ЧОТКИ В РЕЛІГІЙНИХ ТРАДИЦІЯХ НАРОДІВ СВІТУ DİNLERDE TESBİH

Transkript

1 1. Аникин В.П. Сказки русского народа/ Вступ. ст. В.П. Аникин. М. Детгиз, с. 2. Дуркалевич В.В. Казка як текст(до проблеми структурально-семіотичної інтерпретації)/ В.В. Дуркалевич// Актуальні проблеми слов'янської філології. Серія: Лінгвістика і літературознавство: Міжвуз. зб. Наук. Ст Вип. 21. С Левинтон Г.А. Замечания к проблеме "Литература и фольклор"/г. А. Левинтон// Труды по знаковым системам. Тарту, Т. 7. С Лотман Ю. М. Семиотика культуры и понятие текста/ Ю. М. Лотман// Статьи по семиотике культуры и искусства. СПб.: Академический проект, С Мелетинский Е.М. Статус слова и понятие жанра в фольклоре/ Е.М. Мелетинский, С.Ю. Неклюдов, Е. С. Новик// Историческая поэтика. Литературные эпохи и типы художественного сознания. М.:Наследие, С Померанцева Э.В. Животный эпос/э.в. Померанцева// Краткая литературная энциклопедия [Гл. ред. А. А. Сурков]. М.: Сов. энциклопедия, Т С Померанцева Э.В. Русская народная сказка/ Э.В. Померанцева. М.: Изд-во Акад. Наук СССР, с. 8. Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки/владимир Яковлевич Пропп. - М.: Лабиринт, с. 9. Чорнопиский М. "Царівна родом із високого, блискучого замку", Іван Франко про естетичну сутність народної казки/м. Чорнопиский. Вісник Львів. Ун-ту. Серія філол Вип. 37. С Элиаде М. Аспекты мифа/ М. Элиаде. М.: Парадигма, с. Алі Рафет Озкан, д-р філол. наук, проф. / Prof.Dr. Ali Rafet ÖZKAN (Туреччина/TÜRKİYE) ЧОТКИ В РЕЛІГІЙНИХ ТРАДИЦІЯХ НАРОДІВ СВІТУ DİNLERDE TESBİH Чотки (вервечки), які наразі поширені величезною територією і мають історію, щонараховує близько 2800 років, зазвичай асоціюються із містичнимирелігійними традиціями, в яких займають особливе місце. Віруючі завжди використовували вервечки під час молитов, відводячи цьому атрибутові рольінструменту для підрахунку кількості молитовних текстів або їхніхфрагментів, що вимовляються.задовго до появи вервечок у їх сучасному вигляді роль цього сакральногоатрибута лягала на камінці гальки та короткі гілочки із щербинами. Пізніше із появою вервечок звичної моделі, а саме намистинок із різних матеріалів (дерева або мінералів), вервечки стали одним з невід'ємнихелементів молитовної традиції головним чином, у колах індуїстських табуддистських ченців. Із плином часу вервечки поширились на інші культури далеко за межі ареалу, де виникли вперше.вервечки використовуються двома третинами населення Землі у їхніхтрадиційних релігійних практиках. У таких світових релігіях, як іслам,християнство та буддизм вервечки обіймають важливі функції. Крім того,вервечки активно використовуються у інших традиціях по всьому світові.незважаючи на величезну кількість різновидів вервечок та символічних образів, які їм присвоюються, сутність та місце у сакральній сфері завжди залишається однаковим. Головна риса, яка об'єднує традиції використання вервечок, це їхня функція калькулятора молитовних текстів.вервечки із самого початку свого існування були нерозривно пов'язані ізрелігією. Хоча щодо точного датування є певні сумніви, є відомості про те, що першими, хто почав практикувати використання вервечок, булиіндуїстські ченці ще близько 8-го століття до нашої ери, ще дві сотні років потому вервечки були прийняті буддистською традицією, ще пізніше естафета була підтримана ісламом та християнством. Вважається, що найпершим завданням вервечок була допомога людині, яка під час промовляння сакральних текстів відчувала потребу точно контролювати хід читання та повтори окремих фрагментів. Примітним єте, що вервечки забезпечували можливість молитися під час виконанняповсякденних справ. Ще тоді, коли роль вервечок виконували камінці, уперекладанні з одного місця на інше або із однієї руки до іншої полягала калькуляційна їхня функція. Перші моделі вервечок являли собою мотузку із багатьма вузлами, нанизані на мотузку фруктові кісточки, круглі кості та частини костей, суха глина. Заможні люди надавалиперевагу вервечкам з дорогоцінних каменів. Із часом спостерігалися зміни в уявленнях про роль та місце вервечок у сакральних актах. Тоді як в традиційному ісламі вервечкам відводилисьвельми вузькі функції, пов'язані виключно з релігійною сферою, втурецькій культурі методика виготовлення та оздоблення вервечок сталиоднією з гілок мистецтва, переступивши межу суто сакрального атрибута. В роботі коротко охарактеризована історія вервечок, детальнопроаналізовані сфери їхнього використання та функціональна специфіка. Ключові слова: вервечки, релігія, молитва 33

2 The traditional use of the prayer beads, which outspread a wide geography of the world, has a history of about 2800 years and the prayer beads as a tool for helping worship has an important place for many religions. Past to the present, people have applied to the prayer beads to determine the number of prayers read. Before the invention of the stringed prayer beads, grains, pebbles, notched tree branches and knotted ropes served as the prayer beads. In later periods, with the discovery of the strings of beads or pieces of wood and metal particles, it especially became an indispensable tool in a prayer of priest, monks and nuns from the Hindu and Buddhist monk class. In the course of the time, prayer beads consisting grains lined up on the ropes have crossed the borders in many parts of the world, have been an instrumental used in a prayer for the various religions. Mainly for the Hinduism and the Buddhism, also for Islam and some sects of Christians, the Prayer beads has the spiritual meaning far beyond being a tool to pray. Even though making very precious prayer beads through 17 and 19th centuries and particularly transformation of the prayer beads to fine arts at Turkish culture were accepted as the golden age of the prayer beads, which was about its artistic side of the event and at such times very precious and remarkable prayer beads were made and presented to the Islamic world. The Turks evaluating the prayer beads leisure and entertainment, apart from just being a tool of a prayer have transformed it into a branch of the fine arts. Thus, it is obvious that the Turks contributed a lot to the widespread of the prayer beads in the Islamic world. In particular, the prayer beads habitually used in everyday life have been widely used in Syria, and Egypt as Islamic countries and even Greece as a Christian country due to the Turks. Keywords: Prayer beads(rosary), Religion, Prayer, Worship, Zikr 1. Giriş İslamda terminolojisinde Tesbih, zatının kemaline layık olmayan her şeyden Allah'ı tenzih etmektir. Bir başka ifadeyle Tesbih; "Allah Teâlâ'yı tenzih etmek, yani en kutsî zatını inanç, söz ve amel bakımından layık olmayan her türlü kusurlardan uzak tutmaktır." 1 Tesbih, Arapça "subhān" kelimesiyle ifade edilmektedir. Bu kelime, Allah'ı tenzih ve takdis etmek anlamına gelmektedir. Allah'ı takdis ve tenzih etme, O'nu her türlü kusurdan ve noksanlıktan uzak tutmaktır. Ayrıca namaz sonlarında otuz üçer defa "subhanallah", "elhamdülillah" ve "Allahu Ekber" demek de Tesbih etmektir. Allah'ı belli sayılarda anma ve tenzih sayılarını belirlemek için kullanılan ve genellikle ibrişim veya ipliğe dizilmiş 99 veya 33'lük tanelerden oluşan diziye de Tesbih denmektedir. Tesbih, çeşitli ebatlarda yapılan, yuvarlak tanelerin ortalarından delinerek bir ip üzerine dizilmesinden ve ipin iki ucunun birleştiği yerinde de Tesbih tanesinden dört veya altı misli uzunluğunda imameden oluşmaktadır. Bunun Arapçası misbahadır. Kısaca ifade etmek gerekirse bir Tesbih tane, pul, imame ve kamçıdan oluşmaktadır. Taneler, armudî, servi, şalgamî, beyzî ve üstüvane gibi çok değişik biçimlerde yapılabilir. Subhanallahın anlamı, eksiklikten, şer ve kötülükten, vehmedenlerin vehminden ve zannedicilerin zannından Allah'ın azamet alanını tenzih ediyorum demektir. Çünkü aklın, fikrin veya hayalin tasavvur ettiği her şeyden Allahu Teala daha yücedir. O, şerrin kendisinden sadır olmasından münezzehtir. Mahlûkatına şer ve eksiklik istemekten uzaktır ve O, cömertliğin ve varlığın sahibidir. Hayır ve kemalin de kaynağıdır. 2 Sözlükte Tesbih, "subuh" ve "sebaha" kelimelerinden türemiştir. Bu kelime asıl anlamından başka mecazî anlamlar için de kullanılmaktadır. Mesela yıldızların gökyüzünde kayması anlamında kullanılmaktadır. "Her şey gökyüzünde yüzer." 3. Ya da Naziat Suresi 3. ayette atın hızlı koşması veya Müzzemmil Suresi 7. ayette, "işe hızlı koyulma" gibi anlamlara da geldiği olmaktadır. Ancak Tesbih kelimesi ibadetlerde genel anlamda kullanılmıştır. Bu ibadet, ister söz, ister fiil, isterse niyetle ilgili olsun, ibadetlerin hepsini kuşatıcıdır. Tesbih, Allahu Teala'yı yüceltmek (tazim etmek) ve onu bütün noksanlıklardan da tenzih etmektir. 4 Nitekim Kuran'da Allah, "Rabbinin adıyla onu Tesbih et ve ondan bağışlanma dile. Çünkü O, tövbeleri kabul 1 Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, 10 cilt, İstanbul 1982, 1/301 2 Salih Adîme, Mustalahatü'n Kur'aniyyetün, el-camiatü'l-alemiyye li'l-ulumı'l-islamiyye, Beyrut 1414/1994, s Kur'an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1993, Yasin, Bkz. Cemaluddin el-mukerrem İbnu Manzur, Lisanu'l-Arab, Beyrut Tsr., c. 2. s

3 edendir" 1 buyurmaktadır. Keza bir başka Kuran ayetinde de "O halde yüce Rabbının adını Tesbih et" 2 denilerek, insanlar Allah'ı Tesbihe teşvik edilmektedir. Bu ayetlerde geçen Tesbih, Allah'ı isimleriyle yüceltmek ve kendine vermediği isimlerden onu uzak tutmaya işaret etmektedir. İbadet maksadıyla veya oyalanmak için Tesbih tanelerini başparmağı ile işaret parmağı arasından geçirmeye Tesbih çekmek denmektedir. Tesbih etmek ise, Allah'ı noksan sıfatlardan tenzih etmek, devamlı söylemek ve vird haline getirmeye denmektedir. 3 Avrupa dillerinde de Tesbih sözcüğünün gül bahçesi anlamına gelen Latince rosariumdan geldiği düşünülmektedir. Tesbih, Rosary, chaplet ve crown gibi farklı şekillerde de isimlendirilmektedir. İngilizce "bead" kelimesi, Anglo-Sakson kelimeleri olan "bidden" ("to pray": rica etmek, yalvarmak, dua etmek, ibadet etmek) ve "bede" ("prayer": rica, yalvarma, dua, ibadet) kelimelerinden türetilmiştir. Uzak Doğu dinlerinde ise Tesbih genellikle "mala" şeklinde adlandırılmaktadır Tesbihin Başlangıcı ve Tarihî Seyri Tesbih, hatırlamaya bir yardımcı olarak tasarlanmış düğümler veya taneler (boncuklar) dizgisidir. Dua ezberlerinin veya Allah'ın isim ve sıfatlarının tekrarlarının sayılması için kullanışlı bir yöntem sağlar. Tesbihin kullanımı çok geniş bir sahaya yayılmıştır. Onun en eski vatanının, Asya olduğu ve bunun başlangıcının çok eski çağa ait olduğu düşüncesi hâkimdir. Ancak bunun menşeinin kesin olarak hangi çağda ve nerde başladığını kesin olarak belirlemek zordur. Tarihî kaynaklar, Tesbihi M.Ö. 800'ler ile M.Ö. 500'lerde başlatmaktadır. Ancak Tesbihin tarihini bu kadar kısa bir süreyle sınırlandırmak kanaatimizce doğru değildir. Zira onun tarihini, iplere dizilmiş formuyla olmasa da insanın yaratılışına kadar gerilere götürmek mümkündür. İnsanın yaratılışıyla birlikte Tesbihin kullanımı ve önemi daha belirgin hale gelmiştir denebilir. Bunu yüce kitabımız Kur'anı Kerimden çıkartmaktayız. "Öyle ise siz beni anın ki, ben de sizi anayım" 5 ; "Muhakkak ki ben insanları ve cinleri bana ibadet etsinler diye yarattım" 6, "Ey iman edenler! Sabah akşam Allah'ı bolca Tesbih edin" 7 gibi pek çok ayet bize insanların yaratılış gayesinin Allah'ı anmak (Tesbih etmek) için olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla pek çok dindeki Allah'ı anma aracı olarak kullanılan Tesbihin kökeni de, ilk insana ve ilk dine dayanıyor olmalıdır. İlkel veya gelişmiş olsun dünyanın çeşitli coğrafyasındaki pek çok dinde Tesbihin olması, Hz. Âdem'den beri insanların Allah'ı anmakla, ona ibadetle mükellef tutuluşlarının bir göstergesi olsa gerektir. Şuur sahibi olmayan varlıkların hal diliyle Tesbihleri bir yana, şuur sahibi olan meleklerin insandan önce Allah'ı Tesbih ettiklerini de biz yine Kuran'dan öğrenmekteyiz: "Hatırla ki Rabbin meleklere: 'Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım,' dedi. Onlar: Bizler hamdinle seni Tesbih ve seni takdis edip dururken, yeryüzünde fesat çıkaracak, orada kan dökecek insanı mı halife kılıyorsun dediler?..." 8 Hafızaya yardımcı işaretler olarak düğümlerin kullanımı hemen hemen evrenseldir ve basit bir araç olarak farklı medeniyetlerde birbirlerinden tamamen bağımsız olarak icat edilmişlerdir. Dünyanın çeşitli bölgelerindeki görünümü, öncelikle bir ülkede icat edildiği ve daha sonra da diğer bölgelere aktarıldığı anlamına gelmez. Kayıt tutmak için ve hatırlamaya yardımcı bir araç olarak düğümler sisteminin en ileri seviyedeki gelişim şekli, ileri seviyede örgütlenmiş bir toplumdaki iletişimin ve kayıtın bir aracı olarak "quipu" (düğümler anlamındaki Perulu bir kelimenin) vazife gördüğü Güney Amerika'da görülmektedir. Bu bir düğümle yazım sistemidir ve her çeşit düğümün farklı anlamı vardır. Ayrıca farklı renkli kordonlar (ipler) de kendine has bir anlama sahiptir. Çin'de Yung-ching-che döneminde halkın, yazma yerine vazife gören 1 Nasr, 3. 2 Vakıa, İlhan Ayverdi, Asırlar Boyu Tarihi Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Lugatı, 2. Baskı İstanbul 2006, Cilt 3, s Bakara(2), Zâriyat (51), 65 7 Ahzâb (33), Bakara (2),

4 sayıları ve aralıkları ile farklılık gösteren düğümlerle işaretlenmiş küçük ipleri kullandığı ifade edilmektedir. 1 Çinliler tarafından düğümlü iplerin ve sayıların kullanım şeklinin Peruluların "quipu"su ile benzerlik arz ettiği görülmektedir. Japonya'da Budistlerin Shingon Tarikatı tarafından kullanılan Tesbihte, boncukların asıl bağından asılmış olan iki bağın birleşimi ile şekillenen bir düğüm vardır ve Buda'nın pek çok sıfatından birini temsil etmekte kullanılan karakterlerin birleşiminden biri olan "man" anlamındaki eski bir Çinli karakterine benzediği söylenmektedir. 2 Günümüzde birçok ülkede hafızaya yardımcı işaretler olarak sadece dünyevî amaçlar için düğümlerin kullanılmasına hâlâ devam edilmektedir. Gineli Hintliler arasında "paiwari" denilen bir ziyafete karar verildiğinde, eğlendirmekle görevli olanlar, ziyafetin devam edeceği günlerin sayısınca düğümlerin bağlı olduğu ipleri hazırlamaktadır. Ortadoğu Afrika'daki Wagogolar arasında, bir kadının hamilelik dönemi düğümlerle hesaplanmaktadır. Her yeni ayda bir düğüm çözülmek suretiyle doğum zamanı hesaplanmaktadır. Bu ülkede hatırlamaya yardımcı olarak mendile düğüm atmak, ortak bir uygulamadır. Aynı gelenek Hindistan'da da bulunmaktadır. Keza ülkemizde de verilen bir siparişi unutmamak için parmaklara renkli iplerin bağlanması uygulaması vardır. Bilhassa çocukluk yıllarımızda annelerimizin verdikleri siparişleri unutmayalım diye parmaklarımıza ip bağladığı hala hafızalarımızdadır. Böyle uygulamalar, günümüzde unutulmaya yüz tutmuştur. Ancak dünyanın çeşitli yerlerinde az da olsa varlığını sürdürdüğüne şahit olmaktayız. Mesela Rum Ortodoks kilisesinde, Mısır ve Hindistan'da bu özelikleri taşıyan Tesbihler görülmektedir. Nitekim ileride bu konulardan bahsedilecektir. Düğümlere benzer bir diğer uygulama ise, çentikli dalların kayıt tutmak için kullanılmasıdır ve bu da evrensel bir yöntemdir. Türkçe'de "çentik atma" tabiri, önemli bir olayı kayıt etme anlamında da kullanılmaktadır. İngiltere ve İrlanda gibi ülkelerde bile dalların sayılma geleneği varlığını hala sürdürmektedir. İrlanda'da bu çentikli dallar, söylenen duaların sayısını kaydetmek için kullanılmaktadır ve belli bir ihtiyacın elde edilmesi için kutsal bir kuyuya sunulan bir adak olarak böyle bir dal bırakılmaktadır. Bu dallara adak Tesbihleri denmektedir. Hint edebiyatında Tesbihler hakkındaki en eski referans, Caynist Canon'dur (Caynist Kural Kitabı). Burada onlardan Brahmanik keşişlerin Tesbih olarak kullandığı aletlerin şekillenmiş hali olarak bahsedilmektedir. Bu kutsal metinlerde Tesbihlere iki isim verilmektedir: Ganettiyā ve Kañchaniyā. Bu Sanskritçe isimlerden ganetriyāka sayan hesaplayan anlamına gelirken, kañchaniyā ise altın, parlak ve parlayan gibi anlamlar taşımaktadır. Sonraki edebiyattaki referanslar, sadece Brahmanik işlerde yer alır ve burada daha çok her ikisi de ip anlamına gelen "mātā" (çelenk) ve "mālika" (sutra) iki isim öne çıkar. Bu isimler Tesbihlerin şekline atfedilir. Tanrılardan bazıları ellerinde Tesbih taşıyor şekilde takdim edilir. "Budist Doktrinin 42 işareti" adlı pasajda Tesbihten bahsedilmektedir: "Erdem pratiğinde, bütün kötü alışkınlıkları söküp atmak için kendini zorlayan kişi, Tesbih boncuklarını parmakları arasında çeviren adama benzer. Kişi, onları birer birer tutmaya devam ederse, sona çabuk ulaşır. Kötü eğilimlerini teker teker söküp atarak mükemmele ulaşır" 3 3. Tesbihin Fonksiyonu Dünya nüfusunun üçte ikisinden fazlası dini pratiklerinin bir kısmını icra etmek için Tesbih kullanmaktadırlar. Bilhassa İslam, Hıristiyanlık ve Budizm, Tesbih kullanan büyük dinlerdir. Ancak bunların dışındaki pek çok din de dini ayinlerinde Tesbihe yer vermektedir. Tesbihlerin çok fazla çeşidi ve anlamı vardır, fakat temel gaye aynıdır. Özellikle özel duaları veya sihirli sözleri belirli sayılarda söylemeye yardımcı olmak, Tesbihin bütün dinlerdeki benzer yönlerinden biridir. Tesbihler uzun zamandan beridir dua aktivitesiyle birleşiktir. İbadetlerde Tesbihin en eski kullanımı, Hindistan'da Hindu dini geleneği içerisinde başlamış gibi gözükmektedir. Kesin tespiti zor 1 Bu konuda geniş bilgi içib bkz. Geoges Ifrah, Uzak Doğu'dan Maya Ülkesine Bir, İki, Üç Rakamların Evrensel Tarihi IV, Tübitak Popüler Bilim, 9. Basım, Ankara 2003, IV, s Bkz. Winifred S. Blackman, "Rosaries", Encyclopedia of Religion and Ethics (ERE), edited by James Hastings, T&T Clark LTD., Edinburgh 1981, X, s Blackman, "Rosaries", ERE, X, s

5 olmakla birlikte Tesbihin M.Ö. 8. yüzyıl civarında Hinduizm'de doğup geliştiği ve M.Ö. 6. yüzyılda doğmuş olan Budizm'in de bu geleneği devam ettirdiği düşünülmektedir. Daha sonra da İslam ve Hıristiyanlık gibi dinlerin de bir dua ve ibadet aracı olarak Tesbihe yer verdikleri görülmektedir. 1 Tesbih, kaynak olarak insana dua tekrarını takip etmede yardımcı olmak için icat edildi. Tesbih, kişiye çeşitli aktiviteler arasında ve rutin işlerini yaparken dua etme imkânı tanıyordu. Çok eski zamanlarda dualar çakıl taşlarının bir yerden bir yere konmasıyla işaretleniyordu. Milattan 500 yıl kadar önce ipe düğümler atmak âdet oldu. Tesbihin ilkel formları meyve çekirdeklerinden, kuru tanelerden, kemik parçalarından ve kurutulmuş topraktan yapılıyordu. Zenginler değerli taşarlı ve mücevherleri kullanıyordu. 2 İnsanoğlunun kabile toplumundan medeniyet toplumuna geçişiyle birlikte Tesbih tanelerinin hammaddelerinde de değişmeler başlamıştır. Boncuklar daha fonksiyonel hale gelmiştir. Süslemede, giysilere iliştirmede ve çanta yapımında kullanılır olmuştur. Çinliler saymaya ve karmaşık hesaplamaları yapmaya yardımcı olan abaküsü icat ettiler. Abaküsün, ipe boncuk dizme fikriyle, duaları sayma uygulamasını başlattığını kabul edenler mevcuttur. 3 İpe dizilen boncuklar (taneler), kişinin tekrar ettiği duaların sayısını kolayca aklında tutmasına imkân verir. Tesbihin ilk kullanımı, Hindu dinine dayandırılır. Bu, ilk olarak doğuya daha sonra Orta Doğu'ya ve son olarak da Avrupa'ya Hindistan'dan yayılmıştır. Günümüzde Hindular, Budistler, Hıristiyanlar ve Müslümanlar tarafından kullanılan Tesbihin fonksiyonu aynıdır ve duaları sayma aracı olarak kullanılır. Ancak kullanılan malzemenin anlamı, önemi, boncukların sayısı ve dini muhteva her bir din için farklıdır. Bu bilgilerden sonra Tesbihlerin işlevlerini şu şekilde sıralamak mümkündür: 1. Tesbihler, dua esnasında zihnin devamlı uyanık kalmasına yardımcı olurlar. 2. Tesbihler bir yere sağlam bir şekilde tutunacak bir dayanak görevi görürler. 3. Tesbihler zihnî ve sesli dualar kadar, fiziksel ve ruhî duyumsal duadan da geri kalmama yoludur. 4. Tesbihle yapılan dualar eski veya yeni, önceden hazırlanmış veya ihtiyarî, kişisel veya toplumsal olabilir. Hangisi olursa olsun Tesbihler duamızı sınırlamaz. 5. Tesbih dualarının birçoğu mükerrer olmasına rağmen mükerrer olmayanları da vardır. Tesbihi önceden belirlenen hazır dualar için kullanabildiğimiz gibi, aynı şekilde yalnız kendi ihtiyarî dualarımızı da okuyabiliriz. 6. Tasavvufta bir sayı tutmaksızın istenildiği kadar ve istenilen miktarda zikretmek, canın istediği kadar uzatmak, kısaltmak, istenilen yerde zikri kesmek de nefsin arzusuna dayandığı için pek makbul sayılmaz. Bu açıdan kesin belirlenmiş sayıdaki zikri Tesbih aleti ile yapmak, nefsini disipline sokmak, nefse muhalefet olduğu için makbul sayılır. 4. İslam'da Tesbih Günümüzde bütün Müslümanlar onunla Allah'ın isimlerini zikrettikleri 33 veya 99 taneli Tesbih kullanmaktadırlar. Tesbih, çeşitli ebatlarda yapılan, yuvarlak tanelerin ortalarından delinerek bir ip üzerine dizilmesinden ve ipin iki ucunun birleştiği yerinde de Tesbih tanesinden dört veya altı misli uzunluğunda imameden oluşmaktadır. Bir Tesbih tane, pul, imame ve kamçıdan oluşmaktadır. Tesbihin başlama yerini belirleyen uzun ve irice baş boncuğa "imame" denmektedir. Ayrıca her 33 tanenin arasını ayıran normal boncuklardan daha iri iki adet ayırma taneleri de bulunmaktadır ki bunlara da "pul" denmektedir. İlerde Tesbih yapımı bahsinde bu konu teferruatlıca anlatılacaktır.her ne kadar Müslüman kâşiflerin veya tüccarların Budist Tesbih geleneğini (boncuklu Tesbihi) İslam'a soktukları düşünülse de, İslamî Tesbihin kullanımı 9. yüzyılda Budistik etkiden bağımsız olarak ortaya çıktığını söylemek mümkündür

6 Müslümanların ibadet aracı olarak kullandıkları Tesbihleri iplere dizili 33'lü veya 99'lu tanelerden oluşmaktadır. Farz namazlarından sonra Tesbihlerin veya parmakların yardımıyla 33 kere "subhanallah", 33 defa "elhamdülillah" ve 33 kere de "Allahu Ekber" denerek Allah anılmaktadır. Farz namazlardan sonra Allah'ı Tesbih etme (anma/zikir), bizzat Peygamber Efendimiz (S.A.V.) buyruğuyla başlamıştır. Nitekim bir hadisi şerifte şöyle buyrulmaktadır: "Bir kimse her namazın sonunda Allah'a otuz üç defa tesbîh (subhanallah), Otuzüç defa hamd eder (elhamdülillah), otuz üç defa da tekbirde (Allahuekber) bulunursa bunların toplamı doksan dokuz eder. Yüzün tamamında da: Allah'tan başka hiç bir ilâh yoktur. Yalnız o vardır. Şeriki yoktur. Mülk onundur; Hamd de ona mahsustur; hem o her şey'e kadirdir; derse günahları denizin köpüğü kadar bile olsa (yine) affolunur" Hıristiyanlıkta Tesbih Hıristiyanlar arasında Tesbihin tanımı çeşitli insanlara atfedilmektedir. Bunların arasında en meşhurlarından Aziz Aybert de Crespin, Peter the Hermit (münzevi), keşiş Abbot Paul'un ve Aziz Dominik zikredilebilir. İpe dizilmiş veya dizelere sıralanmış boncukların Hıristiyanlar tarafından dua için kullanıldığının en eski alâmeti, Sozomen ( ) tarafından "Ecclesiastical History"de (Kilise Tarihi) anlatılan M. S. 341 yılında ölmüş olan Mısırlı keşiş Abbot Paul'un uygulamasına dayandırılmaktadır. Abbot Paul, her gün düzenli olarak duaları saymasına yardımcı olması amacıyla pelerininin kucağına 300 çakıl taşı almakta ve okuduğu her bir duanın karşılığı olarak kucağındaki taşlardan birini atmaktaymış Yüzyılda günah cezalarını ihtiva eden kilise kitapları, yani tövbekârlara ilişkin kural kitapları, papazlara 20, 50 veya daha fazla çeşitli kefaretleri emretmektedir. Bunun gibi tam olarak belirlenmiş cezalar, Tesbihlerin yardımıyla tedrici olarak "Rabbin duası" gibi bilinir hale gelmiştir. Arkeolojik kayıtlar Avrupalı Hıristiyanların Tesbih kullanmaya M. S. 7. yüzyılda başladığından söz etmektedir. 659 yılında ölen Kutsal Başrahibe Gertrude of Nivelles'in türbesinde bir Tesbih parçasıyla bulunmuştur. Her ikisi de M. S. 12. yüzyılda yaşayan Aziz Norbert ve Aziz Rozalia'nın ellerinde de benzer boncuklara rastlanmıştır. Tesbihin Hıristiyanlıktaki başlangıcıyla alakalı birçok teorinin yanı sıra Hıristiyan dünyasında Tesbihin Müslümanlardan örnek alınarak Haçlı seferleri zamanında Avrupa'ya getirildiğine dair geniş kabul gören bir teorinin varlığına da işaret etmemiz gerekir. Ancak bazı Hıristiyan araştırmacılar bunun doğru olamayacağı düşüncesinden hareketle, Hıristiyanlıktaki Tesbihin başlangıç tarihinin daha önceki tarihlerde olduğuna dair deliller üretmeye gayret etmektedirler. Bu araştırmacılardan biri olan Winifred S. Blackman, iplere dizili Tesbih uygulamasının Haçlı Seferlerinden önce Hıristiyanlıkta olduğunu düşünmekte ve bunu 1070'den önce ölmüş olan Lady Godiva'ya dayandırmaktadır. Lady Godiva, İngiltere'nin o dönemdeki ismi Coventry olan şehrinden Leofic isimli şahsın eşi olarak takdim edilmektedir. Bu Layd Govina'nın "kısa olmayan sayılardaki dualarını ezbere okurken birer birer parmaklarıyla çevirmek için ipe dizerek oluşturduğu kıymetli taşlardan yapılmış bir halkayı" manastıra miras bıraktığı ifade edilmektedir. Bu bilgiyi ve yukarıda ifade ettiğimiz Mısırlı keşiş Aziz Paul'ün eteğine koyduğu 300 adet çakıl taşından her birini ezbere okuduğu dualarının birine karşılık atışını referans olan Blackman, Tesbihin bazı bölgelerde bir birinden bağımsız olarak geliştiği ve başkalarından alınmadan gelişmiş bir düzeye ulaştığını düşünmektedir yüzyıldan önce Tesbihler uğur getirmesi amacıyla kullanılıyordu. Örneğin mercan boncuklarının kanı temizlediği ve çocukları hastalıklardan koruduğu zannediliyordu. Öyle ki Hz. İsa'nın resimlerde çoğunlukla mercan boncukları takarken veya tutarken resmediliyordu. 11. yüzyılda kilise hiyerarşisi, Tesbihlerin putperest tılsım koruyuculuğundansa duaları sayma işlemini daha uygun olduğunu beyan etti. Böylece Latin dünyasındaki eğitimsizler ve okuma yazma bilmeyenler, duaları ezberleyip Tesbihlerle tekrar etmekle görevlendirildiler. 15. yüzyıldan itibaren bir kimsenin kuşağına boncuklar takması dinî kardeşlik cemiyetinde ayırıcı bir işaret olarak algılanmaktaydı. Bunun için bu dönemde rahiplerin ve keşişlerin putperest uğurluk eşyalarından sayıldığı için kişisel elbiselerinde 1 Müslim b. Haccâc, Sahîh, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Dâru İhyâi't-Turâs, Beyrut, Tsz, Mesâcid ve Mevziu's Salat, Bkz. JOHN R. VOLE, "Use of Beads at Prayers", The Catholic Encyclopedia, Volume II Copyright 1907 by Robert Appleton Company Online Edition Copyright 2003 by K. Knight Imprimatur. +John M. Farley, Archbishop of New YorkTranscribed by Janet Grayson ( 3 Bkz. Blackman, "Rosaries", ERE, X, s

7 mercan, quarz veya amber gibi süs amacıyla boncukların kullanılması yasaklanmıştı. Rahip ve keşişler de süs amacından uzak olarak Tesbihler takmaya başladılar Katolik Tesbihi Katolik Tesbihi Aziz Dominik'e dayandırılmaktadır. Ancak yukarıda da işaret edildiği üzere Hıristiyanlıkta Tesbihin tarihi daha gerilere götürülmektedir. Dolayısıyla Aziz Dominik sahneye daha sonraları çıkanlardandır. Batılı kilisesinde Tesbih fikrinin 1213 yıllarında Haçlı Seferleri sonrasında başladığı kanaati de mevcuttur. Bununla birlikte Katoliklerce Aziz Dominik'i, bir rüyada Hz. Meryem'in eğittiği ve Tesbihi telkin ettiğine de inanılmaktadır. İnanışa göre bu rüyada Hz. Meryem, ona Tesbihi kötülüklere karşı bir panzehir olarak takdim etmiş ve bunu yaygınlaştırmasını ondan talep etmiştir. Tesbih için en yaygın kullanılan kelimelerden biri Rosary'dir. Bu isim, genellikle Roma Katoliklerinde kullanılmaktadır. Batı'da Tesbihi ifade etmek için kullanılan Rosary kelimesi, Latince "güllerden yapılmış çelenk veya taç" anlamına gelen rosarium kelimesinden gelmektedir. Gül bahçesi Orta Çağ'da dua edenler için bir mekândır. Bu uygulama muhtemelen rosary kelimesinin temelini oluşturmaktadır. Hıristiyanlara göre kırmızı gül Hz. İsa'nın kanını, beyaz gül ise Hz. Meryem'in iffetini temsil etmektedir. Ayrıca Katoliklerde Rosary kelimesi, standart 5 veya 15 tane onluk içeren Tesbihleri ifade eder. Eğer Tesbihte değişik herhangi bir sayı varsa buna "chaplet" denir. En yaygın chapletlerden biri 10 boncuklu olanıdır. Rosary, aynı zamanda rosary denen Tesbihle yapılan duaya denir. Episkoposların düzenli okumakla yükümlü oldukları " Hail Mary full of grace " diye başlayan dua rosary dualarından biridir. 2 Rosary terimi, genellikle Dominik Tesbihine atfedilmektedir. Bu, hem sesli hem de zihinsel duadan oluşan bir dinî uygulamadır. Her biri "our Father (Babamız) dan önce gelen, "Glory be to the Father" (Baba'ya hamd olsun)'un takip ettiği, gizem dolu bir meditasyonun eşlik ettiği "Hail Marys" (Meryem'e Selam)'ın 15 tane onlu grup halinde ezbere okunmasını içerir. Onun 15 gizemi, enkarnasyona (Tanrı'nın İsa biçimine bürünmesine), ıstıraplarına, İsa ve Meryem'in hayatının ve liturjik(ayin) yılın bir özeti olan Mesih'e övgüye önem verme üzerine odaklanır. Liturji gibi, Tesbih de Mesih'i gerçeği kapsamlı ve açık bir şekilde tanıtır. Onun, dua edenlere kutsallık veren büyük güce sahip olduğuna inanılmaktadır. Hz. İsa ve onun annesine, bütün şükran dualarının kaynağı olarak Hz. Meryem'den Hz. İsa'ya doğru öncülük eder boncuktan oluşan bir Tesbihe "chaplet" veya "psalter" denir. Bu sayı mezmurların sayısına tekabül eder. 15 tane büyük boncuk, bütünü, 10'arlı gruplara ayırır. Bu, duaları takip etmede orijinal parmakla sayma metoduna benzer. Küçük onlu grup yani Havva boncukları, Kutsal Meryem duasını okumak için kullanılırken, büyük ayırıcı boncuklar ise "babamız" ve "gloria" dualarını okumada kullanılır. Tesbihteki her bir onlu grup, bir konuyu veya Hz. İsa ile Hz. Meryem'in hayatındaki bir sırrı temsil eder Ortodokslarda Tesbih Yunan ve Rus Ortodoksları da dua sayıcıları, özellikle de dua ipi denilen düğümlenmiş bir ip kullanırlar. Ortodoksların dua ipleri 33, 50, 100 veya 300'lü boncukların dizildiği bir ip veya yünden yapılmış düğümlerden oluşur. Bunlar onluklara ayrılmazlar. Her bir boncuk veya düğümde aşağıdaki dua yapılır: Lord Jesus Christ, Son of Living God, have mercy on me, a sinner" (Yaşayan Tanrının Oğlu İsa, günahkâr bana merhamet et). 5 Kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre hem Yunan hem de Slav manastırlarında küçük ve büyük habit keşişlerinin üniformalarının bir parçası, ayinle rahip ve rahibelere ihsan edilen düğümlenmiş bir ipten oluşmaktadır Anglikanlarda Tesbih Anglikan Tesbihi ise 33 boncuktan oluşmaktadır. Dua zinciri bir haç ile başlamaktadır. Daha sonra askıda duran haçı takip eden büyük bir boncuk bulunur. Halkanın kendisi ise haftanın Bkz. Vole, "Use of Beads at Prayers", The Catholic Encyclopedia, Volume II 3 Bkz. W. A. Hinnebusch, "Rosary", New Catholic Encyclopedia, The Catholic Universty of America, Washington, Volume XII, s Geniş bilgi için bkz. 39

8 gününü, kilise yılının 7 mevsimini, dünyevi hayatın 7 gününü temsil eden ve haftalar denen dört tane yedili set içerir. Bu yedili setler, Cruciform (haç şeklinde) denilen ve haçın Hıristiyanların hayatındaki ve dinlerindeki yerini temsil eden 4 büyük boncukla birbirinden ayrılır. Toplam boncuk sayısı olan 33 Hz. İsa'nın hayatını sembolize etmektedir. Anglikanlar Tesbihle çeşitli dualar yapmaktadır. Ancak bu Tesbihle yapılan Anglikan duaları oldukça yenidir, 1980'lerde gelişmiştir. 6. Hinduizm'de Tesbih Bilginler Tesbihin Hindu diniyle başladığını kabul ederler. Muhtemelen boncukların dua için kullanılışı M.Ö. 8. yüzyıla kadar gerilere gider. M.Ö. 185'e ait Hindistan'daki "kumtaşı oymaları" ellerinde Tesbihler tutan Hindu bilginlerini gösterir. Bu Hindu Tesbihlerine Sankritçe'de Japa-mala" (mırıldanma tılsımı) denilmektedir. Bazen de Tesbihi ifade etmek için smarani (hatırlatıcı) kelimesinin kullanıldığı da olmaktadır. Çünkü boncukların aracılığı ile belirli miktarda duanın okunuşu sayılmaktadır. Dindar Hindular, Tesbihle sadece okudukları duaların sayısını hesaplamakla kalmaz, aynı zamanda en sevdiği tanrılarının isimlerini saatlerce zikretmek suretiyle kendilerine tanrılarına adarlar. Malada hem Hindu tanrılarının isimleri tekrar edilir hem de duaların sayısı belirlenir. Hindu dini uzun zamandır Tesbihe sahiptir. Onların Tesbihi 108 taneden müteşekkil 108 i tanrının 108 adını işaret eden ve biri de dua halkasının başlangıcını işaret eden dans eden Şiva bize inayet huzur ve yaratıcı güç gösteren ve cüce şeytanın üzerine basan ve imha eden" Şiva'ya Tesbih çekilmektedir. 7. Budizm'de Tesbih Budist Tesbihi muhtemelen Brahman kökenlidir ve bir ipe dizilmiş tanelerin sayısı 108'dir. Bunun, zihinsel şartların veya Tesbih tanelerine ezberden okuyarak üstesinden gelinen günahkâr eğilimlerin sayısına bağlı olduğu söylenmektedir. Bunun dışında Tesbih tanelerinin 108 adet oluşuyla alakalı efsaneye göre, 108 Brahman kendi kaderlerini öğrenmek üzere Buda'nın doğum gününe çağrılmasıyla ilişkilendirilir. Sebebi her ne olursa olsun 108 sayısı hem Hindularda ve Budistlerde kutsaldır. Daha doğrusu bu sayı Hindistan genelinde kutsaldır ve bu ülkede doğan pek çok din tarafından da ortak olarak kullanılmaktadır. Mesela Caynistlerin ve Sihlerin Tesbihleri de tıpkı Hinduların ve Budistlerinki gibi 108 tanelidir. Çeşitli Budist ülkelerde 108'in önemi çeşitli farklı şekillerde vurgulanmaktadır. Mesela Burma'da Buda'nın ayak izleri bazen 108 parsele ayrılır. Tibet'te kutsal yazılar (Kahgyur) 108 bölüme denk düşer. Çin'in başkenti Pekin'deki Beyaz Pogoda (mebet) 108 sütunla kuşatılmıştır. Keza Çin'de suçlulara 108 darbe sıradan cezalardandır. Japonya'da Temmuz arasında kutlanan Bommatsuri veya bonku denilen ölüm festivali, deniz, göl ve nehir kıyısında yakılan 108 tane hoş geldin ateşi ile kutlanılır ve 108 rupi sadaka olarak verilir. 8.Yahudilik'te Tesbih Eskiden bazı Yahudi mezheplerinde Tesbih kullanıldığı, ancak son zamanlarda Tesbihin bütün dinî önemini kaybettiği ve gündelik ibadet aracı olma özelliğini yitirdiği bildirilmektedir. Sadece Cumartesi günü (Sebt günü) ve kutsal günlerde kullanılmaktadır. Bu günlerde kullanılan Tesbihin el yapımı olmaması gerekir. Bunun dışında bazı Yahudiler, sadece el alışkanlığı olarak Tesbih kullanmakta ve bu alışkanlığı da Türklerden kazanmış oldukları tahmin edilmektedir. Onların kullandığı bu Tesbihler 32 bazen de 99 tanelidir. 1 Yahudilikte her ne kadar günümüzde Tesbih aleti olmasa da Allah'ı anma ve duanın çok büyük bir önemi vardır. Yahudi inanç sisteminin yazılı dini edebiyatı olan "Tevrat" ve sözlü dinî edebiyatı olan "Talmud"dan sonra en önemli temel kaynaklardan biri olan "Sidur" denilen dua kitabıdır. Sidur, Musevîlerin inançlarını günlük hayatlarına aktarırken hemen her an başvurduğu, dolayısıyla da her zaman kolayca erişebileceği kadar yakın bir yerde tutmaya özen gösterdiği ibadet rehberi ve günlük hayat tarzı kılavuzudur. Sonuç Sonuç olarak söylemek gerekirse şu ya da bu şekilde tesbih, insanlık tarihi boyunca varlığını sürdürmüştür. Dillerde dua olarak sürekli var olan tesbih, gün gelmiş çakıl taşlarına, meyve 1 Bkz. Blackman, "Rosaries", ERE, X, s

9 çekirdeklerine, çentikli taşlara ve en sonunda boncuk taneneleri formuna dönüşerek hayatiyetini devam ettirmiştir. Duaya yardımcı araç olarak fonksiyon gören tesbihler, dindarların ait oldukları inançlara göre de sadece şekillerinde değil, işlev ve sayılarında da değişikliklere bürünmüştür. Dinlerin fazgeçilmez müştereklerinde olan tesbih bilhassa tarihin seyrinde Türk Kültüründe güzel sanatlar alanında da ün kazanmıştır. Öyle ki, onyedinci yüzyıl ve ondokuzuncu yüzyıllar arasında Türklerin elinde tesbih, sanat eseri şah eserlere dönüşmüştür. Ayrıca Türk halk kültüründe de tesbihle ilgili pek çok deyim türetilmiştir. Mesela Tesbih tanesi gibi dizilmek; sıralanmak dizi halinde durmak anlamında kullanılmaktadır. Yediği yemek boğazına Tesbih tanesi gibi dizliyor ifadesi de bununla bağlantılıdır. Tesbihten geçmek deyimi ise, küçük çocukların nazara uğramaması veya hastaların iyileşmeleri için türbelerde büyük Tesbihlerin üzerinden atlatılmasını veya içinden geçilmesini ifade etmektedir. Büyük Türkçe sözlüklerde, halk arasında münasebetsizlik yapanlara, uygunsuz söz söyleyenlere, "pabucu büyüğe git de seni Tesbihten geçirsin", "sen bu günlerde Tesbihten geçmelisin galiba" tarzında sözler söylendiği ifade edilmektedir. 1 Dua aracı olarak kullanılan 99'luk tesbihlerin boyna asılmasıyla alakalı olarak da bir takım halk inancının geliştiğini söylemek mümkündür. Mesela namaz tesbihini boynuna asmanın fakirlik getireceğine dair inanç bunlardan birdir. Adîme, Salih, Mustalahatü'n Kur'aniyyetün, el-camiatü'l-alemiyye li'l-ulumı'l-islamiyye, Beyrut 1414/1994.Ayverdi, İlhan, Asırlar Boyu Tarihi Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Lugatı, 2. Baskı İstanbul 2006, Cilt 3, s Blackman, Winifred S., "Rosaries", Encyclopedia of Religion and Ethics (ERE), edited by James Hastings, T&T Clark LTD., Edinburgh 1981, vol. X, ( ).Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-eş'aş, Sünen, Thk. Muhyiddin Abdulhumeyd, Dâru'l-Fikr, Beyrut, Tsz. el-buhârî, Muhammed b. İsmail, es-sahîh, el-mektebetü'l-islâmiyye, İstanbul Tsz. Eliade, Mircea, Babil Simyası ve Kozmoloji, çev. Mehmet Emin Özcan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul er-razî, Fahruddîn, Tefsîr-i Kebir Mefatihu'l-Gayb, Cilt I-XXIII, Tercüme, Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, C. Sadık Doğru, Akçağ, Ankara Gill, Sam D., "Parayer", Encyclopedia of Religion, editor Lindsay Jones, Second Edition, New York 1987, vol. 11, s ( ) Gorbon, Bedii, "Türk Tesbihçilik Sanatı", Türkiyemiz, Yıl 11, Sayı 31, Akbank Kültür Yayınları, İstanbul Hinnebusch, W. A., "Rosary", New Catholic Encyclopedia, The Catholic Universty of America, Washington, Volume XII, (pp ). Ifrah, Geoges, Rakamların Evrensel Tarihi IV, Uzak Doğu'dan Maya Ülkesine Bir, İki, Üç, Çeviri Kurtuluş Dinçer, Tübitak Popüler Bilim, 9. Basım, Ankara Ifrah, Georges, Rakamların Evrensel Tarihi, Hint Uygarlığının Sayısal Simgeler Sözlüğü, Çeviri Kurtuluş Dinçer, Tübitak Popüler Bilim Kitapları, 5. Basım, Ankara Ifrah, Georges, Rakamların Evrensel Tarihi, Uzak Doğu'dan Maya Ülkesine Bir, İki, Üç, 9. Baskı, Ankara İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd, Sünen, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Dâru'l-Fikr, Beyrut, Tsz İbnu Manzur, Cemâlü'd-Dîn Muhammed bin Mükerrem, Lisanu'l-Arab, Dâru Sadır, Beyrut Trs., Cilt 2, ( ). İbnu'l-Hâc, el-medhal, Daru'l-Hadis, cilt 3, s Kitab-ı Mukaddes Eski Ve Yeni Ahit, Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul Koenig, Horold G., "Spiritual Healing and Prayer", Clinician's Complete Reference to Complementary/Alternative Medicine, Mosby, Philadelphia 2000, (s ). Kur'an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1993 Kuşoğlu, Mehmet Zeki, Dünkü Sanatımız Kültürümüz, Ötüken Neşriyat, İstanbul Müslim b. Haccâc, Sahîh, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Dâru İhyâi't- Turâs, Beyrut, Tsz. Nuhoğlu, Mualla Murat, Türk İslam Kültüründe Tesbih ve Tesbih Sanatı, Kevser Kitabevi, Ankara Princeton Religion Research Group: Religion in Amerika, 1996 report, Brinceton, New York 1996, Gallup. Tirmizî, Muhammed b. Îsâ, Sünen, Thk. Ahmed Muhammed Şakir ve ark., Dâru İhyâi't-Turâs, Beyrut, Tsz. Tümer, Günay Küçük, Abdurrahman, Dinler Tarihi, 2. Baskı, Ankara Vole, John R., "Use of Beads at Prayers", The Catholic Encyclopedia, Volume II Copyright 1907 by Robert Appleton Company Online Edition Copyright 2003 by K. Knight Imprimatur +John M. Farley, Archbishop of New YorkTranscribed by Janet Grayson Yazır, Elmalılı M. Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, 10 cilt, İstanbul WEB SİTELERİ : Bkz. Ayverdi, a.g.e., c. 3, s