n - lafl ma s na yap t kat k d r. 13 Bu yar g do ru mu dur? Tar t fl n z. 3. Reg ga e mü zi i nin se rü ve nin den kül tür ve kü re sel lefl me ile il gi li han gi so nuç la ra ula fl la bi - le ce i ni söy le yi niz. A. Afla da ki met ni oku yu nuz. Yandaki bil gi no tun - dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. B. Et kin li i, ki ta b n z n ek ler bö lü mün de yer alan ör - nek olay in ce le me for mu ile de er len di ri niz. Barbie Bebek Nerelidir? Bar bi e be bek, dün ya n n yüz k rk ül ke sin de sa ni ye de iki adet sa t l r. O, do um ye ri Ame ri ka ol du u hâl de hiç - bir za man bu ra da üre til me di da II. Dün ya Sa va - fl n n ya ra la r n sar ma ya ça l flan Ja pon ya da ya p l ma ya bafl lan d, ar d n dan As ya da ki eme in ucuz ol du u ül ke - le re ta fl n d. Bar bi e, ya fla m na pet ro lün ç ka r l d ve eti le ne dö - nüfl tü rü le rek plas tik be de ni nin ya p l d Suu di Ara bis - Kü re sel leş me Kü re sel lefl me ne de niy le bu gün eko no mi nin pek çok yö nü ulu sal s n r lar da dur ma mak ta, bu s n r la r aflan a lar yo luy la ifl le mek te dir. Elek tro nik eko no mi, kü re sel lefl me nin al t n da ya tan bir bafl ka et ken dir. Ban ka lar, flir ket ler, bi rey sel ya t r m c lar bil gi sa ya r kul la na rak pa - ra la r n ulus la ra ra s dü zey de ha re ket et ti re bil - mek te, ya t r m ya pa bil mek te dir ler. n san lar, kü re sel bir top lu lu un üye le ri ola - rak top lum sal so rum lu lu un ulu sal s n r lar da dur ma d n, bun la r n öte si ne geç ti i ni gi de - rek da ha faz la an la mak ta d r lar. Dün ya n n öte - ki ta ra f n da ki in san la r n kar fl lafl t afet ler le ada let siz lik ler, yal n z ca kat la n l ma s ge re ken 84

85 tan da bafl lar. Eti len, Tay van da PVC par ça la r na dö nüfl tü rü lür. Bu par ça lar, iki si Gü ney Çin de, iki si Ma lez ya da olan dört fab ri - ka dan bi ri ne gön de ri lir. Bar bi - e nin be de ni ni bi çim len di ren plas tik dö küm ma ki ne le ri de Ame ri ka da ya p la rak bu fab ri - ka la ra gi der. Be den ha z r hâ le gel di in de nay lon saç la r Ja - pon ya dan ge ti ri lir. Giy si le ri, Çin pa mu u kul la n la rak Çin de ya - Fo toğ raf 4. 4: Bar bi e kü re sel p l r. Bu mal ze me nin tü mü eko no mi nin ürü nü dür. Hong Kong a ge ti ri lir ve ora dan Çin e ta fl n r. Bit mifl Bar - bie ler Çin den ay n ro ta y iz le ye rek ay r l r. 14 (Özetlenmiştir) 1. Gün lük ya fla m n z da Bar bi e bebek gi bi ya ban c mar ka l han gi ürün le ri kul la n yor su nuz? Bun la r tah ta ya ya z n z. 2. Barbie bebek gibi yabancı markalı ürün le ri kul - lan ma mak müm kün mü dür? Tar t fl n z. 3. Metinden yo la ç ka rak kü re sel lefl me yi na s l ta - n m lar s n z? 4. Kü re sel leş me, pi ya sa güç le ri nin ulu sal hü kû met ler - den da ha güç lü ol du ğu bir dün ya ya ra tı yor. sö zü nün an - la m üze rin de dü flü nü nüz ve bu sö ze ka t l p ka t l ma d - n z ne den le riy le söy le yi niz. 5. Kü re sel lefl me, kül tür de han gi de i flik lik le re yol aç m fl t r? Tar t fl n z. ta lih siz lik ler de il, mü da ha le edil me si ge - rek li ve ge çer li alan lar hâ li ni al m fl t r. Küreselleflme süreci, modern toplumdaki ekonomik, siyasal, toplumsal ve kültürel etkenlerin bir araya gelmesiyle ortaya ç km flt r. Dünyan n her taraf ndaki insanlar aras ndaki etkileflimin h z n ve kapsam n artt ran bilgi ve iletiflim teknolojilerindeki geliflmeyle de yönlendirilmifltir. Bu geliflme, ister istemez küreselleflmenin de modernleflmeyi artt rmas sonucunu do urmufltur. Çünkü modern toplumdaki h zl de iflmenin de kökeninde bilgi ve iletiflim teknolojilerindeki geliflme yatar. Küreselleflmenin modernleflme olgusunu gerçeklefltiren ulus devletlerin sonunu getirece i bile düflünülmektedir. Çünkü küreselleflme sürecinde ulus devletler, yetkilerinin birço unu uluslararas kurulufllarla paylaflmak zorunda kalm fllard r. Ulus devletin sorumluluk alan içinde yer alan savunma, ekonomik yönetim gibi konular zamanla Dünya Bankas, Uluslararas Para Fonu gibi uluslararas kurulufllar n eline geçmifltir. Dolay s yla ulus devletlerle güçlenen modernleflme süreci, bir anlamda bu devletler için küreselleflme nedeniyle bir yetki s n rlamas ve gelecekte ortadan kalkma korkusu yarat r hâle gelmifltir. E. TOP LUM SAL GE L fi ME N N ÖGE LE R TEMEL KAVRAM Top lum sal ge lifl me KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Ön bil gi le ri niz den de ya rar la na rak aşağıdaki so ru la r ya n t la y n z. 1. Toplumlarda baz ögeler h zla geliflirken baz ögelerde pek az de iflme görülür. Herhangi bir öge, geliflimini tamamlam flken bir baflka öge henüz geliflimin bafl nda olabilir. Örne in, teknolojik geliflmeler h zla sürerken gelenek ve göreneklerde de iflme aynı flekilde gerçekleflmez. Bundan ç kar labilecek sonuç ne olabilir? Bu konuda bir örnek de siz veriniz. 2. Günümüzde devletler, toplumun güçsüz kesimlerini güçlendirmeye yönelik önlemler almaya özen gösterir. Bunun, toplumsal gelişmeyi sağlama isteğiyle bir ilgisi olabilir mi? Tartışınız. 85

86 1. Top lum sal Ge lifl me Afla da ki iki metni oku ya rak so ru la r ya n t la y n z. I. Ata türk ve ar ka dafl la r, eko no mik ya t r m lar la kül tü rel at l m la r he men he men ay n önem de gör - müfl, hat ta ki mi za man kül tü rel at l m la r, bü tün eko no mik ye ter siz lik le re kar fl n, eko no mik ya t r m lar dan da ha et kin bi çim de bü yük bir ba fla r y la ger çek lefl tir mifl ler dir. Ül ke bir yan dan ula fl m ko nu sun da de mir a lar la örü lür ken öte yan dan bü tün ola nak s z l k la ra kar fl n An ka ra da bir kon ser va tu var ku rul mufl ve yurt d fl n dan uz man lar ge tir til mifl tir. Çan ka ya yo ku flu bi le an cak at s r t n da t r ma n l r ken Ulus ta bu gün ope - ra bi na s ola rak kul la n lan ser gi sa ra y ya p la bil mifl tir. Ata türk ve ar ka dafl la r n n ça dafl bir mil lî dev let olufl - tur ma pro je sin de, kül tü rel kal k n ma ya da eko no mik ge lifl me ka dar önem ve ril mifl tir. 15 Ata türk ve ar ka dafl la r n n as l ama c eko no mik bü yü me yi sa la mak t. Bu na gö re eko no mik bü yü me ile eko no mik ge lifl me ara s n da ne fark var d r? Tar t fl n z. II. Sos yal dev let, bi re yin hu zur ve re fa h n te mi nat al t na alan, ki fliy le top lum ara s n da den ge ku - ran, emek ve ser ma ye ilifl ki le ri ni den ge li ola rak dü zen le yen, özel te fleb bü sün gü ven lik için de ça l fl ma - s n sa la yan dev let tir. Ça l flan la r n in san ca ya fla ma s ve ça l fl ma ha ya t n n ka rar l l k için de ge lifl me si için sos yal, ik ti sa di ve ma li ted bir ler al r. fl siz li i ön le me ye ve mil lî ge li rin adil bi çim de da l ma s n sa la - ma ya ça l fl r. Ada let li bir hu kuk dü ze ni ku rar, bu nu de vam et tir me yü küm lü lü ü nü üst le nir. Ger çek çi bir öz gür lük re ji mi ni uy gu lar. 16 Dev let, bu yol la ta ba ka lafl ma ya mü da ha le et me ge rek si ni mi duy mufl ola bi lir mi? Ne de ni ni tar - t fl n z. A. Afla da ki ve 87. say fa da ki gör sel le ri in ce le ye - rek so ru la r ya n t la y n z. Şe ma 4. 1: Top lum sal ta ba ka lafl ma pi ra mit le ri 1. Yu ka rı da ki şe ma da ta ba ka lafl ma pi ra mit le ri - ni gör dü ü nüz top lum lar han gi özel lik le re sa hip - tir ler? 2. Top lum sal ge lifl me öge le ri, şe ma da ki pi ra - mit le rin han gi sin de da ha sa l k l ifl le ye bi lir? Yo - rum la y n z. Top lum sal Ge liş me Top lum sal ge lifl me, o top lu mu mey da na ge ti ren bi rey ve grup la r n de er yar g la r n da ve dav ra n fl la r n da mey da na ge len bir ge lifl me dir. Top lum sal ge lifl me nin var l, top lum sal ilifl ki ler göz le ne rek an la fl l r. Top lum sal ge lifl me nin göz - len me sin de top lum üye le ri nin ras yo nel dü flü ne - bil me, bafl ka la r na say g l ol ma gi bi özel lik le ri öl - çüt al n r. Çün kü top lum sal ge lifl me gös ter ge - le ri nin ba fl n da, in san la r n hem mad di hem de ma ne vi do yu mu nun sa lan ma s ge lir. Top lum - sal ge lifl me hem bi rey hem de top lum için da - ha iyi ya flam ko flul la r ge ti rir. Ras yo nel li i ve in - san ya ra t c l n art t r r. Top lum sal ge lifl me nin bafl l ca öge le ri; eko - no mik bü yü me, ta ba ka lar da ki fark l lafl ma lar, in - san hak la r, de mok ra si ve hu ku kun üs tün lü ü - dür. Bun lar so nu cun da top lum sal bü tün lefl me sa la n r. An cak he men be lir te lim ki bun la r n yal - 86

87 3. Ata türk in k lap la r ile ge len kök lü de - ifl me ler siz ce şemadaki han gi pi ra mi de ge çi fli sa la ma ama c n da d r? Ne de ni ni aç k la y n z. 4. Aşağıdaki fo to raf lar da gör dü ü nüz gö rev le ri ne den dev let üst len mek te dir? Tar t fl n z. Fo toğ raf 4. 5: An tak ya Be le di ye si Afle vi Fo toğ raf 4. 6: An ka ra Hu zu re vi n z ca bi ri sin de gö rü len ge lifl me, top lum sal ge lifl me nin gös ter ge si ola maz. Eko no mik bü yü me: Ki fli ba fl na dü flen mil lî ge li rin art ma s ya n n da, top lu mun tek no lo jik, eko no mik ve in - san kay nak la r n n h z l ge li fli mi ni ifa de eden kav ram - d r. Eko no mik ge lifl me kav ra m, yal n z ca ki fli ba fl na dü flen ulu sal ge lir le öl çü len ya flam bi çi mi ni ifa de et ti - i hâl de; eko no mik bü yü me, onu da içi ne alan h z l bir ge lifl me yi gös te rir. Tek no lo ji de, eko no mi de ve in san kay nak la r n n ge lifl me sin de ula fl lan ye ri bil di rir. Ta ba ka lar da ki fark l lafl ma lar: Top lum lar da ki or ta ta ba ka, ge nel lik le ge lir dü ze yi çok faz la ya da çok az ol ma yan in san ve grup lar dan olu flur. Gü nü müz top - lum la r n da di key ha re ket li lik faz la ol du un dan, in san - la r n alt ta ba ka dan or ta ta ba ka ya ç k ma flans la rı da faz la d r. Or ta ta ba ka n n bu yol la ge nifl le me si ne or ta ta ba ka lafl ma ad ve ri lir. Or ta ta ba ka, her top lum için bir den ge un su ru dur ve top lum sal ge lifl me nin hem ge - rek li or ta m n sa lar hem de onun öl çü sü dür. Bu yüz - den top lum lar, or ta ta ba ka n n ge nifl le til me si için sos - yal gü ven lik ve e i ti me önem ve rir ler. Sos yal gü ven lik, ge çim le ri ni sa la mak ve sa l k hiz met le rin den ya rar - lan mak için ge rek li kay nak lar dan mah rum ka lan kim - se le rin ge rek si nim le ri nin kar fl la na ca n n dev let çe ga - ran ti edil me si dir. Bu yol la, in san la r n or ta ta ba ka ya geç me ve ora da kal ma flans la r ar t r l r. E i tim yo luy la da in san la r n di key ha re ket li i sa la n r, ifl bö lü mü ger - çek lefl ti ri lir. B. Bil gi no tun dan da ya rar la na rak aşağıdaki kav ram ha ri ta s n ta mam la y n z. 87

88 2. Ata türk n k lap la r le Ge len Kök lü De ifl me ler A. Afla da ki gör sel le ri in ce le yi niz. Bun lar da Ata türk in k lap la r ile ge len han gi kök lü de i flik lik le rin gö rün tü len di i ni ve ne den önem li ol duk la r n söy le yi niz. Fo toğ raf 4. 7: Ata türk, Or man Çift li in de (1929) Fo toğ raf 4. 8: Ata türk, Ada na K z Ens ti tü sün de (1937) Fo toğ raf 4. 9: Ata türk, Na zil li Me ri nos Fab ri ka s n n aç l fl n da (1938) B. Afla da ki met ni oku ya rak sö zü edi len kök lü de i flim le rin han gi amaç la ger çek lefl ti ril mifl ola bi le - ce i ni tartışınız. Cum hu ri yet Dö ne min de din ku rum la r dü zen len di. Tek ke ve za vi ye ler ka pa t l d (1925).Türk mil le ti - nin, giy si le riy le de uy gar dün ya ya uyum sa la ya bil me si için fiap ka Gi yil me si Hak k n da Ka nun ç ka r l d (1925); 1925 te mi la di tak vim, 1931 de a r l k ve uzun luk öl çü le ri de ifl ti ril di.1935 te de cu ma gü nü olan haf ta ta ti li cu mar te si ö le den son ra ve pa zar gü nü ne al n d. So ya d Ka nu nu ka bul edil di (1934). Ka - d n n top lum da hak et ti i ye ri ala bil me si için 1930 da ka d n la ra be le di ye se çim le ri ne ka t l ma hak k ta - n n d te de Türk ka d n, bir çok Av ru pa ül ke sin de ki ka d n lar dan ön ce si ya sal hak la r n el de et ti. Ka - d n la ra mil let ve ki li se çim le rin de seç me ve se çil me hak k ta n n d. C. Siz de aşağıdaki tab lo ya bildiğiniz Ata türk in k lap la r ile ge len kök lü de i flik lik le ri ya z n z. Yazdıklarınızı arkadaşlarınıza okuyarak eksiklerinizi tamamlayınız. Si ya sal Alan da Hu kuk Ala n n da E i tim ve Kül tür Ala n n da Eko no mi Ala n n da

89 F. TOP LUM SAL BÜ TÜN LEfi ME VE ÖNE M TEMEL KAVRAM Top lum sal bü tün lefl me KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Aşa ğı da ki görseli in ce le yi niz. Ve ri len iki ör ne i oku yu nuz ve ön bil gi le ri niz den de ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. Max We ber (Maks Ve ber), yak la fl k yüz y l ön ce Pro tes tan l n tu tum lu lu a, sa de li e ve ça l fl ma - ya olan inan c n n Ba t Av ru pa n n ge lifl me si ni sa la d n öne sür müfl tü. Onun bu sa v, gü nü müz de As - ya n n eko no mik ta ri hi ne de uy gu lan m fl t r. Kon füç yüs çü lü ün; bü yük le ri ne ve üst le ri ne say g gös ter me yi, e i ti mi, ça l fl ma y, bir bi ri ni sev me - yi te mel alan gö rüfl le ri nin Ja pon ya ve Do u As ya n n ge lifl me si ni sa la d sa vu nul mak ta d r. 1. Ami ran Kurt kan a gö re Top lum sal bü tün lefl me, top lum sal fark l l k la r n ve de ifl me le rin or ta ya ç - kar d zo run lu so nuç tur. Fark l la flan ve de i flen top lum lar da bü tün lefl me kü çük grup la r n, men fa at bir - lik le ri nin ve top lu mu mey da na ge ti ren di er un sur la r n bir bi ri ni ta mam la ma ve kay nafl ma du ru mu dur. 17 Bu söz, top lum sal bü tün lefl me nin han gi özel li i ni vur gu la mak ta d r? Re sim 4. 2: Aydın Erkmen, Ata türk ve Kur tu lufl Sa va fl Mü ze si, Baş ko mu tan Mus ta fa Ke mal Pa şa, 7 Ağus tos 1921 de Sa kar ya Mey dan Sa va şı ön ce si or du nun ih ti - ya cı nı kar şı la mak için ka nun la ken di - si ne ve ri len ya sa ma yet ki si ni kul la na - rak U lu sal Yü küm lü lük E mir le ri ya - yım la mış tır. Bu e mir le re u ya rak va - rı nı yo ğu nu or du ya yar dım i çin ge - ti ren in san la rı gör dü ğü nüz re sim - den ha reket le top lum sal bü tün leş - me ile il gi li ne ler söy le ye bi lir si niz? 3. Siz ce, Pro tes tan l k ya da Kon füç yüs çü lük, bü tün lefl me yi sa la yan bir et ken ola bi lir mi? Tar t fl n z. 4. Bü tün lefl me ile top lum sal ge lifl me ara s n da ilifl ki var m d r? Aç k la y n z. 5. Metindeki iki görüşü, top lum sal olay la r n çok yön lü lü ü nü de dik ka te ala rak de er len di ri - niz. Aşağıda başlayıp 90. sayfada devam eden metni ve Onuncu Yıl Marşı nı okuyarak soruları yanıtlayınız. Onun cu Y l Nut ku ile ne re dey se öz defl le flen Onun cu Y l Mar fl n n güf te si Fa ruk Na fiz Çam l bel ve Beh çet Ke mal Ça lar ta ra f n dan ya z l m fl, bes te si ni ise Ce mal Re flit Rey yap m fl t r. Tüm dün ya ya bir za - man la r n has ta adam n n na s l aya a kalk t n ve on y l da ne bü yük ifl ler ba flar d n an lat ma y amaç - la yan bu marfl, Mus ta fa Ke mal Ata türk ta ra f n dan da çok be e nil mifl ve tüm Tür ki ye ye ya y l ma s sa - 89

90 lan m fl t r. Onun cu Y l Mar fl n n, bir ulu sal marfl ol ma n n da öte sin de, ne re dey se cum hu ri yet ile sim ge lefl ti i ve uyan d r d ulu sal he ye can ile di er tüm marfl la r n önü - ne geç ti i dü flü nül mek te dir. 18 ONUNCU YIL MARfiI Ç k t k aç k al n la on y l da her sa vafl tan, On y l da on befl mil yon genç ya rat t k her yafl tan. Bafl ta bü tün dün ya n n say d bafl ku man dan, De mir a lar la ör dük ana yur du dört bafl tan. Türk üz Cum hu ri yet in gö sü müz tunç si pe ri, Türk e dur mak ya rafl maz, Türk ön de Türk ile ri. Örnektir milletlere açtığımız yeni iz, İmtiyazsız, sınıfsız kaynaşmış bir kitleyiz. Uyduk görüşte bilgiye, gidişte ülküye biz, Tersine dönse dünya yolumuzdan dönmeyiz. Türk üz Cum hu ri yet in gö sü müz tunç si pe ri, Türk e dur mak ya rafl maz, Türk ön de Türk ile ri. Toplumsal Bütünleflme Top lum sal bü tün lefl me, top lum sal ya p - n n çe flit li öge le ri nin bir bi ri ni ta mam la ya bil - me si ne de nir. Top lum sal bü tün lefl me; top lu - mun var l n n, bir li i nin ve ifl le yi fli nin sür dü - rül me si ama c n ta fl r. Bü tün lefl me nin sa lan - d top lum lar da in san lar, top lum sal norm ve de er ler üze rin de dü flün ce bir li i ne ula fl r lar. Top lum da ki ça t fl ma ve sür tüfl me ler aza l r. So nuç ola rak da top lum sal ge lifl me ger çek - le fle bi lir. Top lum sal bü tün lefl me aç s n dan top lu - mu olufl tu ran bi rey ve grup la r n kül tü rün ma - ne vi un sur la r et ra f n da kay nafl ma la r, tek bir or ga niz ma gi bi bir ara ya gel me le ri önem li dir. fl lev sel bü tün lefl me olan bir top lum da kül tü - rün çe flit li un sur la r ara s n da ki ilifl ki, bir ma ki - ne nin par ça la r ara s n da ki ilifl ki ka dar s k d r. Öy le ki bu par ça lar dan her han gi bi ri kül tür - den ç kar t l d za man top lum me ka niz ma s ifl le mez du ru ma ge lir. Bir bi ri ne bu ka dar s k ba lar la ba l olan bu un sur lar ara s n da mut - la ka güç lü bir ma ne vi bir li in de bu lun ma s ge re kir. fl te o za man top lum sa lam bir ya - p ka za n r ve par ça lan ma dan var l n sür dü - rür. Kül tü rün din le ah lak la ve mil lî de er ler le il gi li yar g la r, ge le nek le ri, örf ve âdet le ri gi bi ma ne vi kül tür un sur la r âde ta bi na n n tu la - la r n bir ara da tu tan harç gö re vi ni gö rür. Fotoğraf 4. 10: Atatürk, Onuncu Y l Nutku nu söylerken (1933) 1. Onuncu Yıl Marşı nı söyleyiniz. Mar fl söy ler ken ne ler his set ti niz, bu nun ne de ni ne ola bi - lir? 2. Her ke sin böy le his set ti i bir top lu mun ge lifl me si da ha ko lay m yok sa da ha zor mu olur? Nede ni ni be lir ti niz. 3. Bir top lum da ki in san la r bir ara da tu tan öge le rin en önem li le ri nin bi ri mil lî de er ler dir. Siz ce top lum da ki in san la rı bir ara da tu tan di ğer önem li öge ler han gi le ri dir? Ne de ni ni be lir ti - niz. 4. Siz ce, Onun cu yıl Mar şı ön ce lik le han gi önem li iş le vi ye ri ne ge tir miş tir? 90

91 G. TOP LUM SAL ÇÖ ZÜL ME TEMEL KAVRAM Top lum sal çö zül me KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki res mi in ce le yi niz ve ön bil gi le ri niz den de ya rar la - na rak so ru la r ya n t la y n z. 1. Toplumsal çözülme ne demektir? Tartışarak ortak bir tanım vermeye çalışınız. Top lum la r n da l p git me si sö zün den ne an - l yor su nuz, bu nun top lum sal de ifl me ye ba lan - ma s siz ce do ru mu dur? Ne de ni ni söy le yi niz. 2. Pablo Picasso, 1927 y l nda spanya ç Savafl s ras nda Guernica flehrinin yirmi sekiz Alman bombard man uça taraf ndan bombalanmas Re sim 4. 3: Gu er ni ca (Guernika) Pab lo Pi cas so, 1937, sonras nda çöküfl hâlindeki ülkesini resimde gördü ünüz gibi çizmifltir. Rei na Sof ya Mü ze si, Mad rid Picasso nun eserinde ifade etmeye çalıştığı büyük sorunları yaşayan toplumlar hangi toplumsal değişmelerle karşılaşabilir? 3. Toplumsal değer ve normlara uyulmamasının toplumsal çözülme ile bir ilgisi olabilir mi? Tartışınız. A. Afla da ki gör sel le ri in ce le ye rek so ru la r ya n t la y n z. De mir ci (1993) Se mer ci (1993) Ki lim ci (1996) Çer çi (1994) Re sim 4. 4: Meh met Ali Di yar ba k r l o lu 1. Re sim ler de gör dü ü nüz mes lek ler gü nü müz de es ki öne mi ni ko ru mak ta m d r? Ne de ni ni aç k la y n z. 2. Re sim ler de gör dü ü nüz bi rey le rin gü nü müz de top lum sal ko num la r de ifl mifl mi dir? Na s l? 3. Re sim ler de gör dü ü nüz ki fli ler ve ai le le ri bu du rum dan na s l et ki len mifl ola bi lir ler? 4. Ka ri ka tür de in san hak ve öz gür lük le ri ile il gi li ola rak vur gu lan mak is te nen ne dir? 91

92 Ka ri ka tür 4. 6: Eflit siz lik (Mic hel Kich ka, Mi şel Kiş ka) 5. Ka ri ka tür de an la t l mak is te ni len du ru mun ol du u bir top lum da hu zur lu ve gü ven li bir or tam ola bi lir mi? Ne de ni ni aç k la y n z. 6. Huzur ve güvenin olmadığı bir top lum da de mok ra si nin ha ya ta ge çi ril me si ne den müm kün de il dir? Tar t fl n z. 7. Sö zü edi len top lum da top lum sal bü tün lefl me mi yok sa çö zül me mi ya fla n r? Ne den? 8. Top lum sal fark l l k la ra say g, huzur ve güvenin olmadığı bir ortam toplumu nasıl et ki ler, yu ka r da ki so run la ra tam de il se bi le çö züm ge ti re bi lir mi? Tar t fl n z. B. Bil gi no tun dan da ya rar la na rak aşağıdaki kav ram ha ri ta s n ta mam la y n z. Top lum sal Çö zül me Top lum sal çö zül me, bir top lum da mad di ve ma ne vi kül tür un sur la r n n bir bi ri ni ta mam la ya ma ma - s so nu cun da top lum sal bir li in bo zul ma s d r. Top lum sal çö zül me nin bafl l ca ne den le ri ta ba ka la r n fark - l lafl ma s, in san hak ve öz gür lük le ri nin k s t lan ma s, ör güt len me ye ter siz li i, de mok ra tik ku rum lafl ma ye ter siz li i ve mil lî bir lik bi lin ci nin za y f la ma s d r. Ta ba ka la r n fark l lafl ma s : Tek no lo jik ge lifl me so nu cun da top lum da ki ba z mes lek lerin öne mi azalır ya da artar. Bu da ta ba ka la r, do la y s y la bi rey le rin top lum sal ko num la r n de ifl ti rir. Be lir li bir ya flam tar z na sa hip olan ki fli le rin ye ni ko flul la ra uyum sa la ma ma la r na yol açar. Ay n fle kil de top lum da ki zen - gin ve yok sul ara s n da ki far k n be lir gin lefl me si ve ta ba ka lar ara s n da ki uzak l n art ma s da bi rey le rin top lu ma olan gü ve ni ni sar sar. n san hak ve öz gür lük le ri nin k s t lan ma s : Bir top lum da in san hak la r ko run maz ya da k s t la n r - sa hu zur ve gü ven or ta m or ta dan kal kar. n san lar, her an haklarının bir bafl ka s tarafından çi ne ne ce - i kor ku su için de ya flar, bir bir le ri ne gü ven mez ler. Top lum için de güç lü olan lar, güç süz le ri ezer ler. n- san lar ara s eflit lik söz ko nu su ol maz, ba z in san lar da ha ay r ca l k l sa y l r lar. Yö net me gü cü, bu ay r ca - 92

93 l k l ki fli le re ge çer ve de mok ra si ye ri ni bas k c yö ne ti me b ra k r. So nuç ta in san lar, top lu ma ba l l k la r - n yi ti rir ler ve top lum sal çö zül me or ta ya ç kar. Ör güt len me ye ter siz li i: Sa na yi lefl me ve ifl bö lü mü nün ge lifl me si, ye ni bir ya flam bi çi mi or ta ya ç - kart m fl t r. Bu ya flam bi çi mi, ör güt len me yi zo run lu du ru ma ge tir mifl tir. Top lum da ki ba z ku rum lar ifl lev - le ri bit ti i için or ta dan kalk m fl, ba z la r da ifl lev le ri nin bir k s m n bafl ka ku rum la ra dev ret mifl ve ye ni ku - rum lar or ta ya ç k m fl t r. Eko no mik, si ya sal ve mes le ki ör güt len me ler güç ka zan m fl t r. Ye ni ko flul la ra gö re ör güt len me nin ya p l ma ma s, top lum ya fla m n da ki den ge yi boz mak ta ve top lum sal çö zül me ye ze - min olufl tur mak ta d r. De mok ra tik ku rum lafl ma ye ter siz li i: Geleneklerin egemenliğini yitirdiği bir toplumsal yapıda eğer demokratikleşme ve modernleşme gerçekleşmemişse toplumsal çözülme başlar. Çün kü de mok ra tik - lefl mifl bir ya p da çö zül me ye yol aça cak so run la r or ta dan kal d r c ve ya ha fif le ti ci me ka niz ma lar da ge - li flir. Ör ne in, seç me ve se çil me hak k n n ta n n m fl ol ma s, top lu söz lefl me hak k, dü flün ce öz gür lü ü, e i tim de f r sat eflit li i, sos yal gü ven lik, e i tim le ka za n lan sta tü le rin art ma s de mok ra si nin ge rek le ri dir. Bü tün bu uy gu la ma ve ku rum la r y la de mok ra si, top lum sal bü tün lefl me yi sa lar. Ay r ca de mok ra si nin ge re i olan fark l l k la ra say g, top lum sal çö zül me yi ön le yi ci et ki de bu lu nur. Mil lî bir lik bi lin ci nin za y f la ma s : Mil lî bir lik bi lin ci, in san la r n bir lik ve be ra ber lik için de ya fla ma la r - n sa lar. Bu bi lin cin za y f la ma s n n ne den le ri nin ba fl n da, top lum sal ilifl ki ler de ve ai le ya p s n da ba l l k ve da ya n fl ma n n za y f la ma s ge lir. Mil lî bir lik bi lin ci nin za y f la ma s, top lum da ma ne vi de er ler et ra f n da bü tün lefl me nin sa la na ma ma s na ne den olur. Bu nu so nu cun da top lum sal çö zül me or ta ya ç kar. H. TOP LUM SAL ÇÖ ZÜL ME NA SIL ÖN LE N R? TEMEL KAVRAM Top lum sal çö zül me nin ön len me si KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Aşa ğı da ki met ni oku yu nuz ve ön bil gi le ri niz den de ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. Evsizlik Sü rek li ka la cak bir ko nut tan yok sun olan in san lar; ifle git mek, ban ka da he sap aç mak, ar ka dafl la r n a r la mak, hat ta pos ta dan mek tup al mak gi bi bafl ka la r n n bir ga ran ti ola rak gör dü ü gün - de lik et kin lik le rin pek ço un dan yok sun ola bil mek te dir ler. Bu gün, so kak lar da uyu yan pek çok in san var d r. Ki mi le ri bu nu is te ye rek se çer ler. An cak bü yük ço un lu u için bu söy le ne mez. On lar, ellerinde olmayan nedenlerle böyle yaşarlar. Arafl t r ma lar, bu ki fli - le rin be lir li bir ifl be ce ri si ol ma yan ve çok dü flük ge lir li ki fli ler ol duk - la r n gös ter mifl tir. Uzun sü re li ifl siz lik bafl l ca gös ter ge ler den bi - ri dir. Ai le ve ai le içi ilifl ki le rin çök me si de bir bafl ka et ken ola rak gös te ri le bi lir. Evsiz ki fli ler den bi ri flöy le di yor: So kak lar da ki bir - çok in san, ken di le ri ne de er ver mi yor ve da ha iyi fley ler ya pa bi - le cek le ri ne inan m yor lar. 19 Fo toğ raf 4. 14: Top lum sal çö zül me nin önlenmesi ev siz insan sayısını azaltır. 1. Evsizlik, toplumsal çözülmeyi önlemekle ortadan kaldırılabilir mi? Böyle bir durumda dev le tin, bi rey le rin ya da si vil top lum ku ru lufl la r n n çö zül me yi ön le mek için ne ler yap ma s n öne rir si niz? 93

94 2. Emi le Durk he im a gö re n san la r n amaç la r n da ve bun - la r ger çek lefl tir mek üze re seç tik le ri araç lar da an lafl ma sa la - n yor sa top lum sal uyum faz la olur. 20 Bu söz, top lum sal çö zül me yi ön le me yol la r n dan han gi - si ni vur gu la mak ta d r? 3. Ka ri ka tür de gör dü ü nüz ço cu un ad Han za la. Bu tip le - me nin ya ra t c s olan Na ci el Ali, dün ya n n en ün lü on ka ri ka - tü ris tin den bi ri se çil mifl tir. Na ci el Ali, Han za la y her za man ar - ka s dö nük ola rak çiz mifl, ül ke si ba m s z l n ka za n n ca ya ka - dar yü zü nü çiz me ye ce i ni söy le mifl tir. Han za la, böy le ce bir ül - ke nin ba m s z l k sem bo lü ol mufl tur. Siz ce Na ci el Ali nin Han za la s n n, ül ke sin de top lum sal çö zül me yi ön le me de kat k s ol mufl mu dur? Na s l? Karikatür 4. 7: Hanzala (Naci el Ali) Afla da ki cüm le le ri oku ya rak bun la r n top lum sal çö zül me ye do ru gi di flin bir ifa de si olup ola ma ya ca n tar t fl n z ve bilgi notundan da yararlanarak be lir ti len du rum lar da çö zül me yi ön le mek için öne - ri le ri ni zi söy le yi niz. Türk di li, bi lim ve fel se fe di li ol ma - ya uy gun de il dir. Dev rim ta ri hi oku mak ge rek siz dir. Çev re ci ler, or ta l vel ve le ye ve ren ge rek siz bir grup tur. Ne ya par sam ne ka dar ye te nek li olur sam ola y m, ba fla r l ol ma ve yük sel - me flan s m yok. Top lum sal Çö zül me Na sıl Ön le nir? Top lum sal çö zül me mil lî bir li in, kül tü rel de er le rin, de - mok ra si nin za y f la ma s, sos yal ada le tin bo zul ma s gi bi so - nuç la r aç s n dan de er len di ri lir se bu nu ön le me ye yö ne lik ba z çö züm de ne me le ri or ta ya ko nu la bi lir. Kü re sel lefl me ne de niy le mil lî bir li in za y f la ma s, her ulus için ka ç n l maz bir teh li ke du ru mu na gel mifl tir. An cak ulus - lar, bi linç li ola rak bu teh li ke yi ön le me flan s na sa hip tir ler. Ön ce lik le kül tü rü ta fl yan ve ge le cek ne sil le re ak ta r m n sa - la yan di lin öne mi nin hem bi rey ler hem de ulus ola rak bi lin - cin de olun ma l d r. E i tim ve ö re ti min ulu sal ol ma ni te li i ni yi tir me si de top lum sal çö zül me ye yol açar. Çün kü böy le bir du rum da ge le cek ku flak la ra ulu sal de er le rin ve kül tü rün ak ta r m ba - fla r s z olur. Top lum sal çö zül me ye kar fl en güç lü si lah, ça - dafl ve ta ri hi ni unut ma yan ne sil ler ye tifl tir mek tir. Ulu sal kül tür; bir ulu sa kim lik ka zan d ran, di er ulus lar la ara s n da ki far k be lir le me ye ya ra yan, ta rih bo yun ca mey da na ge ti ri len mad di ve ma ne vi de er le rin uyum lu bü tü nü dür. Bir top lu mu mil let ya pan ve onun bü tün lü ü nü sa la yan ulu sal kül tür dür. Ulu sal kül tü rü nü bil me, ulu sal di li ni ve ta ri hi ni bil mek - le müm kün olur. Kül tü rel de er le ri ni bi lip on la ra sa hip ç k mak la ya fla ma ge çi ri lir. Bu ne den le top lum - sal çö zül me yi ön le me de ulu sal kül tür son de re ce önem li dir. Top lum da de mok ra tik bir or ta m n ger çek lefl me si de top lum sal çö zül me nin ön len me si ni sa lar. Bu - nun için de mok ra si bi lin ci nin ki fli ler de iç sel lefl ti ril me si ge re kir. Bu nun te me li ni de fark l gö rüfllere, ya - flam bi çim le ri ne, ina n fl la ra say g ve hofl gö rü olufl tu rur. Dev le tin te mel gö re vi, va tan dafl la r n te mel hak ve öz gür lük le ri ni ko ru mak, gü ven ce al t na al mak t r. Dev let bu gö re vi ni ye ri ne ge tir mez se sos yal ada le ti ger çek lefl tir me mifl olur ve top lum çö zül me ye do - ru ad m ad m iler ler. 94

95 KON TROL L S TE S Afla da ve ri len kon trol lis te si ni in ce le ye rek du ru mu nu zu öl çek üze rin de de er len di ri niz. Pu an la r n z top la ya rak bu üni te de ki ek sik le ri niz hak k n da bir fi kir sa hi bi olu nuz ve bun la r ta mam la y n z. Kazanımlar Puanlar Top lum sal de ifl me ol gu su nu kav rar. Top lum sal de ifl me yi et ki le yen fak tör le ri de er len di rir. Top lum sal de ifl me yi et ki le yen fak tör le rin za man la de i fle bi le ce i ni fark eder. Bi lim, tek no lo ji ve kit le ile ti flim araç la r n n top lum sal de ifl me ye et ki si ni de er len dirir. Mo dern lefl me nin top lum sal de i fli me et ki le ri ni de er len di rir. Kü re sel lefl me nin top lum sal de i fli me et ki le ri ni yo rum lar. Top lum sal ge lifl me nin öge le ri ni ta n r. Top lum sal bü tün lefl me nin öne mi ni ifa de eder. Top lum sal çö zül me ye ne den olan et men le ri ana liz eder. Top lum sal çö zül me yi ön le me ye yö ne lik çö züm öne ri le ri ge lifl ti rir. A. Afla da ki çok tan seç me li so ru la r n do ru se çe nek le ri ni ifla ret le yi niz. 1. Bir top lum da eko no mik kal k n ma n n sa lan ma s, de mok ra tik yö ne ti min ku rum lafl ma s de ifl me kav ra m y la ifa de edi lir. Değişme, her zaman bu örneklerdeki gibi daha iyi bir duruma geçiş şeklinde gerçekleşmeyebilir. Buna göre toplumsal değişmeyi en iyi aç k la yan yar g afla da ki ler den han gi si dir? A. De ifl me hem bi rey le ri hem de grup la r et ki ler. B. Top lum sal ku rum lar da de ifl me h z fark l d r. C. Sa na yi top lum la r n da de ifl me h z faz la d r. D. De ifl me, ile riye do ru da ge ri ye do ru da ola bi lir. E. De ifl me üze rin de bi lim ve tek no lo ji et ki li dir. 2. Afla da ki ler den han gi si top lum sal çö zül me ne den le ri ara s n da sa y la maz? A. n san hak ve öz gür lük le ri nin k s t lan ma s B. Mil lî bir lik bi lin ci nin za y f la ma s C. De mok ra tik ku rum lafl ma ye ter siz li i D. Ör güt len me le rin ye ter siz li i E. Or ta ta ba ka lafl ma n n güç lü ol ma s 95

96 3. Top lum sal de ifl me, fark l za man di lim le rin de, top lum sal ya p un sur la r n da or ta ya ç kan ni ce lik ve ni te lik fark l lafl ma s d r. Ya ni top lum sal de ifl me, top lu mun ya p s n da in ce le ne bi lir. Do la y s y la bu - na ne den olan ve h z lan d ran pek çok un sur dan söz edi le bi lir. Bu na gö re afla da ki ler den han gi si top lum sal de ifl me yi do ru dan et ki le yen fak tör ler den bi ri de il dir? A. Kül tü rel un sur lar B. Fi zik sel çev re C. Ta rih sel ya p D. De mog ra fik ya p E. Tek no lo jik ye ni lik ler 4. Ge lifl mifl top lum la r n kül tür öge le ri, az ge lifl mifl top lum la r n ki ne gi re rek o kül tür le rin mad di ve ma - ne vi öge le ri ara s n da uyu mu bo za bi lir. Türk çe cüm le ler ara s n da tek rar la nan n gi liz ce söz cük ler, al fl ve rifl mer kez le rin de ki ma a za la ra ve ri len ya ban c isim ler bu na ör nek ve ri le bi lir. Par ça da sö zü edi len kav ram afla da ki ler den han gi si dir? A. Kül tü rel ya y l ma B. Kül tü rel çö zül me C. Kül tü rel de ifl me D. Kül tü rel bü tün lefl me E. Kül tür yoz lafl ma s 5. Top lum sal ku ral lar ve ku rum lar çe flit li ne den ler le za man için de ifl lev ve ya p ba k m n dan de i flir. Tüm top lum lar da gö rü len de i flim; ba z top lum lar da ya vafl, ba z la r n da h z l d r. Bu, de i fli mi ya ra - tan ne den le re ve top lu mun et ki len me bi çi mi ne gö re de i flir. Ör ne in, bü yük bir sel fe la ke ti, top - lum da ani ve h z l bir de i flik li e yol açar ken nü fus ar t fl n n za man için de o lufl tur du u de i flim ya - vafl t r. Bu na gö re top lum sal de ifl me için afla da ki ler den han gi si söy le ne mez? A. Top lum dan top lu ma fark l l k gös te rir. B. Ba z ko flul lar da da ha ko lay d r. C. Za man için de ger çek le flir. D. Her za man iyi den kö tü ye do ru dur. E. Her top lum da az ya da çok gö rü lür. 6. Top lum lar da es ki den bü yük de ifl me ya ra tan do al afet lerin tek no lo ji sayesinde olumsuz etkileri azalmıştır. Bu ör nek ten yo la ç ka rak de ifl mey le il gi li ön ce lik le afla da ki yar g lar dan han gi si ne ula fl - la bi lir? A. Top lum sal de ifl me üze rin de teknolojinin etkisi yoktur. B. Teknolojik gelişmeler top lum la ra gö re fark l l k gös te rir. C. Teknoloji, top lum sal de ifl me yi et ki le yen fak tör lerden biridir. D. Top lum sal de ifl me yi teknoloji dışında faktörler de etkiler. E. Top lum sal de ifl me tek no lo ji sa ye sin de yavaşlamıştır. 7. Te le viz yon; Çin li iz le yi ci le re eko no mik, top lum sal, si ya si aç lar dan Çin den da ha iyi du rum da olan di er top lum sal dü zen le rin, ken di le ri nin kin den da ha so run suz ifl le di i ve da ha çok öz gür lük sun - du u me sa j n ver mek te dir. Bu du rum, in san la r n yö ne ti me iti raz la r na yol aç mak ta d r. Bu ör nek, afla da ki yar g lar dan han gi si ni do ru la mak ta d r? A. Kit le ile ti flim araç la r, top lum sal de ifl me yi yön len di rir. B. Kit le ile ti flim araç la r, sal d r gan dav ra n fl la r art t r mak ta d r. C. Kit le ile ti flim araç la r, dün ya n n kü çül me si ni sa la m fl t r. D. Kit le ile ti flim araç la r, ön yar g la r n olufl ma s na yol açar. E. Kit le ile ti flim araç la r, top lum lar da e i ti mi de sa lar. 96

97 8. Gü nü müz de kent ler de ya fla yan in san lar, ön ce ki za man la ra gö re da ha yal n z d r. Gün de lik ya flam - da in san lar ara s n da ki bi rin cil ilifl ki ler azal m fl t r. Ya fla m et ki le yen ler se bü yük flir ket ler ve res mî ku - ru lufl lar d r. Bu na gö re afla da ki yar g lar dan han gi si do ru dur? A. Mo dern lefl me si ya si bi lin ci art t r m fl t r. B. Mo dern lefl me top lum sal ya p y de ifl tir mifl tir. C. Mo dern lefl me in san lar ara s ilifl ki le ri art t r m fl t r. D. Mo dern lefl me so nu cu kü re sel lefl me ya flan mak ta d r. E. Mo dern top lum lar da bi lim ve tek no lo ji önem ta fl r. 9. Ya k n y l lar da Tür ki ye ve Er me nis tan da ki dep rem ler, Mo zam bik ve Beng la defl te ki sel bas k n la r, Af ri ka da ki k t l k lar la Or ta Ame ri ka da ki ka s r ga lar tüm dün ya n n yar d m n ge rek tir mifl tir. Bu yar d m la r n is ten me si ve ger çek lefl me si afla da ki ler den han gi si nin bir so nu cu dur? A. Top lum sal de ifl me nin B. Top lum sal ge lifl me nin C. Mo dern lefl me nin D. Kü re sel lefl me nin E. Top lum sal bü tün lefl me nin 10. Top lum sal ge lifl me hem eko no mik bü yü me yi hem de sosyal ve kültürel ge lifl me yi kap sar. Bu na gö re afla da ki ler den han gi si top lum sal ge lifl me yle birlikte görülmez? A. Eko no mik bü yü me B. Or ta ta ba ka lafl ma C. Top lum sal bü tün lefl me D. De mok ra tik lefl me E. Top lum sal çö zül me 11. Top lum da ki grup lar, ku rum lar, s n f lar ve ilifl ki ler gi bi top lum sal ya p n n çe flit li öge le ri nin bir bi ri ni ta - mam la ya bil me du ru mu na top lum sal bü tün lefl me de nir. K sa ca söy le nir se top lum sal bü tün lefl me, top lum sal ya p n n çe flit li öge le ri ara s n da ki uyum sü re ci dir. Bu na gö re afla da ki ler den han gi si top lum sal bü tün lefl me nin amaç la r n dan bi ri dir? A. Top lu mun var l k ve bir li i nin ko run ma s B. Top lum sal ifl le yi flin de ifl ti ril me si C. Top lum sal de er ve norm la r n de ifl ti ril me si D. Top lum sal ha re ket liliğin art t r l ma s E. Top lum sal çö zül me nin h z lan d r l ma s 12. Top lum sal çö zül me, bir top lum da mad di ve ma ne vi kül tür un sur la r n n bir ara ya ge le rek an lam ifa - de ede cek, de vam l l olan bü tün sel bir ya p mey da na ge ti re cek fle kil de bir ara ya ge le me me si, bir - bi ri ni ta mam la ya ma ma s du ru mu dur. Bu na gö re afla da ki ler den han gi si top lum sal çö zül me ne den le rin den bi ri de il dir? A. Top lum da ge lir da l m den ge si nin bo zul ma s B. fl bö lü mü ve uz man lafl ma n n art ma s C. Gö rüfl ay r l k la r n n ça t fl ma ya dö nüfl me si D. Ulu sal bir lik bi lin ci nin za y f la ma s E. Top lum sal de er le rin gü cü nü yi tir me si 97

98 13. Bir top lum da çö zül me var sa ön ce lik le afla da ki ön lem ler den han gi si nin al n ma s ge re kir? A. Kül tü rel de er le ri göz den ge çir mek B. Hu kuk me ka niz ma s n ye ni le mek C. Ulu sal bir lik ve bü tün lü ü sa la mak D. Sos yal yar d m ku ru lufl la r n güç len dir mek E. Si ya sal ko nu lar da hal k ay d n lat mak B. Afla da ki cüm le le ri uy gun söz cük ler le ta mam la y n z. 1. Top lu mun ken di sin de ve ku rum la r n da be lir li bir za man sü re cin de mey da na ge len fark l lafl ma la ra... de nir. 2., genellikle kültür emperyalizminin ulusal bilinci zayıflatması sonucu ortaya çıkar. 3. Yer yü zün de ki bi rey le rin, grup la r n ve ulus la r n sos yal, si ya si ve eko no mik aç dan gi de rek bir bi ri ne da ha ba m l hâ le gel me si... ne de niy le dir. 4. Gü nü müz top lum la r n da di key ha re ket li li in art ma s ne de niy le or ta ta ba ka n n ge nifl le me si ne... ad ve ri lir. 5. Mad di ya da ma ne vi kül tür un sur la r n n top lum dan top lu ma ilifl ki so nu cu yay g n lafl ma s na de nir , bir ulu sun genç ne sil le ri ni o ulu sun mad di ve ma ne vi de er le ri nin gös - ter di i he def ler için de, ide al in san ti pi ola rak yön len dir me ve ye tifl tir me et kin lik le ri ni kap sa yan sü - reç tir. 7. modern toplumu ortaya çıkaran temel etkendir. 8. Eko no mik bü yü me, ta ba ka lafl ma lar da ki fark l lafl ma lar, in san hak la r, hu kuk ve de mok ra si, hu ku - kun üs tün lü ü gi bi öge le rin var l so nu cu... or ta ya ç kar. 9. Bir toplumda orta tabakalaşma ne ölçüde sağlanırsa..... o ölçüde güçlü olur , bir top lum da bi rey le rin top lum sal de er ve norm la ra uy ma ma la r so nu cu top lum sal dü ze nin bo zul ma s sü re ci dir. C. Afla da ki aç k uç lu so ru la r ya n t la y n z. 1. Kül tür em per ya liz mi ne ye de nir ve so nuç la r ne ler dir? Aç k la y n z. 2. Top lum sal de ifl me her za man bir iler le me sa y la bi lir mi? Nedenini aç k la y n z. 3. Top lum sal de ifl me h z, bü tün ku rum lar için ay n m d r? Ör nek le aç k la y n z. 4. Ül ke miz de, Cum hu ri yet Dö ne min de ne gi bi de i flim ler ya flan m fl t r? Bun la r s ra la ya rak öne mi ni be lir ti niz. 5. Kit le ile ti flim araç la r n n top lum sal de i fli me olum lu ve olum suz et ki si ne bi rer ör nek ve ri niz. 6. Sa na yi lefl me, ne den mo dern lefl me nin ol maz sa ol maz ko flu lu dur? Tartışınız. 7. Kü re sel lefl me nin ya fla m n z da ki so nuç la r ne ler dir? Be lir ti niz. 8. Top lum sal bü tün lefl me sa la na maz sa han gi so nuç lar or ta ya ç kar? Aç k la y n z. 9. Top lum sal çö zül me nin ne den le ri ve so nuç la r ne ler dir? 98

99 Afla da yer alan öz elefl ti ri tab lo sun da ki so ru la r ya n t la ya rak bu üni te de ö ren dik le ri ni zi de - er len di ri niz. ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU Bu bö lüm den ön ce top lum sal de ifl - me ve ge lifl me hak k n dan ne ler bi li yor - dum? Bu bö lüm de top lum sal de ifl me ve ge lifl me ile il gi li; Neler ö rendim? Neleri kavrayamad m? Kavrayamad klar m nas l ö renebilirim? 4. ÜNİ TE DİP NOT LAR 1. Emre Kongar, Türk Toplumbilimcileri, s Şerife Geniş, 3. G. Lund berg, C. Schrag, O. Lar sen, Sos yo lo ji, C 2, s fiük rü Üna lan, egitim.cu.edu.tr/yfiles/open.aspx%3ffile%3 D1121.doc+%C5%9F%C3%BCkr%C3%BC+%C3%BCnalan+toplumsal+beyin+y%C4%B1kama&hl 5. Be sim Ata lay, Di van-ü Lü gat it Türk, C 1, s david+riesman+a 7. G. Lund berg, C. Schrag, O. Lar sen, Sos yo lo ji, C 1, s G. Lund berg, C. Schrag, O. Lar sen, Sos yo lo ji, C 1, s G. Lund berg, C. Schrag, O. Lar sen, Sos yo lo ji, C 1, s Anthony Giddens, Sosyoloji, s Anthony Giddens, Sosyoloji, s Anthony Giddens, Sosyoloji, s Eylül 1967 tarih ve K.1967/29 say l Anayasa Mahkemesi karar. 17. Amiran Kurtkan, Genel Sosyoloji, s G. Lund berg, C. Schrag, O. Lar sen, Sos yo lo ji, C 1, s Anthony Giddens, Sosyoloji, s

100 5. NÜTE TOPLUM VE K LT R KONULAR A. K LT R N FARKLI ANLAMLARI B. K LT R N GELERÜ C. K LT R N KAZANILMASI, ÜÞLEVLERÜ, NEMÜ VE SOSYAL B T NLEÞMEYE KATKISI. K LT RE ÜLÜÞKÜN KAVRAMLAR D. TOPLUMLARIN K LT REL TUTUMLARI E. K LT RLER ARASI ETKÜLEÞÜM VE K LT R M Z FotoÛraf 5. 1: Karadeniz yayla ßenlikleri 100

101 A. KÜLTÜRÜN FARKLI ANLAMLARI TEMEL KAVRAM Kül tür KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki üç fo to ra f in ce le ye rek bu alan lar da kül tü rün han gi an lam la ra gel di i ni söy le yi niz. Fo toğ raf 5. 2: Türk men k z Fo toğ raf 5. 3: Kan gal Fo toğ raf 5. 4: Bi yo lo ji la bo ra tuva r A. Afla da ki cüm le ler de kül tür söz cü ü nün han gi an lam la ra gel di i ni söy le yi niz. Harf in k la b, Türk kül tür in k la b n n te me li dir. Sa bah la r kül tür fi zik ya p yor. An jin ol mu flum, bo az kül tü rü yap t lar. Gü nü müz de kül tür inek le riy le da ha çok süt el de edil mek te dir. B. Kül tü rün sos yo lo ji de ne an la ma gel di i ni tar t fl n z ve tar t fl - ma so nuç la r na gö re kül tü rü ta n m la y n z. C. Ta n m n z tah ta ya ya zınız. Aşağıdaki bil gi no tu nu oku yarak tanımınızın do ru lu u nu kon trol edi niz. Ç. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız. 1. Yandaki re sim de han gi kül tür öge le ri ne yer ve ril mifl tir? 2. Kül tür, bir ya flam bi çi mi dir ve top lu mun ken di si ni norm lar - la ifa de et me tar z d r. de nil di in de kül tü rün han gi özel lik le ri vur gu lan mak ta d r? 3. Re sim bu nu do ru la mak ta m d r? Ne de ni ni aç k la y n z. Re sim 5. 1: Kap lum ba a Ter bi ye ci si, Os man Ham di Bey, 1906, Pe ra Mü ze si Kül tür Kül tür, ya fla m m z n her ala n n da olan ge nifl bir kav ram d r. En ba sit ta n m y la sos yo lo ji de kül tür, top lum la r n geç mifl ten dev ral d k la r ve ken di le ri nin kat k da bu lu na rak son ra ki ku flak la ra ak tar d k la r mad di ve ma ne vi öge le rin top la m d r. Kül tür, tek nik iler le me nin, üre ti min, e i ti min, bi li min ve gü zel sa - nat la r n bel li bir top lum sal ge lifl me afla ma s n da ki dü ze yi ni gös te rir. 101

102 Ata türk ün Kül tür Ko nu sun da ki Gö rüfl le ri A. Afla daki sözü okuyunuz ve bilgi notundan da yararlanarak Atatürk e göre kültürün ne oldu unu söyleyiniz. Medeniyetin ne oldu unu hep baflka baflka tarif edenler vard r. Bence medeniyeti harstan ay rmak güçtür ve gereksizdir. Bu görüflümü aç klamak için hars ne demektir, tan mlayal m. Hars; insan toplumunun devlet hayat nda, düflünce hayat nda ve ekonomik hayatta yapabilece i fleylerin toplu sonucudur. Bir milletin medeniyeti denildi i zaman da hars nam alt nda sayd m, insan toplumunun devlet, düflünce ve ekonomik olarak üç nevi faaliyetinden baflka bir fley düflünülemez. 1 B. Atatürk ün kültür tan m ile 1. etkinlikte tahtaya yazd n z tan m karfl laflt r n z. C. Afla daki tabloya 1. etkinlikte verilen ve içinde kültür sözcü ü geçen cümlelerden yararlanarak kültürün farkl tan mlar n yaz n z. Ata türk ve Kül tür Ata türk, mad di ve ma ne vi kül tür ay r m n n ya pay ol du - u nu sa vun mufl tur. Ona gö re kül tü rün mad di ve mad di ol - ma yan öge le ri ay n bü tü nün ay r l maz par ça la r d r. Ata türk, mil lî kül tü re bü yük önem ver mifl tir. Çün kü ona gö re bir mil le te kim lik ka zan d ran, o mil le tin ta rih bo yun ca ya rat t mad di ve ma ne vi de er ler dir. Bu de er ler, mil lî kül - tür ad n al r ve mil le tin de va m n sa lar. Mil lî bir lik ve be ra - ber lik an cak bi rey le rin için de bu lun duk la r kül tü rün de er - le ri ni be nim se me le riy le ola nak l d r. Ata türk, mil lî kül tü rün te - mel le ri nin dil ve ta rih ol du u nu sa vun mufl tur. Ata türk, mil lî kül tü rü mü zün ge lifl me si ni ve ye ni lik le re aç k ol ma s n is ti yor du. O, bu ko nu da, Millî kültürümüzü ça dafl uygarl k düzeyinin üstüne ç karaca z. Bunun için bizce zaman ölçüsü, geçmifl yüzy llar n gevfletici düflünüfl biçimine göre de il, yüzy l m z n h z ve hareket kavram na göre düflünülmelidir. Geçen zamana oranla daha çok çal flaca z. 2 di yor du. Ata türk e gö re dev le ti mi zin var ol - ma s n n ve de vam l l n n ana kay na kül tür dü. O, bu ko - nu da ki gö rü flü nü flöy le be lir ti yor du: Tür ki ye Cum hu ri ye - ti nin te me li kül tür dür. 3 Ata türk, mil lî kül tü rü ne sa hip ç ka ma yan mil let le rin yok ola cak la r n dü flü nü yor du. Bu ne den le de dil ve ta rih ça l fl - ma la r na ön cü lük et ti. Mil le ti mi zi bu ko nu da uyar d ve mil lî kül tü rü mü ze sa hip ç k ma m z, onu ge lifl tir me mi zi is te di. O,...As l u rafl ma ya mec bur ol du u muz fley, ana la r n z n ve ata la r n z n ol duk la r gi bi yük sek kül tür de ve yük sek fa zi let - te dün ya bi rin ci li i ni tut mak t r. 4 di yor du. Kültürün Farklı Tanımları Sanat alanında kültür Eğitim alanında kültür Tarım alanında kültür Sosyolojide kültür Atatürk e göre kültür 102

103 B. KÜL TÜ RÜN ÖGE LE R TEMEL KAVRAM Maddi kültür Manevi kültür Görenek Gelenek Âdet Kültürel bütünleflme Kültürel gecikme Töre (örf) KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da bir afifl ve kül tür le il gi li bir fle ma ve ril mifl tir. Bun la r in ce le yi niz ve ön bil gi le ri niz den de ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. Afiş 5. 1: Kül tür bafl ken ti s tan bul 2010 afifl le rin den bi ri fiema 5.1: Kültür 1. Afifl te ne den s tan bul un kül tür le rin bu lufl tu u fle hir ol du u be lir til mek te dir? Tar t fl n z. 2. Karl Marx (Karl Marks) a göre Kül tür, do a n n ya rat t k la r na kar fl l k in sa no lu nun ya rat t her fley dir. 5 n sa no lu nun ya rat t her fley den kas te di len ne ler ola bi lir? 3. fie ma ya ba ka rak kül tü rün öge le ri ni söy le yi niz ve bun lar dan mad di olan ve ol ma yan la r ay rt edi niz. 4. fie ma da ki öge ler za man la ve top lum la ra gö re de i flir mi? 5. fie ma ya ba ka rak bu öge le rin et ki le fli mi hak k n da ne ler söy le ye bi lir si niz? 6. Yer le flik kül tür içe rik le ri ne ler ola bi lir? 7. fie ma da ki ye ni öge ler ne re den ge le bi lir? 8. Mil lî kül tür le uy gar l k bir bi rin den ke sin s n r lar la ay r la bi lir mi? Ne de ni ni aç k la y n z. 103

104 A. Afla da ki me tin de kül tü rün mad di ve ma ne vi öge le ri ile kök lefl mifl kül tür içe rik le ri hak k n da bil gi ve ril - mifl tir. Alttaki söz cük le ri metinde ait ol duk la r nok ta l k - s m la ra ya z n z. Kül tü rün mad di öge le ri, gö re nek ler, yer lefl mifl kül tür içe rik le ri, kül tü rün bi lifl sel bo yu tu, tö re (örf)ler, kül tü rün ma ne vi öge le ri, âdet ler, kül tü rün dav ra n fl sal bo yu tu, ge le nek ler. Fo toğ raf 5. 5: Ço cu u olan la r n lo u sa fler be ti ve tat l ik ram et me le ri âdet tir. Kül tür, mad di ve ma ne vi öge ler den olu flur.... in san eme i nin top - lum sal ge lifl me sü re ci için de ger çek lefl tir di i tek ni i, araç ve ge reç le ri k sa ca uy gar l gös te rir.... top lum da ki de er le ri, inanç la r, bil gi le ri, res mî ve res mî ol ma yan ku - ral la r, bun lar do rul tu sun da ki dav ra n fl la r, ge le nek le ri, gö re nek le ri, slo gan lar, bay rak lar, ro zet ler gi - bi grup bir li i ni güç len di ren sim ge le ri kap sar.... de er ler, de er yar g la r, inanç lar, inanç ka l p la r ve sim ge ler den olu flur.... ya z l ve ya z s z ku ral la r, tu tum ve dav ra n fl la r kap sar.... kül tü rün res mî ol ma yan ku ral la r ya ni gö re nek, âdet, ge le nek ve tö re ler dir. B. Yer lefl mifl kül tür içe rik le ri nin her bi ri ne fo to raf ta ki gi bi bi rer ör nek ve ri niz ve ör nek le ri ni zi alt ta ve ri len bö lü me ya z n z. C. Yaz d k la r n z ar ka dafl la r n z n ki ler le kar fl lafl t ra rak do ru lu u nu de net le yi niz. Yer lefl mifl kül tür içe rik le ri:..., in san la r n bir bi rin den gö re rek uy du u böl ge sel dav ra n fl ör nek le ri dir. Ay n böl ge de ya fla yan in san lar ara s n da ki ya fla m dü zen le yen, yap t r m gü cü az olan ku ral lar d r. Bun - lar; gi yim, e len ce, ço cuk ye tifl tir me gi bi ko nu lar da ki dav ra n fl la r, fi zik sel çev re özel lik le ri ne gö re dü - zen le yen ku ral lar d r ve kül tür için de yap t r m güç le ri az da ol sa kök lefl mifl ola rak bu lu nur , do al çev re ve in san ya fla m y la il gi li ilifl ki ler den do an, yi ne yap t r m gü - cü az olan dav ra n fl ör nek le ri dir. Ye mek pi flir me, sof ra kur ma ya da do um la il gi li çe flit li âdet ler kül - tür ka l b içi ne uzun sü re de yer lefl mifl ve kök lefl mifl tir. Gö re nek ler den da ha ge nel dir , bir top lu mu ka rak te ri ze eden ve mil lî var l n de va m n sa la yan dav - ra n fl ör nek le ri dir. Âdet ve gö re nek ler, kök le ri ni bun lar dan al r. Es ki za man lar dan kal d için say g n tu tu lur ve ku flak tan ku fla a ak ta r l r. Yap t r m güç le ri gö re nek le re gö re faz la d r. Yafl l la r n eli ni öp - mek, ev le nir ken dü ün yap mak, bay ram kut la ma la r bun la ra ör nek tir , top lum da gö rü len al fl l m fl de er, tu tum ve dav ra n fl ör nek le ri dir. Top - lum da ki or tak so run la r çöz mek, or tak ge rek si nim le ri gi der mek üze re ko nul mufl, aç k ça di le ge ti ril - mifl ku ral lar d r. Yap t r m güç le ri faz la d r

105 Afla da ki tür kü yü oku ya rak so ru la r ya n t la y n z. Ağacın Eyisi Özünden Olur Ağa cın eyi si özün den olur, Yavru keklik gibi kaynar eğlenir, Yi ği din eyi si sö zün den olur. Mis kokulu yağlar ile yağlanır. İl için ağ la yan gö zün den olur, Sabah akşam türlü yazma bağlanır, Ağ la ma hey gö zü yaş lı sevdiğim. Eğip geçer yeşil başın sevdiğim Karacaoğlan 1. Tür kü de ki mad di ve ma ne vi kül tür un sur la r n söy le yi niz. 2. Türküdeki maddi ve manevi kültür unsurları et ki le flim için de mi dir? Tür kü den ve re ce i niz bir ör nek le aç k la y n z. A. Afla da ki iki ör ne i oku ya rak mad di ve ma - ne vi kül tür ara s n da ki ilifl ki yi de er len di ri niz. B. Kültür ve Uygarlık adlı bil gi no tun dan da ya rar la na rak ör nek ler de ki du rum la r kül tür le il gi li kav ram lar la aç k la y n z. I. Hint li le rin nü fus la r çok ka la ba l k, be sin mad - de le ri çok az ol du u hâl de kut sal sa y l d n dan inek le ri ke sip eti ni ye me me le ri il gi çe ki ci dir. Oy sa bu olay, eko no mik ne den le re da ya n la rak aç k lan - d n da di er kül tür öge le riy le ba lan t l ol du u gö rü lür. Hint ta r m n da pul lu u çek mek için öküz ge rek li dir. Öküz gereklidir ancak erkek yavruları olduğu için inek ler çok daha önem li ve kut sal d r. nek bes le mek faz la bir har ca ma da ge rek tir mez. nek ler, ne re de ot bu lur lar sa onu yer. Bu na kar fl - l k eko no mi ye kat k la r çok faz la d r. Fo toğ raf 5. 6: Hin du iz me gö re inek kut sal bir var lık tır. Kültür ve Uygarlık Mad di ve ma ne vi kül tür öge le ri, sü rek li et ki le - flim için de dir. Ör ne in, ka ra sa ban la ta r m ya pan bir top lum da yer le flim bi rim le ri kü çük köy ler dir. Bu köy ler de, sa na yi lefl mifl top lum la r n her çe flit tek - no lo jik ola nak la r n dan ya rar la nan köy ler de ki ilifl ki - ler, ge le nek, gö re nek, âdet ve dav ra n fl lar gö rül - mez. Bu ör nek bi ze, mad di kül tü rün ma ne vi kül tür un sur la r na et ki si ni gös te rir. Co ra fi ke flif ler den son ra pa ta tes, Ame ri ka dan Av ru pa ya ge ti ril di in - de uzun y l lar gü nah sa y l d için Av ru pa l lar ta ra - f n dan ye nil me mifl ve ye tifl ti ril me mifl tir. Bu ör nek de ma ne vi kül tür un sur la r n n mad di kül tü re olan et ki si ni aç k ça or ta ya ko yar. Kül tür için de ki öge ler bir bi riy le uyum lu dur. Kül - tü rün tüm öge le ri nin her han gi bir bi çim de bir bi ri ne ba lan ma s na kül tü rel bü tün lefl me ad ve ri lir. Mad di kül tür öge le ri, ma ne vi kül tür öge le rin den da ha h z l de i flir. Bu na kar fl l k ma ne vi kül tür, he - men ge rek li uyu mu ya p p de i fle mez. An cak be lir li bir di ren me ve ge cik me den son ra ma ne vi kül tür - de ge lifl me sa la na bi lir. Bu na kül tü rel ge cik me ad ve ri lir. Zi ya Gö kalp gi bi ba z dü flü nür ler, kül tü rü mil lî ve ev ren sel ol mak üze re iki bo yut ta ele al r lar. Zi - ya Gö kalp e gö re mil lî kül tür, her mil le tin ken di si ne öz gü olan dil, ah lak, hu kuk, din, sa nat gi bi un sur - la r n bü tü nü dür. Zi ya Gö kalp, bu na hars ad n ve - 105

106 II. Cep te le fo nu h z la yay g n lafl mak ta d r an cak onu kul lan ma gör gü sü ay n h z da ge - lifl me mek te dir. Bu nun so nu cu ola rak top lu me kân lar da te le fon la bafl ka la r n ra hat s z ede cek fle kil de yük sek ses le ko nu flul mak ta, ti yat ro, si ne ma, oto büs gi bi yer ler de, mo tor - lu araç kul lan r ken onu ka pat ma ya özen gös te ril me mek te dir. C. Aşağıdaki tab lo da yer alan kül tür le il gi li aç k la ma la r yan kıs mın da ve ri len kav ram lar - la efl lefl ti ri niz. Açık la ma la rın nu ma ra la rı nı ait ol du ğu kav ra mın ya nı na ya zı nız. rir. Ev ren sel kül tür se bi lim, tek nik gi bi un sur la r kap sar. Tüm in san l a öz gü dür ve uy gar l k ad n al r. Wil li am Og burn (Vil y m Og börn, ) da kül - tü rü mil lî ve ev ren sel kül tür di ye ay r r. Mil lî kül tü re ma- ne vi kül tür, ev ren sel kül tü re ise mad di kül tür ad n ve - rir. Ona gö re ön ce lik le mil lî kül tür ya ra t l r an cak on dan son ra ev ren sel kül tü re ula fl la bi lir. Kül tür, ge nifl kap sam l bir kav ram d r. Kül tür-uy gar l k, mad di-mad di ol ma yan kül tür gi bi ay r m lar ya pay bir ni - te lik ta fl r. As l n da sü reç içe ri sin de bir kül tür öge sin de bu özel lik ler hep bir lik te gö rü lür ve bir bi ri ni et ki ler. 1. Top lum da ki or tak so run la r çöz mek, or tak ge rek si nim le ri gi der mek üze - re ko nul mufl, aç k ça di le ge ti ril mifl ku ral lar d r. 2. Ma ne vi kül tür öge le ri nin mad di kül tür öge le ri ne uyu mu nun geç ve güç ol ma s du ru mu dur. 3. Top lum la r n geç mifl ten dev ral d k la r ve ken di le ri nin kat k da bu lu na rak son ra ki ku flak la ra ak tar d k la r mad di ve ma ne vi öge le rin top la m d r. 4. Kül tü rün tüm öge le ri nin her han gi bir bi çim de bir bi ri ne ba lan ma s na de nir. 5. Do al çev re ve in san ya fla m y la il gi li ilifl ki ler den do an, yap t r m gü cü az olan dav ra n fl ör nek le ri dir.... Kül tü rel bü tün lefl me... Âdet ler... Kül tür... Kül tü rel ge cik me... Tö re ler C. KÜL TÜ RÜN KA ZA NIL MA SI, fi LEV LE R, ÖNE M VE SOS YAL BÜ TÜN LEfi ME YE KAT KI SI TEMEL KAVRAMLAR Kül tü rün ka za n l ma s Kül tür-sos yal bü tün lefl me KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki ka ri ka tü rü in ce le yi niz ve ön bil gi le ri niz den de ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. 1. Ka ri ka tür de ki gençler, te le fon da han gi yafl tan ki fli ler le ko nu flu yor ola bi lir ler? On la r n bil gi sa yar la il gi li bil dik le ri ni bu in san lar kül tü rün han gi özel li i ne de niy le da ha ön ce ö ren me mifl ler dir? 2. on na Ku çu ra di ye gö re Her kül tür öge si, te mel - de bir in san ge rek si ni mi ne ya n t ve rir. Kül tür öge le riy le in san ge rek si nim le ri ara s n da bir pa ra lel lik var d r. 7 Bu söz le kül tü rün en önem li ifl lev le rin den han gi - si vur gu lan m fl t r? Bir ör nek ve re rek aç k la y n z. Karikatür 5. 1: (Zeki Do an) 3. Yu ka r da ki söz, kül tü rün öne mi ni de vur gu la - mak ta m d r? Ne de ni ni söy le yi niz. 106

107 Afla da ki met ni oku yu nuz ve yandaki bil gi no tun - dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. Ku zey Ame ri ka ba l k ç köy le rin de dü zen le nen pot - laç, ge le nek sel bü yük bir flö len dir. Ai le için de, ba ba n n o lu na ya pa ca ba fl lar için dü zen le ne bi lir. Köy için - de ise bir gru bun bafl ka s ya da kö yün di er köy ler onu ru na dü zen le di i bir tö ren dir. Bu tö ren bo yun ca ye ni lir, içi lir, ar ma an lar ve ri lir, dans lar edi lir. Bazı törenlerde dağıtım bittikten sonra de er li kap ka cak, ev efl ya la r ya k l r, hat ta ev ler y k l r. Bu nun ne de ni 1830 lar da Ba t l la r n böl ge ye gel me si so nu cu nü fu sun azal ma s ve ge lir kay nak la r n n art ma s d r. Bu yö nüy le pot laç, ba z dü flü nür le re gö re Ba t kül tü rü kar fl s n da ölü me mah kûm ol du u nu bi len kül tü rün âde ta ken di - si için dü zen le di i bir ce na ze tö re ni dir. Pot la ca ça r - lan kim se, bü yük onur ka za n r. An cak her ko nuk, bu - nun kar fl l n da bir pot laç dü zen le mek zo run da d r. Ak - si onur k r c d r ve in ti har la bi le so nuç la na bi lir. Pot la c dü zen le yen ne ka dar yok sul dü fler se iti ba r o ka dar ar - tar. Bu aç dan pot laç ta elin de ki le ri en çok ve re ni be lir - le yen bir ya r fl ma ha va s ege men dir. Ba l n ç k ma d - mev sim ler de pot laç lar, ai le le rin gün lük ge çi mi ni sa lar. Pot la c ve ren de ge le cek için bir tür ya t r m yap - m fl olur. Tö ren ler de ko nu flan flef ler, Ben in san la r utan d ran en bü yük fle fim., Ben tek bü yük a a c m., Ben si zin kar ta l n z m. gi bi söz ler le ken di le ri ni öve - rek çev re köy ler den ifl çi çek mek için bir tür pro pa gan - da ya par lar. 8 (Özetlenmiştir.) Kültürün Kazanılması Bi yo lo jik bir var l k olan in san, için de ya fla d - top lu mun kül tü rü nü ka za na rak top lum sal la - fl r. Bi re yin top lu mun kül tü rü nü ka zan ma s ken - di si aç s n dan da kül tür aç s n dan da önem li - dir. Kül tür de er le riy le ön ce ai le sin de ta n flan in san, top lu mun ken di sin den bel li ko nu lar da na s l dav ran ma s n bek le di i ni bu yol la ö re nir. Bi rey le rin top lum sal de er ve norm la ra uy gun dav ran ma s, top lum sal dü ze nin, top lu mun bir - lik ve bü tün lü ü nün sa lan ma s aç s n dan önem li dir. Top lu mun kül tür ka l p la r n ö re nen bi rey, edil gin bir var l k ola rak dü flü nül me me li - dir. O, yal n z ca bir al c de il dir. Ken di si de ya - fla m sü re sin ce ya rat t çe flit li de er ler le o kül - tü re kat k da bu lu nur ve onu zen gin lefl ti rir. Top - lu mun kül tü rün de, o kül tü rü edin mifl olan her bi re yin pa y var d r. Bu ba k m dan da kül tü rün ka za n l ma s, top lum için ol du u ka dar kül tür için de önem li dir. n sa n n ya fla d top lu mun kül tü rü nü ka zan - ma s, kar ma fl k bir sü reç te ger çek le flir. n san; et ra f n da bu lu nan la r n, her gün kar fl lafl t sa - y s z olay la r n, ki fli le rin, için de bu lun du u sos - yal, eko no mik ve kül tü rel ko flul la r n kar ma fl k et - ki le fli mi so nun da top lum sal bir var l k ola rak be - li rir. Sö zü nü et ti i miz kar ma fl k et ki le flim, her in - san için ay n ol ma ya ca n dan top lum için de ki hiç bir bi rey di e ri nin ay n s de il dir. 1. Pot laç, han gi özel lik le ri ta fl yan bir kül tür öge si dir? 2. Bir kültür ögesi olan potlaç, gelecek nesiller taraf ndan nas l kazan l r? 3. Pot la c n han gi kül tür öge le riy le ilifl ki - si var d r? 4. Pot la c n mad di kül tür le ilifl ki si ne dir? 5. Pot la c n top lum sal bü tün lefl me ye et - ki le ri ne ler ola bi lir? Resim 5. 2: Howard Terpning (Havırt Törpning) Kuzey Amerika da bir bal kç köyü 6. Pot la c n bu nun d fl n da ki ifl lev le ri ne - ler dir? 107

108 Afla da ki f k ra y oku ya rak so ru la r ya n t la y n z. Resim 5. 3: Nasrettin Hoca (temsilî resim) Eşeğe Neden Ters Binmiş? Bir gün Nas ret tin Ho ca, efle i ne bi ne rek ar ka s na ta k lan ba - z in san lar la bir lik te, ca mi den eve dö ner. Ho ca, yol da bir den bi re du rur, hay van dan iner ve yü zü in san la ra dö nük ola rak efle e ters bi ner. Bu nu gö ren ler, yap t ha re ke tin ne de ni ni so rar lar. Ho ca flöy le der: Dü flün düm, ta fl n d m, efle i me böy le bin me ye ka rar ver dim. Çün kü say g s z l hiç sev mem. Siz önü me düfl se niz ar - ka n z ba na dön müfl ola cak s n z, say g s z l k t r. Ben ön de git sem, si ze ar ka m çe vir mifl ola ca m ki bu da do ru de il dir. Böy le ters bin di im za man ben önü nüz den gi de rim, siz de ar d m dan gel mifl olur su nuz. Üs te lik kar fl kar fl ya da du ru ruz. (ano nim) 1. F k ra da han gi kül tü rel de er ler den söz edil mifl tir? 2. n san lar bu de er le ri han gi yol la ö re nir ve ö re tir ler? 3. Kül tür bu yol la han gi ifl le vi ni ye ri ne ge tir mifl olur? A. Aşağıda başlayıp 109. sayfada devam eden kültürün işlevleri ile ilgili met ni oku yu nuz ve nok ta l ola - rak ve ri len k s m la ra bun lar la il gi li bi rer ör nek ya z n z. B. Yaz d n z ör nek le ri ar ka dafl la r n za oku yu nuz ve yan l fl la r n z dü zel ti niz. Kül tü rün bafl l ca ifl lev le ri flun lar d r: Kül tür, kök lefl mifl içe rik le riy le ku flak lar bo yu sü rek li li i ni ko rur ve top lum sal ya p n n da bu yol la de va m n sa lar.... Kül tür, bir yan dan top lum de er le rin den, di er yan dan da bu do rul tu da or ta ya ko nan dav ra n fl ka l p la r n dan olu flur. Kül tür, bu yol la grup ya fla m n dü zen le mifl olur.... Kül tür, bi rey le re yurt sa vun ma s na kat k da bu lun ma, üye si ol duk la r top lu mu ça dafl uy gar l k dü ze yi nin üs tü ne ç kar ma gi bi ba z he def ler gös te rir. Bu aç dan kül tür, top lum sal bir lik ve be ra ber li i güç len di rir, top lum da da ya n fl ma y art t r c rol oy nar.... Dil, kül tü rün en önem li öge si ve ta fl y c s d r. Kül tür, dil ara c l ile ak ta r l r ama onu olufl tu rup zen - gin lefl ti ren de kül tür dür.... Kül tür, e i tim ve ö re tim yo luy la ai le, okul gi bi grup lar da ka za n l r. E i tim, bir top lu mun üye le ri - ne kül tür de yer alan bil gi, be ce ri, dü flün ce ve dav ra n fl ka l p la r n ak tar ma sü re ci dir. Bi rey bun la r ö - re ne rek top lu mun bir üye si olur. Bu ne den le de e i tim, top lu mun ve kül tü rün de va m n sa lar

109 Han gi kül tü re ait olur sa ol sun, her sa nat ese ri ne ya flam ve ren duy gu ve dü flün ce ler, o kül tü rün özel lik le ri ni ta fl r. Sa nat ese ri, bel li bir kül tür için de ye ti flen sa nat ç ta ra f n dan ya ra t l r. Ama o, kül tü rün özel lik le ri ni ku flak lar bo yun ca ta fl r. Sa na t n ge lifl me si de kül tü rün onun için uy gun öz gür lük or ta m ya - rat ma s na ba l d r.... Kül tür öge le ri, za man la ve top lum dan top lu ma de i flir. Bu de ifl me de di er top lum la r n kül tür - le rin den et ki len me ile bi rey le rin ge rek si nim ve is tek le ri et ki li dir.... Her top lum da ge rek si nim ler le kül tü rel ku rum lar ara s n da bir pa ra lel lik var d r. Ben zer ge rek si nim - ler, ge nel lik le ben zer top lum sal ku rum ve ku ru lufl lar ta ra f n dan kar fl la n r.... Kül tür un sur la r n n her bi ri, ay r bi rer ifl le vi ye ri ne ge ti re rek bir ara da d r ve top lu mun bü tü nü nün ifl - ler li i ni bu yol la sa lar lar. Bu ilifl ki yi bir ör nek le aç k la ya bi li riz. Bir oto mo bi lin tüm par ça la r n n bir bi ri ne mon te edil me den yan ya na ko nul ma s yal n z ca yer sel bir bir lik olufl tu rur. Fa kat bun lar mon te edil dik - ten son ra ifl le yen bir bü tün or ta ya ç kar. Böy le ifl le yen bir bü tün den her han gi bir par ça ç kar t l d za - man bü tü nün ifl le yi flin de ak sak l k lar gö rü lür. Ay n du ru mu top lum ya fla m n da da gö rü rüz. Kül tür öge - le ri nin uyum lu bir bü tün olufl tur ma la r top lum sal bü tün lefl me yi sa lar. Öge ler ara s n da ki uyum ve ilifl - ki ne ka dar faz lay sa bü tün lefl me de o ka dar güç lü dür. Bu an lam da kül tür, top lum sal bü tün lefl me nin te - mel alt ya p s n olufl tu rur. A. Afla da, Ar yorum adl fliirden bir bölüm verilmifltir. fiiiri okuyunuz, ö rendiklerinizden de yararlanarak sorular yan tlay n z. Arıyorum... V r v r k Da n n te pe sin de ki köy de, Ca fe-show (ka fe flov) lev ha s n n al t n da, Ac n n da ac s, nes-ka aa ve içe ni niz var m? Top ra m z, bay ra m z, inan c m z çal d r ma ya l m der ken, Di li mi zin ça l n d n, ta lan edil di i ni, Özün, el di li ne özen di i ne içi ya na n n z var m? Ma sal la r m z, te ker le me le ri mi zi, ata söz le ri mi zi unut tuk, fiar k la r m z, tür kü le ri mi zi, nin ni le ri mi zi kay bet tik. Türk çe miz el den gi di yor, di zi ni dö ve ni niz var m? Ka ra ma no lu Meh met Bey i ar yo rum, Gö re ni niz, bi le ni niz, du ya n n z var m? Bir fer man ya y n la m fl t... Ha yal me yal ha t r la y p da sa hip ç ka n n z var m? 9 Fo toğ raf 5. 7: Ka ra ma no lu Meh met Bey in Hey ke li (Ka ra man) 1. fiair, hangi nedenle sitem edip üzülmektedir? 2. Bunun Türk kültüründeki de iflimle bir ilgisi olabilir mi? Nas l? 3. Karamano lu Mehmet Bey kimdir ve flair onu neden aramaktad r? Biliyorsan z arkadafllar - n zla paylafl n z. 109

110 B. Türk kültürünün di er kültürlerden farkl olan özelliklerini söyleyiniz. Bunlar tahtaya yaz n z ve hepsine birer örnek veriniz. Yazd klar n z n toplumun gelece ine ne gibi katk lar olabilece ini tart fl n z. C. Resim 5.3 ü inceleyerek bununla ilgili sorular yan tlay n z. 1. Resimde türk kültürü ile ilgili ögeler nelerdir? 2. Resmin yap ld dönemin koflullar hakk nda neler söyleyebilirsiniz? 3. Söyledi iniz koflullar n sanatç lar etkilemesinin nedeni ne olabilir? Re sim 5. 4: Ata türk e s tik bal, Ru hi Arel, 1927 Ç. KÜL TÜ RE L fi K N KAV RAM LAR TEMEL KAVRAMLAR Po pü ler kül tür Bas k n kül tür Kül tür flo ku Kül tür len me Kül tür lefl me Kül tü rel özüm se me Kül tür mer kez ci li i Ya ban c kül tür hay ran l Kül tü rel gö re li lik Kültür emperyalizmi Kültürel yozlaşma KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ve 111. sayfada verilen görselleri in ce le yi niz, ön bil gi le ri niz den de ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. 1. Char li e Chap lin (Çar li Çap lin), dün ya üze rin de film le ri nin gös - te ril di i her ül ke de in san la r n hay ran l n top lar. ki kez Os car (Os kar) Ödü lü ka za nan sa nat ç, fiar lo tip le me si ile dün ya ça p n da ün ka za - n r. Vü cut di li nin ön plan da ol du u, oyun cu la r n yap t k la r ha re ket - ler le iz le yi ci yi gül dür me ye ça l fl t bir ko me di tü rü nün ba fla r l oyun - cu la r n dan olan Chap lin, po pü ler kül tür öge si dir. Siz ce bu nun an la m ne ola bi lir? 2. Lit van ya l ö ren ci ler, Afyonkarahisar da şekerleme yapmayı ö - ren mek için ül ke mi ze gel mek te dir ler. So nuç ta, Türk kül tü rün den öge - ler al mak ta, on lar da gel dik le ri böl ge de ki in san la r et ki le mek te dir ler. Yu ka r da ki ola ya ben zer bir ör nek de siz ve ri niz. Fo toğ raf 5. 8: Lit van ya l ö ren ci ler Afyonkarahisar da Fo toğ raf 5. 9: Char li e Chap lin (Çarli, Çaplin) 110

111 3. Fo to raf 5.10 da gör dü ü nüz ö ren ci ler, ken di le ri ni ya ban c bir kül tür de bul duk la r n da ne - le ri ya d r ga m fl ve ne ler his set mifl ola bi lir ler? 4. Fo to raf 5.11 de gör dü ü nüz ki fli ler, Po lo nez köy de ya fla mak ta d r lar. 18. yüz y l n ikin ci ya r s n - da Po lon ya dan Tür ki ye ye göç et mifl ler dir. Yer lefl tik le ri böl ge de ki Türk ai le ler le et ki le flim içi ne gir mifl - ler, so nuç ta ya fla d k la r böl ge de ne Po lon ya ne de Türk kül tü rün de ol ma yan ye ni dav ra n fl örün tü le ri or - ta ya ç k m fl t r. Yu ka r da ki olu flu ma bir ör nek de siz ve ri niz. 5. Be ne dict (Be ne dik) e gö re Kül tür, bü yül tü le rek ek ra na yan s t l m fl bi rey sel psi ko lo ji dir. 10 Bu söz, kül tü rün han gi özel li i ni vur gu la mak ta d r? Fo toğ raf 5. 10: Yurt d fl n da oku yan Türk ve ya ban c ö ren ci ler Fo toğ raf 5. 11: Po lo nez köy de e len ce Kül tü re, ya ban c öge ler al n ma l m d r yok sa kül tür tüm öz gün lü ü ile ol du u gi bi kal ma l m d r? Ö ren ci ler, yu ka r da ki se çe nek ler den han gi si ni des tek le dik le ri ni dü flü ne cek ler dir. Ay n dü flün ce de olan lar dan dör der ki fli lik iki grup olufl tu ru la cak t r. Ha z r lan ma sü re si bir haf ta, mü na za ra sü re si 30 da ki - ka d r. Grup lar da ki ki fli ler, ko nu yu ken di ara la r n da bö le rek ha z r la ya cak lar ve et kin li i ders ki ta b n n ek - ler bö lü mün de yer alan grup de er len dir me for mu ile de er len di re cek ler dir. A. Afla da kül tü re ilifl kin ba zı kavramlar ve 112. sayfada bunların ta n m la r ve ril mifl tir. Met ni oku ya - rak bu kav ram la r il gi li ol duk la rı aç k la ma la r n ba şı na ya z n z. Ta n m la r n alt bö lü mü nü bu kav ram larla ilgili bi rer ör nek ve re rek ta mam la y n z. kül tü rel özüm se me, kültür emperyalizmi, ya ban c kül tür hay ran l, kültür yozlaşması, po pü - ler kül tür, kül tür mer kez ci li i, kül tür lefl me, bas k n kül tür, kül tür flo ku, kül tü rel gö re li lik, kül tür - len me 111

112 ..., bel li bir dö ne min top lum sal inanç ve de er le ri ni yan s t r. Bir ürün ya da ol gu nun bu kap sa ma gir me si için çok yay g n ol ma s ve ben zer le ri ara s n dan öz gür ce se çil me si ge re kir. Olu fla bil me si çok sa y da in san, pa ra ve ge lifl mifl ile ti flim ola nak la r na ba l d r. Kalıcı değildir ve hızlı tüketilir. Ör ne in......, kül tür lefl me nin bir top lu mun di e ri ni yut ma s, sin dir me si so nu cu - na var ma s d r. Ör ne in......, bir top lu mun alt kül tür le ri nin ya da bafl ka top lum la r n kül tür le ri nin top lu mun as l kül tü rüy le et ki le flim de bu lun ma s so nu cu, bun lar da var ol ma yan ye ni bir bi le fli min or - ta ya ç k ma s d r. Ör ne in......, bir toplumun kültürüne, başka toplum ya da toplumların kültüründeki kimi maddi ve manevi ögelerin o kültürün uyumlu bütünlüğünü bozacak biçim ve ölçülerde girmesidir. Ör ne in......, ken di kül tür or ta m n dan bafl ka bir kül tür or ta m na ka t lan bi rey le - rin ya fla d k la r bu na l m ve uyum suz luk du ru mu dur. Ör ne in......, ken di kül tü rü nün stan dart la r n mer kez al p di er kül tür le ri bu stan - dar da gö re yar g la mak t r. On la r, ken di kül tü rü ne ben ze me ye ça l fl t k la r oran da uy gar, ile ri ve olum - lu kar fl la mak t r. Ör ne in......; yaygın olan, diğer kültürleri etkisi altına alıp onları etkileyen kültürdür. Ör ne in......, kül tü rel ya y l ma sü re ciy le ge len mad di ve ma ne vi öge ler le bafl ka kül tür den bi rey ve grup la r n, bel li bir kül tü rel et ki le fli me gir me si ve kar fl l k l et ki le flim so nun da her iki - si nin de de ifl me si du ru mu dur. n sa n n bafl ka top lum lar dan ö ren dik le ri ni ya da bir top lu mun di e - rin den al d öge le ri kap sar ve fark l top lum la r n kar fl l k l ola rak bir bi rin den et ki len me si dir. Ör ne in......, güçlü ülkelerin güçsüzleri etkilemesi ya da kültürün bir tür siyasal propaganda ve kültürel sömürü arac gibi kullan lmas d r. Ör ne in......, her kül tür, uy gar l k ve ya flam bi çi mi nin ken di için de de er li ol du - u, kim se nin on la r yar g la ma ya da hi ye rar flik bir dü zen içi ne oturt ma hak k yok tur dü flün ce si ni te - mel al r. Bu yak la fl ma gö re her kül tür, ken di ko flul la r ve öl çü le ri çer çe ve sin de de er len di ril me li dir. Ör ne in

113 ..., ken di kül tür öge le ri ni kü çüm se yip ya ban c bir kül tü rün öge le ri ne hay ran l k duy ma, öy kün me dir. So nu ise ya fla nan top lu mun kül tür em per ya liz mi ne he def ol ma s, ya - fla n lan kül tü rün hay ran olu nan kül tür için de özüm sen me si, yok olup yit me si dir. Ör ne in... Ata türk ün afla da ki sö zü nü oku ya rak ö ren di i niz kav ram lar aç s n dan de er len di ri niz. Bu tu tu mun so nuç la r n n ne ler ola bi le ce i ni tar t fl n z. Me de ni ye tin ne ol du u nu hep bafl ka bafl ka ta rif eden ler var d r. Ben ce me de ni ye ti hars tan ay r mak güç tür ve ge rek siz dir. Bu gö rü flü mü aç k la mak için hars ne de mek tir, ta n m la ya l m. Hars, in san top lu - mu nun dev let ha ya t n da, dü flün ce ha ya t n da ve eko no mik ha yat ta ya pa bi le ce i fley le rin top lu so nu cu - dur. Bir mil le tin me de ni ye ti de nil di i za man da hars na m al t n da say d m in san top lu mu nun dev let, dü flün ce ve eko no mik ola rak üç tür fa ali ye tin den bafl ka bir fley dü flü nü le mez. 11 Her mil le tin ken di ne mah sus ge le ne i, ken di ne gö re mil lî özel lik le ri var d r. Hiç bir mil let, bir di er mil - le tin tak lit çi si ol ma ma l d r. Çün kü böy le bir mil let, ne tak lit et ti i mil le tin ay n gi bi olur ne de ken di mil - li ye ti için de ka la bi lir. 12 D. TOP LUM LA RIN KÜL TÜ REL TU TUM LA RI TEMEL KAVRAM KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Hofl gö rü Afla da ki gör se li in ce le yi niz. Ön bil gi le ri niz den de ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. 1. Re sim de Kris tof Ko lomb un Ame ri - ka ya ge li fli gö rü lü yor. Bu ta rih te k ta n n top lam nü fu su nun yüz mil yon do la y n da ol du u sa n l yor du. Nü fu sun yüz de dok - san be fle va ran bö lü mü, Av ru pa l lar la kar - fl lafl ma la r n n üze rin den da ha iki yüz y l geç me den yok ol mufl tur. Bu sa y y dört te bir ora n na in dir sek bi le yi ne Ame ri ka n n kefl fe dil me siy le in san l k en bü yük soy k r m tra je di si ni ya fla m fl de mek tir. 13 Yu ka r da ki kül tü rel tu tum ör ne i ni sor gu la y n z. Re sim 5. 5: Kris tof Ko lomb un Ame ri ka ya ge li fli, ABD Kon gre Kü tüp ha ne si 2. Tho mas Pai ne (Ta m s Peyn) Be nim ül kem dün ya d r, tüm in san lar be nim kar - de flim dir. 14 der ken ne yi vur gu la ma ya ça l fl m fl t r? 3. Bu söz do rul tu sun da 1. sorudaki kül tü rel tu tum ör ne i ni ye ni den de er len di ri niz. 4. s pan ya da yo un ola rak dü zen le nen bo a gü refl le rin de ma ta dor ola rak ad lan d r lan ki fli, ön ce - den yorgun düşürülmüş olan bo a y öl dü rür. s pan yol la r n zevk le iz le dik le ri bu gös te ri, fark l kül tür den in san lar ta ra f n dan na s l de er len - di ri lir? Sizce böyle bir değerlendirme doğru mudur? 113

114 Kül tü re ya ban c öge ler al n ma l m d r yok sa kül tür tüm öz gün lü ü ile ol du u gi bi kal ma l m d r? Ö ren ci ler, yu ka r da ki ko nu da 30 da ki ka sü re cek bir mü na za ra ya pa cak lar d r. Se çi le cek bir jü ri, grup - la r ders ki ta b n n ek ler k s m n da ki de re ce li pu an la ma anah ta r ile de er len di re cek tir. Ay r ca gru bun ye - ter li lik dü ze yi ay n bö lüm de ki grup de er len me for mu 1 ve grup ta ki her ö ren ci nin de er len dir me si grup de er len dir me for mu 2 ile ya p la cak t r. Her grup üye si, ha z r la d met ni oku ma ya cak, an la ta cak - t r. Mü na za ra bit tik ten son ra afla da ki so ru lar ya n t la na cak, her iki se çe ne in de güç lü ve za y f yön le ri hep bir lik te ye ni den de er len di ri le cek tir. 1. Kül tür ler ara s et ki le flim den ka ç n mak müm kün ola bi lir mi? 2. Siz ce kültürler arası et ki le fli min s n r ne ol ma l d r? 3. Kül tü rel özüm se me nin top lum aç s n dan so nuç la r ne ler ola bi lir? PERFORMANS GÖREV Befl gru ba ay r l n z. Her gru bun 9, 10, 11, 12, 13. yüz y l ve son ra s n seç me si ni sa la y n z. Seçtiğiniz yüz y l da ya fla yan önem li Türk ve s lam dü flü nür le ri nin kül tü re ne gi bi kat k lar da bu lun duk la r n içe - ren bi rer su nu ha z r la y n z. Bu nu ya par ken ön ce o yüz y l da ya fla yan önem li dü flü nür le rin ad la r n ve il - gi len dik le ri ko nu la r ö re ni niz. Son ra kül tü re yap t k la r kat k la r be lir ti niz. Ça l fl ma ya bafl la ma dan ön ce bir ça l fl ma pla n ha z r la ya rak han gi kay nak ve ki fli ler den ya rar la na ca - n z be lir le yi niz. Ça l fl ma y ya par ken ya z l ve gör sel ma ter yal den ya rar la na bi lir si niz. Öne ri ler de bu lu - nur ken ken di ni ze öz gü dü flün ce ler de ge lifl ti ri niz. Ça l fl ma n z n ya z l k s m n el ya z n z la ha z r la y n z, an - la t m bi çi mi ne ve ya z m ku ral la r na dik kat edi niz. Ya rar lan d n z kay nak la r be lir ti niz. Ça l fl ma n z, ki ta - b n z n ek ler bö lü mün de bu lu nan de re ce li pu an la ma öl çe i, grup de er len dir me for mu 1-2, ak ran ve öz de er len dir me form la r y la de er len di ri niz. Ha z r l k sü re niz bir haf ta d r. Afla da başlayıp 115. sayfada devam eden met ni oku yu nuz. Aynı sayfalarda yer alan bil gi no - tu nu da göz önü ne ala rak so ru la r ya n t la y n z. Pa kot lar Ken ya da ya fla yan Pa kot Ka bi le si nin nü fu su k rk bin do lay la r n da d r. Ka bi le hal k, ya fla m n bü - yük ve kü çük bafl hay van ye tifl ti ri ci li i ile sür dü rür. Ay r ca sü pür ge otu gi bi ba z ürün ler ye tifl ti rir. Bafl - l ca il gi ve et kin lik alan la r s r ye tifl ti ri ci li i dir. Dil - le rin de bu hay van la il gi li ge nifl bir söz cük da ar c - var d r. Pa kot lar, s r la r bi rer gü zel lik sim ge si ola rak gö rür ler. Ka mar ad ve ri len bir bo a cin si, ç n g rak lar la süs le nip ad na ya k lan flar k la r n efl li - in de ki bir tö ren le kut sa n r. Pa kot lar da zen gin lik, Farklı Kültürlerin Değerlendirilmesi Her top lu mun ken di ne öz gü bir kül tü rü var d r. Bu kül tü rün öge le ri nin bü yük bö lü mü bir bi rin den çok fark l d r. Bir kül tü rün in sa n n n, bafl ka kül tü rün öge le ri ni ken di al fl k n ol du u kav ram sal çer çe ve - ye bafl vu ra rak an la ma s müm kün de il dir. Bu ne - den le ya p la cak en bü yük ha ta, bafl ka kül tür le ri ken di kül tür öl çüt le ri ne gö re yar g la mak t r. Kül tü - rel gö re li lik il ke si ge re in ce her kül tür, uy gar l k ve ya flam bi çi mi nin ken di için de de er li ol du u ka bul edil me li, kim se nin on la r yar g la ma ya da hi ye rar - flik bir dü zen içi ne oturt ma hak k n n ol ma d bi - lin me li dir. Çün kü her han gi bir kül tür de ki in san dav ra n fl la r, yal n z ca o kül tü rün te mel var sa y m la r 114

115 ki fli nin sa hip ol du u s r sa y s, ke çi ler ve ki mi za - man da top rak mül ki ye ti ile öl çü lür. Bir bo a, yak - la fl k on befl ke çi ye efl de er dir. Genç bir er kek, tö ren ler le ye tifl kin ler ara s na ka bul edi le ce in de, sa vafl ç lar gü nah la r n dan ar n d r la ca n da, kom flu ka bi le ler le ba r fl gö rüfl - me le ri ya p la ca n da, ce na ze tö ren le rin de hep bir bo a kur ban edi lir ve eti ye nir. S r eti ve süt kut - sal d r. An cak her iki si nin de el de edil di i gün ye - nil me si ya sak t r. Dü ün tö ren le rin de ge lin süt, bal ve hay van güb re si ka r fl m sü rü le rek kut sa n r. Ev - li li in ge çer li ol ma s için ge rek li olan ge lin çe yi zi - nin de e ri, ge ti ri len s r sa y s y la öl çü lür. Böy le - ce s r ye tifl ti ri ci li i, top lum da ser ve tin, sos yal ko nu mun ve eko no mik et kin lik le rin oda n olufl - tu rur. Ya sal ce za la r n öden me sin de de ay n il ke ge çer li dir. Pa kot lar için ya fla m n böy le si ne önem li bir par ça s olan s r lar, es te tik be e ni ve duy gu - sal ba lan ma ya da te mel olufl tu rur. Gö rü lü yor ki s r ye tifl ti ri ci li i, Pa kot top lu mu nun te mel bü tün - lefl ti ri ci öge si dir. S r la r ol ma say d Pa kot kül tü - rü bir an da çö zü lür, yok olur du Pa kot kül tü rü nü için de ya fla d n z kül tü - re gö re de er len di ri niz. Böy le bir de er len dir - me siz ce do ru mu dur? Ne de ni ni aç k la y n z. 2. Pa kot kül tü rü nü bir de ken di fi zik sel ve top lum sal ko flul la r için de de er len di ri niz. ve de er ler sis te mi için de an la fl la bi lir ya da tar t fl - la bi lir. Bafl ka kül tür ler de ya fla yan in san la r n dav ra - n fl la r n, ah la k n, on lar ca ne yin do ru, ne yin yan l fl, ne yin ya p la bi lir, ne yin ya sak ol du u nu de er len di - rir ken o kül tü rün ko flul la r n dik ka te al ma l y z. Çün - kü kül tür de ki her nes ne ya da her dav ra n fl, o kül tü - rün in san la r n n mad di ya da duy gu sal ge rek si nim - le ri ile bel li bir öl çü de ilin ti li dir. Bu yüz den so ru la cak so ru, Söz ko nu su olan kül tü rel öge le rin o kül tür için ifl lev sel an la m ne dir? ol ma l d r. O za man, bu öge - le rin söz ko nu su top lum da in sa n n, ev re nin, iyi lik ve kö tü lü ün do a s na ilifl kin be lir li te mel de er ler ve sa y ltılar çer çe ve sin de süz geç ten ge çi ril mifl ol du u - nu gö rü rüz. Fo toğ raf 5. 12: Pa kot Ka bi le si nde dü ün E. KÜL TÜR LER ARA SI ET K LE fi M VE KÜL TÜ RÜ MÜZ TEMEL KAVRAM Kül tür ler ara s et ki le flim KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki met ni oku ya rak bun dan kül tür le il gi li han gi so nu - ca ulafl t n z söy le yi niz ve 116. sayfadaki soruları yanıtlayınız. Amerikan Vatandafl n n Bir Günü Ame ri kan va tan da fl m z, Ya k n Do u ör ne i ne gö re ya p lan fa kat Ame ri ka ya geç me den ön ce Ku - zey Av ru pa da de i flik li e u ra m fl olan bir ya tak ta uya n r. Hin dis tan da ye ti flen pa muk tan ve ya Ya k n Do u da el de edi len ke ten den, yün den ya da Çin de bu lun mufl olan ipek ten ya p l m fl çar flaf la r üze - rin den atar. Bü tün bu ku mafl lar, Ya k n Do u da bu lu nan sü reç ler le e ril mifl ve do kun mufl tur. Ame ri - ka n n do u sun da ki or man lar da ya fla yan K z l de ri li le rin ma ko sen le ri ni aya na ge çi re rek bi çim ve bi le - fli mi son za man la r n Av ru pa ve Ame ri kan bu lu flu olan ban yo ya yol la n r. Hin dis tan a öz gü bir ça ma fl r tü - rü olan pi ja ma la r n ç ka ra rak es ki Gal ya l la r n (Av ru pa da ya fla yan es ki bir ka vim) ica d sa bun la y ka n r. Son ra, Sü mer ve ya es ki M s r a öz gü bir din sel tö ren den al n d sa n lan t rafl fas l na ge çer. 115

116 Ya tak oda s na dö nün ce Gü ney Av ru pa ti pin de ki san dal ye den giy si le ri ni ala rak gi yin me ye bafl lar. As - ya step le rin de ki gö çe be le rin de ri giy si le rin den ge lifl ti ri len el bi se le ri ni gi yer, es ki M s r da ki sü re ce uy - gun ola rak ku ru tul mufl de ri den ya p lan ve kla sik Ak de niz uy gar l k la r n dan ör nek al n m fl pa buç la r n aya na ge çi rir, ya ka s na 17. yüz y l H r vat la r n n kul lan d fla l n kü çül tül müfl bir ka l n t s olan par lak renk li bir ku mafl par ça s n sa rar ve ba lar. Kah val t ya git me den ön ce, M s r da ya p l m fl olan bir cam par ça s na, ay na ya göz atar, e er ya mur ya yor sa ayak ka b s n n üs tü ne Or ta Ame ri ka K z l de ri li le rin - ce kefl fe di len las tik ten ya p l ma aya bü tü nüy le sa ran flo son la r n gi yer ve Gü ney do u As ya da bu lun - mufl olan flem si ye si ni al r. Ba fl na da As ya step le ri ne öz gü ke çe den ya p l m fl flap ka s n ge çi rir. Kah val t ya gi der ken ga ze te al mak üze re du rur ve Lid ya ica d olan pa ra ile be de li ni öder. çe ri gir - di i lo kan ta da ise bafl ka bafl ka yer ler den ödünç al n m fl bir sü rü fley le kar fl la fl r. Ta ba Çin de bu lun - mufl se ra mik ten ya p l m fl t r. B ça ilk kez Hin dis tan da el de edi len bir ala fl m olan çe lik ten dir. Ça ta l bir Or ta Ça tal yan bu lu flu, ka fl ise Ro ma kö ken li dir. Kah val t s na Do u Ak de niz de ye ti flen bir por ta - kal ve ya bir di lim Af ri ka ka vu nu ile bafl lar. Bun la r n ya n n da bir Ha be flis tan bit ki si olan kah ve si ni kre - ma ve fle ker le ka r fl t ra rak içer. fie ker ilk kez Hin dis tan da kul la n l m fl t r. Kah ve si ni bi ti rin ce Ön Asya da ye tifl ti ril mifl olan bu day dan s kan di nav tek ni i ile ya p lan göz le me ve kek le rin yen me si ne s ra ge lir. 16 (Kısaltılmıştır.) 1. Uy gar l k her han gi bir top lu ma ait de il dir. Ak si ne in - san l n or tak ma l d r. Uy gar l n gel mifl ol du u flu an ki du - rum Av ru pa n n in san l k ta ri hin de çok kü çük bir sü re olan bir kaç yüz y l l k kat k s y la aç k la na maz. Uy gar l k, Türk le rin ve di er ge lifl mek te olan ül ke le rin de ya p m na ka t l d or - tak bir sü reç tir. 17 Yu ka r da ki söz, uy gar l n han gi özel li i ni vur gu la - mak ta d r? 2. At n kul la n m n n MÖ 2000 y l la r n da bafl la d sa n l mak - ta d r. Hun sü va ri le ri nin bin di i, Al tay l la r n bes le di i at cin si, h z yap ma ya uy gun ola n y d. Sa vafl at, MÖ 1200 ler de Ara - bis tan a ve Sah ra ya ya y l d. At la ve at n yay g n lafl ma s y la il - gi li ne ka dar bel ge var sa tü mü de Türk ler le il gi li dir. 18 Bu ör ne i, yu ka r da ki söz do rul tu sun da de er len di ri niz. Re sim 5. 6: Hun sü va ri si (Sentinel Grup, Kanada) Afla da ki Ata türk le il gi li an y oku yu nuz ve 117. sayfadaki so ru la r ya n t la y n z. Y l An ka ra, önem li bir ko nu u nu a r la ma ya ha z r la n r. ran fia h R za Peh le vi Tür ki ye ye ge - le cek tir. Ata türk, ha z r l k lar la ya k n dan il gi le nir ken Bir Türk ope ra s ya pa ca z. der. Çev re sin de ki ler flafl k n d r. Ya za r m z, bes te ci miz, ko ro muz, sa nat ç m z, or kes tra m z yok. di ye iti raz eder ler. Ama Ata - türk önem li ko nu u için ya z la cak ve bes te le ne cek ope ra n n ko nu su nu ken di si be lir ler. Bu eser, ran l - la r n fieyh na me sin den esin le ne rek olufl tu rulacak bir opera olacaktı. Mü nir Hay ri Ege li ope ra y ya zar. Bes te ci ise Pa ris e mü zik e i ti mi ne gön de ri len Ad nan Say gun ola - cak t r ve önün de bir ay za man var d r. So nun da ilk Türk ope ra s olan Öz soy or ta ya ç kar. Ça la cak or - kes tra n n yay l saz lar gru bu s tan bul dan, ko ro su no ta bi le bil me yen An ka ra ö ren ci le rin den olu flur. Ope ra, 19 Ha zi ran 1934 ge ce si iki dev let ada m n n önün de sah ne le nir. Ata türk cofl ku su nu flöy le di le 116

117 ge ti rir: Bu bir dev rim ha re ke ti dir. Ope ra da va rıl mak is te ni len ana fi kir, yüz yıl lar bo yun ca Türk ve İran ın dost ol du ğu dur. Des tan da ha ka nın ikiz oğul la rı doğ duk la rın - da bir bir le rin den ay rı lır. An cak yıl lar son ra bu lu şup kar deş ol duk la rı - nı an lar lar. Ese rin so nun da sah ne de ki oyun cu lar kar deş ler den bi ri nin adı geç ti ğin de Ata türk ü, di ğe ri nin adı geç ti ğin de İran şa hı nı işa ret eder ler. Ope ra so na er di ğin de iki dev let baş ka nı, Türk-İran dost lu ğu - nun te me li ni atar lar. 19 (Özetlenmiştir.) 1. Ata türk, ilk Türk ope ra sı nın ko nu su nun ne den bir İran des - ta nı ol ma sı nı is te miş tir? 2. Ata türk ün bu tu tu mu nu kül tür ler ara sı et ki le şim açı sın dan na sıl de ğer len di ri yor su nuz? 3. Oku du ğu nuz anı dan ha re ket le kül tü rün ulus la ra ra sı ro lü ile il gi li han gi çı ka rım da bu lu na bi lir si niz? Fo toğ raf 5. 13: Ata türk ve ran fia h R za Peh le vi (1934) A. Afla da ki met ni oku yu nuz ve 118. sayfadaki bil gi no tun dan da ya rar la na rak kül tür de er le ri miz aç - s n dan de er len di ri niz. B. Ta ri hi miz den ben zer bir ör nek bi li yor sa n z bu nu ar ka dafl la r n z la pay la fl n z. Hoflgörü Ana do lu da Sel çuk lu lar la bafl la yan ve Os man l Dev - le ti nde de vam eden hofl gö rü sa ye sin de dir ki si ya sal s - n r la r gi de rek ge nifl le yen im pa ra tor luk, in san la r n din ve rk ay r m gö zet mek si zin bir ara da ya fla d k la r bir gü ven or ta m na dö nüfl müfl tür. Fa tih Sul tan Meh met dö ne mi, hofl gö rü de ça n aflan bir dö nem ol mufl tur. Hris ti yan - l an la ma ya ça l flan sul tan; Or to doks ve Ka to lik kiliselerine ve Ya hu dilere ye ni den ör güt le nip et kin lik le ri ni sür - dür me ola na ta n m fl t r. Sa ra y n da pek çok bi lim in sa - n ve sa nat ç y ba r n d r m fl t r. Ya ban c la r n din le ri ne ve kül tür le ri ne say g gös te ren Fa tih, on la r n dil le ri ni de ö - ren me ye ça l fl m fl, Yu nan ca ve S rp ça ö ren mifl tir. Bu ta v r, o y l lar da Hris ti yan Av ru pa da as la gö rül me mifl tir. Ken di le ri ne ya p lan bas k lar dan kur tul mak is te yen s- pan ya da ki Ya hu di ler, en gü ven ce li ül ke ola rak Tür ki - ye yi bul mufl lar ve 1492 de bu ra ya ge lip yer lefl mifl ler - dir. 20 Re sim 5. 7: Fa tih Sul tan Meh met in tal yan res sa m Gen ti le Bel li ni (Gen ti le Bel li ni) ye yap t r d por tre si, 1478, Lon dra Na tio nal Gal lery (Nas yo nal Ga le ri) 117

118 Türk Kültürü Türk kül tü rü, dün ya üze rin de önem li rol oy na m fl t r. Or ta As ya da ya fla yan, gö çe be lik ten yer le flik ya fla ma geç me ye bafl la yan, fle hir ler ku ran, hay van c l k ve ta r m da bel li bir dü ze ye ulafl t bi li nen, ma - den ci lik ten an la yan o dö nem Türk le ri nin zen gin bir kül tü re sa hip ol duk la r bi lin mek te dir. Gök türk ler - den bafl la ya rak Uy gur lar Dö ne min de de kul la n lan on iki hay van l Türk tak vi mi, bel li bir as tro no mi bil - gi si ni ge rek ti ri yor du. Ken di le ri ne öz gü bir ya z ge lifl ti ren Uy gur lar, bu nu kâ t üze ri ne ya z yor lar d. Av - ru pa dan yüz y l lar ön ce ki tap bas ma y da ba flar m fl lar d. s la mi yetin ka bu lün den son ra bu kül tür bi ri ki mi da ha da zen gin lefl ti. s lam kül tü rü, ken di sin den ön - ce ki bü tün bil gi bi ri ki min den et ki len mifl ti. Es ki Yu nan, M s r, Mu se vi ve Hris ti yan kül tür le ri, bu kül tür için de eri mifl ti. s lam kül tü rü, Eme vi ve Ab ba si devletlerinin kat k la r y la s pan ya ya ka dar uza n p ken di - si ne ye ni öge ler ek le di. Ab ba si ler Dö ne min de en par lak y l la r n ya fla yan s lam fel se fe sin de ön de ge - len iki bü yük dü flü nür, Fa ra bi ve b ni Si na, Türk tü. s lam dün ya s n da fel se fe d fl n da ce bir, as tro no mi, t p ve ede bi yat gi bi alan lar da da önem li ge lifl me ler kay de dil di. s lam dün ya s n da ku ru lan do kuz göz le - me vin den üçü Türk le re ait ti. Bun lar dan il ki 11. yüz y l da Me lik flah n İs fa han da kur dur du u İs fa - han Göz le me vi ydi. Di er iki si ise 15. yüz y l n ikin - ci ya r s n da Ulu Bey in kur du u Se mer kant ve II I. Mu rat n kur dur du u s tan bul göz le mev le riy - di. Sel çuk lu lar Dö ne min de Ana do lu da ye fle ren, be lir li bir dü ze ye ula flan dü flün ce ve bi lim or ta m - n dev ra lan Os man l lar, bu nu sür dür mek le ye tin - me di ler. Do u dan ve Ba t dan ge len bil gin le re ku cak aça rak bi lim ha ya t na can l l k ge tir di ler. Fa - tih dö ne min de ge rek Ana do lu bey lik le rin den ge - rek se bafl ka ül ke ler den pek çok bi lim in sa n s- tan bul da top lan d. Bun lar ara s n da Ali Kufl çu özel lik le önem liy di. O; Si nan Pa fla, To kat l Lüt fü ve Sey di Ali Re is gi bi ma te ma tik çi le rin ye tifl me si - ni sa la d. s lam dün ya s n da bi lim ge li flir ken Av ru pa, Haç l se fer le rin de ba fla ra ma d ge nifl le me ola - na n bafl ka alan lar da gi der me ye ça l fl yor du. Avrupa, s lam bi lim ve fel se fe si nin üs tün lü ü nü an la m fl, kur tu lu flun bu fi kir ol gun lu un da ol du - u nu fark et mifl ti. 12. yüz y l da ki çe vi ri fa ali ye ti ile Arap ça bi lim ve fel se fe eser le ri La tin ce ye çev ril - di. Bu uyanışın s tan bul un Türk ler ta ra f n dan fet - hi üze ri ne tal ya ya ka çan bil gin le rin gö tür dü ü eser ler le ta mam lan d ğı ve böylece Rö ne sans ın bafl la d ğı söylenir. Fo toğ raf 5. 14: Ulu Bey in kur du u Se mer kant Göz le me vi, ça n kül tür mer kez le rin den di (Öz be kis tan). Fo toğ raf 5. 15: Sü ley ma ni ye med re se le ri nin dört ta ne si ma te ma tik ve t p ö re ni mi ne ay r l m fl t ( s tan bul). 118

119 PERFORMANS GÖREV Türk ve s lam dü flü nür le ri ile il gi li per for mans gö rev le ri ni grup söz cü le ri, bir ders saa tin de s n fa sun - duk tan son ra kül tür ler ara s et ki le flim de Türk ve s lam dün ya s n n ye ri ni de er len di ri niz. BİLİYOR MUYDUNUZ? HO CA S NAN PA fia Ho ca Si nan Pa fla n n ba ba s H z r Bey, dö ne min ün lü bil gin le rin den di. O, ö re ni mi ne Bur sa da ba - ba s n dan ve Mol la Fe na ri, Mol la Gü ra ni gi bi bil gin ler den ders ala rak bafl la d. Çok ak l l bir ço cuk tu. Her fle yi me rak eder, so rup ö ren me ye ça l fl r d. Du yu or gan la r n n in san la r ya n lt t na ina n r d. Bu inan - c, ba zen ba fl na dert de açar d. Bir gün ye mek yer ken ye mek ka b n n ba k r ol du un dan kufl ku duy - du u nu söy le yin ce da ya na ma yan ba ba s, sof ra y terk et ti. Bu afl r kufl ku cu lu u, ya fl bü yü dük çe ye - ri ni ak l n her fle yi bi le cek güç te ol ma d dü flün ce si ne b rak t. Fa tih in ho ca la r n dan olan Si nan, s tan - bul Sahn Med re se sin de mü der ris lik yap t. Pa di fla h n, ho ca s na duy du u ya k n l k gi de rek art t, ona ve - zir lik ver di. Ar d n dan da onu sad ra zam yap t. Ho ca Si nan Pa fla ya kal sa sul ta n n ho ca s ola rak kal ma y ter cih eder di. Ama sad ra zam l ka bul et - me me si söz ko nu su ola maz d. Ho ca n n sad ra zam l bir y l bi le sür me di. Her fle yi sor gu la y p a r dan al ma s ne de niy le pa di flah ona k z d ve gö re vin den al d. Ya k n olan ki fli le ri de s tan bul d fl na sür dü. Pa - di fla h n bu hak s z dav ra n fl üze ri ne ule ma ayak lan d ve pa di fla ha Ya onu öz gür b ra k r s n ya da biz ki tap la r m z top la y p bu ra y terk ede riz. de di. Bu de mok ra tik ay d n da ya n fl ma s kar fl s n da ça re siz ka - lan Fa tih, Si nan Pa fla y Si liv ri ka d l na ata d. Si nan Pa fla, bi lim ya n n da ede bi yat la da il gi len di. Pek çok Arap ça ve Türk çe ya p t or ta ya koy du. Ya fla m n n son dö nem le rin de ta sav vu fa il gi si ar tan Si nan Pa fla n n en ün lü ya p t la r ara s n da Ta zar ru - at ve Mü na cat sa y la bi lir. 21 KON TROL L S TE S Afla da ve ri len kon trol lis te si ni in ce le ye rek du ru mu nu zu öl çek üze rin de de er len di ri niz. Pu an la r n z top la ya rak bu üni te de ki ek sik le ri niz hak k n da bir fi kir sa hi bi olu nuz ve bun la r ta mam la y n z. Kazanımlar Kül tü rün fark l an lam la r n ay rt eder. Kül tü rün öge le ri ni ana liz eder. Kül tü rün ifl lev le ri nin top lum da ki ye ri ni ve öne mi ni ana liz eder. Kül tü rün top lum sal bü tün lefl me ye kat k s n de er len di rir. Kül tü re ilifl kin kav ram la r bir bir le riy le olan ilifl ki le ri çer çe ve sin de de er len di rir. Kül tür len me ve Kül tür lefl me sü re cin de ken di top lum sal kül tü rü nün öne mi ni fark eder. Top lum la r n kül tü rel tu tum la r n, fark l kül tür le re ba k fl aç la r n sor gu lar. Kül tür ler ara s et ki le flim de ken di kül tü rü nün ro lü nü de er len di rir. Puanlar

120 A. Afla da ki çok tan seç me li so ru la r n do ru ya n t la r n ifla ret le yi niz. 1. Kül tür, top lum la r n ta rih le rin den dev ral d k la r ve ken di le ri nin de kat k da bu lu na rak son ra ki ne sil le - re ak tar d k la r mad di ve ma ne vi un sur la r n bü tü nü dür. Bu kül tür ta n m afla da ki ler den han gi si ne uy gun dur? A. O, çok kül tür lü bir adam d r. B. Kül tür r k olan kö pek ler bir bir le ri ne ben zer. C. Dok tor, bo az kül tü rü yap t r ma m is te di. D. Es ki mo kül tü rü di er kül tür ler den fark l d r. E. Ye ter li kül tü rü ala cak ka dar e i tim gör düm. 2. Yap t r m gü cü az olan, in san la r n bir bi rin den gö re rek uy du u dav ra n fl ör nek le ri dir. Ne sil den ne si le ak ta r lan, top lum sal bir li i sa la yan ve bel li bir yap t r m gü cü ne sa hip olan dav ra n fl ör nek le ri dir. ki cüm le de aç k la ma s ya p lan kül tür un sur la r afla da ki ler den han gi sin de ifa de edil mifl tir? A. Tö re ler, âdet ler B. Örf ler, ge le nek ler C. Gör gü ku ral la r, gö re nek ler D. Âdet ler, örf ler E. Gö re nek ler, ge le nek ler 3. Top lum da mad di kül tür un sur la r, ma ne vi kül tür un sur la r na gö re da ha h z l de i flir. Bu du rum da ma ne vi kül tür un sur la r bu h z l de i fli me uy mak ta za man za man zor la n r. Yu ka r da sö zü edi len du ru mu en iyi ifa de eden kav ram afla da ki ler den han gi si dir? A. Kül tür len me B. Kül tü rel ge cik me C. Özüm se me D. Kül tür em per ya liz mi E. Kül tür flo ku 4. Zi ya Gö kalp e gö re kül tür, hars ve me de ni yet ol mak üze re iki bo yut ta ele al n ma l d r. Hars ve medeniyet pek çok açıdan farklıdır. Bu farklar göz önüne alındığında afla da ki ler den han gi si do ru ka bul edil me li dir? A. Harsın ev ren sel, me de ni ye tin ise ulu sal ol du u B. Hars ve me de ni yet ara s n da et ki le flim ol ma d C. Sü reç için de hars ve medeniyetin bir bi ri ni et ki le di i D. Har s n za man la de ifl ti i, me de ni ye tin de ifl me di i E. Me de ni ye tin hars tan da ha üs tün ol du u 5. n san, bel li bir ül ke de ve bel li bir ai le or ta m n da dün ya ya ge lir. Ye ni do an ço cuk, ai le sin de kül tü - rü ha z r ola rak bu lur. Ön ce an ne ba ba, ya k n la r ve kom flu lar la et ki le fli me ge çe rek dav ra n fl ka l p - la r n ö ren me ye bafl lar. Ör ne in, Tür ki ye de de il de s pan ya da, M s r da ya da Hin dis tan da do - mufl ol say d k o ül ke le rin di li ni ko nu flur, inanç la r na ba la n r, ora da ki in san lar la ben zer al fl kan l k - lar edi nir, de er ler ka za n r d k. Bu par ça dan ha re ket le afla da ki yar g lar dan han gi si ne ula fl la bi lir? A. Kül tür, bir top lu mu di er le rin den ay ran özel lik le ri içe rir. B. Top lum sal da ya n fl ma n n te mel le ri kül tür le at l r. C. Kül tür, bi rey le rin ih ti yaç la r n kar fl la ya rak on la r do yu ma ulafl t r r. D. Kül tür, da ha çok ide al ku ral lar dan ve dav ra n fl ka l p la r n dan olu flur. E. Bi rey, için de do up bü yü dü ü top lu mun kül tü rü nü be nim ser. 120

121 6. Afla da ki ler den han gi si, top lum sal ya p için de bir çok ifl le ve sa hip olan kül tü rün bu ifl lev le - rin den bi ri de il dir? A. Top lu mun de er le ri ni ge le cek ku flak la ra ak tar mak B. Top lu mun üye le ri ara s n da da ya n fl ma y sa la mak C. Top lu mun di er top lum lar dan ay rt edil me si ni sa la mak D. Top lum için de ki fark l kül tür ya p la r n güç len dir mek E. Top lum de er le ri ni bü tün lefl ti rip de va m n sa la mak 7. Top lu mun kül tü rüy le ai le sin de ta n flan in san, de er ve norm lar ara c l y la ken di sin den na s l dav - ra n l ma s n n is te nil di i ni ö re nir. Za man için de yal n z bun la ra uy mak la kal maz, ken di si de on la ra kat k da bu lu nur ve kül tü rü zen gin lefl ti rir. Böy le ce kül tür, her bi re yin bir tu la koy du u ama bu tu - la la r n s m s k bir bi ri ne ba lan d güç lü bir ya p ola rak or ta ya ç kar ve ko ru nur. Bu na gö re afla da ki ler den han gi si nin söy len me si yan l fl olur? A. n san, kül tü rü top lum sal lafl may la ö re nir. B. n san, top lum sal de ne ti mi ai le sin de ö ren me ye bafl lar. C. n san, top lu mun kül tü rü ne de rin den ba l d r. D. Top lum sal bü tün lefl me kül tü rü olufl tu rur. E. Kül tür, in san la r n kat k la r y la zen gin le flir. 8. Gü nü müz de Ana do lu da ko nu flu lan Türk çe, Hun lar ve Uy gur lar dö ne min de kin den fark l d r. Bu du rum, kül tü rün han gi özel li i için bir ör nek olufl tu rur? A. De er ve norm lar dan olufl ma B. Top lum dan top lu ma de ifl me C. Bi re yin ya flam bi çi mi ni et ki le me D. Sa nat, dil ve ede bi ya t kap sa ma E. Ay n top lum da za man la de ifl me 9. Gü nü mü zün be e ni len flar k la r, mü zis yen le ri, tö ren le ri, kah ra man la r, yü celt tik le ri hep po pü ler kül - tür kap sa m n da d r. Po pü ler kül tür de top lu mun te mel e i lim le ri ni ve dün ya ya ba k fl aç s n bu lu ruz. Po pü ler kül tür için afla da ki ler den han gi si nin söy len me si yan l fl olur? A. Ça n ve dö ne min be e ni le ri ni yan s t r. B. Top lu mu de il, in cel mifl es te tik zevk le ri yan s t r. C. Ge nel lik le ti ca ri amaç l d r ve kâr sa lar. D. Bi rey ler, ge nel de bu ürün le ri sor gu la ma dan se çer. E. Ge nel de ha yal ci ve ger çek ler den ka ç fl yan l s d r. 10. Ül ke miz de 1980 son ra s h z la ya y lan ara besk mü zik ol gu su, Türk ve Arap mü zi i nin et ki le fli mi so - nu cu or ta ya ç k m fl, her iki kül tür de de yer al ma yan bir mü zik tü rü dür. Bu du rum, afla da ki kav ram lar dan han gi si için bir ör nek olufl tu rur? A. Kül tür len me B. Kül tür lefl me C. Kül tü rel yoz lafl ma D. Özüm se me E. Bas k n kül tür 121

122 11. Türk kül tü rü nün pey nir li, k y ma l pi de le ri nin ye ri ni günümüzde ham bur ger ler, piz za lar al m fl t r. Bu ürün le ri sa tan ma a za zin cir le ri ül ke mi zin dört ta ra f n sar m fl t r. Ço u kez genç ler, bu ürün le ri be - en me se ler bi le ye mek te dir ler. Bu du rum afla da ki ler den han gi si nin var l n n bir gös ter ge si dir? A. Top lum sal de ne ti min az l n n B. Ya ban c kül tür hay ran l n n C. Kül tü rün za man la de ifl ti i nin D. Kül tür ler ara s et ki le fli min E. Kül tür le rin bir bi rin den fark l ol du u nun 12. Av ru pa l la ra gö re Ba t kül tü rü nün öte sin de ya fla yan in san, ken di si ne önem ver me yen in san d r. Bir bi rey de il dir ve il ginç be ce ri le re sa hip ola maz. Tek ba fl na ayak ta ka la maz; p s r k, çe kin gen ve ki - fli li i ge lifl me mifl bir in san d r. Bu tu tum, afla da ki kav ram lar dan han gi si ne bir ör nek olufl tu rur? A. Bas k n kül tür B. Kül tür yoz lafl ma s C. Kül tür mer kez ci li i D. Po pü ler kül tür E. Kül tür lefl me 13. Çin, Ara bis tan, Ro ma ve Yu na nis tan da en ta ri gi yi lir ken Türk ler ce ket ve pan to lon gi yi yor lar d. Bu böl ge ler de di kifl ve dü me bi lin mez ken Türk ler bun la r bi li yor lar d. Çün kü Türk ler bi ni ciy di ler. Ce - ket ve pan to lon da bi ni ci giy si le riy di. Av ru pa, Türk ler le ilifl ki de bu lun duk tan son ra ce ket ve pan to - lo nu ö ren di. Ke çi ve s r de ri sin den ya p lan çiz me de Türk le re ait bir gi yim efl ya s y d. Bu du rum, afla da ki ler den han gi si ne bir ör nek olufl tu rur? A. Kül tür len me ve kül tür lefl me sü re cin de Türk top lu mu önem li bir ye re sa hip tir. B. Es ki Türk top lu mu, uy gar l k aç s n dan gü nü müz de kin den çok öte dey di. C. Mad di kül tür un sur la r ile ma ne vi kül tür un sur la r ay n h z da de i fle mez. D. Kül tür un sur la r za man la ve top lum dan top lu ma de i flik lik gös te rir. E. Es ki Türk top lum la r, d fla ka pa l ve fark l kül tür ler le et ki le flim den yok sun du. 14. Fa tih Sul tan Meh met in s tan bul da ki ya ban c grup lar la dost ça ilifl ki ler kur ma s, Ga la ta da ki Flo ran - sa l la r n e len ce le ri ne ka t l ma s o dö nem de ge nifl yan k lar uyan d r m fl t. Fa tih in bu dav ra n fl la r, afla da ki ler den han gi si nin bir gös ter ge si dir? A. Di er kül tür le ri Türk kül tü rü stan dart la r na gö re de er len dir di i nin B. Ken di kül tü rü nü kü çüm se yip ya ban c kül tür le re hay ran l k duy du u nun C. Hofl gö rü lü olup ken di sin de bafl ka kül tür le ri yar g la ma hak k bul ma d n n D. Fark l kül tür le ri Türk kül tü rü po ta s için de eri te rek yok et me ye ça l fl t n n E. Fark l kül tür ler le ilifl ki de bu lu nup on la r n de er le ri ni be nim se me is te i nin 122

123 15. b ni Si na n n t p la il gi li ese ri, bir kaç yüz y l Av ru pa da tek bafl vu ru kay na ola rak gö rül müfl tür. Ba t dün ya s, on ta ban l sa y sis te mi ni Ha rez mi nin ese riy le ta n m fl t r. Na si rüd di ni Tu si, Ök lid d fl geo - met ri le rin ku rul ma s na ze min ha z r la m fl t r. Ulu Bey in y l d z lar ka ta lo un dan Gre en wich (Gıriniç) Göz le me vi nin ku ru cu su bi le ya rar lan m fl t r. Ca bir b ni Hay yan, ele ment fik ri nin ge lifl me si ne kat k - da bu lun mufl tur. b ni Ne fis, 16. yüz y l dan çok ön ce kü çük kan do la fl m n dan söz et mifl tir. Yu ka r da ki ör nek ler den ç ka r la cak so nuç, afla da ki ler den han gi si dir? A. Kül tür ler ara s et ki le flim de Türk- s lam kül tü rü nün önem li bir ye re sa hip ol du u B. Kül tü rel et ki le flim so nu cu ba z bu lufl la r n bafl ka top lum la ra geç se de be nim sen me di i C. Türk ve s lam dü flü nür le ri nin eser le ri nin dün ya öl çü sün de yay g n la fla ma d D. Bi lim sel eser ler de dâ hil pek çok kül tür öge si nin za man için de yok ol du u E. Türk ve s lam dün ya s n n içe dö nük özel li i ne de niy le kül tü rün yay g n la fla ma d B. Afla da ki cüm le le ri uy gun söz cük ler le ta mam la y n z en ge nel an la m y la bir ya flam bi çi mi dir kül tür öge le ri, top lum sal ge lifl me sü re cin de in sa no lu nun ger çek lefl tir - di i tek ni i, araç ve ge reç le ri kap sar , in san la r n bir bi rin den gö re rek uy du u yap t r m az kül tür içe rik le ri dir. 4. Kül tü rün tüm öge le ri nin her han gi bir bi çim de bir bi ri ne ba lan ma s na kül tü rel... de nir , ma ne vi kül tür öge le ri nin mad di kül tür öge le ri ne uyu mu nun geç ve zor ol ma s so nu cu or ta ya ç kar. 6. Zi ya Gö kalp e gö re bi lim, tek nik gi bi un sur la r kap sa yan ev ren sel kül tür... ad n al r. 7. n san lar, kül tü rü... yo luy la ö re nir ler , bel li bir ça n ya da dö ne min kül tü rel ge lifl me le ri ni, in sa ni de er ve uy gu la ma la r n kap sar , ken di kül tür or ta m n dan bafl ka bir kül tür or ta m na ka t lan bi rey - le rin içi ne düfl tük le ri bu na l m ve uyum suz luk du ru mu dur kül tür em per ya liz mi nin et ki si al t n da ka lan kül tür le rin, ken di kül tür - le ri nin te mel ku rum la r n ve dav ra n fl örün tü le ri ni yi ti rip di er le ri nin kül tür de er le ri ni ka bul et me - le ridir , bir kül tü rün bir bafl ka kül tü rü ken di et ki ala n içi ne al ma s, gi de rek ken di ne ben zet me si, ken di için de erit me si dir. 12. Her kül tür, uy gar l k ve ya flam bi çi mi nin ken di için de de er li ol du u, kim se nin onu yar g la ma ya hak k ol ma d n sa vu nan gö rüfl... ad n al r. 123

124 C. Afla da ki aç k uç lu so ru la r ya n t la y n z. 1. Ba t top lum la r n da be yaz ge lin lik; saf l, duy gu sal ve be den sel te miz li i ifa de eder. Oy sa bu tür de er yar g la r Çin kül tü rün de si yah renk le ba dafl t r l r ve ge lin lik si yah renk te dir. Bu du rum, kül - tü rün han gi özel li i için bir ör nek olufl tu rur? Be lir ti niz. 2. Kül tür üze rin de ön der le rin et ki si ni Ata türk ü göz önü ne ala rak aç k la yan bir ya z ya z n z. 3. Ne ye ni lik le ri al ma da ön de ko flan ol, ne de es ki mi fli b rak ma da en so na ka lan. Bu söz ne yi an - lat mak ta d r? Kül tür aç s n dan de er len di ri niz. 4. Kül tür ve dil ilifl ki si hak k n da bil gi ve re rek Ata türk ün bu ko nu da ki gö rüfl le ri ni aç k la y n z. 5. Kül tür ler ara s et ki le flim de Türk kül tü rü nün ro lü nü be lir ti niz. Ç. Afla da ki bul ma ca y çö zü nüz. 1. Top lu mun kül tü rü nün bir bafl ka kül tür - le et ki le flim de bu lun ma s so nu cu iki sin - de de var ol ma yan ye ni bir bi le fli min or - ta ya ç k ma s du ru mu. 2. Bafl ka la r n n gö rüfl, dü flün ce ve duy gu - la r n bi zim ki ler le çe lifl se bi le an la y fl la kar fl la ma. 3. Top lum la r n geç mifl ten dev ral d k la r ve ken di le ri nin kat k da bu lu na rak son ra ki ku flak la ra ak tar d k la r mad di ve ma ne - vi de er le rin top la m. 4. Her kül tü rün ken di için de de er li ol du - u nu, kim se nin onu yar g la ma hak k n n ol ma d n sa vu nan gö rüfl. 5. Ken di kül tü rü nün stan dart la r n mer ke - ze al p di er kül tür le ri bu stan dar da gö - re yar g la ma dav ra n fl. 6. Güç lü ül ke le rin güç süz ül ke le ri et ki le me si ya da kül tü rün bir tür si ya si pro pa gan da ve kül tü rel sö - mü rü ara c gi bi kul la n l ma s du ru mu. 7. Ken di kül tür or ta m n dan bafl ka bir kül tür or ta m na ka t lan bi rey le rin ya fla d k la r bu na l m ve uyum - suz luk du ru mu. 8. Kül tür em per ya liz mi nin et ki si al t n da ka lan kül tür le rin ken di kül tü rü nün te mel ku rum la r n ve örün - tü le ri ni yi ti rip di er top lum la r n kül tür de er le ri ni ka bul et me si du ru mu. 9. ki kül tü rün bir bi riy le kar fl l k l et ki le fli mi so nu cu her iki si nin de de ifl me si du ru mu. 124

125 Afla da yer alan öz elefl ti ri tab lo sun da ki so ru la r ya n t la ya rak bu üni te de ö ren dik le ri ni zi de - er len di ri niz. ÖZ ELEŞTİRİ TABLOSU Bu bö lüm den ön ce kül tür hak k n da ne ler bi li yor dum? Bu bö lüm de kül tür le il gi li; Neler ö rendim? Neleri kavrayamad m? Kavrayamad klar m nas l ö renebilirim? 5. ÜNİ TE DİP NOT LAR Genelkurmay Baflkanl, Atatürkçülük, C 1, s Bozkurt Güvenç, İnsan ve Kültür, s onna Kuçuradi, Uluda Konuflmalar, s Boz kurt Gü venç, n san ve Kül tür, s Boz kurt Gü venç, n san ve Kül tür, s Ayfle Afet nan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk ün El Yaz lar, s Ayfle Afet nan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk ün El Yaz lar, s Cal vin Wells, n san ve Dün ya s, s Cal vin Wells, n san ve Dün ya s, s G. Lundberg, C. Sehrag, O. Larsen, Sosyoloji, C Jean Paul Roux, Orta Asya Tarihi ve Uygarl k, s Dolunay Erten,... dergisi, S 2008, s Şerafettin Turan, Türk Kültür Tarihi, s smail Hakk Uzunçarfl l, Osmanl Tarihi, C 2, s

126 6. NÜTE TOPLUMSAL KURUMLAR KONULAR A. KURUM KAVRAMI B. TOPLUMSAL KURUMLARIN ÜÞLEVLERÜ C. AÜLE, TOPLUMSAL YAÞAM VE TOPLUMSALLAÞMA. EVLÜLÜK VE BOÞANMA D. EVLÜLÜKTE ARANAN KOÞULLAR E. FARKLI TOPLUMLARDAKÜ AÜLE YAPILARI VE T RK AÜLE YAPISI F. KADININ AÜLE VE TOPLUM Ü ÜNDEKÜ KONUMU G. ATAT RKÕ N KADIN HAKLARINA VERDÜÚÜ NEM H. EÚÜTÜM KURUMUNUN NEMÜ I. ATAT RKÕ N EÚÜTÜM KONUSUNDAKÜ G R ÞLERÜ Ü. TOPLUMSAL KURUM OLARAK DÜN J. DÜNÜN VE LAÜKLÜÚÜN ATAT RK D Þ NCE SÜSTEMÜNDEKÜ YERÜ K. EKONOMÜNÜN TOPLUMSAL YAÞAMDAKÜ NEMÜ L. EKONOMÜNÜN TEMEL GELERÜ M. ATAT RKÕ N EKONOMÜK SÜSTEMLERLE ÜLGÜLÜ G R ÞLERÜ N. SÜYASET KURUMU O. SÜYASAL Y NETÜM ÞEKÜLLERÜ. DEMOKRASÜ P. ATAT RK D Þ NCE SÜSTEMÜNDE VATANDAÞLIK, HAK VE SORUMLULUK Resim 6. 1: 103 nl ; Dudu, Li Tiezi ve Zhang An,

127 A. KU RUM KAV RA MI TEMEL KAVRAM KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Top lum sal ku rum Afla daki fotoğrafı ve şemayı in ce le yi niz, ön bil gi le ri niz - den de ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. 1. Top lum sal ku rum de nil di in de ak l n za yal - n z ca gör sel de simgelerini gör dük le ri niz ve ben - zer le ri mi ge lir yok sa bu kav ra m n bafl ka bir an la - m da var m d r? Var sa ne dir? 2. Emi le Durk he im Bir top lum sal ku rum, ah la ki de er ler ol ma dan ya fla ya maz. Ak si hâl de or ta da sa - de ce ki fli sel ç kar tar t fl ma la r ka l r. 1 der. Emi le Durk he im, top lum sal ku rum kav ra m n han gi an lam da kul lan m fl ve han gi özel li i ni vur - Fotoğraf 6.1: Türkiye deki bazı kurumların amblemleri gu la mak is te mifl ola bi lir? Şe ma 6. 1: Top lum sal ya p ve ku rum lar 3. Mad di ve ma ne vi ge rek si nim le ri ni zin bir lis te si ni ya p n z. Bu ge rek si nim le ri niz, fle ma da ve - ri len ku rum la r n han gi si ile il gi li dir? Grup lan d r n z. 4. Gruplandırdığınız gereksinimlerin mad di ve ma ne vi kül tür öge le ri ile il gi li olan yön le ri han - gi le ri dir? 5. fie ma dan ha re ket le top lum sal ku ru mu na s l ta n m lar s n z? 6. fie ma da gör dü ü nüz ku rum la r n ifl lev le ri hak k n da ne ler söy le ye bi lir si niz? 7. fie ma da gör dü ü nüz ku rum lar her top lum da ne den var ol mak zo run da d r? 8. Bun la r n içe rik le ri top lum la ra gö re de i flir mi? Ne de ni ni söy le yi niz. 9. fie ma da gör dü ü nüz ku rum lar bir bi ri ile et ki le flim için de mi dir? Ör nek ve re rek aç k la y n z. A. fie ma 6. 1 de gör dü ü nüz top lum sal ku rum lar dan bi ri ni se çi niz. Seç ti i niz ku rum la il gi li ola rak 128. say fa da ki so ru la r ya n t la y n z. B. Ya n t la r n z göz den ge çi re rek tah ta ya top lum sal ku rum la r n özel lik le ri ni ya z n z. C. Bil gi no tu nu oku ya rak yaz d k la r n z n do ru lu u nu denetleyiniz. 127

128 1. Seç ti i niz top lum sal ku rum, han gi top - lum sal ge rek si nim le ri kar fl la mak ta d r? 2. fie ma 6.1 de top lum sal ku rum la r n ma - ne vi ve mad di öge le ri ol du u nu gör dü nüz. Bun la r n il ki ku ru mun var l k ge rek çe si ni tem sil eden dü flün ce ler, inanç lar, de er ler gi bi ma ne - vi; ikin ci si ise bun la r n uy gu lan ma s için ge rek li olan in san, bi na, bay rak gi bi sim ge sel ve pra tik an la m olan öge ler dir. Seç ti i niz ku ru mun mad di ve ma ne vi öge le ri nelerdir? 3. Siz ce seç ti i niz ku ru mun ma ne vi öge - le ri nin ifl le vi ne dir? 4. Bu ifl lev ler de ifl ti in de seç ti i niz ku - rum da da de i flik lik olur mu? Na s l? 5. Seç ti i niz ku rum de ifl ti in de top lum - da ki di er ku rum lar da da de i flik lik olur mu? Bir ör nek ve ri niz. 6. Seç ti i niz ku ru mun ifl le vi ni ger çek lefl - tir me si için üye le ri ara s n da ifl bö lü mü yap - ma s ge re kir mi? Bil gi ve ri niz. Top lum sal Ku rum Sos yo lo ji nin pek çok te ri mi gi bi ku rum da gün lük ya flan t m z da, s k s k fark l an lam da kul la n l mak ta d r. Gün lük dil de, bir ama c ger çek lefl tir mek için ku ru lan ka mu sal ör güt ler ku rum ad n al r. Bu te rim, kul la n l - d ba lam da do ru dur ama sos yo lo jik aç dan ku - rum te ri mi nin da ha ge nifl bir an la m var d r. Top lum - sal ku rum, top lu mun te mel ge rek si nim le ri ni kar fl la - mak ama c y la or ta ya ç k m fl, sü rek li lik ka zan m fl sos - yal norm, rol ve ilifl ki ya p s d r. Top lum sal ku rum lar mad di ve ma ne vi öge ler den mey da na ge lir. Za man la ve top lum dan top lu ma de - i flir. Her top lum sal ku rum, ba z top lum sal ge rek si - nim le ri kar fl lar. Te mel bir top lum sal ifl le vi üst len di i gi bi bafl ka ku rum la r n ifl lev le ri ne de yar d m c olur. Top lum sal ya p, ku rum la r n olufl tur du u uyum lu bü tün dür. Tüm top lum sal ku rum lar bir bir le ri ile et ki le - flim için de dir ve her han gi bi rin de ki de ifl me, di er le - ri ni de et ki ler. Her ku ru mun de er, norm ve dav ra n fl örün tü le ri fark l d r. Top lum sal ya p, ku rum la r so mut, nes nel ger çek ler hâ li ne ge ti ren te mel fak tör dür. Top lum sal ya flam ai le üze rin de mi yok sa ai le top lum sal ya flam üze rin de mi da ha et ki li dir? Ö ren ci ler, yu ka r da ki se çe nek ler den han gi si ni des tek le dik le ri ni dü flü ne cek ler ve ay n dü flün ce de olan lar dan dör der ki fli lik iki grup olufl tu ra cak lar d r. Grup lar da ki ki fli ler, bir haf ta da ko nu yu ara la r n da alt dal la ra bö le rek ha z r la ya cak lar d r. De er len dir me yap mak için ders ki ta b n n ek ler k s m n da ki grup de - er len dir me for mu 1 den ya rar la n la cak t r. B. TOP LUM SAL KU RUM LA RIN fi LEV LE R TEMEL KAVRAM Ku rum sal ifl lev ler KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Aşa ğı da bir f k ra ve 129. say fa da bir afiş ve ril mifl tir. F k ra - y oku yu nuz, afi şi in ce le yi niz ve bun lar la il gi li so ru la r ya n t la y n z. Kişilik Ö ret men, s n f ta gü rül tü den ders ya pa ma y n ca tah ta ya sa kin sa kin ko ca man 1 ya zar. Me rak la ken di si ne ba kan ö ren ci le ri ne, Ba k n bu ki fli lik tir. Ha yat ta sa hip ola bi le ce i niz en de er li fley. Son ra ya - n na s f r ya zar. Bu ba fla r l bir ki fli lik tir, 1 i 10 ya par. Bir s f r da ha ya zar. Bu de ne yim dir, 10 ken 100 olur su nuz. Ö ret men, s f r la r ek le ye rek sür dü rür ko nufl ma s n : sev gi, ça l fl kan l k, ye te nek. Son ra sil gi - 128

129 yi al p bi ri si li ve rir. Gö rü yor su nuz, ki fli li i - niz yok sa di er le ri hiç tir. 1. Yandaki afifl Ata türk ün han gi ku - rum ara c l y la fark l ül ke le rin ço cuk la r ara s n da bü tün lefl me yi sa la d n gös - ter mek te dir? 2. Top lu mun ku rum sal ya p s ey lem le - ri miz için bir mo del su nar ve bi rey le rin top - lum sal dav ra n fl la r n ko lay lafl t r r. 2 Yuka r da ki söz de top lum sal ku rum - la r n han gi ifl le vi vur gu lan m fl t r? 3. Oku du u nuz f k ray la yu ka rı da ki söz ara s n da na s l bir ba lan t var d r? Afiş 6. 1: Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı ile ilgili bir afiş Afla da ki tab lo ya top lum sal ku rum la r n bil di i niz ifl lev le ri ni bi rer cüm ley le ya zarak so ru la r ya n t la y - n z. TOPLUMSAL KURUMLAR A LE EKONOM E T M S YASET D N TEMEL filevler 1. Top lum sal ku rum la r n say d n z ifl lev le ri nin top lum sal da ya n fl ma ya kat k s ne ler ola bi lir? 2. Top lum sal lafl ma bu ku rum lar dan ön ce lik le han gi le riy le ger çek le flir? 3. Yu ka r da ki top lum sal ku rum lar dan bi ri ni se çe rek si ze han gi ko nu lar da yol gös te re bil di i - ni söy le yi niz. 4. Top lum sal ku rum la r n yu ka r da ki ifl lev le ri ger çek lefl ti re rek top lu ma yap t kat k lar ne ler ola bi lir? Tar t fl n z. 5. Top lum sal ku rum lar, tablodaki ifl lev le ri ger çek lefl ti rir ken top lum sal de ne ti mi de sa la ya - bi lir mi? Na s l? 6. Top lum sal ku rum la r n olum suz ifl lev le ri de ola bi lir mi? Tar t fl n z. 129

130 Afla da top lum sal ku rum la r n ifl lev le ri ve ril mifl tir. Bun la r n her bi ri nin al t na gün lük ya fla m n z dan bi - rer ör nek ya z n z. Ku rum lar, top lum sal grup lar da bü tün lefl me yi, ifl bir li i ni ve da ya n fl ma y sa lar.... Ku rum lar, ki fli le re top lum sal lafl may la ö ren dik le ri rol le ri ni oy na ma la r için ta fl d k la r norm ve de er ler le yol gös te rir.... Ömür bo yu sü ren bir sü reç olan top lum sal lafl ma, ku rum lar, bafl ta da ai le ku ru mu ara c l y la ger çek le flir.... Bi rey ler, ku rum lar sa ye sin de özel ye te nek ve is tek le ri ni ger çek lefl ti re bi lir ler. Rol le ri nin ge rek - le ri ne ayak uy du rur, bu sa ye de amaç ve he def le ri ne ko lay l k la ula fla bi lir ler.... Top lum sal ku rum lar, top lu mun sü rek li li i ni ve güç lü ol ma s n sa lar. Çün kü in san dav ra n fl la - r n n uyum lu ol ma s na kat k da bu lu nur lar.... Ku rum lar, bi rey le rin key fi, bafl ka la r için teh li ke li ola bi le cek dav ra n fl la r n fren le ye rek top lum - sal kon tro lü sa lar.... Top lum sal ku rum lar, da ha faz la ki fli nin so rum lu luk al ma s n sa la ya rak bi rey sel so rum lu lu u azal t r.... Top lum sal ku rum lar bü tün bu olum lu ifl lev le riy le top lum sal çö zül me yi ön ler.... Top lum sal ku rum la r n olum suz et ki le ri de var d r. Özel lik le ça m z n kü re sel lefl me nin de et ki - siy le h z la de i flen ko flul la r n da ku rum lar, de ifl me h z la r ya vafl ol du un dan top lum sal çö zül me ye ze - min ha z r lar hâ le gel mifl tir.... Ay r ca ku rum lar, ba zen de bi rey le rin ki fli li i ni en gel le yi ci rol oy na ya bi lir. Ba z sap ma dav ra n fl - la r na en gel olur ken ba z la r na da ne den ola bi lir

131 C. A LE, TOP LUM SAL YA fiam VE TOP LUM SAL LAfi MA TEMEL KAVRAM KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Top lum sal ya flam ve ai le Afla daki örnek olay okuyunuz ve ön bilgilerinizden de yararlanarak sorular yan tlay n z. lkö retim ikinci s n f ö rencisi olan Ahmet, kendisine verilen ödevi yapma konusunda bir istek duymuyor. Eve gidince önlü ünü, çantas n bir kenara f rlat p soka a ç k yor. Akflam uyumaya yak n, ödevi oldu unu hat rl yor ve duygu sömürüsü yaparak a l yor. Annesi ile babas güzel o ullar n n bu hâline üzülüp onun yerine ödevi yap yor ve ö retmen de o ödevin Ahmet taraf ndan yap lmad n anlayam yor. Ahmet in anne ve babas n n çocu un yerine ödev yapmas tart fl lamayacak kadar ciddi bir yanl fll kt r. Ahmet bu durumdan do al olarak afla daki sonuçlar ç karabilir ve bunlar n hiçbiri toplumca istenen davran fl kal plar de ildir. a. Ahmet, sorumluluk duygusu tafl may ö renemez. Çünkü onun yerine sorumlulu u üstlenmeye haz r birileri vard r. b. Ahmet, toplumun onaylamayacağı bir kiflilik yap s oluflturabilir. Ödevini kendisi yapm fl gibi davranmaktad r. Do ru ve yanl fl ay rt edebilecek bir yaflta olmas na ra men yanl fl ile yüzlefltirilerek do ruyu bulmas gerekirken yanl fla ve yalana e ilimi art r lm fl olmaktad r. Çünkü anne ve baba deste i arkas ndad r. c. Ahmet, gelecek yaflam nda kendi ayaklar üzerinde durmas gerekti inde büyük bir olas l kla bunu beceremeyecek ve üstesinden gelemeyece i bir baflar s zl k duygusu bütün benli ini sarabilecektir Ahmet in annesi ile babas nın nas l davranmaları gerekirdi? 2. Annesi ile babas n n davran fllar, Ahmet in gelecekteki yaflam n nas l etkileyebilecektir? 3. Anthony Giddens (Antoni Gid ns) a göre Toplumsallaflma, çocu un içinde yaflad kültür için geçerli tutum, davran fl ve becerileri edinerek zaman içinde kendi varl n n bilincinde olan bir kifli hâline gelme sürecidir. 4 Ahmet in durumunu bu söz do rultusunda nas l de erlendirirsiniz? 4. Örnek olaydan hareketle toplumsal yaflam ve toplumsallaflma aç s ndan ailenin önemini nas l yorumlayabilirsiniz? Top lum sal ya flam ai le üze rin de mi, ai le top lum sal ya flam üze rin de mi da ha et ki li dir? Ö ren ci ler, yu ka r da ki ko nu da 30 da ki ka sü re cek bir mü na za ra ya pa cak lar d r. Se çi le cek bir jü ri, grup - la r ders ki ta b n n ek ler k s m n da ki de re ce li pu an la ma öl çe i ile de er len di re cek tir. Ay n bö lüm de ki grup de er len dir me for mu 2 ile de ö ren ci ler ar ka dafl la r n n ça l fl ma la r n de er len di re cek ler dir. Her grup üye si, ha z r la d met ni an la ta cak t r. Mü na za ra bit tik ten son ra iki se çe ne in de güç lü ve za y f yön - le ri hep bir lik te ye ni den de er len di ri le cek tir. 131

132 Afla da ki Türk ata söz le ri ni oku yu nuz. Bil gi no tun dan da ya rar la na rak bun lar da ai le nin öne mi ile il gi li han gi nok ta la r n vur gu lan d n söy le yi niz. Siz de ai le nin top lum sal lafl ma ve top lum sal ya flam aç s n dan öne mi ni vur gu la yan bil di i niz ata - söz le ri ni ar ka dafl la r n z la pay la fl n z. Ba ba na si ha t tut ma yan pifl man olur. Ço cuk evin mey ve si dir. Sen se ver sin o lu nu, o da se ver o lu nu. A a ca ç kan ke çi nin da la ba kan o la olur. Ata yo lu do ru yol dur. Kar defl kar de fli azar la m fl, dön müfl yi ne ku - cak la m fl. 5 Aile Ai le, ger çek ya da var sa y m l kan ba y la ba - l, kar fl l k l hak ve ödev le re sa hip ki fli le rin olufl tur - du u bi rin cil grup tur. Bi re ye sev gi, say g ve da ya - n fl ma n n ilk ö re til di i ku rum ai le dir. Ai le içi da ya - n fl ma hem bi rey hem de top lum aç s n dan önem - li dir. Çün kü ai le top lu mun en kü çük bi ri mi dir. Ai le üye le ri ara s n da ki s k ba, top lu mun da güç lü ve da ya n k l ol ma s n sa la mak ta d r. Ço cu un e i ti mi ai le de bafl lar. Ço cu un ki fli li - i nin ge lifl me sin de, top lum ku ral la r n n ço cu a ö - re til me sin de, okul ya fla m n da ve mes lek se çi min - de ai le önem li rol oy nar. Ai le, üye le ri nin en uyum lu ol du u top lum sal grup tur. Di lin, dav ra n fl la r n, kül tü rel mo del ve rol - le rin ö re nil me sin de, k sa ca ço cu un top lum sal - lafl t r l ma s n da ai le nin öne mi bü yük tür. Bi re yin, top lu mun kül tü rüy le ilk kar fl kar fl ya gel di i ve top - lum sal lafl ma ya bafl la d ku rum ai le dir. Bi rey; hu kuk, ah lak, din, eko no mi gi bi top lum - sal ku rum lar ara c l y la da top lu mun de er ve ku - ral lar sis te mi ni ö re nir. Ay r ca rad yo, te le viz yon, ya z l ba s n gi bi kit le ile ti flim araç la r da top lum sal - lafl ma üze rin de et ki li dir. Bun lar, bi re yi top lu mun ken di sin den bek len ti le ri ko nu sun da bil gi len di rir. Ço cuk la r n top lum la bü tün lefl me le ri ni sa la ma ifl le vi ni üst le nen ai le, bi re yin ge le ce i nin bir par - ça s d r. An ne ve ba ba n n ço cuk la r na duy du u kar fl l k bek le me yen sev gi, ai le üye le ri ni bir bi ri ne ya k n lafl t r r. Ko run ma ya muh taç olan be bek, gü - ven li bir or tam da bü yür ve o da an ne ve ba ba s na za man la kat k lar da bu lu nur. Mal la r n ve mül ki ye tin ak ta r l ma s n da ai le nin önem li ro lü var d r. Mi ras, bü yük öl çü de ai le çer çe - ve sin de ku flak tan ku fla a ak ta r l r. Ai le, top lum sal lafl ma yo luy la top lu mun kül tü rü - nün ku flak tan ku fla a ak ta r l ma s n sa lar. An ne ve ba ba, ken di an ne ve ba ba la r n dan ö ren dik le ri kül - tü rü ço cuk la r na ak ta r r lar. Fo toğ raf 6. 2: Aile, toplumun en küçük birimidir. 132

133 Ç. EV L L K VE BO fian MA TEMEL KAVRAMLAR KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Ev len me A. Afla da ki met ni oku ya rak bir rol yap ma oyu nu ile Mo no ga mi (tek efl li lik) can lan d r n z ve tür kü yü bi li yor sa n z söy le yi niz. Po li ga mi (çok efl li lik) B. Top lum ca ev li li e ne den böy le si ne önem ve ril di i ni ve mut - En do ga mi (iç ten ev len me) lu tö ren ler le ger çek lefl ti ril di i ni tar t fl n z. Eg zo ga mi (d fl tan ev len me) Afyonkarahisar da Düğün Pat ri lo kal Af yon ka ra hi sar da dü ün üç gün de vam eder ve çar flam ba Mat ri lo kal gü nü ö le den iti ba ren bafl lar. Ön ce saç kes me ya p l r. O lan Ne olo kal evin den ka y n va li de nin bafl kan l n da ki ka la ba l k bir ka d n gru bu Bo flan ma k z evi ne gi der. Bu ra da tef ça lan iki ka d n, on la r tür kü söy le ye - rek evin ka p s n da kar fl lar. K z evi nin da vet et ti i ko nuk lar top - la n r. Ge lin, ka y n va li de nin ve ko nuk la r n el le ri ni öp tük ten son ra diz çö ker. Ka y n va li de, gö rüm ce, tey - ze, yen ge onun sa ç n n bi rer iki fler te li ni ke se rek saç kes me tö re si ni ye ri ne ge ti rir ler. Ka y n va li de, ge - li ne ziy net ola rak ta kı lar ta kar. Tö ren bit tik ten son ra da ma dın ak ra ba la rı yi ne ça l nan tef ve söy le nen tür kü ler efl li in de u ur la n r lar. Ay n günün akşamı her iki ta raf ta da k na ge ce si ya p l r. K z evin de k na ge ce si ne da ma dın ak ra ba la rı ge lir. Ge lin k z el öper. Ge li nin avu cu na bir par ça k na ko nur ve bah flifl - ler ve ri lir. Da ma d n ak ra ba la r ev le ri ne dön dük ten son ra k z n ar ka dafl la r, k na tür kü sü ve bafl ka tür - kü ler söy le ye rek geç sa at le re ka dar e le nir ler. Per flem be sa ba h da ma d n ak ra ba la r ge li ni evin den alır lar. Onu ka p da da mat ve ba ba s kar fl la y p ara ba dan in di rirler. K na ge ce sin de söy le nen k na tür kü sü nün bir k s m flöy le dir: K na s ka r l r tas ta, o lan evi pek ha vas ta (he ves te), K z ana s ka ra yas ta. Yâ re nim k nan kut lu ol sun, Ora da dir li in tat l ol sun. Tuz ka b n tuz suz ko yan, ko ca evi s s z ko yan, Ana s n k z s z ko yan. Yâ re nim k nan kut lu ol sun, Ora da dir li in tat l ol sun. 6 Fo toğ raf 6. 3: K na ge ce si Evlilik Türleri Evlilik, çiftlerin özgür iradesiyle sevgi ve sayg ba yla çocuk yapmak ve yetifltirmek için karfl l kl olarak yapt klar toplumca onaylanm fl bir sözleflmedir. Evlilik türleri çeflitli ölçütlere göre grupland r labilir. Efl say s na göre evlilik türleri, tek efllilik (monogami) ve çok efllilik (poligami) diye ayr labilir. Erke in ya da kad n n tek eflle evlili ine monogami, kad n n ve erke in birden fazla efli olmas na ise poligami ad verilir. Çok eflli evlilik karfl m za iki biçimde ç kar. Bunlar, erke in birden fazla kad nla evlili i olan polijini ve kad n n birden çok erkekle evlili i olan poliandridir. Topra a yerleflmifl afliret, kent gibi toplumlarda savafllarda esir alınan kad nlar n çoklu u polijiniye yol açan nedenlerden biridir. Kültürlerin pek az nda kad nlar ayn zamanda birkaç erkekle evlidir. Örne in, geçim zorlu u olan Tibet te kad nlar n kendilerini besleyecek iki erke e gereksinim duyduklar görülmektedir. 133

134 Efl seçilen alana göre evlilik türleri, içten evlenme (endogami) ve d fltan evlenme (egzogami)dir. Ayn sülale, kabile, köy, akrabal k gibi gruplar n üyeleri aras nda yap lan evlilik endogami; bu gruplar n üyeleri ile evlenmenin yasak olmas ise egzogami ad n al r. Sakat bebek do umlar na neden olabilen akraba evlilikleri endogaminin en yayg n biçimidir. Efllerin yerleflim yerlerine göre evlilik türleri; patrilokal, matrilokal ve neolokal diye ayr l r. Evli çiftlerin erke in ailesiyle oturmalar patrilokal, kad n n ailesiyle oturmalar matrilokal, kendi bafllar na ayr bir yerde oturmalar ise neolokal ad n al r. Evlilik Türleri adlı bilgi notunu okuyarak şemadaki boşluklara doğru kavramları yazınız. Şe ma 6. 2: Ev li lik tür le ri Afla da ki met ni oku yu nuz, res mi in ce le ye rek 135. sayfadaki so ru la r ya n t la y n z. An ne Ba ba Sev gi si Bir çok an ne ba ba, ço cuk la r n ne çok sev dik le ri ni s k s k di le ge ti rir ler. An cak ço cu un sev gi ih ti ya c söz cük ler le kar fl la na maz. Bir in sa n sev mek, onun ger çek le ri ni an la ma ya ça l fl ma y ge rek ti rir. Ço cuk, ken di si ni tek ba fl na yö ne te bil me ye te ne i ne sa hip de il dir. Ne yi ya pa bi le ce i ya da ya pa ma ya ca ko - nu sun da e i til me si ge re kir. Bu e i tim, ço cu a için de bu lun du u ge li flim dö ne mi ne uy gun ba z hak lar ta nı - mak ve ken di si ne ko nu lan s n r afl t n da onu ge çi ci ola rak bu hak lar dan yok sun b rak mak yo luy la ger çek - lefl ti ri lir. Hak lar dan yok sun b ra k l ma, ço cuk için an - ne ba ba n n sev gi si ni yi tir me an la m na ge lir. Ço cu un Re sim 6. 2: Mutluluk, Di an ne Den gel, 1974 s n r l dün ya s n n tek da ya na ve an la m bu sev gi dir. Onu yi tir me mek için gös ter di i ça ba sa ye sin de gi de rek ken di ken di si ni yö net me yi ö re nir. Ama ço cu a ve ri len bir fley yok sa yi ti ri le cek bir fley de yok - tur

135 yi an ne ve ba ba, ço cu u nu ken di si ne öz gü dün ya s olan bir var l k ola rak al g lar, hak la r na say g gös te rir. Üs te lik ço cu a ge re ken mo de li de sa la m fl olur. Çün kü ya fla mak inifl ve ç k fl la r içe rir. An - ne si nin ve ba ba s n n bu dal ga lan ma la r yü rek li ce gö üs le ye bil di i ni göz lem le yen ço cuk, ile ri ki ya fla m n - da inifl le ri dün ya n n so nu gel mifl çe si ne al g la maz. 7 (K sal t l m fl t r.) 1. Me tin den ha re ket le ev li li in ne den önem li ol du u nu söy le yi niz. 2. Me tin den yo la ç ka rak ai le nin top lum üze rin de ki et ki le ri hak k n da han gi ç ka r m lar da bu - lu na bi lir si niz? sayfadaki res me sizin bir ad koy ma n z ge rek sey di bu ne olur du? Ne de ni ni aç k la y n z. Ge le cek Der se Ha zır lık Türk Me de ni Ka nu nu na gö re bo flan ma ne den le ri nin ne ler ol du u nu arafl t ra rak ko nuy la il gi li 15 da ki ka sü re cek bir su nu ha z r la y n z. A. Aşağıdaki ka ri ka tü rü in ce le ye rek bun da ne yin vur gu lan mak is te nil di i ni söy le yi niz. B. Sedef Susuz Kaldı adlı met ni oku yu nuz ve yan da ki bil gi no tun dan da ya rar la na rak 136. say fa da ki so ru la r ya n t la y n z. Ka ri ka tür 6. 1: Bo flan ma, Ja vad Ali za deh (Yavad Alizadeh), ran, 2000 Sedef Susuz Kaldı Mah ke me sa lo nun da otu ran sek sen yafl la - r n da ki çif tin du ru mu ac k l y d. Adam, etrafını sus kun, üzün tü lü göz ler le sü zü yor du. Ka d n n - sa öf ke li ve bez gin ol du u bel liy di. Ön ce sö zü ka d na ver di hâ kim. Yafl l ka d n, de rin bir ne fes al d k tan son ra ko nufl ma ya bafl la d : Bu adam Bo şan ma Ev li lik bir li i nin ya sal yol la bo zul ma s ve da l ma s bo flan ma ad n al r. Mo dern ai le de bo flan mak, ev len - mek ten zor dur. Gü nü müz top lum la r n da bo flan ma yal - n z ca bi rey le rin kar fl l k l is tek le ri ne ba l de il dir. Bu ka rar da Me de ni Ka nu n un ön gör dü ü ne den le rin ve ai le gi bi top lum sal et ken le rin de var l ge rek li dir. Ne - de ni, bu gün kü dev le tin, es ki top lum la r n ter si ne ai le yi tüm top lu mu il gi len di ren bir ol gu say ma s d r. Bo flan ma, her iki ta raf için de üzü cü ve y p ra t c bir olay d r. Bo flan ma, en çok ço cuk la r et ki ler. Ço cuk için an ne ve ba ba s n bir ara da gö re me mek psi ko lo jik bo - zuk luk la ra ne den ola bi lir. Bo fla nan an ne ve ba ba ara - s n da se çim yap mak zo run da ka lan ço cuk, ça t fl ma ya - fla ya bi lir ve önem li dav ra n fl bo zuk luk la r or ta ya ç ka bi - lir. Bo flan ma, efl le ri de et ki ler. Bir yan dan duy gu sal kar - ma fla, bir yan dan da mad di so run lar ya fla n r. Ai le nin da l ma s, top lum aç s n dan önem li bir olay d r. Top lum, ai le ler den olu flur. Top lu mun sa lam ve sü rek li ol ma s, ai le nin de sa lam ve sü rek li ol ma s - na ba l d r. Kül tü rün ta fl y c s olan ai le nin da l ma s hem ço cu un top lum sal lafl ma s n olum suz yön de et - ki ler hem de kül tür ak ta r m n zor lafl t r r. Ay r ca ai le gru bu nun da l ma s, di er top lum sal grup la r da olum - suz yön de et ki ler. An cak flid det li ge çim siz lik ve ev li lik bir li i nin sar s l ma s du ru mun da ev li lik bir li i nin sür dü - rül me si nin, bo flan ma n n ya ra ta ca so run lar dan da ha bü yük so run la ra yol aça bi le ce i de göz önü ne al n ma - l d r. 135

136 el li y l d r be ni ha ya t m dan bez dir di hâ kim bey. Son ra uzun ca bir ses siz lik ol du mah ke me sa lo nun - da. Yafl l ka d n de vam et ti: Çok sev di im bir se def çi çe i var d. El li y l ön ce çi çe i ba na o ver mifl ti. Hiç ço cu u muz ol ma d bi zim. Ben o çi çe i yav rum bil - dim. Bir sü re son ra çi çek ku ru ma ya bafl la d. Her ge ce gü nefl do ma dan önce çi çe i bir tas suy la su lar san iyi ge lir, de di ler. Ben de öy le yap t m ama bu adam el li y l d r bir ge ce kal k p da çi çe i bu gün de ben su la ya y m, de me di. Ta ki ge çen ge ce ye ka - dar. O ge ce hiç hâ lim yok tu, uyu ya kal m fl m. Çi çe - e su ve re me dim. El li y l da bir ke re ol sun ba na yar - d m et me di ki çi çe i su la s n. Çi çe im ku ru du git ti. Hâ kim yafl l ada ma dö ne rek Di ye ce in bir fley var m ba ba? de di. Adam, bas to nu na da ya n p zar zor yü rü ye rek kür sü ye ç k t. Utan gaç bir ifa dey le hâ ki me bak t ve an lat t : Ben as ker li i mi cum hur - bafl ka n köfl kün de bah ç van ola rak yap t m hâ kim bey. Efli mi de ora da ta n d m, se def çi çek le ri ni de. Fo toğ raf 6. 4: Se def çi çe i lk ev len di i miz gün ler de efli min boy nu a r d, dok - to ra gö tür düm onu. Dok tor, uzun sü re uyan ma dan ya tar sa boy nun da ki ki reç len me sert le flir, her ge ce uya n p ge zin me li, de di. Ama bi zim ha n m dok to ru din le me di. fl te o gün ler de ev de ki se def çi çe i ku - ru du. Ben de bu nu f r sat bi lip ona her ge ce çi çe i su lar sa can la na ca n söy le dim. Uya n p do lafl s n di - ye. Her ge ce de onu uyan d r d m, yav ru su bil di i çi çe i su lar ken sey ret tim. O yat t k tan son ra da kal k p sak s da ki su yu bo flalt t m. Çün kü se def ge ce su lan ma y sev mez hâ kim bey. Ge çen ge ce, yafl l l k ifl te ben uya na ma d m, onu da uyan d ra ma d m. Ba na çok k z d ama bun ca y l onu kan d r d m için se si mi ç ka ra ma d m. fli bu ra ya ge ti re ce i ni ne bi le yim? O an mah ke me sa lo nun da her fley sus tu. 8 (Özet len - mifl tir.) 1. Me tin de ki bo flan ma ola y n n te mel ne de ni ne dir? 2. Me tin de ki iki ih ti ya r n bo flan ma s n n so nuç la r ne ler ola bi lir di? 3. Siz ce ge nel de bo flan ma n n bi rey sel ve top lum sal so nuç la r ne ler ola bi lir? Tar t fl n z. 4. Bo flan ma n n ço cuk lar üze rin de ki et ki le ri ne ler ola bi lir? Türk Me de ni Ka nu nu na gö re bo flan ma ne den le ri nin ne ler ol du u ko nu sun da ha z r la d n z öde vi ar ka dafl la r n za su nu nuz. Ar d n dan afla da ki ko nu la r bir lik te yo rum la y n z. Bu et kin li i ki ta b n z n ek ler bö lü mün de ki öz de er len dir me for mu ile de er len di ri niz. Hu zur lu ai le or ta m n n bi rey le rin mut lu luk ve ba fla r s na et ki si Bo flan ma n n bi rey ve top lum üze rin de ki et ki le ri 136

137 D. EVL L KTE ARANAN KOfiULLAR TEMEL KAVRAMLAR Hofl gö rü Say g Gü ven Sev gi KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A. Yandaki fo to ra f in ce le ye rek ai le nin tek gü - ven ce si nin fo to raf ta gö rül dü ü gi bi sev gi olup ola ma ya - ca n tar t fl n z. B. b ra him Ya sa ya gö re Ai le ler top lu mun hüc re le ri - dir. 9 Bu söz den ç ka bi le cek top lum la il gi li so nuç la r be - lir le yi niz. C. Ai le ku ru mu nun sü rek li li i aç s n dan ev li lik te han gi ko flul la r n ger çek lefl me si ge rek ti i ni göz lem le ri niz den ya - rar la na rak ya z n z. Ç. Yaz d k la r n z, ar ka dafl la r n z n yaz d k la r y la kar fl lafl - t ra rak he pi ni zin üze rin de an lafl t ko flul la r be lir le yi niz. Fotoğraf 6. 5: Aile Afla da ki met ni oku yu nuz ve bil gi no tun dan da ya rar - la na rak Sok ra tes in ev li li i nin, ev li lik te ara nan han gi ko - flul la r ta fl d n de er len di ri niz. Sokrates in Evlili i Sok ra tes, tafl oy ma c s olan ba ba s ve ebe olan an - ne si nin ya n ba fl n da, gam - s z, ta sa s z ya fla y p gi der ken ev li lik ça ge lir. Ev len dik ten son ra Sok ra tes, bü tün gün ya l n ayak do la fl p genç ler le ko nu flur, ge ce ya r s eve dö - ner. Efli, bu an lam s z do lafl - ma la ra va kit kay b gö züy le ba kar, Sok ra tes i bu nal t r. Fo to raf 6. 6: Sok ra tes in Sü rek li bir fley ler is ter; el bi se - hey ke li, z lan da, Wroc law (V rok lav) ler, mü cev her ler pe flin de ko - flar. Oy sa Sok ra tes e gö re En az ih ti ya c olan ki fli, Tan r la ra en ya k n olan d r. Sab r tü ke nen efli, so nun da bir gün elin de ki ko va da bu lu nan su yu Sok ra tes in üs tü ne bo flal t r. Her kes ne ler ola ca n bek ler ken fi lo zof sa kin ce: Ben de me dim mi Ev li lik te Uyum Ev li lik ve ai le de kar fl l k l hofl gö rü, gü ven, say g ve sev gi önem li dir. yi bir ilifl ki, ta raf la - r n her bi ri nin eflit hak la r n n ve yü küm lü lük - le ri nin ol du u bir eflit ler ilifl ki si dir. Böy le bir ilifl ki de, her ki fli nin di e ri ne say g s var d r ve onun için en iyi ola n is ter. lifl ki yi ifl ler k l ma - n n te me li, kar fl l k l ko nufl ma d r. Ai le yi olufl tu ran ka d n ve er ke in do ru ile ti flim kur ma la r zo run lu dur. E er an ne ve ba ba ile ti flim de olum lu bir or tam olufl tur mufl - lar sa ço cuk lar da bu du rum dan ya rar la na - cak lar d r. Ev li lik le il gi li so run lar; kar fl l k l ko - nufl ma, fi kir al fl ve ri fli, an la y fl ve sev giy le çö - züm le ne bi lir. Ai le or ta m n da efl ler, bir bir le ri ne, çev re le - ri ne ne ka dar yu mu flak, se ve cen ve hofl gö rü - lü yak la fl r lar sa kar fl l n da da onu bu lur lar. Dav ra n fl lar, dav ra n fl la r do u rur. De er len - dir me ler de em pa ti kur ma ya özen gös te ril me - li, se çi len söz cük ler dü flü ne rek se çil me li, 137

138 eflim, gök gü rül tü sü se si ni ç ka r r sa ya mu ru da ve - rir. der. Sok ra tes ar t k genç ler le ev li lik ko nu suy la il - gi li ko nufl ma lar ya par. Ken di si ne ev li li in iyi bir fley olup ol ma d n so ran bi ri ne: s ter ev len, is ter bekâr kal. Her iki hâl de de mut lu ola cak s n. Eflin iyi ç kar - sa mut lu, kö tü ç kar sa fi lo zof olur sun. Ama her iki hâl de de mut lu olur sun. di ye ya n t ve rir. Gün ler hep böy le ge çer. Sok ra tes ve efli nin ya - fla d k la r n da bir de i flik lik ol maz. An cak bu s ra lar da her ke si fla fl r tan bir olay olur. Sok ra tes, sözcüklerle oynayan, öğretileri ile ahlakı ve devleti baltalayan, gençleri devlet otoritesini sorgulamaya yönelten bir kişi olmakla suç la n r ve ölü me mah kûm edi lir. Her f r sat ta kav ga ç ka ran h r ç n efli, Sok ra tes in ya n n - kar fl ta ra f n bun la r do ru al g la ma s na ça l fl l - ma l d r. Ev li lik ler de çift ler, ara la r n da ki fark l l k ve ben zer lik le re dik kat et me li, geç mifl te ya fla d k la - r n dan yo la ç ka rak bun lar dan do la y ya fla na bi - le cek prob lem le ri be lir le me li ve efl le riy le pay lafl - ma l d r lar. Bi ri nin has ta l, ifl siz kal ma gi bi kriz za man la r n da ai le üye le ri ken di dün ya la r na çe - kil me me li, bir bir le riy le duy gu ve dü flün ce le ri ni pay lafl ma l d r lar. Kri zin na s l afl la ca bir lik te plan lan ma l d r. An cak böy le dav ra n l r sa hu zur - lu bir ai le or ta m ya ra t la bi lir. Bu nun da bi rey le - rin mut lu luk ve ba fla r s n da ro lü bü yük tür. dan hiç ay r l maz. Gün ler ce onun için göz ya fl dö ker. Efli nin hak s z ye re mah kûm edil di i ni söy le yip du - rur. Sok ra tes in ise ya n t flöy le dir: Ne ya ni, bir de hak l ye re mi öl dü rül sey dim? So nun da Sok ra tes ölür, ar d n da gö zü yafl l, ken di si ni gö nül den se ven efli ni ve ço cuk la r n b ra k r. 10 (Kısaltılmıştır.) E. FARK LI TOP LUM LAR DA K A LE YA PI LA RI VE TÜRK A LE YA PI SI TEMEL KAVRAMLAR Ana er kil ai le Ata er kil ai le (ba ba ai le si, bö lün mez asa ba, Ro ma ai le si) Bü yük ai le Çe kir dek ai le Re sim 6. 7: Köy de Ai le, Na m k s ma il, 1923 KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki res mi in ce le yi niz, met ni oku yu - nuz ve so ru la r ya n t la y n z. 8. yüz y l dan iti ba ren O uz lar da söy le ne ge len De de Kor kut öy kü le ri nin kah ra man la r n dan bi ri olan Bam si Bey rek, ba ba s na ev len mek is te di i k z flöy - le ta rif eder: Ba ba ba na öy le bir k z al ki ben ye - rim den kalk ma dan o kalk s n. Ben Ka ra koç at ma bin me den o bin sin, ben düfl ma na vur ma dan o ba - na bafl ge tir sin. Böy le bi ri ni al ver. Ba ba s Bay Bü - re Han ise flöy le der: O ul, me er sen k z is te mi - yor, ken di ne yol dafl is ti yor mufl sun Türk ai le si, son otuz y l d r ya fla nan top lum sal de ifl me ler kar fl s n da san ki ye ni bir s tik lal Sa va fl ver mek te dir. 12 di yen Ka dir Ar c ne söy le mek is - te mifl ola bi lir? Tar t fl n z. 2. Re sim de gör dü ü nüz ai le, ay n yer de bu - gün otur mufl ol say d ne ler fark l olur du? 3. Me tin den ha re ket le 8. yüz y l da Türk ai le ya - p s hak k n da ne ler dü flü nü yor su nuz? 138

139 A. Afla da ki tab lo da ya z lan la r oku yu nuz. Oto ri te ye Gö re Ai le ler Ana er kil Ai le Ata er kil Ai le Top ra a yer lefl mey le bir lik te or ta ya ç kan bir ai le tü rü dür. Bu ai le de er kek ler, ço un luk la av c l k la u rafl mak ta, ka d n lar ise ço cuk la r n ba k m ve ko run ma s ifl lev le ri ni ye ri ne ge tir mek te dir ler. Ev, top rak ve her tür lü efl ya or tak t r. Ka d n ve er kek ay n hak la ra sa hip tir fa kat ka d n n sta tü sü da ha yük sek tir. Ev - len me bi çi mi po li an dri dir. Ka d n, ay n an da bir den çok er kek le ev le ne bi lir. Bu ai le de an ne, ba ba dan da - ha çok söz sa hi bi dir. An ne nin k z ve er kek kar defl le ri, ço cuk la r ve di er ak ra ba la r ay n ev de, bir lik te ya flar lar. Böy le ce ço cuk lar, an ne nin evin de otur mak ta (mat rilo kal) ve ak ra ba l k ana so yun dan gel mek - te dir. Evin rei si, ka d n n er kek kar de fli ya ni ço cuk la r n da y s d r. Ço cuk lar, an ne nin dir ve ba ba n n, ço - cuk lar üze rin de hiç bir hak k yok tur. Ba ba oto ri te si ne ba l bir ai le dir. Bu ai le, üç fark l tür de kar fl m za ç kar. Ba ba ai le si, an ne, ba ba ve ço cuk la r n bir ara da ya fla d ai le dir. Bu ai le de baba üstündür ancak an ne nin de ba ba n n da ço cuk lar üze rin de hak la r var d r. Ak ra ba l k hem an ne hem de ba ba ta ra f n dan ge çer. Es ki Al man ai le sin de (Ger men ai le si) bu özel lik ler aç k ça gö rül mek tey di. Bö lün mez asa ba, top ra a yerleşmiş toplumlarda görülen bir ai le tü rü dür. Bu ai le de an ne ve ba - ba n n ço cuk lar üze rin de bir hak la r yok tur. Ak ra ba l k, ba ba ka na l y la ge çer. Ai le de or tak mül ki yet var - d r. Her fley ai le nin or tak ma l d r. Ai le rei si ile ai le yö ne ti ci si fark l d r. Ai le rei si, en yafl l ba ba d r. Ai le yö - ne ti ci si ise en yafl l çift tir. Bu ai le bi çi mi ne Bal kan lar da, Af ri ka ve As ya da rast lan m fl t r. Ro ma ai le si, son suz ve mut lak bir ba ba oto ri te si nin ege men ol du u ai le dir. Ba ba, ai le nin tüm mal - la r n n sa hi bi dir. s ter se çok sa y da ka d n la ev le ne bi lir ve is te di i an efli ni bo fla ya bi lir. Ço cuk la r ve efl - le ri üze rin de her tür lü yet ki ye sa hip tir. Ro ma ai le sin de, ai le nin de va m n sa la d için bir er kek ço cuk sa hi bi ol mak amaç ol mufl tur. Ka d n, ev le nin ce ko ca s n n evi ne gi der. Ba ba, ken di ba ba s n dan kal m fl olan din sel ve eko no mik gö rev le ri ye ri ne ge ti rir. Bu ai le bi çi mi; es ki Ro ma da, Çin de, Hin dis tan da, Yu - na nis tan da ve yer le flik ha ya ta geç me den ön ce Ya hu di ler de gö rül müfl tür. Bü yük lük le ri ne Gö re Ai le ler Bü yük Ai le (geniş aile) Kü çük Aile (çe kir dek ai le, kent ai le si, dar ai le, mo dern ai le, de mok ra tik ai le) K r sal ke sim de yay g n ola rak gö rü len ve özel lik le sa na yi ön ce si top lum la ra öz gü ola rak or ta ya ç kan ai le dir. Bu ai le de ak ra ba l k ba la r güç lü dür. Ge le nek ve gö re nek le re ba l l k faz la d r. Ge çi mi ni ge nel - lik le top rak tan sa la yan bü yük ai le, ba z top lum lar da an ne ak ra ba l na, ba z yer ler de de ba ba ak ra ba - l na da ya n r. Ai le için de ki en yafl l üye, ai le re isi dir. Bü yük ai le nin top lum ya fla m n da üst len di i gö rev - ler ara s n da üye le ri ni din sel ko nu lar da eğit me de yer al r. Bu ai le de din sel bil gi ler ver mek ai le bü yük le - ri nin gö re vi dir. Ay r ca ai le, pres tij sa la ma gö re vi ni de ye ri ne ge ti rir. Ai le nin sta tü ve pres ti ji ne ço cuk za - man la or tak olur. An ne, ba ba ve ev li ol ma yan ço cuk lar dan mey da na ge len ai le dir. Üye sa y s s n r l ve az d r. Kü çük ai le, ka d n - er kek eflit li i ne da ya n r. Te me li hu kuk tur. Her iki ta ra f n hak ve gö rev le ri ya sa - lar la be lir len mifl tir. Dev le tin koy du u hu kuk ku ral la r y la ku ru lur ve yi ne ay n hu kuk ku ral la r na gö re bo - zu lur. Ev len me ve bo flan ma, dev le tin gö rev len dir di i ku ru lufl lar ca ya p l r. Dev let, ço cuk la r n ye tifl ti ril - me si ko nu sun da ai le ye gö rev ve yü küm lü lük ler ver mifl tir. Kü çük ai le, sa na yi lefl me nin yol aç t bir ai le bi çi mi dir. Tek no lo jik ge lifl me ler le ka d n, eko no mi de et kin rol al m fl ve eko no mik ba m s z l k ona eflit lik yo lu nu aç m fl t r. Ak ra ba l k hem an ne hem de ba ba ta ra f na da ya n r sa da ak ra ba la r n ai le için de ki ro lü azal m fl, ai le d fl n da kal m fl lar d r. Ai le, ka d n n ve er - ke in ai le si nin ya n n da ol ma yan, ye ni ve ba m s z bir yer de ku ru lur. Efl se çi mi, efl le rin ken di ka rar la - r na ba l d r. Ev len me ya fl, efl le rin ken di ken di le ri ni ge çin di re bi le cek, eko no mik ba m s z l k la r n ka - za na bi le cek yafl ta ol ma la r y la s n r l d r. Tek efl li li in ol du u bir ai le tü rü dür. Günümüzde yafllar ilerledikçe çocuklar na yak n ya da onlarla birlikte oturmay tercih eden anne ve babalar, küçük ailenin nüfusunu artt rmakta, bu tür aileler geçici genifl aile ad n almaktad r. Anne ve baban n bofland ya da efllerden birinin yaflam n yitirdi i durumlarda ise aileye eksik aile denilmektedir. 139

140 B. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız. 1. Küçük aile dışındaki aile türlerinde üre tim ne ye gö re ya p l mak ta d r? 2. Aile bireyleri, küçük aile dışındaki aile türlerinde d şarı da ge çin me ve ya fla ma ola nak la r na sa hip mi dir ler? Ne de ni ni aç k la y n z. 3. Sa na yi lefl me ile bir lik te bu du rum ne den de ifl mifl tir? 4. Bü yük ai le ile çe kir dek ai le de ka d n ve ço cuk la r n ai le için de ki de e ri ya da sta tü sü ne le re ba l d r? C. Öğrendiklerinizden yararlanarak aşağıdaki şemayı tamamlayınız. Afla da ki gra fik le ri in ce le yi niz ve ön bil gi le ri niz den de ya rar la na rak 141. sayfadaki so ru la r ya n t la y - n z. Gra fik 6. 1: Türk ai le ya p s (TÜ K, Ai le Ya p s Arafl t r ma s, El de ki son is ta tis tik ve ri dir.) Gra fik 6. 2: Ö re tim du ru mu na gö re top lum da ev li lik ilifl ki le ri nin ne yö ne git ti i ile il gi li gö rüfl ler (TÜ K, Ai le Ya p s Arafl t r ma s, El de ki son is ta tis tik ve ri dir.) 140

141 Gra fik 6. 3: Cin si ye te gö re ev len me (TÜ K, Ai le Ya p s Arafl t r ma s, El de ki son is ta tis tik ve ri dir.) 1. Ülkemizde yayg n olan aile tipleri hangileridir? 2. Sizce bu oran kentlerde ve k rsal kesimde nas l farkl laflm fl olabilir? 3. Ülkemizde evlilik iliflkileri iyiye mi yoksa kötüye mi gitmektedir? 4. Sizce bunun nedenleri neler olabilir? Kiflilerin e itim durumlar n da göz önüne alarak de erlendiriniz. 5. Ülkemizde cinsiyete göre evlenme grafi ini inceledi inizde hangi sonuçlara ulafl yorsunuz? 6. Bu durum, evlilik iliflkilerinin ne yöne gitti ini gösterebilir mi? Nedenini tart fl n z. PERFORMANS GÖREV Na m k Ke mal in Va tan Ya hut Si lis tre, Hü se yin Rah mi Gür p nar n Ca d, Kuy ruk lu Y l d z Al t n da Bir z di vaç, Ha li de Edip Ad var n Se vi ye Ta lip ya da Han dan ad l eser le rin den bi ri ni se çe rek oku yu nuz. 15 gün de ese ri özet le ye rek ka d n hak la r aç s n dan de er len di ren bir su nu ha z r la y n z. Bu nu ya par ken o dö nem de ka d n la r n han gi hak la ra sa hip ol du u nu ö re ni niz. Ya za r n bu du ru mu na s l de er len dir di - i ne dik kat edi niz. Ka d n n ro man da an la t lan du ru mu nun han gi top lum sal so nuç la ra yol aça bi le ce i - ni de er len di ri niz ve öne ri ler de bu lu nu nuz. Ça l fl ma ya bafl la ma dan ön ce bir ça l fl ma pla n ha z r la y n z. Ça l fl ma y ya par ken ya z l ve gör sel ma ter yal den ya rar la na bi lir si niz. Öne ri ler de bu lu nur ken ken di ni ze öz gü dü flün ce ler de ge lifl ti ri niz. Ça l fl ma n z n ya z l k s m n el ya z n z la ha z r la y n z, an la t m bi çi mi ne ve ya z m ku ral la r na dik kat edi niz. Ya rar lan d n z kay nak la r be lir ti niz. Ça l fl ma n z, ki ta b n z n ek ler bö lü - mün de bu lu nan de re ce li pu an la ma anah ta r, ak ran değerlendirme ve öz de er len dir me form la - r y la de er len di ri niz. F. KA DI NIN A LE VE TOP LUM Ç N DE K KO NU MU TEMEL KAVRAM Fe mi nizm KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki met ni oku yu nuz ve 142. sayfadaki soruyu ya n t la y n z. Fat ma Âli ye Ha n m lk Türk ka d n ro man c olan Fat ma Âli ye Ha n m ( ), ta rih çi Ah met Cev det Pa fla n n k z d r. Ya fla d de vir de bir ka d n n e i ti le bi le ce i ne ina n l ma d n dan ken di si ne özel bir e i tim ve ril me se de 141

142 a a be yi nin ev de özel ho ca lar dan al d ders le ri din le - me si sa ye sin de ken di ni ge lifl ti rir. Çok iyi Fran s z ca ö - re nen Fat ma Âli ye Ha n m, on ye di ya fl n da ev le nir ve dört k z olur. Ev li li i nin ilk on y l n da an cak giz li giz li ola - rak ki tap oku ya bi len Fat ma Âli ye Ha n m, efli nin bu ko - nu da ki tu tu mu nun de ifl me sin den son ra onun iz ni ile Fo toğ raf 6. 7: lk Türk ro man c s Fat ma Âli ye ter cü me ler yap ma ya bafl lar ve bun lar da hep tak ma ad Ha n m ın res mi nin yer al dı ğı Türk pa ra sı kul la n r. Fat ma Âli ye Ha n m, 1892 y l n da ilk ro ma n n ken di ad y la ya y m lar. Eser le rin de ka d n gö züy le ev li lik, efl ler ara s n da ki uyum, aflk ve sev gi kav ra m, bir bi ri ni ta n ya rak ev len me nin öne mi gi bi önem li ko nu la r ifl le yen Fat ma Âli ye Ha n m, bi rey lefl me ça - ba s n da olan, ça l flan, pa ra ka za nan, er ke e ih ti yaç duy ma yan ka d n kah ra man lar ya ra t r. Fat ma Âli - ye Ha n m n ede bi yat d fl n da ki u ra fl alan la r n dan bir bafl ka s ise yar d m der nek le ri dir. Ül ke miz de ki ilk res mî ka d n der nek le rin den bi ri ni ku ran ya zar, Hi la li ah mer Ce mi ye ti (K z lay) nin de ilk ka d n üye si dir. Bir Fran s z ya za r n n Do u ve Ba t Ka d n la r ad l ki ta b n Fran s z ga ze te le ri ne yaz d bir mek tup la elefl - tir me si Pa ris te bü yük yan k uyan d r m fl t r. 13 (Özet len mifl tir.) Fat ma Âli ye Ha n m n ya fla d dö nem de Türk ka d n n n ai le ve top lum için de ki ko nu mu nu de er len di ri niz. A. Afla da ki üç ör ne i oku yu nuz ve bil gi no tun - dan da ya rar la na rak Türk ka dı nın çe şit li dö nem ler - de top lum için de ki ko nu mu nu de ğer len di ren bir pa - rag raf ya zı nız. B. Yaz dık la rı nı zı ar ka daş la rın ız la oku yu nuz ve ge - rek li dü zelt me le ri ya pı nız. I. Os man l Dev le ti nin ku ru lufl dö nem le rin de top lum sal ya fla ma eflit lik, öz gür lük, sa de lik gi bi de - er ler hâ kim di. Örneğin 14. yüz y l da b ni Bat tu ta, Bur sa y zi ya re tin de sul ta n gör mek is ter fa kat ye - rin de bu la ma d n dan efli ken di si ni ka bul eder. Bat - tu ta ya z la r n da özel lik le K r m da so kak ta al fl ve rifl eden, çe flit li mal la r sa tan Türk ka d n la r n n öz gür lü - ü nü an la t r. Kadınların böyle özgürlüklere sahip olmadığı bir toplumda yaşadığı için bu du rum onu çok şaşırtır. 14 I I. Na m k Ke mal in Za val l Ço cuk ad l ro ma n n da ai le bas k s n dan ve bu bas k ya uy ma ko nu sun da ki e i tim den söz edi lir. Ai le si nin ken di si ni ev len dir mek is te di i ki fliy le de il, sev di i ile ev len mek is te yen fie fi ka Ba bam, çeh rem den bir fley an la ma s n di ye Top lum Ya şa mın da Ka dın Top lum ya fla m n da ka d n n sta tü sü her za man yük sek ol ma m fl t r. Ka d n n gü nü müz de ki du ru ma gel me si uzun bir ge li fli min so nu cun da ger çek lefl - mifl tir. Sa na yi lefl me den ön ce ka d n top lum ya fla - m n da gö rev al ma m fl, top lum sal ve si ya si hak la r ol ma m fl, bir çok mes le e al n ma m fl t r. Ai le bi çi - mi nin de ifl me si, sa na yi nin ge lifl me si, de mok ra tik yö ne tim le rin yay g n lafl ma s ka d n n er kek le eflit hak lar el de et me si ne yol aç t. Fe mi nizm, ka d n er kek eflit li i ni sa vu nan gö - rüfl tür. Bu gö rü flün or ta ya ç k fl, ka pi ta liz min ge - lifl me si ne pa ra lel ola rak ve özel lik le 18. yüz y l son la r na do ru Fran s z Dev ri mi ile bir lik te söz ko nu su ol du. Fe mi nizm, ge li flen ka pi ta liz min ifl gü cü ne ge rek si nim duy du u ka d n n, üre tim de yer al ma ya bafl la ma s y la bir lik te top lum için de ki eflit siz li e kit le sel ola rak bafl kal d r ma s y la bafl la - d. Bu dü flün ce ak m n n da ka d n la r n top lum sal hak la r n el de et me le ri ne kat k s ol du. 142

143 kor kum dan yer le re ge çi yo rum. Hâ li mi ken dim den sak la mak da bafl ka bir be la. An la sa lar ar m dan, an - la ma sa lar ke de rim den öle ce im. der. Va tan Ya hut Si lis tre de ro ma n n ka d n kah ra ma n Ze ki ye, ken di - si ni e it ti i için an ne si ni suç lar. Çün kü olay la r n özü ne ine bil mek te ve in san la r iyi an la ya bil mek te - dir. fiöy le ya k n r: Ah anne ci im, gön lü me ni çin bu ka dar in ce lik ver din, fik ri mi ni çin bu ka dar aç t n? Sen, flim di k z n gör sen okut tu u na pifl man olur - dun. Be nim bey nim böy le ge nifl fi kir le re na s l da - yan s n? 15 III. Hü se yin Rah mi Gür p nar a ait olan Di ri len s- ke let ad l ese rin kah ra man la r n dan bi ri flöy le der: Ev len me ko nu su, de min den be ri söy le di im gi - bi ev ki ra la ma ya ben ze mez. Bu aflk la, iki ta ra f n r - za s y la olan bir fley dir. Ka r, ko ca ara s na bir ke re gö nül so uk lu u gir dik ten son ra ni kâh söz lefl me - sin de ki ge çer li ko flul la r n ne hük mü ola bi lir? Du ru - mun as l öne mi, ev len me den ön ce bir bi ri ni an la ya - bil mek tir. Gü zel lik için, sev mek için, ge çin mek için da ha tür lü emel ler le ne ev le nen ler var d r... Dün ya da ça re si ol ma yan ne var d r? Ev len dik ten son ra bu ne den ler, ön ce ki güç ve çe ki ci lik le ri ni yi ti - re bi lir ler... Emel ler, he ves ler tat min olup bi tin ce ka r ve ko ca kar fl kar fl ya vic dan, in sa ni yet, sa mi mi yet ba y la ba l ka l r lar. 16 PERFORMANS GÖREV Gör sel ve ya z l kay nak lar dan Cum hu ri yet Dö ne min de Türk ka d n na ve ri len hak lar la il gi li ha ber ve re sim ler top la y n z. Ata türk ün Türk ka d n na ver di i hak lar çer çe ve sin de Türk ka - d n n n top lum sal ya flam da ki ye ri ni ve ge li fli mi - ni an la tan bir pa no ha z r la y n z. Ha z r l k sü re si bir haf ta olan ça l fl ma n z, ki ta b n z n ek ler bö lü - mün de bu lu nan de re ce li pu an la ma anah ta r, ak ran ve öz de er len dir me form la r y la de - er len di ri niz. Fo toğ raf 6. 8: Bez miâ lem Va li de Sul tan ta ra fın dan 1843 yı lın da ya pı lan Gu ra ba Has ta ne sin den bir gö rü nüm Ka d n la er kek ara s n da ki eflit siz li i es ki Türk top lum la r n da gör mü yo ruz. Es ki Türk ler de ka d n ve er kek, tüm top lum sal ifl ler de bir ara day d. Ha - tu na ait sim ge ler, ha ka na ait olan lar dan da ha yük sek ti. Türk ha ka n, Çin im pa ra to ru na mek tup yaz d za man: Gök le ye rin tah ta ge çir di i, gü - nefl le ay n ko ru du u Türk Ha ka n der ki... di ye sö ze bafl lar d. Gök ve gü nefl, ha tu nun; yer ve ay ise ha ka n n sim ge siy di. Ha tun; sa vafl ta, si ya sal mec lis ler de, av da mut la ka efliy le bir lik te olur du. K z ço cuk ter cih edi lir ve k z ço cuk sa hi bi ol mak için O uz bey le ri nin dua s is te nir di. Türk top lu - mun da ka d n, efl se çi min de et kin rol al r d. Ya fl iler le dik çe de ai le için de ki say g n l ve et ki si ar - tar d. s la mi yetin ka bu lüy le ka d n n top lum sal ya - p için de ki rol le rin de de ifl me ler ol du. Ya fla ma hak k ve mi ras hak k gi bi in san hak la r ko nu la r n - da iyi lefl tir me sa la na rak ka d n n top lum sal say - g n l art t r l d. Ka nu ni Sul tan Sü ley man n efli Hür rem Sul - tan, ka fes sis te mi ile ka d n la r n er kek le rin yö ne - tim le il gi li ka rar la r n iz le me ve za man za man ba - z ko nu lar da on la r et ki le me ola na sa la m fl t. Os man l sul tan la r n n ha re mi, sa n l d gi bi ca hil ka d n lar dan de il, ye te nek le ri ne gö re iyi e i tim gör müfl ka d n lar dan olu flur du. ma ret, afl ocak - la r gi bi top lum sal bi na lar, ge nel lik le ka d n lar ta - ra f n dan ku ru lur du. Gu ra ba ve Ni sa has ta ne le ri gi bi bu gün hâ lâ ayak ta olan has ta ne le rin ço u ka d n lar ta ra f n dan yap t r l m fl t. 143

144 G. ATA TÜRK ÜN KA DIN HAK LA RI NA VER D ÖNEM TEMEL KAVRAM KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Ata türk çü dü flün ce de ka d n n ye ri Yandaki res mi ve aşağıdaki tab lo yu in ce le yi - niz. Ön bil gi le ri niz den de ya rar la na rak so ru la r ya n t la - y n z. 1. Ata türk flöy le di yor: Çift sü ren, tar la y eken, or man dan odun ve ke res te yi ge ti ren, ürü nü pa za ra gö tü ren, ai le ocak la r n n du ma n n tüt tü ren; s r t y la, ka n s y la, ku ca n da ki yav ru suy la ya mur de me - yip, k fl de me yip, s cak de me yip cep he nin cep ha - ne si ni ta fl yan hep ka d n la r m z; hep o ul vi, öz ve ri li, o ila hi Ana do lu ka d n la r ol mufl tur. 17 Bu söz, Ata türk ün Kur tu lufl Sa va fl ka za n l - Re sim 6. 4: Ana Gay re ti, Hay ri Çi zel, 1922, d k tan son ra ya pa ca han gi uy gu la ma la r n müj - s tan bul As ke rî Mü ze de si dir? 2. Re sim, Kur tu lufl Sa va fl n ya fla yan res sam lar dan bi ri ne ait tir. Siz ce res sa m n böy le bir re - sim yap ma s için ne le ri gö rüp ya fla ma s, ne ler his set me si ge re kir? 3. Tab lo dan Ata türk dö ne min de ka d n hak la r na ve ri len önem le il gi li han gi so nuç la ra ula fl la - bi lir? y l n da ka d n par la men ter sa y s n n düfl me si nin ne de ni han gi olay la il gi li ola bi lir? 5. Siz ce gü nü müz de bu oran yük sel mifl mi dir? Se çim Y l Par la men ter Sa y s Ka d n Par la men ter Sa y s Top lam Nü fus çin de ki Pa y % Tab lo 6. 1: Se çim y l la r na gö re ka d n par la men ter sa y s ve top lam nü fu sa ora n (Emel Do ra ma c, Tür ki ye de Ka - d n n Dü nü ve Bu gü nü, s. 139.) Afla da ve say fa 145 te Ata türk ün Türk ka d n ile il gi li ba z söz le ri ve ril mifl tir. Oku yu nuz ve bun lar do rul tu sun da Me de ni Ka nun un ka d na ta n d sos yal, si ya sal ve eko - no mik hak la r n han gi le ri ol du u nu söy le yi niz. Bil gi le ri ni zin do ru lu u nu say fa 145 te ki bil gi no tu nu oku ya rak kon trol edi niz. fiu na inan mak la z m d r ki dün ya yü zün de gör dü ü - müz her fley ka d n n ese ri dir Kad nlar m z n her millette oldu u gibi bizim milletimiz için de ne kadar yüksek önemi oldu unu söyleme e Fo toğ raf 6. 9: Ata türk 29 Ekim 1929 Cum hu ri yet Ba lo su nda 144

145 gerek yoktur. Bizim milletimizde kad n, eskiden bu önemi gerçekten en yüksek derecede kazanm flt r. Büyük atalar m z ve onlar n analar, tarihin ve olaylar n tan kl yla sabittir ki cidden yüksek faziletler göstermifllerdir. Burada birçok noktalardan sayabilece imiz o faziletlerin en büyü ü ve en önemlisi k ymetli evlatlar yetifltirmeleriydi. Gerçekten Türk milletinin bütün dünyada yaln z Asya da de il Avrupa da bile büyük üstünlükler göstermifl olmas, gösteriflli hareketler yapm fl olmas, hep öyle k ymetli atalar n faziletli evlatlar yetifltirmesi ve daha beflikten çocuklar n n ruhuna mertlik ve fazilet afl lamas sayesinde idi Tür ki ye Cum hu ri ye ti nde ka d n; bü tün Türk ta ri hin de ol du u gi bi bu gün de en say g n düzeyde, her fle yin üs tün de yük sek ve fle ref li bir var l k - t r Dün ya da hiç bir mil le tin ka d n Ben A na - do lu ka d n n dan da ha faz la ça l fl t m, mil le ti mi kur - tu lu fla ve za fe re gö tür mek te A na do lu ka d n n dan da ha faz la ça l fl t m, mil le ti mi kur tu lu fla ve za fe re gö tür mek te A na do lu ka d n ka dar gay ret gös ter - dim. di yem ez. 21 PERFORMANS GÖREV Ka d n hak la r aç s n dan ele al d n z eser le il gi li per for mans gö re vi ni zi s n fa su na rak de - er len di ri niz. Ül ke miz de Ka dın Hak la rı Ül ke miz de ka d n hak la r y la il gi li ilk önem li ya sa, 1924 y l n da ka bul edi len Tev hi di ted ri sat (Ö re tim Bir li i) Ya sa s d r. Bu ya say la ül ke de ki tüm e i tim ku rum la r Mil lî E i tim Ba kan l na ba lan d, e i tim ku rum la r olan med re se ler ka pa t l d. Böy le ce la ik bir e i tim an la y fl or ta ya ko nul du. Okul la rda k z ve er kek ö ren ci le re bir ara da eğitim vermesi ko nu su gün de me ge ti ril di. Türk ka d n, Cum hu ri yet Dö ne min de ai le kur ma, is te di i ifl ko lun da ça l fl ma gi bi er kek le rin sa hip ol - du u öz gür lük le ri ka zan d. Me de ni Ka nun un ka bul edil me siy le er kek le eflit ola rak top lum da ye ri ni al d. Türk ka d n na 3 Ni san 1930 da be le di ye se çim le ri - ne, 1933 te muh tar l k se çim le ri ne ka t l ma hak k ta - n n d. 5 Ara l k 1934 te de mil let ve ki li se çim le rin de seç me ve se çil me hak k ve ril di. Türk ka d n böy le - ce bir çok Av ru pa ül ke sin de ki ka d n lar dan ön ce si - ya sal hak la r n el de et mifl olu yor du y l n da da Türk Me de ni Ka nu nu nda ka d n hak la r y la il gi li de i flik lik ler ya p l d. Ka d na, ai le nin edi nil mifl mal la r na ka t l ma, efli nin so ya d y la bir lik - te ken di so ya d n da kul lan ma, ça l fl ma ya bafl lar - ken eflin den izin al ma ma hak k gi bi pek çok hak lar ve ril di. Gü nü müz de pek çok ka d n; gü zel sa nat lar, hu kuk, t p, mü hen dis lik alan la r n da e i tim gör mek - te ve eko no mik ya fla ma ka t l mak ta d r. Afla da başlayıp sayfa 146 da devam eden met ni oku yarak so ru la r ya n t la y n z. Pro fe sör Ha let Çam bel, dün ya ça p n da ta n n m fl bir Türk ar ke olog dur. Ta ri hön ce si ve lk Ça ta - ri hi nin dünya ca ün lü bi lim in san la r ara s n da yer al r. lk Türk ba yan spor cu ola rak 1936 Ber lin Olim - pi yat la r na da ka t lan Çam bel, Ada na Ka ra te pe-as lan tafl ta ki Hi tit fleh ri ka z la r n da y l lar ca ça l fl m fl ve bu ra da bir aç k ha va mü ze si nin aç l ma s n sa la m fl t r. Fi zik pro fe sö rü Ay fle Er zan, 2003 y l n da Av ru pa n n en ba fla r l bi lim ka d n, dün ya n n befl ba fla - r l bi lim ka d n n dan da bi ri ol du. lk Türk ka d n se ra mik pro fe sö rü olan Ja le Y l ma ba flar Pa ris, Mü nih, Mos ko va ve Lon dra da sa y - s z ser gi aç m fl t r. Sa y s z ödül alan Y l ma ba flar, dev let sa nat ç s ödü lü ne de sa hip tir. Sos yo lo ji pro fe sö rü Mü bec cel Be lik K ray, Nor veç Ber gen Üni ver si te si, Ka hi re Ame ri kan Üni ver - si te si, ABD Berk ley Üni ver si te si ve Zü rih Tek nik Üni ver si te sin de kon fe rans lar ver di te Tür ki ye Bi - 145

146 lim ler Aka de mi si (TÜ BA) fle ref üye li i ne se çil di. Tür ki ye de sos yo lo ji nin üni ver si te ler de ku rum sal lafl - ma s n da önem li rol oy na yan K ray, top lum sal de ifl me yi ele al ma tar z ile bir ekol olufl tur du. Fo to raf 6. 11: Ha let Çam bel Fo toğ raf 6. 12: Ay fle Er zan Fo toğ raf 6. 13: Mü bec cel Be lik K ray Fo toğ raf 6. 14: Ja le Y l ma ba flar 1. Türk ka d n la r n n böy le si ne önem li ba fla r lar el de ede bil me le ri on la ra han gi sos yal, si ya sal ve eko no mik hak la r n ta n n ma s y la müm kün dür? 2. Bu hak la r n el de edil me si ne Ata türk ün kat k la r ne ler dir? 3. Me tin de yer alan ör nek le re siz han gi le ri ni ek le mek is ter si niz? Top lum sal lafl ma da ai le mi yok sa bir ülkenin okullarında verilen e i tim mi da ha et ki li dir? Yu ka r da ki ko nuy la il gi li 20 da ki ka sü re cek bir mü na za ra ya p n z. Han gi se çe ne i ter cih edi yor sa n z bu na gö re iki gru ba ay r l p ve ko nu yu tar t fl mak üze re ha z r la n n z. Ha z r la d n z me tin le ri ar ka dafl la r n - za an la t n z. Mü na za ra bit tik ten son ra iki se çe ne in de güç lü ve za y f yön le ri ni hep bir lik te ye ni den de - er len di ri niz. Se çe ce i niz bir jü ri nin, grup la r ki ta b n z n ek ler bö lü mün de ki de re ce li pu an la ma anah ta - r ile de er len dir me si ni sa la y n z. H. E T M KURUMUNUN ÖNE M TEMEL KAVRAM Eğitim KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A. Yandaki ka ri ka tü rü in ce le ye rek bun da ne yin vur gu lan mak is - te nil di i ni söy le yi niz. B. Mark Twa in (Mark Tıveyn) di yor ki: E i ti min ya pa ma ya ca hiç bir fley yok tur. Hiç bir fley onun et ki ala n n n d fl n da ka la maz. E i tim, kö tü ah lak la r iyi ye çe vi re bi lir, kö tü il ke le ri y kar ve ye ri ne ye - ni le ri ni ko yar. n san la r me lek le rin dü ze yi ne ç ka ra bi lir. 23 Bu sö zün an la m n söy le yi niz ve ka ri ka tür le ba lan t s n ku ru - nuz. C sayfada verilen öy kü yü oku ya rak bun da an la t l mak is - te ni len le ri e i tim ve top lum sal lafl ma ile ba ku ra rak aç k la y n z. Ka ri ka tür 6. 2: E i tim, Or han Do u 146

147 Bencil in Öyküsü Ben cil in çok bü yük s k n t la r var d ya fla ma göz le ri ni açar ken. Aç, güç süz ve ça re siz di. Ama bu nu an la ta cak güç lü bir si la h var d elin de; göz yafl la r. Yal n z ca ken di si ni dü flün me liy di çün kü yal n z ca o var - d ve tek ba fl nay d. Der ken ön ce fief kat da ha son ra da Sev gi yle ta n fl t. Onu he men kol la r na al d lar, giy di rip s t t lar, kar n n do yur du lar, flar k lar söy le yip uyut tu lar. Bü tün kap ris le ri ne iç ten bir s cak l k la gö üs ger di ler. Ben cil fl ma r k t. Onu diz gin le yip us lan d r mak ol duk ça güç tü. Bu yüz den bir sü re son ra E i tim dev - re ye gir di. Ara dan y l lar geç ti, E i tim le iyi dost ol du lar. Sev gi, Şef kat ve E i tim ara la r n da hep Mut lu - luk de nen bi rin den bah se di yor lar d. Ben cil, da ya na ma d bir gün sor du E i tim e: Ne dir mut lu luk? E i - tim: Mut lu luk se nin için de. de di. Ye ter ki onu his set. Öy le bir his set ki çev ren de ki le re de ya y l s n. Yal - n z unut ma, onu iyi ko ru mak ge re kir. Mut lu luk, ça ba ve öz ve ri is ter. Ama inan hep si ne de er. Ben cil o an da için de mut lu lu u his set ti. S m s cak t ve hiç de san d ka dar uzak ta de il di. Göz le ri ya flar d Ben cil in. fiim di Sev gi ve fief kat i için de ta de rin den his se di yor du. Ne fle len mifl ti, ifl te o an E i - tim le göz gö ze gel di ler. E i tim ona gü lüm se ye rek de di ki: Ar t k bu, be nim le en son gü nün. Ben cil a la mak l ol du bir den ne ka dar da al fl m fl t ona. E i ti mi ni ba fla r y la ta mam la d n. Bun dan son ra se ni ya fla m n kol la r na at yo rum. Ar t k sa na in san di ye ce iz. n san, hiç bir za man e i ti mi ve onun ken di si ne ver dik le ri ni unut ma d. Ya fla ma kofl tu, ar t k al d k la r - n tek tek ya fla ma ver me za ma n gel mifl ti Pay lafl ma za ma n y d. Sev gi ve fief kat ise onun la bir lik te mut - lu luk la ya flam da ki di er in san la ra gü lüm sü yor lar d. 23 Ge nifl an la m y la e i tim, top lum sal lafl ma sü re ciy le efl an lam l d r. Dar an la m y la ise e i tim, 19. yüz y l dan son ra sis tem li ola rak res mî ö re tim ku rum la r n da bu ifl için özel ola rak ye tifl ti ril mifl kim se ler ce ya p lan, bil gi ve de er le rin ö re til me siy le in san la ra ye ni dav ra n fl - la r n, be ce ri le rin ka zan d r l ma sü re ci dir. A. Aşa ğı da başlayıp 148. sayfada devam eden tab - lo da eğitimin ifl lev le ri ni oku ya rak sağda yer alan do - ru ya n tla cümleyi eşleştiriniz. B. Bun la ra ya fla m n z dan bi rer ör nek ve re rek top - lum ve top lum sal lafl ma aç s n dan öne mi ni be lir ti niz. C. Fo to raf ta e i tim ku ru mu nun tab lo da ki ifl lev le - rin den han gi si nin ger çek lefl ti ril di i ni söy le yi niz. Fo toğ raf 6. 14: E i tim ku ru mu, bi rey le rin mes lek sa hi bi ol ma la r n sa lar. Bi rey le re ör gün e i tim ku rum la r ara c l y la be ce ri ka zan d r r ve on la r mes lek sa - hi bi Bi li min ge lifl me si ni Bi rey le re ak l c dü flün me al fl kan l Ye ni li e, ge lifl me ye aç k ku flak lar ye tifl ti re rek sos yal de ifl me yi sa la yan bir araç ni te li i Bi rey le re ye ni ve da ha yük sek bir sta tü ka zan ma, çev re edin me, uy gun ifl ve efl seç me ola nak la r ya par/yap maz sa lar/sa la maz ka zan d r r/ka zan d r maz ta fl r/ta fl maz su nar/sun maz 147

148 Bi rey le re yal n z ca bil gi ve be ce ri de il, top lum sal so rum lu luk la r n da Geç mi fle ait te mel bil gi ve de er le ri ye ni ku flak la ra ak tar ma da ro lü Ak ran grup la r n n olufl ma s için ge rek li or ta m Bi rey le rin do al ve top lum sal çev re yi bi lim sel il ke ler do rul tu sun da de er len dir - me le ri ni ola nak s z hâ le Ço cuk lar, e i tim sü re cin de top lu mun bir par ça s ol ma ya ö re tir/ö ret mez var d r/yok tur sa lar/sa la maz ge ti rir/ge tir mez bafl lar lar/bafl la maz lar Sos yal lefl me de ai le mi yok sa bir ülkenin okullarında verilen e i tim mi da ha et ki li dir? Ö ren ci ler, yu ka r da ki ko nu ile il gi li 20 da ki ka sü re cek bir mü na za ra ya pa cak lar d r. Bu nu ya par ken grup söz cü le ri nin tü mü de sa vun duk la r ko nu nun de i flik alt ko nu la r hak k n da ko nu fla cak lar d r. Ko nufl - ma c lar, sa vun duk la r gö rüfl le ri an la ta cak lar d r. Her iki grup da eflit za man kul la na cak t r. z le yen ö ren - ci ler, ko nufl ma c la r n mo ral le ri ni bo za cak fle kil de tep ki de bu lun ma ya cak lar d r. I. ATA TÜRK ÜN E T M KO NU SUN DA K GÖ RÜfi LE R TEMEL KAVRAMLAR Mil lî e i tim Ö re tim bir li i E i ti min yay g n lafl t r l ma s KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A. Aşağıdaki me tin den ha re ket le Ata türk ün e i tim - le il gi li tu tu mu hak k n da ç ka r m lar da bu lu nu nuz. Sizleri Birer K v lc m Olarak Yolluyorum Y l 1923, cum hu ri yet he nüz ku rul mufl. S nav la se çi len on bir üni ver si te ö ren ci si, çe flit li Av ru pa ül - ke le ri ne e i tim için burs lu ola rak gön de ri li yor. Ben (Mah mut Sa di Ir mak), bu on bir ö ren ci ara s na gir - me yi ba flar m fl t m. An cak gi dip git me mek ko nu sun da hâ lâ ka rar s z d m. Sir ke ci Ga r nda tre ne bin me - den ön ce: Bu yok sul dev let, be nim pa ra m ya yol la ya maz sa gur bet el ler de ne ya pa r m? di ye dü flü - nüp du ru yor dum. Tam ge ri dön me ye ka rar ver mifl tim ki pe ron da do la flan bir pos ta da t c s n n tok se - siy le ir kil dim. Mah mut Sa di Efen di, Mah mut Sa di Efen di, bir tel gra f n var. He ye can la tel gra f aç t m, flöy le ya z yor du: Siz le ri bi rer k v l c m ola rak yol lu yo rum, alev ler ola rak ge ri dön me li si niz. m za: Mus - ta fa Ke mal fia fl r d m; bir ki fli nin, na s l her ö ren ci nin ka fa s n n içi ni bu den li iyi oku ya bil di i ne hay ret et tim. O yok sul dev le tin k t pa ra s y la yol la nan, iç le rin de Pro fe - sör Sa di Ir mak n da bu lun du u on bir ö ren ci, ger çek ten tel gra f n ver di i iv mey le s tan bul Üni ver si te si ne alev ler ola - rak ge ri dön dü ler. 25 B. Yandaki fo to ra f in ce le ye rek ona bir başlık koyunuz. Neden bu başlığı koyduğunuzu açıklayınız. Fo toğ raf 6. 15: Ata türk, Si vas ta bir gen cin di lek çe si ni in ce ler ken (1930) 148

149 C. Ata türk flöy le di yor: E i tim dir ki bir ulu su ya öz gür, ba m s z, flan l ve yü ce bir top lum hâ lin de ya - fla t r ya da tut sak l a ve yok sul lu a sü rük ler. 24 Ata türk ün bu söz do rul tu sun da yap t han gi uy gu la ma la r bi li yor sa n z ar ka dafl la r n z la pay la fl n z. Ata türk ün afla da ki söz le ri ni oku ya rak 150. sayfadaki tab lo yu ör nek te ki gi bi ta mam la y n z. Bu gü ne ka dar iz le nen e i tim ve ö re tim yön tem le ri nin mil le ti mi zin ta rih sel ge ri le me sin de en önem li et ken ol du u ka n s n da y m. Onun için ulu sal bir e i tim prog ra m n dan söz eder ken es ki dev rin bofl inanç la r n dan, top lum sal ya p m z la hiç de il gi si ol ma yan ya ban c fi kir ler den, Do u dan ve Ba t dan ge - le bi len tüm et ki ler den ta ma men uzak, ulu sal özel lik le ri miz le ve ta ri hi miz le uyu fla bi len bir kül tür kas te - di yo rum. 26 He de fe yal n z ço cuk la r ye tifl tir mek le ula fla ma y z. Ço cuk lar ge le ce in dir... Fa kat ge le ce i ya pa cak olan ço cuk la r ye tifl ti re cek ana lar, ba ba lar, kar defl ler hep si flim di den az çok ay d n la t l ma l d r ki ye tifl ti - re cek le ri ço cuk la r bu mil le te ve mem le ke te hiz met ede bi le cek, ya rar l ola bi le cek fle kil de ye tifl tir sin - ler. 27 E i tim ve ö re tim de h z la yük sek bir dü ze ye ç ka cak bir mil le tin, ya flam mü ca de le sin de mad di, ma ne vi bü tün kuv vet le ri nin ar ta ca ke sin dir. E i tim ve ö re tim fa ali ye ti miz il kö re ti min fii len ge nel ve zo run lu ol ma s n, mem le ket te e i tim bir li i ni, or ta ö re ti min iyi araç lar la ar t r l ma s n ve ko lay lafl t r l ma - s n, mes lek ö re ti mi nin ilk ve or ta de re ce sin den en yük sek de re ce si ne ka dar mem le ket te sa lan ma - s n, yük sek ö re ti min de sa y da ol du u ka dar de er de de bu yüz y l n ge rek si nim le ri ne ye ter li i ni he def tut mufl - tur. 28 Bü yük mil let, dün ya uy gar l k ai le sin de say g n yer sa - hi bi ol ma ya la y k Türk mil le ti, ev lat la r na ve re ce i e i ti mi okul ve med re se ad n da bir bi rin den büs bü tün bafl ka iki cins ku ru ma böl me ye bu gün kü gün de kat la na bi lir miy - di? E i tim ve ö re tim de bir lik ol ma d k ça ay n fi kir de, ay - n dü flü nüfl bi çi min de bi rey ler den olufl mufl bir mil let yap - ma ya im kân ara mak bofl fley ler le u rafl mak ol maz m y - d? 29 Mil let le ri kur ta ran lar yal n z ve an cak ö ret men ler dir. Ö ret men den, e i ti ci den mah rum bir mil let, he nüz mil let ad n al ma ye te ne i ni ka zan ma m fl t r. Ona ale la de bir kit - le de nir, mil let de ne mez. Bir kit le, mil let ola bil mek için ke sin lik le e i ti ci le re, ö ret men le re muh taç t r. On lar d r ki bir top lu mu ger çek mil let hâ li ne ko yar lar. Bi zim mil le ti - miz el bet te dün ya n n tak dir le ri ne hak ka zan m fl bir top - lum dur. Fa kat onu la y k ol du u fle ref de re ce si ne erifl ti re - cek siz ler si niz. Mil let, mem le ket, cum hu ri yet siz den yük - sek hiz met bek le mek te dir. 30 Fo toğ raf 6. 16: Ata türk, Dört yol da kü çük bir ço cuk la (1931) 149

150 Ata türk ün E i tim Ko nu sun da ki Gö rüfl le ri 1. Eğitim millî olmalıdır TOPLUMSAL KURUM OLARAK D N TEMEL KAVRAM Din KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A. Aşağıdaki fo to rafı inceleyerek bundan di nin top lum sal ya flam - da ki an la m ile il gi li ç ka r la cak so nuç lar ne ler ola bi lir? Tar t fl n z. B. Bütün dinlerde çeflitli ahlaki ilkeler ortaya konmuş, insanlara öğütler verilmiştir. Bu ilkelerden baz lar n aşağıda verilen metinden okuyunuz ve dinin toplumsal yaflam üzerindeki olumlu katk lar n n neler olabilece ini tart fl n z. Dinlerin Öğütleri Kur an dan: Emrolundu un gibi dosdo ru ol. Ey inananlar! Allah tan korkun ve do rularla beraber olun....allah temizli e dikkat edenleri sever. Yapt n iyili i çok görerek bafla kakma......kim, bir ca na ve ya yer yü zün de boz gun cu luk ç - kar ır, -hak s z ye re- bir ca na k yar sa bü tün in san lar öl - dür müfl gibi olur. Her kim bir ca n kur ta r r sa o kişi, bü - tün in san la r kur tarm fl gi bi o lur. Fo toğ raf 6. 17: Ata türk, Uflak Ga r nda du a eder ken (1923) ncil den: Y kanm fl ellerle yemek yemek insan kirletmez. Senden dileyene ver, senden ödünç isteyenden yüz çevirme... nsanlar n size her ne yapmalar n istiyorsan z siz de onlara öyle yap n çünkü din budur. Tevrat tan:...kirli olup kendisini temizlemeyen adam halk n aras ndan at lacakt r. Yalan yere tan kl k yapmayacaks n. Konfüçyüs den: Yafll ları rahat ettirmek, arkadafllara samimiyetle, gençlere de nezaketle davranmak isterim

151 Di nin top lum sal iş lev le ri ne ler ola bi lir? Yu ka r da ki ko nu da be yin f r t na s ya p n z. Ön ce ko nu yu bir kaç da ki ka dü flü nüp et kin li i öy le bafl la t - n z. Söy le nen le ri tah ta ya ya z n z. Et kin lik s ra s n da elefl ti ri ve yo rum yap ma y n z. Et kin li in so nun da tah - ta da ya z lanları grup lan d r n z ve di nin top lum sal ifl lev le ri nin ne ler ol du u nu be lir le yi niz. A. Aşağıda ve ri len fark l din ta n m la r n oku yu nuz ve bun lar da or tak olan özel lik le ri söy le yi niz. Din, bir kut sa la ina nan, onun et ra f n da bir lik mey - da na ge ti ren in san la r n inanç, iba det ve ayin le riy le il - gi li ku ral ve ku rum lar dan olu flan sis tem dir. Din, Tan r ya, do a üs tü güç le re, çe flit li kut sal var - l k la ra inan ma y ve ta p n ma y sis tem lefl ti ren top lum sal bir ku rum dur. Din, üye le ri ne bir ba l l k ama c, ey lem le ri nin ki fli sel ve sos yal so nuç la r n yar g la ya bi le cek le ri dav ra n fl ku - ral la r bü tü nü ve ev re ni aç k la ya bi le cek le ri te mel ler ve - ren dü flün ce, duy gu, ey lem sis te mi dir. B. Aşağıda ve ri len ör nek le ri oku yu nuz. Bun lar dan ha re ket le, bil gi no tun dan da ya rar la na rak di nin top - lum sal ya flam da ki öne mi ni be lir ti niz. Tür ki ye ile il gi li ta n t m re sim le rin de en çok yer alan gö rün tü le rin ara s n da bi rer sa nat ha ri ka s olan ca mi ler ve mi na re le ri gel mek te dir. Na maz ve pey gam ber ke li me le ri Fars çadan Türk - çemi ze gir mifl tir. Ezan, ra ma zan, ma flal lah, in flal lah ve se lam ke li me le ri Arap ça kö ken li dir. An cak Türk çe ko - Fo toğ raf 6. 18: Ca mi ler, mi ma ri miz de ki din sel mo tif ler den dir (Sul ta nah met Ca mi i, s tan bul). Din Sos yo lo ji, din ol gu su nu bir top lum sal ku rum ola rak ele al p in ce ler. Bu nun için en es ki za - man lar dan be ri var olan din le rin ge li şi mi ni araş - tı rır. Sos yo lo ji de, ge nel lik le üç tip din arafl t r - ma s ya p l r. Bi rin ci sin de di nin, in san et kin lik le - ri ni na s l ele al d arafl t r l r. kin ci sin de din le di - er sos yal ya flam alan la r ara s n da ki ilifl ki ler in - ce le nir. Böy le ce eko no mi, si ya set ve ta ba ka - lafl may la din ara s n da ki ilifl ki ler ele al n r. Üçün - cü ola rak da din sel rol ler, ör güt len me ler ve ha - re ket ler in ce le nir. Tüm bu in ce le me ler de sos - yo log; iyi, kö tü gi bi de er yar g la r n da bu lun - ma dan, ola n ol du u gi bi in ce le me ye özen gös - te rir. Din sel inanç la r n ve bun la r n ge re i olan norm la r n do ru lu u ve ya yan l fl l y la de il, in - san la r n inanç la r ne de niy le ne den ba z norm la - ra uy du u ya da uy ma d y la il gi le nir. Özel lik le tek tan r l din ler de ila hî, yü ce, afl k n bir var l k yer al r. Din, bu afl k n var l a ina nan in san la ra gö nül ra hat l sa lar. Be lir siz lik ler, teh li ke ler ve mut suz luk lar la do lu bir dün ya da te sel li ve gü ven lik ge rek si ni mi bü yük tür. Bu ge - rek si ni min kar fl lan ma s, ya fla m da ha da ya n l r hâ le ge ti rir. Bü tün din ler zo run lu, ar zu edi lir, duy gu sal tat min sa la y c ol du u na ina n lan dav ra n fl la r öne rir. n san la r n ne le ri ya p p ne le ri yap ma ma - s ge rek ti i ko nu sun da yol gös te ri ci, do ru dav ra n fl la ra yön len di ri ci ku ral lar ge ti rir. Bu ku - ral lar, in sa n n ya fla m n sür dür me si ve re fa h ba k m n dan önem li ol duk la r n dan in san lar on - la ra bü yük say g gös te rir ve uy ma ya ça l fl r lar. 151

152 nu flan her kes bu ke li me le rin an lam la r n bi lir. Bun lar ar t k Türk çe lefl mifl ka bul edil mek te ve kul la n l mak ta - d r. Bü yük le re say g gös ter mek, kü çük le re sev gi ile yak lafl mak, dar da ola na yar d m et mek, kom flu lar ara s n da yar d m lafl mak, bay ram lafl mak örf ve âdet - le ri miz den dir. Bun la r n hep sin de di ni mi zin ö üt le ri - nin kat k la r bu lun mak ta d r. Türk kül tü rün de di nî duy gu ve dü flün ce le ri an lat - mak için de mü zik ten ya rar la n l m fl t r. Pek çok ila hi - ler, ne fes ler ve di nî içe rik li flar k lar bes te len mifl tir. So - nuç ta, Türk ta sav vuf mü zi i or ta ya ç k m fl t r. Din böy le ce top lum sal de ne ti me kat k da bu lu - nur. Din kurumu, inanan insanların re fa h na hiz - met eden, yar d m lafl ma, sa nat, e i tim gi bi top - lum sal et kin lik leri kapsar. Bun la r n bir k s m din - len me, e len me et kin lik le ri ola rak dü flü nü le bi lir. Çün kü son de re ce tat min edi ci duy gu sal de ne - yim le re, din len me ye, can lan ma ya yol açar, bi - rey le ri bir bi ri ne ya k n lafl t r r ve top lum da bü tün - lefl ti ri ci et ki ya par. Ge le cek Der se Ha zır lık Ata türk ün la ik lik le il gi li söz le rin den ve fo to raf la r n dan ör nek ler bu la rak bun la r yo rum la y n z. En be en di i niz söz ve fo to raf la r se çe rek zamk, ma kas ve pos ter ya pa ca n z kâ t lar la bir lik te s n fa ge - ti ri niz. J. D N N VE LA K L N ATA TÜRK ÇÜ DÜ fiün CE S S TE M N DE K YE R TEMEL KAVRAMLAR La ik lik Din ve vic dan öz gür lü ü KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki afi fli in ce le yi niz ve ön bil gi le ri niz den de ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. 1. Afifl te ki la ik söz cü ün den ne an l yor su nuz? 2. Hiç kim se bir bafl ka s n n inan c n dan, dü flün ce sin den do la y kin duy ma ma l d r. Her kes bir bi ri nin inan c na, dü flün ce si ne ve ge le ne i ne say g gös ter me li dir. 32 Ata türk, yu ka r da ki sö züy le ne yi vur gu la mak is te mifl tir ve bu nun la ik lik le bir il gi si var m d r? Tar t fl n z. 3. Afla da ki la ik lik ta n m la r n oku ya rak din ve la ik lik ilifl ki si ni yo rum la y n z. La ik lik, ak l ile inan c n yet ki alan la r n n bir bi rin - den ay r l ma s de mek tir. La ik lik, din dafl l k ile yurt tafl l k sta tü le ri nin bir - bi rin den ay r l ma s de mek tir. La ik lik, din ve dev let ifl le ri nin bir bi rin den ay r l - ma s d r. Afiş 6.2: Cumhuriyet Bayramı ile ilgili bir afiş 152

153 A. La ik li in ana ya sa da yer al ma sü re ci ile il - gi li olan afla da ki ta rih ler de han gi önem li olay - la r n ger çek lefl ti i ni nok ta l k s m la ra ya z n z. 3 Mart fiu bat Ni san B. Ata türk ün afla da ki sö zü nü oku yu nuz. Yandaki bil gi no tun dan da ya rar la na rak la ik lik il ke sin de s rar et me si nin ne de ni ni söy le yi niz. Tür ki ye Cum hu ri ye ti nin res mî di ni yok tur. Dev let yö ne ti min de bü tün ya sa lar, dü zen le me - ler bi li min, ça dafl uy gar l n sa la d esas ve fle kil le re, dün ya ge rek si nim le ri ne gö re ya p l r, uy gu la n r. Din an la y fl, vic da ni ol du un dan cum hu ri yet, din dü flün ce le ri ni dev let ve dün ya ifl le rin den, si ya set ten ay r tut ma y ulu su mu zun ça dafl iler le me sin de bafl l ca ba fla r et ke ni gö - rür. 33 La ik lik il ke sin de s rar edi yo ruz. Çün kü mil lî ira de ve in san l a mal ol mufl de er le rin bel ki de en kut sa l olan din öz gür lü ü, an cak la ik lik il ke si ne ba l ka la rak ko ru na bi lir. 34 Ülkemizde Laikliğin Gelişimi La ik lik, din ve dev let ifl le ri nin bir bi rin den ay r yü rü - tül me si dir. La ik dev let, din ko nu sun da ta raf s z d r. Hiç - bir din den ya na ol ma d gi bi hiç bir di ne kar fl da de - il dir. La ik lik il ke si, dev let yö ne ti min de din ku ral la r - n n de il, ak l n ve bi li min esas al n ma s n ön gö rür. Bu il ke ge re in ce yö ne tim de ge çer li olan ya sa lar, din ku - ral la r n dan ay r d r. Top lu mun ge rek si nim le ri, ak l ve bi li min bul gu la r esas al na rak ha z r la n r. La ik lik il ke si, yal n z ca dev let yö ne ti min de de il, her alan da ak la ve bi li me önem ve ril me si ni ge rek ti rir. Böy le ce top lu mun ça dafl lafl ma s na ve ge lifl me si ne kat k da bu lu nu lur. Ata türk, la ik lik yo lun da ilk ad m ola rak ha li fe li in kal d r l ma s n sa la d. Ar d n dan Türk Me de ni Ka nu - nu nu ha z r la d ve Tür ki ye Bü yük Mil let Mec li si ta ra f n - dan ka bul edil di. Bu ka nun la Türk va tan dafl la r din, mez hep ve cin si yet le ri ne olur sa ol sun hak ve ödev ba k m n dan eflit ol du lar. Hu kuk sis te mi la ik lefl ti i hâl - de Ana ya sa da la ik cum hu ri yet esas la r na z t hü küm - le re he nüz do ku nul ma m fl t. Tür ki ye Bü yük Mil let Mec li si, Ana ya sa n n la ik lefl me si il ke si ni ka bul et ti ve 2. mad de sin de ki Tür ki ye Dev le ti nin di ni s lam d r. f k ra s kal d r l d. Bun dan bafl ka mil let ve kil le ri ve cum - hur bafl ka n n n et tik le ri ye min ler de yer alan val la hi söz cü ü de ifl ti ri le rek na mus üze ri ne ant içil me si flek li ka bul edil di. Böy le ce la ik lefl me yo lun da ki ça l fl ma lar bü yük öl çü de ta mam lan m fl ol du. La ik dev let, bi rey le rin din ve vic dan öz gür lük le ri - nin te mi na t d r, bun la r sa lar ve ko rur. Dev let, ara la - r n da ay r m gö zet mek si zin bü tün din sel inanç la r ana - ya sal gü ven ce al t na al r. Tür ki ye Cum hu ri ye ti Dev le ti de la ik bir dev let tir. Ana ya sa m z n 24. mad de sin de, Her kes vic dan, di nî inanç ve ka na at hür ri ye ti ne sa - hip tir.... Kim se iba de te, di nî ayin ve tö ren le re ka t l ma ya, di nî inanç ve ka na at le ri ni aç k la ma ya zor la na - maz; di nî inanç ve ka na at le rin den do la y k na na maz ve suç la na maz. sö züy le din ve vic dan öz gür lü ü gü ven ce al t na al n m fl t r. Bu gü ven ce, top lum sal ba r fl n da gü ven ce si dir. Ata türk e gö re la ik lik il ke sin - den ödün ver mek, din ve vic dan öz gür lü ün den, do la y s y la da Türk mil le ti nin ça dafl uy gar l k yo lun - da iler le me sin den ödün ver mek de mek tir. Ata türk, di ne de il, di nin dev let ifl le ri ne ka r fl t r l ma s na kar - fl d r. Ata türk e gö re s lam di ni, vic dan öz gür lü ü ne önem ve ren bir din dir. Ay r ca, la ik bir dü zen de dev - let ifl le ri nin din den ay r ola rak yü rü tül me si ne de ola nak ta n r. 153

154 Ata türk ün la ik lik le il gi li söz le rin den ve fo to raf la r n dan ör nek ler le bir pos ter olufl tu ru nuz. Et kin lik sü - re niz 15 da ki ka d r. Ge le cek Der se Ha zır lık Ya z l ba s n dan eko no mi ile il gi li ha ber le ri top la ya rak bun lar üze rin de dü flü nü nüz ve önem li bul - duk la r n z bir son ra ki der se ge ti ri niz. K. EKO NO M N N TOP LUM SAL YA fiam DA K ÖNE M TEMEL KAVRAMLAR Eko no mi Ge rek si nim Arz (su num) Ta lep (is tem) Enf las yon Def las yon Mil lî ge lir De va lü as yon Re va lü as yon Re ses yon Fo toğ raf 6. 19: Gü ney Af ri ka da aç l k KO NU YA HA ZIR LA NA LIM Afla da ki gör sel le ri in ce le ye rek so ru la r ya n t la y - n z. 1. Fo toğ raf 6.19 daki in san lar han gi ge rek si nim le ri ni kar fl la ma ya ça l fl mak ta d r lar? Si zin ne tür ge rek si nim - le ri niz var? Bun la r n bir lis te si ni ya p n z ve ar ka dafl la r - n z n ki ler le kar fl lafl t r n z. 2. Ar ka dafl la r n z n lis te le rin de fark l ge rek si nim le rin ya z l ol ma s n na s l aç k lar s n z? 3. Alttaki gör sel ler de gör dük le ri niz bi rer eko no mik et kin lik tir. Siz ce in san lar ne den bu tür et kin lik ler de bu - lu nur lar? 4. Eko no mik et kin lik le rin top lum sal ya flam da ki öne - mi hak k n da ne ler söy le ye bi lir si niz? 5. John Loc ke (Con Lak) a gö re Her bi rey, ken di ki fli li - i nin ve mül ki ye ti nin mut lak efen di si dir. 35 Mül ki ye ti nin mut lak efen di si ol ma n n an la m nı söy - le yi niz. Fo toğ raf 6. 20: Eko no mik et kin lik ler 154

155 Yandaki ka ri ka tü rü in ce le ye rek eko no mik ola rak na s l bir du ru mu yan s t t n söy le yi niz. Afla da ki öy kü yü oku yu nuz. Enf las yo nun yafl l ada m na s l et ki le mifl ola bi le ce i ni tar t fl n z. Enflasyon Yafl l bir adam emek li ye ay r l r ve ken di si ne li se nin ya - n n da kü çük bir ev al r. An cak ders ten ç kan ö ren ci le rin bit mez tü ken mez gü rül tü sü ada m ca n n dan bez di rir. Ka ri ka tür 6. 3: (Mah mut Ce lal San l ) Adam, ön lem al ma ya ka rar ve rir ve ö ren ci ler evi ne do - ru yak la fl r ken on la r dur du rur. Gü lüm se ye rek Çok tat l ço cuk lar s n z, çok da e le ni yor su nuz. Ben de si zin ya fl n z day ken böy ley dim. E er her gün bu ra dan ge çip gü rül tü ya par sa n z si ze onar li ra ve re ce im. der. Bu tek lif ço cuk la r n çok ho flu na gi der, gü rül tü yü sür dü rür ler. Bir kaç gün son ra yafl l adam yi ne ço cuk la r n önü ne ç kar ve on la ra flöy le der: Ço cuk lar bu enf las - yon be ni de et ki le me ye bafl la d. Ar t k si ze yal n z ca be şer li ra ve re bi li rim. Ço cuk lar bun dan pek hofl - lan maz lar ama yi ne de gü rül tü yü sür dü rür ler. Ara dan bir kaç gün da ha ge çer, yi ne yafl l adam kar fl la - r n da d r. Ba k n, der: Enf las yon ar t yor, bu yüz den si ze an cak gün de iki bu çuk li ra ve re bi le ce im. Ta - mam m? Ço cuk lar dan bi ri Ola nak s z ba y m. der. Gün de iki buçuk li ra için bu ifli ya pa ca m z sa - n yor sa n z al da n yor su nuz. Biz ifli b ra k yo ruz sayfada ve ri len bilgi no tu nu oku ya rak bul ma ca y çö zü nüz. 1. Mil lî pa ra de e ri nin, al t na ya da dö viz ad n alan ya ban c ül ke pa ra la r na gö re dü - flü rül me si. 2. Pi ya sa da ki mal hac mi ne oran la pa ra mik ta r n n faz la ol ma s ve bu nun so nu cu pa - ra n n de e ri nin düfl me si. 3. Bir ma l elin de bu lun du ran la r n ar zu et - tik le ri fi ya t bu la bil dik le ri tak dir de sat mak is - te ye cek le ri mal mik ta r. 4. n san la r n s n r s z olan is tek le ri ne oran - la ge rek si nim le ri gi de re cek mal ve hiz met - le rin az ol ma s. 5. Ta lep. 6. S n r s z olan in san ge rek si nim le riy le bun la r kar fl la ya cak s n r l mad de ler ara s n - da bir den ge sa lan ma s için in san la r n gi - rifl tik le ri ey lem le ri in ce le yen bi lim da l. 155

156 7. Gay ri sa fi mil lî ha s la n n iki ve ya da ha faz la çey rek y l l k pe ri yot ta ar ka ar ka ya ne ga tif bü yü me gös - ter me si du ru mu. 8. Bir ma l n de e ri ni öde ye rek sa t n ala bi le cek du rum da olan la r n bu ko nu da aç k la d k la r ar zu. 9. Mil lî pa ra de e ri nin, al t na ya da dö vi ze gö re yük sel til me si. 10. Kar fl lan d k la r za man zevk ve mut lu luk, kar fl lan ma d k la r za man ac ve s t rap ve ren un sur lar. 11. Pi ya sa da ki pa ra mik ta r n n, mal mik ta r na oran la çok az ol ma s ve pa ra n n de e ri nin yük sel me si. Ekonomi le lgili Kavramlar Eko no mi; s n r s z olan in san ge rek si nim le riy le bun la r kar fl la ya cak s n r l mad de ler ara s n da bir den - ge sa lan ma s için in san la r n gi rifl tik le ri ey lem le ri in ce le yen bi lim da l d r. Eko no mik et kin lik; in san la r n ge rek si nim le ri ni kar fl la mak, için de bu lun duk la r mad di ko flul la r dü - zelt mek ve re fah dü zey le ri ni ar t r mak için yap t k la r et kin lik tir. Eko no mik et kin lik le rin he def le ri, ge rek - si nim ler le bun la r gi der me ye ya ra yan araç lar ara s n da ki den ge yi sa la mak t r. n san la r n s n r s z olan is - tek le ri ne oran la ge rek si nim le ri gi de re cek mal ve hiz met le rin az ol ma s k t l k söz cü üy le ifa de edi lir. Kar fl lan d k la r za man zevk ve mut lu luk, kar fl lan ma d k la r za man ac ve s t rap ve ren un sur la ra ge rek - si nim ad ve ri lir. Eko no mik et kin lik le rin te mel ama c ge rek si nim le rin kar fl lan ma s d r. Ta lep (is tem), bir ma l n in san ge rek si nim le ri ni kar fl la ma özel li in den do ar. Bir ma l n de e ri ni öde - ye rek sa t n ala bi le cek du rum da olan la r n bu ko nu da aç k la d k la r ar zu dur. Arz (su num) ise bir ma l elin - de bu lun du ran la r n ar zu et tik le ri fi ya t bu la bil dik le ri tak dir de sat mak is te ye cek le ri mal mik ta r d r. Pi ya sa da ki mal hac mi ne oran la pa ra mik ta r n n faz la ol ma s ve bu nun so nu cu pa ra n n de e ri nin düfl me si enf las yon ad n al r. Bir mal dan pi ya sa da faz la, o ma la du yu lan ge rek si nim az olur sa fi ya t dü fler. Bir mal dan pi ya sa da az, o ma la du yu lan ge rek si nim faz la olur sa fi ya t ar tar. Bu bir eko no mi ya - sa s d r ve su num-is tem (arz-ta lep) ya sa s ad n al r. Pa ra da bir mal d r ve pi ya sa da mal hac mi ne oran - la mik ta r n n faz la ol ma s, pa ra n n da de e ri ni dü flü re cek tir. Def las yon, enf las yo nun ter si olan bir du rum dur. Pi ya sa da ki pa ra mik ta r n n, mal mik ta r na oran la çok az ol ma s ve pa ra n n de e ri nin yük sel me si def las yon ad n al r. Pi ya sa da pa ra mik ta r n n az ol ma - s, in san la r n faz la tü ke tim ya pa ma ma la r na ve eko no mi de dur gun lu un or ta ya ç k ma s na yol açar. Mal ve hiz met le re olan is tek aza l r ve fi yat lar dü fler. Fi yat la r n düfl me si ve tü ke ti min az ol ma s fir ma la r n za - rar, hat ta if las et me si ne yol açar. De va lü as yon, mil lî pa ra de e ri nin, al t na ya da dö viz ad n alan ya ban c ül ke pa ra la r na gö re dü flü - rül me si dir. De va lü as yon, enf las yon la ya k n il gi si olan bir kav ram d r. De va lü as yon, it hal edi len mal la r n Türk pa ra s cin sin den fi yat la r n yük sel tir, ih raç edi len mal la r n da ya ban c pa ra cin sin den fi yat la r n dü - flü rür. Bu ne den le de va lü as yon, it ha la t azal t c, ih ra ca t da art t r c et ki ya par. De va lü as yon, enf las yo - nun so nu cu dur ve de va lü as yo na, ya ban c pa ra la r n de er le ri mil lî pa ra de e ri nin çok üze ri ne ç k t za man bafl vu ru lur. Re va lü as yon, de va lü as yo nun kar fl t olan bir du rum dur. Mil lî pa ra de e ri nin, al t na ya da dö vi ze gö re yük sel til me si dir. Bir ül ke de, y l da üre ti len top lam mal ve hiz met mik ta r n n pa ra cin sin den ifa de si ne gayrisafi millî hasıla ad n ve ri yo ruz. Bu ge lirden çe flit li ver gi ve gi der ler dü flül dük ten son ra el de edi len net ge lir e millî gelir denir. Mil lî ge li rin ül ke nü fu su na bö lü mü, ki fli ba fl na dü flen mil lî ge liri ve rir. Ki fli ba fl na dü flen ge - 156

157 lir mik ta r, mil lî ge li rin den ge li bö lü flül me si ko flu luy la ül ke in san la r n n re fah dü ze yi ni gös te rir. Re ses - yon, gay ri sa fi mil lî ha s la n n iki ve ya da ha faz la çey rek y l l k pe ri yot ta ar ka ar ka ya ne ga tif bü yü me gös - ter me si du ru mu dur. Eko no mi de dur gun luk ola rak da ad lan d r la bi lir. Uzun bir re ses yon, eko no mik çö - küfl ola rak ta n m la na bi lir. Enf las yo nun top lum sal so nuç la r ne ler ola bi lir? Yu ka r da ki ko nu da 10 da ki ka sü re cek bir be yin f r t na s ya p n z. Ön ce ko nu yu bir kaç da ki ka dü flü nüp et kin li i öy le bafl la t n z. Söylenilenleri tah ta ya ya z n z. Et kin lik s ra s n da elefl ti ri ve yo rum yap ma y n z. Et - kin li in so nun da tah ta da ya z lan la r dü zen le yi niz ve enf las yo nun top lum sal so nuç la r n n ne ler ol du u nu be lir le yi niz. A. Afla da ki tab lo da enf las yo nun ne den le ri ve top lum sal so nuç la r ka r fl k ola rak ve ril mifl tir. Bun lar - dan enf las yo nun ne de ni ol du u nu dü flün dük le ri ni zin karşısına N, so nuç ol du u nu dü flün dük le ri ni zin karşısına S ya z n z. B. Ar ka dafl la r n z la bir lik te tab lo la r n z de er len di re rek hatalı bölümleri arkadaşlarınızla tar t fla rak dü - zel ti niz. Ma la du yu lan ge rek si nim ve is tek faz la olur, bu is tek de ye ter li mal mik ta r y la kar fl la na maz sa fi - yat lar yük se lir. Bu yük se li fli kar fl la mak ama c y la pi ya sa ya sü rü len pa ra mik ta r ar tar. H z l fi yat ar t fl la r ve pa ra n n de e ri nin düfl me si, ala cak l la ra za rar ve rir. Enf las yon da zen gin ler da ha zen gin, yok sul lar da ha yok sul ol mak ta d r. Çün kü enf las yon da pa ra pa ra y ka zan d r mak ta, mal ve hiz met le rin fi ya t de vam l yük sel di i için es na f n ve ana mal sa hip le ri - nin kazancı artmaktadır. Mal la r n fi yat la r n ma li yet le ri be lir ler. E er mal la r n ma li ye ti ya ni ma l el de eder ken har ca ma lar ar - tar sa bu du rum fi yat la ra yan s r ve fi yat lar yük se lir. Yük se len fi yat lar, pi ya sa ya pa ra sü rül me si ne ne - den olur. Ül ke, dö viz ye ter siz li iy le kar fl la fl r. Bu da d fl borç lan ma y ar t r r. Pa ra pa ra y ka zan d r d için zen gin ler da ha zen gin, yok sul lar da ha yok sul olur lar. Ana mal sa hip le ri ya t r m yap mak ye ri ne pa ra la r n dö vi ze, al t na ya t r r lar. Ya t r m lar ta sar ruf lar dan faz la ise bun la r kar fl la mak için pi ya sa ya pa ra sü rül me si ge re kir. Ma afl ve üc ret gi bi sa bit ge li ri olan kim se ler, gi de rek yok sul la fl r lar. Top lum da ki bir gru bun ge li ri nin art ma s, di er grup la r n da ge lir le ri ni ar t r mak is te me le ri ne ne den ola bi lir. Ge lir da l m den ge siz, eflit lik ve top lum sal ada let ten uzak, hu zur suz bir top lum or ta ya ç kar. 157

158 Ya z l ba s n dan arafl t ra rak seç ti i niz eko no mi ile il gi li ha ber le ri s n fa su nu nuz. Hep bir lik te bun lar da - ki eko no mik kav ram la r n an lam la r üze rin de du ru nuz ve eko no mi nin top lum sal ya flam üze rin de ki öne mi - ni be lir ti niz. Et kin lik sü re si 15 da ki ka d r. L. EKO NO M N N TE MEL ÖGE LE R TEMEL KAVRAMLAR Üre tim Tü ke tim Bö lü flüm Rant Kâr Fa iz KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A. Yandaki ka ri ka tü rü in ce le ye rek yo rum la y n z. B. Afla da ki met ni oku ya rak so ru la r ya n t la y n z. Iss z Adadaki Adam Bir ada m n tek ba fl na s s z bir ada ya düfl tü ü nü dü flü ne lim. Adam, bü tün gün ça l fla rak on ta ne ba l k tut mak ta ve bun la r n hep si ni ye mek te dir. Bu, hiç ta sar ruf et mi yor de mek tir. Adam gün de do kuz ba l k yi ye rek ba l k lar dan bi ri ni tuz la y p bir ke na ra ko ya bi lir. Bu da ada m n ta sar ruf yap ma s de mek tir. Adam, da ha çok ba l k tut mak için bir a ör mek is ter. A n örül me si on gün sür mek te dir. Bu nun için adam, dok san gün ba l a ç k ma l, her gün tut tu u on ba l k tan do ku zu nu yi yip bi ri ni sak la ma l d r. Dok - san gü nün so nun da on gün lük yi ye ce i olan dok san ba l bi rik - tir mifl olur. Da ha son ra on gün sü rey le bu ba l k la r yi ye rek a n örer. Adam iki ay r ifl yap m fl t r. Ba l k la r bi rik ti re rek ta sar ruf et - mifl tir. Bu ta sar ru fu tü ke te rek bir üre tim ma l olan a üret mifl ya - ni ya t r m yap m fl t r. Gö rü lü yor ki yal n z ca ta sar ruf et mek yet mez. Ta sar ru fun ana ma la dö nüfl tü rül me si de ge re kir. Adam, bi rik tir di - i ba l k la r yer ken a ör mez se ta sar ru fu ana ma la dö nüfl me mifl olur Me tin de ki ada m n ta sar ruf yap ma s ne den ge rek li dir? 2. Yal n z ca ta sar ruf yap ma s ye ter li mi dir? Ne de ni ni aç k la - y n z. 3. Bu ör nek ola y birey ve toplum aç s ndan yo rum la y n z. 4. Ber trand Rus sell (Ber trand Ra s l) n Bir ka sa b n ek me e, bir f r n c n n da ete ih ti ya c var d r. Bu ne den le ka sap la f r n c n n bir bi ri ni sev me si için man t k l bir ne den bu lu nur. Her iki si de bir - bi ri ne ya rar l olur. 38 sö zü nün an la m n tar t fl n z. Ka ri ka tür 6. 4: Tü ke tim (Os man Tur han) Re sim 6. 5: Balık Tutan Adam, Cevat Dereli, 1957, İstanbul Resim ve Heykel Müzesi 158

159 A. Afla da ki met ni oku ya rak açıklaması verilen kav ram la r n afla da ki ler den han gi si ol du u nu belirleyiniz ve bafl ta b ra k lan bofl lu a ya z n z. ana mal (ser ma ye), gi ri flim (te fleb büs), tü ke tim, üre ti min un sur la r, emek (ifl gü cü), üre tim, do - al kay nak B. Ta n m ve ri len kav ram la r ör nek ler ve re rek ta mam la y n z. C. Yaz d k la r n z ar ka dafl la r n z n ki ler le kar fl lafl t ra rak yan l fl la r n z dü zel ti niz. Eko no mi, çe şit li eko no mik so run la ra çö züm ge ti ren bir bi lim da lı dır. Eko no mi bu so run la rı; üre - tim, tü ke tim ve bö lü şüm gi bi te mel un sur la rıy la çö züm ler.... : K t mal la r n mik ta r n ya da ya ra r n ar t r mak ama c y la bi çi min de, do ku sun da, ye rin de ya da za ma n n da de i flik lik yap mak t r. Ör nek: : Üre ti len mal ve hiz met le rin, ge rek si nim le ri kar fl la mak ama c y la kul - la n l ma s d r. Mut la ka sa y ca azal ma, bit me söz ko nu su de il dir. Ör nek: : Mal ve hiz met le rin el de edil me sin de ya ni üre ti min de kul la n lan eko no mik kay nak lar d r. Bun lar;... : Üre ti min ola bil me si için te mel kay nak lar dan bi ri ni olufl tu ran yer al t ve yer üs tün de ki tüm zen gin lik ler dir. Ör nek: : n san gü cüy le il gi li tüm kay nak lar d r. s ter zi hin is ter kol gü cü is ter ni - te lik li is ter ni te lik siz ifl gü cü ol sun hep si bu ad la ad lan d r l r. Ör nek: : Ön ce ki üre tim et kin lik le ri so nu cun da el de edil mifl ve tü ke tim ama c y la kul la n l ma y p bafl ka mal la r n el de edil me si için kul la n lan de er ler dir. Mut la ka pa ra ol ma s ge rek mez. Ör nek: : Kâr el de et mek ama c y la do al kay nak, emek ve ana ma l or ga ni ze et me ifli dir. Ör nek:

160 Afla da ki met ni oku yu nuz, yandaki bil gi no tun dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. Zey ti nin Öy kü sü Zey ti nin öy kü sü in san l k ta ri hi ka dar es ki dir. Zey tin her za man be re ke tin, ba r fl n, sa l n sim ge si ol mufl - tur. Eme in, al n te ri nin, sab r n ve öz ve ri nin bi le fli mi - dir. Bin bir emek le dip le ri sü rü lüp ça pa la n r, su la n r, güb re le nir. Us ta el ler ta ra f n dan bu da n r. Dal dal çi - çek le nir, an s z n her dal zey tin le do lar. Tür kü ler efl li - in de top la n r. Ka sa ka sa, çu val çu val dü fler yol la ra. Ba zen bir fab ri ka n n ya ha ne sin de s k l p al t n sa r s zey tin ya na dö nü flür, sof ra la ra ko nur. Ba zen sa la - mu ra ya pı lıp din len me ye çe ki lir, kah val t ma sa la r n da ye ri ni al r. İnanışa gö re tu fa n n bit ti i nin müj de si ni gü - ver cin, Hz. Nuh a ga ga s n da zey tin da l y la ha ber ver - mifl tir. Zey tin, tüm kut sal ki tap lar da yer alan bir mey - ve dir Zey tin üre ti min de üre ti min un sur la r ne ler dir? 2. Zey tin eki len ala n n sa hi bi, üre tim yap ma s için toprağını bir bafl ka s na ki ra la m fl sa el de et ti - i ge lir ne ad al r? 3. Zey tin ifl let me si nin zey tin le ri sa ta rak el de et - ti i ge li rin ad ne dir? 4. Bu ki fli, el de et ti i pa ra n n bir k s m n ta sar - ruf ede rek ban ka ya ya t r r sa ban ka n n ona pa ra s kar fl l n da öde ye ce i ge lir ne ad al r? Re sim 6. 6: Zey tin A aç la r, Vin cent Van Gogh (Vinsınt Van Gogh), 1889 Fonk si yo nel Ge lir Da l m Mil lî ge li rin da l m, ki fli sel ve fonk si yo nel ol - mak üze re iki fle kil de ger çek le flir. Ki fli ba fl na dü flen mil lî ge lir, ki fli sel da l m gös te rir. Mil lî ge li rin fonk si yo nel da l m ise üre tim fak tör le ri ara s n da ki da l m d r. Fonk si yo nel da l m dan al nan pay çe flit le ri flun lar d r: Rant, do al kay - nak sa hi bi nin mil lî ge lir den al d pay d r. Fa iz, ana mal sa hi bi nin, ana ma l kar fl l mil lî ge lir den al d pay d r. İş gücünün emeği karşılığı millî gelirden aldığı pay ücret, gi ri flim sa hi bi nin hiz - me ti kar fl l n da mil lî ge lir den al d pay ise kârdır. 5. Me tin den ha re ket le üre tim, tü ke tim ve bö lü flüm ilifl ki si ni tar t fl n z. Afla da baş la yıp 161. say fa da de vam eden met ni oku yu nuz, görselleri inceleyiniz ve bil gi no - tun dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. Çocuklar ve Televizyon Yir mi befl Av ru pa ül ke sin de ço cuk lar için ha - z r la nan prog ram la r n otuz da ki ka dan da ha k sa sü re ler de rek lam lar ta ra f n dan ke sil me si ne izin ve ril me mek te dir. Bu ül ke ler den tal ya, ço cuk la r Tüketim Alışkanlıkları Tü ke tim üze rin de çe flit li kül tü rel et men le rin ro lü var d r. Bu et men le rin bafl l ca la r ; ye ni icat ve bu lufl - lar, tek no lo jik ge lifl me dü ze yi, in san la r n e i tim dü - ze yi, din sel inanç lar, ge le nek, gö re nek, tö re, âdet ler ve mo da d r. Ye ni bu lufl lar ve tek no lo ji dü ze yi, tü ke - tim al fl kan l k la r n et ki ler. Ör ne in, cep te le fo nu, bil - gi sa yar gi bi bu lufl lar, en çok tü ke ti len araç lar hâ li ne gel mifl tir. Tü ke tim, in san la r n e i tim dü ze yi ile de il - 160

161 Ka ri ka tür 6. 5: (fiev ket Ya laz) psi ko lo jik yön den olum suz et ki le ye cek rek lam - la r n ve sa at le ri ara s n da ya y m - lan ma la r n ya sak la m fl t r. n gil te re de ço cuk prog ram la r n da iki sa at sü re sin ce rek lam ko - nu la ma mak ta d r. s veç te ço cuk la ra yö ne lik yi - ye cek rek lam la r n da k s t la ma var d r. r lan da, Da ni mar ka ve Fin lan di ya da on se kiz yafl al t n - da ki ço cuk la r ko ru mak ama c y la rek lam lar da çi ko la ta, fle ker, mefl ru bat gi bi ürün le rin ana ö ün ye ri ne ko nu la ma ya ca n n be lir til me si zo run lu lu u ko nul mufl tur. tal ya, Hol lan da, Por te kiz ve Yu na nis tan da oyun cak rek lam la - r n n ara s n da, sa vafl oyun cağı reklamlarının ise tüm sa at ler de ya y m lan ma s ya - sak t r. Ül ke miz de de rek lam la ra yö ne lik ba z dü zen le me ler çe flit li ya sa lar da be lir til mifl tir. 40 gi li dir. Ba z in san lar için ki tap zo run lu bir ge rek si nim - ken ba z la r için böy le de il dir. Tü ke tim, din sel inanç - lar la da il gi li dir. Ör ne in, ül ke miz de en çok tü ke tim har ca ma s n n din sel bay ram lar da ya p l d göz len mifl - tir. Av ru pa da ise tü ke tim har ca ma la r n n en yo un ol - du u dö nem y l ba fl d r. Mo da ve rek lam lar, tü ke ti mi et ki le yen bir bafl ka et ken dir. Bun lar, ge tir di i ye ni lik ler - le tü ke ti mi ar t r mak ta d r. Bi linç siz tü ke tim al fl kan l k la r hem bi rey hem de top lum aç s n dan za rar l d r. Ge li ri ni ras yo nel se çim ler yap ma dan har ca yan, ge rek si ni mi ol ma d hâl de mal alan bi rey, so nun da eko no mik s k n t ya dü fler. Oy sa ge li ri nin bir k s m n ya t r m ya ni ye ni bir üre tim ka pa si - te si ya rat mak ama c y la kul la nan ya da ban ka ya ya t ran bi rey ler, bu s k n t y ya fla ma d k la r gi bi top lum kal k n - ma s na da yar d m c olur lar. Ban ka ara c l y la bun lar yi ne ya t r m ama c y la kul la n l r ve ül ke kal k n ma s ger - çek le flir. Ay n fley top lum lar için de ge çer li dir. Top lum - da da yö ne ti ci le rin, ay n bi rey ler gi bi k t kay nak la r n kul la n m n iyi plan la ma s, ge rek siz ya t r m lar ya da har ca ma lar yap ma ma la r ge re kir. Ka ri ka tür 6. 6: (Mu sa Gü müfl) 1. Siz ce bü tün bu ya sak la ma la r n ne de ni, rek lam la r n tü ke tim al fl - kan l k la r na olumsuz et ki si ola bi lir mi? Ya k n çev re niz den ör nek ler ve re rek tar t fl n z. 2. Ka ri ka tür lerde an la t l mak is te ni len ne dir? Böy le durumların bi - rey ve top lum aç s n dan za rar la r ne ler ola bi lir? Ka ri ka tür 6. 7: (Sel çuk Er dem) 161

162 A. Afla da ki eko no mi nin te mel öge le ri ile il gi li kav ram ha ri ta s n ta mam la y n z. B. Kav ram ha ri ta s n da ki kav ram la r n an lam la r n, ben zer lik le ri ni ve fark la r n söy le yi niz. 162

163 M. ATA TÜRK ÜN EKO NO M K S S TEM LER LE L G L GÖ RÜfi LE R TEMEL KAVRAM Dev let çi lik KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A. Ata türk ün Or du mu zun ka zan d za fer ler ne ka dar bü yük olur - sa ol sun, bun lar ik ti sa di za fer ler le ta mam lan ma d k ça ek sik ka l r. 41 sö züy le ne yi vur gu la mak is te di ini be lir ti niz. B. Aşağıdaki fo to ra f n bu söz le ba lan t s ne ola bi lir? Tar t fl n z. C. Bil gi bi ri ki mi niz den ya rar la na rak cum hu ri ye tin ilk y l la r n da eko no mi de han gi at l m la r n ya p l d - n ve bun la r n ne den önem li ol du u nu ar ka dafl la r n z la bir lik te be lir le yi niz. Ç. 17 fiu bat-4 Mart 1923 ta rih le ri ara s n da z mir de ya p lan Tür ki ye k ti sat Kon gre si nde ka bul edi - len Mi sa k ik ti sa di (eko no mi an d ) nin afla da ve ri len ba z mad de le ri ni oku yu nuz ve so ru la r ya n t la y n z. Mad de - 3: Tür ki ye hal k, tah rip et mez, imar eder. Bü tün eme i eko no mik yön den ül ke yi yük selt - mek ama c na yö ne lik tir. Mad de - 4: Tür ki ye hal k, tü ket ti i ma l ola bil di in ce ken di ye tifl ti rir. Çok ça l fl r, za man da, pa ra da ve it ha lat ta sa vur gan l k tan ka çar. Mil lî üre tim için ye ri gel di in de ge ce li gün düz lü ça l fl r. Mad de - 5: Tür ki ye hal k, ser vet ola rak bir al t n ha zi ne si üze rin de otur du u nun bi lin cin de dir. Or man - la r n ev la d gi bi se ver, bu nun için a aç bay ram la r ya par, ye ni den or man ye tifl ti rir. Ma den le ri ken di ulu sal üre ti mi için ifl le tir ve ser vet le ri ni her kes ten faz la ta n ma ya ça l fl r. Mad de - 6: H r s z l k, ya lan c l k, iki yüz lü lük ve tem bel lik en bü yük düfl ma n m z, ta as sup tan uzak din - dar ca bir an la y fl her yer de il ke miz dir. Her za man fay da l ye ni lik le ri se ve rek al r z. Tür ki ye hal k kut sal - l na, top rak la r na, fla h s la r na ve mal la r na kar fl ya p lan düfl man ca pro pa gan da lar dan nef ret eder ve bun lar la mü ca de le yi hep bir gö rev bi lir mad de nin ko nu lufl ama c ne ola bi lir di? mad de de ne den it ha lat ta sa - vur gan l k tan ka ç n la ca be lir til mifl - tir? mad de ye gö re Türk hal k n n ser ve ti ne ler dir? Bu na ka t l yor mu - su nuz, ek le ye ce i niz bafl ka ne ler ola bi lir? mad de de sö zü edi len fay da l ye ni lik ler ne ler ola bi lir ve siz ce böy - le bir an da ge rek du yul ma s n n ne - den le ri ne ler dir? Fo toğ raf 6. 21: Ata türk, Tür ki ye k ti sat Kon gre si nde ko nufl ma ya par ken (1923) 163

164 Ata türk ün afla da ki söz le ri ni oku yu nuz ve bil gi no tun dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y n z. Ata türk, eko no mik sis tem an la y fl n flöy le or ta - ya ko yu yor du: Bi zim iz le me yi uy gun gör dü ü müz dev let çi lik il ke si, bü tün üre tim ve da t m araç la r n bi rey ler den ala rak ulu su büs bü tün bafl ka, özel ve bi rey sel eko no mik gi ri flimlere, et kin lik le re mey dan b rak ma yan sos ya lizm il ke si ne da ya nan ko lek ti vist, ko mü nizm gi bi bir sis tem de il dir. Bi zim iz le di i miz dev let çi lik, bi rey sel ça l fl ma y ve et kin li i esas tut - mak la be ra ber müm kün ol du u ka dar ulu su re fa - ha, mem le ke ti ba y n d r hâ le ge tir mek için ulu sun ge nel ve yük sek ç kar la r n n ge rek tir di i ifl ler de, özel lik le eko no mi ala n n da, dev le ti ya k n dan il gi len - dir mek te dir. 43 Tür ki ye nin uy gu la d dev let çi lik sis te mi 19. yüz y l dan be ri sos ya lizm ku ram c la r n n ile ri sür dük - le ri dü flün ce ler den al na rak çev ril mifl bir sis tem de - il dir. Bu, Tür ki ye nin ge rek si nim le rin den do mufl, Tür ki ye ye öz gü bir sis tem dir. Dev let çi li in an la m flu dur: Bi rey le rin özel gi ri flim le ri ni ve ça ba la r n esas tut mak fa kat bü yük bir ulu sun bü tün ge rek si nim le - ri ni ve bir çok fley le rin ya p l ma d n göz önün de tu - ta rak ül ke eko no mi si ni dev le tin eli ne al mak... Tür ki - ye Cum hu ri ye ti Dev le ti, Türk yur dun da yüz y l lar dan be ri bi rey sel ve özel gi ri flim ler le ya p l m fl olan fley - le ri bir an ön ce yap mak is te di ve k sa bir za man da yap ma y ba flar d. Bi zim iz le di i miz yol, gö rül dü ü gi bi li be ra lizm den bafl ka bir yol dur Ata türk ün dev let çi lik an la y fl, Tür ki ye nin han gi ge rek si nim le rin den do mufl ola bi lir? 2. Ko nu ya ha z r l k et kin li i nin C bö lü mün de be lir le di i niz cum hu ri ye tin ilk y l la r n da eko no - mi de ya p lan at l m la r Ata türk ün yu ka r da ki sözleri do rul tu sun da de er len di ri niz. 3. Siz ce Ata türk, ne den di er iki eko no mik sis te mi red det mifl ola bi lir? Tar t fl n z ve yandaki bil gi no tu nu oku duk tan son ra ya n t la r n z tek - rar göz den ge çi ri niz. Atatürk ve Devletçilik Uygulaması Ata türk, ül ke nin kal k n ma s için ça l fl mak an - cak bu nu ya par ken her han gi bir dü flün ce ak m - n esas al ma mak ge rek ti i ni sa vun mufl tur. Ata - türk çü dü flün ce de dev let çi lik, ge nel lik le Ül ke için ge nifl ya rar lar sa la ya cak bü yük öl çü de ku ru lufl, ana mal ve araç la ra ge rek si nim gös te ren ifl le rin, özel lik le bü yük sa na yi ve ta r m n is te ni len, ay n za man da ge rek li alan ve oran lar da, dev let ta ra - f n dan ör güt len di ri lip ifl le til me si ne 45 de nir. Li be ra lizm de bi rey, tüm top lum sal ku rum lar - dan ön ce ge lir. Bi re yin a maç la r na u la fla bil me si i - çin kul la na ca yol la r n se çi min de kim se ken di - sin den da ha ras yo nel dav ra na maz. Bu ne den le bi rey öz gür ol ma l d r. Dev let, e ko no mi ye mü da - ha le et me me li dir. Çün kü bi reyin ç kar la r ile top - lu mun ç kar lar ay n yön de dir. Bu yüz den mal ve hiz met ler in fi yat lar pi ya sa ta ra f n dan be lir len me - li, ü re ti ci da ha çok pa ra ka za n r ken tü ke ti ci de da - ha u cu za mal bul ma l d r. Dev let yal n z ca gü ven - lik, a da let, e i tim, sa l k ve alt ya p hiz met leri yle il gi le ne cek tir. Sos ya list eko no mide ise top lu mun ç kar lar ön de ge lir, eko no mi ala n n da bi rey sel hak ve öz gür lük lere yer ve ril mez. Mus ta fa Ke - mal in dev let çi li in de, bir plan için de bi rey, top - lum ve dev le tin kal k n ma s na, ay n za man da bun - la r n eko no mik ge lifl me ve giri flim le ri ne yer ve ril - me si bir il ke ola rak ka bul edil mifl tir. Dev let çi lik il ke si, Tür ki ye nin o gün kü ge rek si - nim le rin den do mufl tur. Çün kü cum hu ri ye tin ila - n n dan son ra ül ke miz de ana mal bi ri ki mi az olan bir özel sek tör bu lu nu yor du ve ül ke nin eko no mik kal k n ma s n n bu yol la ger çek lefl ti ri le bil me si ola - nak l de il di. Ya p l ma s ge re ken, dev le tin ola nak - la r n dev let çi lik uy gu la ma s y la de er len di re rek ül - ke kal k n ma s n ger çek lefl ti re cek ka mu ku ru lufl - la r n kur mak t. Dev let çi lik il ke si nin uy gu lan ma s, özel sek tö rün ya da pi ya sa eko no mi si nin red de - dil me si an la m na gel mi yor du. Yal n z ca dev let, eko no mi ala n n da ön cü ve dü zen le yi ci rol oy na - ya cak t. Bu da halk ç l k il ke si nin ge re iy di. Bu il - ke, özel gi ri flim a r l k l ça dafl eko no mik gö rüfl - 164

165 le re yer ve ri yor du. Çün kü ül ke kal k n ma s n n dev let ve özel sek tör ifl bir li iy le ger çek lefl ti ril me si ni ön - gö rü yor, ül ke mi ze gü nü mü zün kar ma eko no mik dü ze ni ni ge ti ri yor du. Ata türk ün aşağıdaki tab lo da yer alan söz ler den han gi le ri ni do ru bu la ca n dü flü ne rek ilgili cümlenin karşısına çarpı (x) işareti koyunuz. Ül ke kal k n ma s için ça l fl r ken hiç bir dü flün ce ak m na ba l ka l n ma ma l d r. Top lu mun ç kar la r her za man ön de gel me li dir. Hal k n ken di ça ba la r y la el de ede me di i araç ve ör güt le ri dev let eliy le olufl tur mak ge re kir. Özel sek tör ve pi ya sa eko no mi si red de dil me li dir. Dev let eko no mik ala na mü da ha le de bu lun ma ma l d r. Halk için ya p la cak eko no mik uy gu la ma la ra dev let ön cü ol ma l d r. Ki fli sel gi ri flim ler des tek len me li dir. Eko no mi de dev let, bi rey le rin ya pa ma d ifl le ri ger çek lefl tir me li dir. Eko no mi ala n n da dev let-yurt tafl ifl bir li i ge çer li ola maz. Li be ra lizm te me l al na rak ül ke kal k n ma s ger çek lefl ti ril me li dir. N. S YA SET KU RU MU TEMEL KAVRAMLAR Si ya set Mil let Mefl rui yet Se çim Ada let Hak Öz gür lük Eflit lik k ti dar Oto ri te Hü kû met Ege men lik Si vil top lum Bi rey Dev let Halk KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A. Aşağıdaki afifl te si ya set sos yo lo ji si ile il gi li han gi kav ram lar a yer verildiğini ve bun la r n an la m n söy le meye çalışınız. Afiş 6. 2: Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı ile ilgili bir afiş 165

166 B. Afla da ki met ni oku ya rak so ru la r ya n t la y n z. Devlet Devlet, toprak bütünlü üne ba l olarak siyasal bak mdan örgütlenmifl millet veya milletler toplulu unun oluflturdu u tüzel varl kt r. Hukuki aç dan devlet, genellikle unsurlar ndan hareketle tan mlan r. Buna göre devlet Ülke ad verilen belirli bir toprak üzerinde yaflayan insan topluluklar n n bir egemenlik anlay fl ve hukuku içinde siyasi iktidar alt nda örgütlenmesidir. Bu tan mdaki unsurlar flunlard r: nsan unsuru: Halk ya da millet unsuru olarak da adland r labilir. Belirli bir alanda birlikte yaflayan ve çeflitli ba larla ortak yaflama iradesi gösteren insan toplulu udur. Bu toplulu un oluflabilmesi için manevi nitelikte ba lar yeterli olup bu anlamda birlikte yaflama iradesinin do mas yeterlidir. Egemenlik unsuru: Siyasal iktidar unsuru olarak da adland r lan bu unsur, devletin esas kurucu unsurudur. Belirli bir yeryüzü parças üzerinde yaflayan insan toplulu unun üstün irade çerçevesinde örgütlenmesidir. Egemenlik kavram otoriteden farkl olarak ülke içinde biricik meflru güç kayna olmay ifade ederken ülke d fl nda (uluslararas alanda) ba ms z olmak anlam na gelmektedir. Ülke unsuru: Ülke, co rafi anlamda bir bütünlük teflkil eden ve s n rlar belirlenebilir bir kara parças n ifade eder. Devletin ülkesi; kara ülkesi, deniz ülkesi ve hava ülkesi olarak üçe ayr l r Metne göre bir devletin oluflmas için hangi koflullar gerçekleflmelidir? 2. Cicero (Çiçero), Özgürlük için hepimiz hukukun kölesiyiz. 48 derken neyi vurgulamak istemifltir? Buna göre devletin varl neden gereklidir? Tart fl n z. Aşa ğı da so ru la rı ve ri len 167. sayfadaki bul ma ca y çö ze rek ya n t la r n z n do ru lu u nu ö ret me ni niz - le bir lik te de er len di ri niz. 1. Top lum için de yö ne tim, ik ti dar ol gu su nu top lum sal sis te min bir alt sis te mi ola rak in ce le yen, bu ne den le dev let ve ik ti da r kul la nan bü tün ku rum ve ya p lar la il gi le nen sos yo lo ji da l. 2. Ya sa lar la sa hip olu nan hak la r n her kes ta ra f n dan kul la n l ma s n n sa lan ma s, hak l ya hak k n, hak s za ce za s n ver mek, hak ve hu ku ka uy gun luk. 3. Hu kuk sal aç dan ik ti da r n hu kuk ku ral la r na uy gun ol ma s, sos yo lo jik aç dan ise hü kû me tin yö ne - ti len le rin des te i ne sa hip ol ma s du ru mu. 4. Dev le tin et kin lik le ri ni amaç, yön tem, içe rik ola rak dü zen le me ve ger çek lefl tir me esas la r n n bü tü - nü. 5. Top rak bü tün lü ü ne ba l ola rak si ya sal ba k m dan ör güt len mifl mil let ve ya mil let ler top lu lu u nun olufl tur du u tü zel var l k. 6. Ada le tin, hu ku kun ge rek tir di i bir ey lem de bu lun ma ve ya bafl ka la r n dan be lir li bir tarz da dav ran - ma la r n is te me yet ki si. 7. Hak sa hi bi olan ve sa hip ol du u in sa na öz gü ola nak la r de er len di re bi len in san. 166

167 8. Ya sa lar önün de hiç kim se ye dil, din, rk ve cin si yet gi bi özel lik le ri ne de niy le ay r ca l k ta n n ma ma - s, tüm bi rey le re ay n hak ve öz gür lük le rin ta n n ma s. 9. Hal k n do ru dan do ru ya ya da do lay l ola rak yö net me gü cü nü kul la na cak olan la r be lir le me si - ne ya ra yan bir et kin lik. 10. Ki fli nin bafl ka la r na za rar ver me den dü flün dü ü nü ve di le di i ni ya pa bil me si du ru mu. 11. Ay n ül ke de ya fla yan, ben zer kül tür özel lik le ri ne sa hip, ay n dev le tin va tan da fl olan in san top lu - lu u. 12. Ya sa ma, yü rüt me ve yar g güç le ri nin kul la n m n, dev le tin d fl ta ba m s z l k, iç te oto ri te si ni içe ren kav ram. 13. Yap t r ma, ya sak et me, em ret me, ita at et tir me hak k ve ya gü cü. 14. Top lum ya fla m n dü zen le yen, yö ne tim de bir li i sa la yan si ya si ve hu ku ki güç. 15. Ço un luk la ay n top rak lar üze rin de ya fla yan, ara la r n da dil, ta rih, duy gu, ül kü, ge le nek ve gö re - nek bir li i olan in san top lu lu u. 16. Ge çi ci bir sü re yü rüt me yet ki si ni elin de bu lun du ran, ik ti da r ve oto ri te yi kul la nan dev let or ga n. 17. Devletin denetimi alt nda olmayan, kararlar n ba ms z olarak vererek toplumsal etkinliklerde bulunan bireyler toplulu u. 167

168 O. S YA SAL YÖ NE T M fie K L LE R TEMEL KAVRAMLAR Si ya sal yö ne tim Oli gar fli Aris tok ra si Mo nar fli Te ok ra si De mok ra si KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A. Afla da ki fo to ra f in ce le ye rek burada han gi yö ne tim flek li nin söz ko nu su ol du u nu söy le yi niz. Bu yö ne - tim flek li nin özel lik le ri nin ne ler ola bi le ce i ni tar t fl n z. B. John Stuart Mill (Con Sutuart Mil), Toplumun bütün isteklerini karfl layabilecek tek hükûmet biçimi, bütün halk n yönetime kat ld hükûmettir. En küçük kamu görevine olsun kat l m yararl d r. Her alandaki kat lma, toplumun geliflme düzeyinin elverdi i ölçüde genifl olmal d r. Büyük bir toplumda kamu ifllerine herkes kifli olarak kat lamayaca için bundan, mükemmel bir hükûmetin temsili hükûmet olaca sonucu ç kmaktad r. 49 sözüyle demokrasinin hangi özelli ini vurgulamak istemifl olabilir, ona kat l yor musunuz? Fo toğ raf 6. 25: n gil te re Kra li çe si 2. Eli sa beth (Eli za bet) ve o lu Prens Char les (Çarls) ki li se den ç kar ken (2011) C. Vol tai re (Vol ter) e ait olan afla da ki sözü oku ya rak onun han gi yö ne tim flek lin den ya k n d n ve bu ko nu da ki dü flün ce le ri ni zi söy le - yi niz. Ge rek si nim le ri ol ma sa bü tün in san lar zo run lu ola rak eflit ola cak - lar d. So yu mu za kan ca y ta kan yok sul luk, bir in sa n bafl ka bir in sa - n n buy ru u al t na ko yu yor. Ger çek mut suz luk eflit siz lik de il, bir bafl ka s n n buy ru u al t n da ol mak t r. Fi lan ca ada ma heybetli, fa - lan ca ada ma kut sal den me si nin hiç de bü yük bir öne mi yok tur. Ama bi ri ne de öbü rü ne de kul luk et mek ac d r. 50 A. Afla da ki met ni oku ya rak 169. say fa da yer alan fle ma da ki uy gun yer le re ö ren di i niz si ya sal yö - ne tim şekillerini ya z n z. B. Bu yö ne tim fle kil le ri ni kar fl lafl t ra rak fark la r n söy le yi niz. Si ya sal yö ne tim, be lir li bir top lum sal grup ta ya da ül ke de yö ne ten ler le yö ne ti len ler ara s n da ki ay - r m n bi çi mi ne gö re olu flan ya p lan ma d r ve dev le tin gö re vi dir. Dev le tin bi çi mi ni ya sa ma, yü rüt me ve yar - g güç le ri nin ya ni ege men li in kul la n l fl bi çi mi be lir ler. Si ya sal yö ne tim, bas k c ya da öz gür lük çü ola - bi lir. Bas k c yö ne tim de, hal k bir ki fli ya da kü çük bir grup yö ne tir. Ege men lik, bu ki fli ya da gru bun elin - de dir. Ege men li in bir ki fli nin elin de ol ma s mo nar fli, bir gru bun elin de ol ma s ise oli gar fli ad n al r. E er ege men li i elin de bu lun du ran bu grup din adam la r y sa yö ne tim bi çi mi te ok ra si, asil ler se aris tok ra si - dir. Bas k c yö ne tim de, eko no mik alan da be lir li grup ya da grup la ra ay r ca l k ta n n r. Yö ne ti min var l, yö ne ti len le rin öz gür lük le rin den vaz geç me le riy le sa la n r. De mok ra tik hak ve öz gür lük ler söz ko nu su de - il dir. Yal n z ca be lir li grup ya da grup lar için ada let ve gü ven lik söz ko nu su dur. Bas k c yö ne tim ya to ta li ter re jim bi çi min de ya da dik ta tör lük bi çi min de kar fl m za ç kar. To ta li ter re jim de ege men lik kü çük bir gru bun (siyasi örgüt, askerler, tek siyasi parti) elin de dir. Dik ta tör lük re ji - 168

169 min dey se ya sa ma, yü rüt me ve yar g güç le ri tek ki fli de top lan m fl t r. Bas k c yö ne tim de önem li olan ki - fli ler ve on la r n öz gür lük le ri de il, ki fli le rin olufl tur du u bü tün dür. Bi rey için hak de il, ödev var d r. Bas - k c yö ne tim le re; ko mü nizm, nas yo nal sos ya lizm ve fa flizm ör nek ola rak gös te ri le bi lir. De mok ra tik (öz gür lük çü) yö ne tim, in san hak ve öz gür lük le ri ni ta n yan ve on la ra say g l olan yö - ne tim bi çi mi dir. De mok ra si de ya sa ma, yü rüt me ve yar g güç le ri, hal k n ya da hal k n seç ti i kim se le rin elin de dir ve yö ne ten ler se çim le ifl ba fl na ge lir. De mok ra si, MÖ 4. yüz y l da Ati na da ge çi ci bir sü re uy - gu lan d y sa da Ye ni Ça da gö rü len eko no mik, de mog ra fik ve dü flün sel ge lifl me ler so nu cu yaşama geçirilebilmiştir. Ö. DE MOK RA S TEMEL KAVRAMLAR Si ya si par ti ler Ço ul cu luk Ka t l m Ge nel oy Do ru dan de mok ra si Tem si lî de mok ra si Ka t l m c de mok ra si Ço ul cu de mok ra si Hü ma nizm KO NU YA HA ZIR LA NA LIM A. Yandaki afi fli in ce le ye rek de - mok ra tik ol ma yan bir yö ne tim de TE MA Vak f gi bi si vil top lum ku ru lufl la r n n olup ola ma - ya ca n ve bu tür et kin lik le rin ya p l p ya p - la ma ya ca n tar t fl n z. B. Ro bert Dahl (Ra b rt Dahl) a gö re De- mok ra tik ku rum la r n ge li fli min de üç bü yük ki lo met re ta fl bu lun mak ta d r: Oy la ma yo luy - la ka mu sal ka rar la ra ka t l ma, tem sil et me ve mu ha le fet et me hak k. 51 Bu sö zün de mok ra si nin han gi il ke le ri ni vur gu la d n söy le yi niz. Afiş 6. 3: TE MA Vak f na ait bir afifl 169

170 C. Afla da ki met ni oku ya rak so ru la r ya n t la y n z. Solon Ati na l dev let ada m So lon (MÖ ), ön ce le ri ti ca ret le u ra fl r. Bu ne den le pek çok ül ke yi ge - zer. MÖ 612 de bü yük ka r fl k l k la ra yol açan ta r m kri zi ne de niy le ül ke yö ne ti min de gö rev al r. Yu nan - l la r n ilk ana ya sa s olan So lon Ana ya sa s n ha z r lar. So lon, çift çi le re borç la r ne de niy le el ko nul mufl top - rak la r n ge ri ve rir ve kö le lefl ti ril mifl olan la r ser best b - ra k r. Borç lu nun bor cu kar fl l n da ken di si ni re hin gös - ter me si uy gu la ma s n so na er di rir. Yap t re form lar la ti ca ret ve sa na yi nin ge lifl me si ni ko lay lafl t r r. Si ya sal alan da yap t re form lar la asil le rin yö ne tim de ki te ke li - ne son ve rir. Dört ge lir gru bu na ay r d yurt tafl la r n si - ya sal hak ve yet ki le ri ni, kö ken le ri ne bak mak s z n bu ge - lir grup la r na gö re be lir ler. Tüm yurt tafl la ra, en üst yö ne - tim or ga n olan halk mec li si ne ka t l ma hak k ta n r. Bu mec li se ya sa yap ma, yö ne tim le il gi li ka rar lar al ma, ka - mu gö rev li le ri ni seç me gi bi yet ki ler ve rir. Halk mec li si - nin yap t ya sa ta sa r la r n onay la ya cak ikin ci bir mec - lis ku rar. En üst üç ge lir gru bun dan yurt tafl la ra bu mec - lis te bi rer y l gö rev hak k ta n r. Re sim 6. 19: So lon, Mary-Jo seph Blon del So lon, yap t dü zen le me ler le tüm yurt tafl la ra ya sa - (Meri Cozıf Bilondel), lar önün de eflit lik sa lar. Yüz y l sü rey le ge çer li ol ma s - na ka rar ve ri len bu ya sa lar, her ke sin gö re bi le ce i bir bi çim de, dö ner ah flap tab let ler üze ri ne ya z l r. Bu dü zen le me le ri yap t k tan son ra, ya sa la r n uy gu lan ma s s ra s n da mü da ha le de bu lun mak is te me yen So - lon, ken di is te iy le on y l sü ren bir ge zi ye ç kar. Dev let adam l n n ya n s ra Ati na n n ilk fla i ri de olan So lon, fli ir le riy le hal k bi linç len dir me ye ça l fl r So lon, Ati na da de mok ra si nin han gi il ke le ri ni ya fla ma ge çir me ye ça l fl m fl t r? 2. Me tin de sö zü edi len ler, de mok ra si nin gü nü müz de ki uy gu la ma la r n dan fark l m d r? Ne de - ni ni söy le yi niz. A. Afla da başlayıp 171. sayfada devam eden met ni oku ya rak tem si lî ve do ru dan de mok ra si ara - s n da ki far k söy le yi niz. De mok ra si nin l ke le ri De mok ra si nin te mel il ke le ri nin ba fl n da se çim ler ve tem sil il ke si ge lir. Se çim, de mok ra si nin ifl ler li i - ni sa la yan te mel araç t r. De mok ra si nin ikin ci te mel il ke si si ya sal par ti le rin var l d r. Si ya si par ti ler, bir prog ram çer çe ve sin de si ya sal ka rar la r et ki le mek ve bu amaç la si ya si ik ti da ra gel mek için ku ru lan ör - güt ler dir. De mok ra si de, hal k n yö ne ti ci le ri ifl ba fl na ge tir me si si ya sal par ti ler ara c l y la olur. De mok ra tik yö ne tim de halk, si ya sal gü cü ya do ru dan do ru ya ya da tem sil ci le ri ara c l y la kul la - n r. Hal k n si ya sal gü cü do ru dan do ru ya kul lan ma s, do ru dan de mok ra si, tem sil ci le ri ara c l y la kul lan ma s ise tem si lî de mok ra si ad n al r. 170

171 De mok ra si nin te mel il ke le rin den bir di e ri ço ul cu luk tur. Ço ul cu luk, de i flik gö rüfl le rin var l n ve bun la r n ya fla ma hak k n ta n mak t r. Bu il ke nin te me lin de dü flün me ve dü flün dük le ri ni ifa de et me öz gür - lü ü yer al r. De mok ra si, ka t l m il ke si ne de da ya n r. Ka t l m, in san la r n ter cih le ri nin ve ter cih le rin de ki de ifl me - le rin si ya sal ka rar ver me sü re ci ni et ki le me si dir. Bu nun için de ge nel oy il ke si ka bul edi lir. Ge nel oy, yurt - tafl la r n seç men ola bil me hak k n n rk, cin si yet, eko no mik güç, dil, din, mez hep gi bi ka y t lar la s n r lan - d r l ma ma s d r. Gü nü müz de mok ra si le rin de ar t k seç men le rin yal n z ca se çim za man la r oy ve ren ki fli ler ol mak tan ç - ka r l p de mok ra si nin ay r l maz bir par ça s hâ li ne ge ti ril me si ne ça l fl l mak ta d r. Halkın; si vil top lum ku ru - lufl la r ndan, be le di ye lerden ve di er ku ru lufl lar dan seçilen üye ler ara c l y la yö ne tim de tem sil edil me - si ve yö ne ti me do ru dan ka t l ma s uy gu la ma s ka t l m c de mok ra si ad n al r. Böy le ce halk, özel lik le millî gelirin dağılımı üze rin de do ru dan söz sa hi bi ola bi lir hem bil gi le nir hem de bil gi ve re bi lir, ge rek si - nim du yu lan top lum sal po li ti ka lar, bun la ra ih ti yaç du yan lar ta ra f n dan sap ta na bi lir. B. Aşağıdaki tab lo da yer alan de mok ra si nin il ke le ri ni top lum sal ya fla ma kat k la r aç s n dan değerlendirerek karşılarındaki boşluğa yazınız. Demokrasinin İlkeleri Toplumsal Yaşama Katkıları Si ya si par ti ler Ço ul cu luk Ka t l m Ge nel oy Ada let Eflit lik Öz gür lük 171

172 Afla da ki met ni oku yu nuz, yandaki bil gi no tun dan da ya rar la na rak so ru la r ya n t la y - n z. Abraham Lincoln Ab ra ham Lin coln (Ab ra ham Lin koln), 12 Şu bat 1808 de tah ta bir ku lü be de dün ya ya gel di. Ba ba s çift çiy di. Ab ra ham, dü zen li bir e i tim gö re me di çün kü ba ba s na yar d m et - mek zo run day d. Top lam ola rak s n f ta ge çir - di i za man bir y l dan faz la de il di ve ba ba s bu nun ye ter li ol du u nu söy lü yor du. Dur ma - dan ça l fl yor, ya sa lar yir mi ya fl na ka dar böy - le ol ma s n ge rek tir di in den tüm ka zan c n ba ba s na ve ri yor du. So nun da 1831 y l n da evi ni terk et ti. O s ra lar da Ame ri kan Ba m s z l k Bil dir ge - si ni oku du. Bil dir ge de öm rü bo yun ca unut - ma ya ca flu söz ler yer al yor du: na n yo ruz ki tüm in san lar eflit ya ra t l m fl t r ve ya ra tan la r ta ra f n dan ken di le ri ne; ya fla ma, öz gür lük ve mut lu lu u ara ma hak k ve ril mifl tir. Ab ra ham, ken di si ne bir ifl bul du ve ba zen aç bi le ka la rak ö re ni mi ni sür dür dü. Gi rifl ti - i ya flam mü ca de le sin den bir avu kat ola rak ç k t y l n da Ame ri ka n n on al t n c bafl - ka n ol du. He men ar d n dan da Ame ri kan ç Sa va fl bafl la d. Sa va fl n bit me si için Lin - coln ün kö le le rin des te i ne ih ti ya c var d. Ama bu des te in, kö le ola rak de il, öz gür in - san lar ola rak gö nül den ve ril me si ge rek liy di. Zor lu sa vafl lar dan son - ra Lin coln, son za fe ri ni ka zan d. Bu za fer, sa vafl ala n n da ka za n lan za fer ler den ötey di. Lin coln, mil yon lar ca kö le nin öz gür lü ü nü ilan et ti. Ama sa vafl ta ha rap olan ül ke si ni ye ni den in fla et me flan s ol ma d. Çün kü 1865 yılında bir sui kas te kur ban git ti. 53 (K salt lm flt r.) Güç ler Ay rı lı ğı, Hü ma nizm ve De mok ra si De mok ra si, kuv vet ler ay r l il ke si ne da ya n r. Ege - men lik; ya sa ma, yü rüt me ve yar g güç le ri ni içe rir. Bas k - c yö ne tim ler de ya sa la r yap ma, ya sa la ra gö re yö net me ve ada le ti sa la ma güç le ri bir ki fli nin ya da gru bun elin - de dir. Bu du rum güç ler bir li i (kuv vet ler bir li i) ad n al r. De mok ra tik yö ne tim ler de ise güç ler ay r l (kuv- vet ler ay r l ) var d r. Ya sa ma, yar g ve yü rüt me güç le ri ay r el ler de dir. Güç ler bir li in de ya sa la r ya pan, uy gu la - yan ve uyul ma s n sa la ya rak uy ma ya n ce za lan d ran tek ki fli ya da grup olur sa bu yö ne tim key fi dir. Ya sa lar, o ki - fli ya da gru bun ç kar la r na da ya l d r ve bü yük ço un lu - un eflit li i, öz gür lü ü ve ada let söz ko nu su de il dir. Bu ne den le güç ler ay r l il ke si de mok ra si aç s n dan önem - li dir. De mok ra si, top lu mun tüm bi rey le ri nin ge li fli mi ni sa - la ya cak bir yö ne tim bi çi mi dir. Bu yö ne tim de her bi re yin ay r bir de er ol du u ka bul edi lir ve bu de e rin ko ru nup ge lifl ti ril me si ne ça l fl l r. Do la y s y la de mok ra si bu nok ta - da hü ma nizm le bir le flir. Hümanizm, insan as l de er olarak kabul eden ve insanla ilgili sorunlara öncelik verilmesi gerekti ini savunan görüfltür. Bu gö rü fle gö re in - san do ru yu bul ma ye ti si ne sa hip tir. n sa n n ak l na ve ye te nek le ri ne gü ven du yul ma l, bun lar ge lifl ti ril me li dir. Hü ma nizm, böy le lik le yer yü zün de ki en de er li var l k olan in sa na da ha iyi bir ge le cek sa la na ca n sa vu nur. Bu he de fin en iyi ger çek lefl ti ri le bi le ce i yö ne tim bi çi mi de de mok ra si dir. 1. Lin coln ün ya fla d dö nem de de mok ra si nin il ke ve ku rum - la r n dan han gi le ri uy gu la ma da he nüz ger çek lefl me mifl ti? 2. Lin coln ün ya flam öy kü sü si ze in san hak la r ve de mok ra si ara s n da na s l bir ilifl ki ol du u nu gös ter mek te dir? 3. Lin coln ün öy kü sü nü hü ma nizm aç s n dan de er len di ri niz. Re sim: 6. 7: Ab ra ham Lin coln, Har pers s We ekly, New York,

173 Yan da ki gör se li in ce le yi niz, afla da ki ör nek le ri oku yu nuz ve bun lar da de mok ra tik dav ra n fl la r n söz ko nu su olup ol ma d n ne - de niy le söy le yi niz. Bu du rum lar dan se çe ce i niz iki ta ne si ni rol le ri ara n z da pay la fla rak can lan d r n z. Zi ya Bey, iyi e i tim gör müfl, eko no mik öz gür lü ü olan komşusu Ga ze te ci Sol maz Ha n m ço u kez gör me mez lik ten ge lir, ona se lam bi le ver mek is te mez. Çün kü ona gö re bir ka d n n ye ri evi dir. Bir mes lek sa hi bi özel lik le de ga ze te ci ol mak ka d n n ev de ki gö rev - le ri ni ye ri ne ge tir me si ni, ço cuk la r na iyi bak ma s n en gel ler. Ra sim, mü zis yen ol mak is ter ama ba ba s o lu nun avu kat ol - ma s n da s rar l d r. Bu ne den le onu okul ko ro sun dan al r, ko ro da - ki ar ka dafl la r ile gö rüfl me si ni ya sak lar. Ka ri ka tür 6. 7 P nar ve ar ka dafl la r, gün ler dir ge ce gün düz de me den dep - rem böl ge si ne yar d m kam pan ya s için ça l fl yor lar. Yar d m için efl ya top lu yor, pa ket li yor, böl ge ye bir an ön ce ulafl t r l ma s için el le rin den ge le ni ya p yor lar. As l Ha n m, ge çen yaz ta ti li ni ya r m b rak mak is te me di ve Bir oy ek sik ol sa da olur. di ye rek ge - nel se çim ler de oyu nu kul lan ma d. Se lim Bey, bir fab ri ka da ifl çi dir. Fab ri ka yö ne ti mi, iki y l d r ifl çi ay l k la r n art t r ma d n dan di er fab ri ka ça l flan la r gi bi o da eko no mik zor luk için de dir. An cak ifl ar ka dafl la r n n gre ve git me le ri ni onay - la maz ve on la ra ka t l maz. Ge le cek Der se Ha zır lık Ata türk ün va tan dafl l k, hak ve so rum lu luk la il gi li söz le ri ne ör nek ler bu la rak ge le cek der se ge - ti ri niz. Bun la r al d n z kay nak la r be lir ti niz. P. ATATÜRKÇÜ DÜfiÜNCE S STEM NDE VATANDAfiLIK, HAK VE SORUMLULUK TEMEL KAVRAMLAR Va tan dafl l k KO NU YA HA ZIR LA NA LIM So rum lu luk A. Ata türk ün Her hâl de âlem de bir hak var d r ve hak kuv - ve tin üs tün de dir. 54 sö zü nün an la m n söy le yi niz. B say fa da ki fo to ra f in ce le ye rek bu ki fli le rin han gi hak ve so rum lu luk la r n ye ri ne ge tir dik le ri - ni söy le yi niz. Bu hak ve so rum lu lu a sa hip ol ma sa lar d ne ler ola bi le ce i ni be lir ti niz. C. Cum hu ri ye tin onun cu y l kut la ma la r n da Ata türk e yurt d fl n dan teb rik tel graf la r ve mek tup la r ya yor du say fa da bun lar dan bi ri ve ril mifl tir. Met ni oku ya rak Ata türk çü lü ün ya ban c ide olo ji ler - den ne den fark l ol du u nu söy le me ye ça l fl n z. Ay nı say fa da ki bil gi no tu nu oku duk tan son ra ya n t la r - n z tek rar de er len di ri niz. 173

174 Re isi cum hur Haz ret le ri, Tür ki ye Cum hu ri ye ti nin onun cu y l dö nü mü ve si le siy le za t dev let le ri ne ve Türk mil le ti ne be nim ve Al man mil le ti nin yü rek ten du yul mufl teb rik le ri ni arz ede rim. Be nim le be ra ber bü - tün Al man mil le ti, yük sek reh ber li i niz al t n da mo dern Türk dev le ti nin te mel le ri ni at fl n z de - rin bir il giy le ta kip et ti. Türk mil li yet çi li i ni na s l uyan d r d n z, na s l kuv vet len dir di i ni zi, ça l fl kan ve iler le me yi se ver mil le ti ni ze, bü tün dün ya da tak dir ler çe ken si ya si ve ik ti sa di yük se lifl için ted bir li bir el le na s l yol aç t n z bü yük hay ran l k ve tak dir le gör dük... Yük se len mil le ti ni zin sulh se ver bir iler le me ve me tin bir dev let ida re siy le ile ri de da ha me - sut bir is tik ba le er me si ni di le rim. Bu ve si le ile flah si sa ade ti niz hak k n da en bü yük te men - ni ler de bu lu nur ve bü yük tak dir le rim le sa mi mi dost lu u mun ka bu lü nü ri ca ede rim. Al man Cum hur bafl ka n Ma re flal von Hin den burg 55 Atatürkçülü ün Yabanc deolojilerden Fark Türk top lu mu nun ge rek si nim le rin den do mufl olan ça dafl dü flün ce sis te mi ne Ata türk çü dü - flün ce sis te mi ad ve ri lir. Ata türk çü lük, dev le tin re ji miy le ifl le yi fliy le il gi li ger çek çi dü flün ce le ri ve uy gu la ma la r kap sar. Bu dü flün ce sis te min de dev let bi çi mi cum hu ri yet, yö ne tim bi çi mi ise de - mok ra si dir. Ata türk çü dü flün ce sis te mi ni olufl tu - ran; cum hu ri yet çi lik, mil li yet çi lik, halk ç l k, dev - let çi lik, la ik lik ve in k lap ç l k il ke le ri bir bü tün dür, bir bi ri ni ta mam lar. Cum hu ri yet çi lik il ke si, Ata - türk ün yö ne tim an la y fl n n te me li ni olufl tu ran mil - lî ege men lik il ke si nin bir so nu cu dur. Mil li yet çi lik il - ke si, öz gür lük ve eflit lik il ke le ri ni te mel al r. Bu - nun so nu cu olan halk ç l k il ke si hal k n tü mü nün eflit hak ve so rum lu lu a sa hip ol ma s n ge rek ti - Fo toğ raf 6. 22: 8 fiu bat 1935 te ilk kez oy kul la nan rir. La ik lik, din ve dev let ifl le ri nin bir bi rin den ay r l - Türk ka d n la r ma s n, dü flün ce ve inanç öz gür lü ü nü esas al r. Bu ol maz sa ne cum hu ri yet ne mil li yet çi lik ne de dev - rim ci lik il ke le ri ger çek lefl ti ri le mez. Bu il ke le rin bi rin de ki de i flik lik di er le riy le çe li flir ve sis te min tu tar l - l or ta dan kal kar. de o lo ji, dün ya ve top lum hak k n da bir bi riy le tu tar l olan, top lum ya fla m na yön ve ren inanç ve dü - flün ce ler sis te mi dir. Bu ta n ma gö re Ata türk çü lük, bir ide olo ji de il dir. Ya ban c si ya sal ak m ve ide olo - ji ler le de aç k la na maz. Ata türk çü lük, Tür ki ye nin mil lî, ba m s z bir dev let ol ma sa va fl n n do al bir so - nu cu dur. Bu dü flün ce sis te min de li be ra liz min öz gür lük an la y fl n n ve gü nü müz de mok ra si le ri nin sos - yal ada let il ke si nin bir sen te zi ya p l m fl t r. Yal n z ca dü flün ce pla n n da kal ma m fl, uy gu la ma yön te mi ni de be ra be rin de ge tir mifl tir. 174