Yrd. Doç.Dr. Ali Bayrakdaroğlu-Menkul Kıymet Değerlemesi Ders Notu MENKUL KIYMET DEĞERLEMESİ. Bölüm:1: YATIRIM KARARI SÜRECİ

Transkript

1 MENKUL KIYMET DEĞERLEMESİ Bölüm:1: YATIRIM KARARI SÜRECİ Günümüz ekonomik koşullarında tasarruf yapmak ve tasarrufları menkul kıymet yatırımlarına yönlendirmek, hem yatırımcıların refahı hem de ekonominin sağlıklı büyümesi için hayati ve vazgeçilmez süreçler olarak karşımıza çıkmaktadır. Yatırımın gerekçelerinin, yatırım sürecinin, menkul kıymet yatırımlarının özelliklerinin ve risklerinin anlaşılması, daha bilinçli yatırım kararları alınmasına yardımcı olmaktadır. Bu kapsamda, ünitede menkul kıymet yatırımlarına ilişkin temel kavramlar sunulacaktır. 1. YATIRIM KAVRAMI Yatırım, gelecekte gelir elde edilmesi, birikimlerin değerinin korunması veya artması beklentisi ile fonların yönlendirildiği araç olarak tanımlanabilir. Örneğin, bir bankada vadeli mevduat hesabı açtıran bir kimse yatırım yapmış olmaktadır. Vadeli mevduat hesabına yatırılan para, vade sonunda faiz kazancı sağlamaktadır. Faiz kazancı sağlamayan vadesiz mevduat hesabı ise yatırım sayılamaz, zira vadesiz mevduattaki para değer kazanmak bir yana enflasyon nedeniyle değer kaybına uğramaktadır. Tasarruf veya yatırım yapılması, tüketimin ertelenerek bir kenara para koyulmasını gerektirir. Ancak, yatırımları tasarruflardan ayıran unsur, yatırımların içerdiği risktir. Birikimlerin yatırım amaçlarına yönlendirilmesi, yatırımcının risk almasını gerektirmektedir. Yatırımın değeri düşebilir veya yatırılan fonlar geri alınamayabilir. Yatırımcı Türleri Yatırımcılar, fonların kimin tarafından yönetildiğine göre aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir: Bireysel yatırımcılar Kurumsal yatırımcılar Bireysel yatırımcılar, emeklilik geliri elde etmek ve kendilerini ve ailelerini güvence altına almak gibi finansal hedeflerine ulaşmak için kendi fonlarını kendileri yönetirler. Yatırım kararlarını almak için gerekli zamana ve uzmanlığa sahip olmayan yatırımcıların fonları, kurumsal yatırımcılar tarafından yönetilir. Kurumsal yatırımcılar, başkalarının parasını ücret karşılığında yöneten profesyonellerdir. Kurumsal yatırımcılar arasında bankalar, sigorta şirketleri, yatırım fonları ve emeklilik fonları yer almaktadır. Kurumsal yatırımcılar, büyük miktarda işlem yaptıklarından, işlem maliyetlerinden tasarruf sağlarlar. Yatırımın Gerekçeleri Yatırımcılar, ek gelir elde etmek, birikimlerinin değerini arttırmak ve yatırım sürecinin heyecanını deneyimlemek amacıyla yatırım yapmaktadır. Yrd. Doç.Dr. Ali Bayrakdaroğlu-Menkul Kıymet Değerlemesi Ders Notu Sayfa 1

2 Gelir Bazı insanlar ek gelir elde etmek amacıyla yatırım yaparlar. Yatırımlar, yatırımcısına faiz geliri veya kar payı (temettü) geliri kazandırırlar. Değer Artışı Yatırım yapılan yatırım araçlarının değerinin artması, yatırımcıya değer artışı sağlamaktadır. Heyecan Bazı insanlar yatırım yapmayı hobi haline getirirler. Finansal medyayı izleyerek veya kendi analizlerini yaparak yatırım kararları vermekten zevk alırlar. Yine de, yatırım sürecinin bir amaç değil de araç olduğunun farkında olunması gerekir. Yatırım Türleri Yatırımlar temelde üç gruba ayrılır: Menkul Kıymet Yatırımları Reel Yatırımlar Kişisel Maddi Yatırımlar Menkul kıymet yatırımları, tahvil ve hisse senedi gibi finansal araçlara yapılan yatırımları ifade etmektedir. Reel yatırımlar, arazi ve bina gibi sabit kıymetlerden oluşmaktadır. Kişisel maddi yatırımlar ise altın ve antika gibi yatırımları içermektedir. Yatırımlar çeşitli unsurlara göre aşağıdaki gibi de sınıflandırılabilir: Doğrudan Yatırımlar veya Dolaylı Yatırımlar Maddi yatırım araçlarının veya finansal yatırım araçlarının temsil ettiği hakların, yatırımcı tarafından doğrudan satın alınması doğrudan yatırım olarak tanımlanmaktadır. Örneğin, hisse senedi alan yatırımcı doğrudan yatırım yapmaktadır. Farklı finansal araçlardan veya maddi yatırım araçlarından oluşan bir portföye yatırım yapılması ise dolaylı yatırım olarak tanımlanmaktadır. Örneğin, yatırım fonu satın alan bir yatırımcı dolaylı yatırım yapmaktadır. Zira, yatırım fonu, yatırımcıların birikimlerinin sermaye piyasası araçlarında değerlendirilmek üzere bir havuz içerisinde toplanması ve profesyonel yöneticiler tarafından yönetilmesi esasına dayalı kolektif bir yatırım aracıdır. Borçlanmaya Dayalı, Özsermayeye Dayalı Menkul Kıymetler ve Türev Menkul Kıymetler Tahvil ve benzeri borçlanmaya dayalı menkul kıymetlere yatırım yapan yatırımcılar, fonlarını ilgili menkul kıymetleri ihraç eden/ çıkaran tarafa borç vererek faiz kazancı elde etmekte ve vadede borç verilen tutarı geri almaktadır. Özsermayeye dayalı menkul kıymetler, yatırımcısına ortaklık hakkı kazandırmaktadır. Türev araçlar ise değerlerini dayandıkları Yrd. Doç.Dr. Ali Bayrakdaroğlu-Menkul Kıymet Değerlemesi Ders Notu Sayfa 2

3 menkul kıymetlerden veya varlıklardan almakta ve ilgili menkul kıymetlere veya varlıklara benzer özellikler göstermektedir. Temelde 2 tür türev araç bulunmaktadır: Vadeli sözleşmeler Opsiyon sözleşmeleri Vadeli sözleşmeler, tezgahüstü piyasalarda işlem gören "Forward" sözleşmeler veya "Futures" adı verilen standart ve organize piyasalarda işlem gören sözleşmelerdir. Menkul kıymetlere ilişkin vadeli sözleşmelerde, taraflardan biri menkul kıymet alıcısı, diğer taraf ise menkul kıymet satıcısı olup, alım satım işlemi önceden kararlaştırılan ileriki bir tarihte ve sözleşmede kararlaştırılan fiyattan gerçekleştirilmektedir. Opsiyonlar, alıcısına belli bir miktarda malı, menkul kıymeti veya finansal göstergeyi belli bir fiyattan, önceden belirlenmiş ileriki bir tarihte veya öncesinde alma veya satma hakkı veren sözleşmelerdir. Düşük Riskli veya Yüksek Riskli Yatırımlar Finans alanında risk, yatırımın gerçekleşen getirilerinin beklenen getirilerden farklı olma olasılığıdır. Olası getiri değerleri, ne kadar geniş bir aralığa sahipse, risk de o kadar fazla demektir. Farklı yatırım araçları, farklı risk seviyelerine sahiptir. Örneğin, hisse senetleri tahvillere göre daha riskli yatırım araçları olarak kabul edilir. Ancak, bazı tahviller tutarlı bazı hisse senetlerine göre daha riskli olabilir. Düşük riskli yatırımlar daha güvenli yatırım araçlarıdır, ancak yüksek riskli yatırımlara göre daha düşük getiri sağlamaları beklenir. Kısa Vadeli veya Uzun Vadeli Yatırımlar Kısa vadeli yatırımların vadesi bir yıl içinde dolar. Uzun vadeli yatırımların vadesi bir yıldan uzundur. Hisse senedi yatırımlarında vade yoktur. Yatırımcılar, yatırım yapmak istedikleri süreye uygun vadelere sahip yatırım araçlarını tercih ederler. Yerli veya Yabancı Yatırımlar Türkiye'de yerleşik işletmelerin menkul kıymetlerine yapılan yatırımlar yerli yatırımlardır. Küreselleşme ile birlikte yabancı işletmelerin menkul kıymetlerine yatırım yapmak giderek kolaylaşmaktadır. Yatırım Stratejileri Gerek bireysel gerek kurumsal yatırımcılar yatırım yaparken aktif veya pasif yatırım stratejilerini benimserler. Pasif stratejilerin temel varsayımı, menkul kıymet fiyatlarının (olması gereken) "gerçek" değerlerine yakın olduğudur. Bu nedenle "piyasayı yenmek" amacıyla yanlış fiyatlandırılmış Yrd. Doç.Dr. Ali Bayrakdaroğlu-Menkul Kıymet Değerlemesi Ders Notu Sayfa 3

4 menkul kıymetleri araştırmak için zaman veya para harcamak gereksizdir. Pasif stratejilerde, genellikle, çeşitlendirmeye gidilerek farklı menkul kıymetlere veya endeks fonlara yatırım yapılır. Aktif yatırım stratejilerinde, gelecekte iyi performans gösterebilecek menkul kıymetlerin seçilmesi amacıyla menkul kıymetlerin incelenmekte ve seçilen menkul kıymetlerle bir portföy oluşturulmaktadır. Araştırma ve işlem maliyetleri yüzünden aktif stratejiler pasif stratejilere göre daha maliyetlidir. 2. YATIRIM SÜRECİ Yatırım süreci, fazla fonları tedarik edenlerle ihtiyaçları nedeniyle ilgili fonları talep edenleri bir araya getirmektedir. Fon tedarik edenlerle talep edenler, finansal piyasalar ve finansal kurumlar sayesinde bir araya gelirler. Finansal kurumlar, birikimleri kredilere veya yatırımlara kanalize eden örgütlerdir. Finansal piyasalar, fon tedarik edenlerle talep edenlerin, çoğunlukla finansal aracılar vasıtasıyla, finansal işlemleri gerçekleştirdikleri yerlerdir. Yatırım Sürecinin Katılımcıları Yatırım sürecindeki katılımcılar, fon tedarik eder veya fon talep ederler. Ekonominin büyümesi ve genişlemesi için fazla fonların yastık altında saklanmaması, finansal piyasalar ve finansal kurumlar aracılığıyla fon ihtiyacı olan katılımcılara ulaştırılması gerekmektedir. Yatırım sürecindeki temel katılımcılar şunlardır: Devlet Devlet kuruluşları, okul, hastane, otoyol yapımı gibi uzun vadeli projelerin finansmanı ve kamu hizmetlerinin sürdürülmesi için büyük miktarda fona ihtiyaç duymaktadır. Devlet kuruluşları, zaman zaman oluşan fon fazlaları ile kısa vadeli yatırım yapmaktadır. Genellikle, devlet, net fon talep eden bir katılımcıdır. Yani, devletin fon talebi fon arzından fazladır. İşletmeler İşletmeler, faaliyetlerini sürdürmek için büyük miktarda paraya ihtiyaç duyduklarından, kısa ve uzun vadeli finansman ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla çeşitli menkul kıymetler çıkarırlar. İşletmeler de zaman zaman fon fazlalarını yatırım yaparak değerlendirmekle beraber, devlet gibi genellikle net fon talep eden katılımcılardır. Bireyler Bireyler, konut ve taşıt alımı gibi durumlarda ortaya çıkan finansman ihtiyaçları için kredi kullanarak fon talep eden konumda oldukları gibi, birikimleri ile yatırım yaparak fon tedarik eden konumda da bulunurlar. Bireyler, genellikle net fon tedarikçileri olarak bilinir. Yrd. Doç.Dr. Ali Bayrakdaroğlu-Menkul Kıymet Değerlemesi Ders Notu Sayfa 4

5 Yatırım Sürecinin Adımları Yatırım süreci ya içgüdüsel ya da planlı bir süreçtir. Yatırım sürecinin, çoğunlukla, çeşitli adımlardan oluşan mantıklı bir süreç olduğu söylenebilir. Önkoşulların sağlanması Yatırım hedeflerinin oluşturulması Yatırım planının oluşturulması Yatırım araçlarının değerlendirilmesi Yatırım araçlarının seçilmesi Çeşitlendirilmiş portföy oluşturulması Portföyün yönetilmesi Önkoşulların Sağlanması Yatırım yapmadan önce, yatırımcının temel zorunlu ihtiyaçlarını karşılaması için gerekli fonların ayrılması gerekir. Konut, yiyecek, giyecek, ulaşım ve vergi gibi giderler ve acil durumlar için gerekebilecek yedek akçeler hesaplanmalıdır. Ayrıca, hastalık, sakatlık ve benzeri olaylardan kaynaklanabilecek kayıplar da dikkate alınmalıdır. Yatırım Hedeflerinin Oluşturulması İnsanlar, emeklilik dönemi içim fon birikimi sağlamak, gelir kaynaklarını çeşitlendirmek, ek gelir sağlamak, temel harcamalar için toplu para birikimi sağlamak ve vergi avantajı sağlamak gibi hedeflere yönelik yatırım yaparlar. Yatırım hedefleri, yatırım araçlarının seçiminde belirleyici olmaktadır. Yatırım Planının Oluşturulması Yatırım planı, yatırımın nasıl yapılacağını ifade eden yazılı bir belgedir. Yatırım planında, şunlar yer alabilir: Uzun vadeli hedefler Destekleyici hedefler Hedeflere ilişkin tarihler Alınabilecek riskler Yatırım Araçlarının Değerlendirilmesi Yatırımcının tercih ettiği yatırım, yatırımcı için rakiplerden daha iyi bir kazanç sunan yatırımdır. Ancak her yatırımcı, farklı yatırım fırsatlarının sunduğu kazançları farklı şekillerde değerlendirir. Yrd. Doç.Dr. Ali Bayrakdaroğlu-Menkul Kıymet Değerlemesi Ders Notu Sayfa 5

6 Yatırım araçları potansiyel risk ve getirilerine göre değerlendirilmelidir. Yatırım araçlarının analiz edilmesinde çeşitli yaklaşımlar mevcuttur. Söz konusu yaklaşımlar iki temel grupta toplanabilir: Temel Analiz Teknik Analiz Temel analizin başlangıç noktası, menkul kıymetlerin "gerçek" (içsel) değerlerinin, yatırımcının menkul kıymet yatırımından beklediği tüm nakit akışlarının bugüne indrigenmiş toplam değerine eşit olması gerektiği fikridir. Hisse senedinin gerçek değeri hesaplandıktan sonra bu değer, hisse senedinin piyasa fiyatıyla karşılaştılarak yatırım kararları alınmaktadır. Teknik analiz, basit ifadesiyle, belirli bir hisse senedinin gelecekteki fiyat hareketlerinin öngörülmesi amacıyla fiyat hareketlerinin incelenmesini içeren bir analiz yöntemidir. Yatırım Araçlarının Seçilmesi Finansal piyasalarda vadelerine, maliyetlerine, risk ve getiri özelliklerine göre çeşitli yatırım araçları bulunmaktadır. En iyi seçimler getiriyi maksimize eden yatırım araçları olmayabilir. Risk ve vergi avantajları da seçim aşamasında önemli unsurlardır. Seçilen yatırım araçları, yatırım hedeflerine uygun ve kabul edilebilir risk ve getiri seviyelerinde olmalıdır. Yatırımcının seçeceği yatırım araçları temelde şu unsurlara dayanmaktadır: Yatırıma ayrılan kaynaklar Yatırımcının hedefleri Yatırımcının riske karşı tutumu Yatırımcının riske karşı tutumu, risk almaya olan isteği (risk toleransı) veya isteksizliği (riskten kaçınma) olarak tanımlanmaktadır. Yatırımcıların seçimleri beklenen getiriye göre ne kadar risk alabileceklerine göre değişmektedir. Yatırımcının hedefleri ile riske karşı tutumu birbiriyle uyumlu olmalıdır. Ayrıca, seçim sürecinde yatırımcının çeşitli kısıtları dikkate alınmalıdır. Bu kısıtlardan bazıları şunlardır: Likidite gereksinimi Yatırım vadesi Yasal düzenlemeler Vergi yönetimi Kişisel gereksinimler Yrd. Doç.Dr. Ali Bayrakdaroğlu-Menkul Kıymet Değerlemesi Ders Notu Sayfa 6

7 Çeşitlendirilmiş Portföy Oluşturulması Yatırım hedeflerini gerçekleştirebilecek optimum risk, getiri ve yatırım değerlerine sahip yatırım araçlarının bir araya getirlimesi ile çeşitlendirilmiş bir portföy oluşturulmaktadır. Farklı yatırım araçlarının portföyde yer alması ile getirinin arttırılması ve riskin azaltılmasına çeşitlendirme adı verilmektedir. Çeşitlendirilmiş bir portföy oluşturulması sayesinde bütün yumurtaların aynı sepete konması önlenmektedir. Portföyün Yönetilmesi Portföyün gerçekleşen performansı, beklenen performansla karşılaştırılmalıdır. Yatırım sonuçları yatırım hedefleri ile uyuşmuyorsa, düzeltici önlemler alınmalıdır. Portföydeki bazı yatırımlar nakde çevrilerek, ilgili fonlar yeni yatırımlara yönlendirilmelidir. Çoğu yatırımcı, çeşitlendirme sağlamak ve profesyonel fon yönetimi hizmetlerinden faydalanmak için yatırım fonlarına yatırım yapmayı tercih eder. Yaşam Döngüsü ve Yatırımlar Yatırımcılar yaşam döngüsünde ilerledikçe, farklı yatırım felsefeleri izleme eğilimindedirler. Yatırımcılar, genellikle, gençken daha agresif, yaşalandıkça daha tutucu olma eğilimi gösterirler. 20'li ve 30'lu yaşlarında yatırımcılar yatırımlarının değer artışına odaklanırken, 40'lı yaşlarda emekliliğe yönelik yatırımlar önem kazanmaktadır. Emeklilik döneminde ise yatırımlardan elde edilen gelire odaklanılmaktadır. Ekonomik Koşullar ve Yatırımlar Özellikle hisse senedi, hisse senedi ağırlıklı yatırım fonları, hisse senedi opsiyonları, hisse senedi endeksi futures sözleşmeleri gibi öz sermayeye dayalı menkul kıymetler, ekonomik koşullara duyarlıdır. Ekonomik koşullar, genellikle, iş döngüsü veya konjonktür (business cycle) ile ifade edilir. İş döngüsü, milli gelir, sanayi üretimi, işsizlik gibi ekonomik değişkenlerin güncel durumunu yansıtır. Ekonomideki genişleme dönemlerinde, işletmelerin karları arttığndan spekülatif hisse senetleri başta olmak üzere hisse senetlerinin fiyatları yükselme eğilimine girmekte, daralma dönemlerinde ise hisse senetlerinin fiyatları düşme eğilimine girmektedir. Yrd. Doç.Dr. Ali Bayrakdaroğlu-Menkul Kıymet Değerlemesi Ders Notu Sayfa 7