CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES VOL.8-APRIL 2017

Transkript

1 XVI. YÜZYILDA KÖSTENDİL ILICASI NDA HARAÇÇI KARA MEHMED VAKIFLARI (TAHRİR DEFTERLERİNE GÖRE) Dr. Musa SEZER 1 Osmanlı da vakıflar dinî, sosyal, kültürel, eğitim ve şehirleşme gibi birçok açıdan hayatı düzenleyici rolleri bulunan bir sistem idi. Bunlarla birlikte insanlar arası yardımlaşma ve dayanışmayı sağlayan bu sistem imparatorluğun her köşesinde olduğu gibi günümüzde Bulgaristan sınırlarında bulunan Köstendil de de kendini göstermiştir. Bu çalışmada, Fatih Sultan Mehmed dönemi devlet ricalinden olduğu anlaşılan Haraççı Kara Mehmed in, tahrir defterlerinden edinilen bilgilere göre XVI. yüzyılda Köstendil deki vakıfları incelenmiştir. Köstendil e yaptığı büyük hizmetlerle şehrin bir bakıma kurucularından olan Haraççı Kara Mehmed e ait vakfiyenin tarihi idi. Vakfa ait medrese, cami ve mescit ile bunlara gelir sağlayan ev, dükkân, hamam, değirmen, tarla, çayır, bağ, bahçe ve bostanlar bulunmaktaydı. Yapılan araştırmayla Ilıca, İstanbul ve Üsküp teki gelirlerle desteklendiği anlaşılan vakıf eserlerinin, buralardan elde edilen gelirleri ve giderleri çalışmada ele alınmıştır. Ayrıca bu kurumlara ait olduğu görülen nakit akçeler, bunların kullanım oranları ve bunlardan elde edilen gelirlerin ne şekilde tasarruf edildiği üzerinde durulmuştur. Haraççı Kara Mehmed tarafından yaptırılan caminin ismiyle ilgili belirsizlik tahrir defterleri ışığında çözülmeye çalışılmıştır. Haraççı Kara Mehmed Medresesi nde görevli müderrislerin isimleri, maaşları ve medresede okutulan ders kitapları belirtilmiştir. Şehrin Osmanlı dönemindeki kurucularından, Haraççı Kara Mehmed in Köstendil de yaptırdığı eserler 1519, 1530, 1546, 1550 ve 1572 tarihli tahrir defterleri ve tetkik eserler ışığında ayrıntılı olarak incelemeye tabi tutulmuştur. Özet Anahtar Kelimeler: Köstendil, Ilıca, Vakıf, Haraççı Kara Mehmed HARACCI KARA MEHMED FOUNDATIONS IN 16TH CENTURY S ILICA-I KYUSTENDIL (ACCORDING TO THE CADASTRAL RECORD BOOKS) Abstract Foundations in Ottoman Empire is a system which is having regulatory roles of life in many ways such as religious, social, cultural, education and urbanization. Together with these, this system, which is providing solidarity and cooperation among society, reveals itself in Kyustendil located in today s Bulgaria boundaries like any other regions of the Empire. In this study, the 16th century foundations of Kyustendil has been analyzed according to the era of Sultan Mehmet the Conqueror s dignitarities Haraccı Kara Mehmed s cadastral record books. The date of the foundation belonged to Haraccı Kara Mehmed, who is also known a dignitary personality of Kyustendil due to his great services during the city s development, is 1474 and There are madrassahs, mosques and small prayer chambers belonged to the foundation and also houses, shops, baths, mills, agriculture fields, meadows, orchards and gardens supplying income to them. With the research done, it has been studied on the foundation s properties which are understood that they were supported with the incomes coming from Ilıca, Istanbul and Skopje, and income and expenses of them. Besides, it has been elaborated on the cash coins belonged to these institutions, the ratio of usage and how the acquired 1 Dr., musasezer38@hotmail.com 230

2 income from them is disposed. The uncertainty about the name of the mosque built by Haraccı Kara Mehmed has been tried to solve in the light of the cadastral record books. The names of the tutors assigned at Haraccı Kara Mehmed Madrassah, their salaries, and the course books used in the madrassah are pointed out. The architectural work built by Haraccı Kara Mehmed, who is one of the founders of the city during Ottoman Era, have been examined in the light of the cadastral record books of 1519, 1530, 1546, 1550 and 1572 years in detail. Key words: Kyustendil, Ilıca, Foundation, Haraccı Kara Mehmed Giriş Osmanlı İmparatorluğu nun Balkanlardaki önemli şehirlerinden olan Köstendil, 1372 de I. Murad tarafından fethedilmiştir de sancak haline getirilen şehir, bünyesinde bulunan çok sayıdaki sıcak su nedeniyle Ilıca şeklinde de anılmaktaydı. Günümüzde Bulgaristan ın batısında Sırbistan, Makedonya ve Bulgaristan sınırlarının kesiştiği bölgede bulunan şehir, Osmanlıların fethini müteakip özellikle de XV. yüzyılda büyük bir imara sahne olmuştur. 2 Yapılan inşa faaliyetleriyle Türk-İslam şehri kimliği kazanan Ilıca da bu eserler arasında Haraççı Kara Mehmed Vakfı na ait bazı hayır kurumları da yer almaktaydı. Bu eserlere geçmeden önce vakıflar hakkında kısa bir bilgi vermek yerinde olacaktır. Türkçede vakıf şeklinde söylenilen kelime Arapça olup, durdurmak, alıkoymak anlamlarına gelir. Günlük anlamında mukaddes bir şey, dindarlık duygusuyla insanların ihtiyaçlarına veya halkın ibadet hizmetlerine adanmış bir nesne düşüncesini taşımaktadır. 3 Bu bağlamda sahibi tarafından bir malın dinî, içtimai, insanî ve hayrî bir amaçla ebediyen tahsis edilmesi ve hukuki bir işlemle kurulan ve İslam medeniyetinin önemli unsurlarından birini teşkil eden hayır müessesesini ifade eder. 4 XVI. yüzyılda Ilıca şehrinde birçok hayır müessesi bulunmaktaydı ve bunlardan biri de Haraççı Kara Mehmed tarafından yaptırılanlar idi tarihli İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri ne göre Haraççı Kara Mehmed in künyesi Hoca Kara Mehmed Muhyiddin bin Ali Bey el-haracî idi. Fatih Sultan Mehmed dönemi devlet görevlilerinden olduğu anlaşılan bu zatın mescit ve medresesine ait geniş vakıflarını içeren vakfiyesi de Mustafa bin Yusuf tarafından tasdiklenmiştir. Bu vakfa ait Köstendil Ilıcası nda Haraççı Kara Mehmed Medresesi bulunmaktaydı. 5 Medrese haricinde bir cami ve bir de mescit vardı. Haraççı Kara Mehmed in Ilıca ya sonradan geldiği anlaşılmakla birlikte, getirdiği dört lüle suyolu 6 ile şehrin su ihtiyacının karşılanması konusunda büyük hizmetleri olmuştu. Bu hizmetlerden Haraççı Kara Mehmed Bey in bir bakıma şehrin kurucularından olduğu anlaşılmaktadır. 1. Haraççı Kara Mehmed Medresesi 2 Musa Sezer, XVI. Yüzyılda Köstendil Ilıcası, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kayseri 2017, s.1, 18, 27, 29, 30, Bahaeddin Yediyıldız, XVIII. Yüzyılda Türkiye de Vakıf Müessesesi-Bir Sosyal Tarih İncelemesi, TTK Yay., Ankara 2003, s.8. 4 Hacı Mehmet Günay, Vakıf, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C.42, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2012, s.475; Erol Cansel, Vakıf, Kuruluşu, İşleyişi ve Amacı, Vakıflar Dergisi, S.XX, Ankara 1988, s Ömer Lütfi Barkan ve Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Tarihli, Baha Matbaası, İstanbul 1970, s.186. İstanbul da bu vakfa ait bir de harap hâlde mescit bulunmaktadır. Haraççı Kara Mehmed Mahallesi Unkapanı köprüsünün batı ucundan başlayıp sahil tarafını işgal eder. Vakfiye tarihi 879 olup, o zamandan beri aynı isimle anılmaktadır; Cahid Baltacı, XV-XVI. Asırlar Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul 1976, s BOA. MAD.d. 170, vr.485a. şehr-i Ilıca ya gelen Haraççı Mehmed in getürdüğü dört lüle su yollarını 231

3 XV. yüzyılda yapılan bu medrese, öğrencilerin barınması için 12 küçük odadan oluşmakta idi. 7 Medresenin 1530 da müderrisi Mevlana Şemseddin idi de müderris Mehmed Efendi ve vakfın mütevellisi Hamza Hoca, Kara Mehmed Mescidi Mahallesi nde oturuyordu de ise müderris Muslihiddin bin Abdülmuin idi. Aynı tarihte Haraççı Kara Mehmed Medresesi nde Cild-i Muhtâr, Cild-i Kenz, Cild-i Vikâye, Cild-i Hidâye, Cild-i Zühretü r-riyaz, Cild-i Metn-i Muğnî, Cild-i Müstâfî, Cild-i Mesâbih, Cild-i Sadrü ş-şeria, Cild-i Metn-i Keyne, Cild-i Hasan Paşa Şerh-i Merah, Cild-i Metn-i Mecma ve Cild-i Metâliʻ Metni maa Hâşiye-i Metâliʻ10 isimli değişik türden 13 eser ders kitabı olarak okutuluyordu. Osmanlı da medreseler, derecesine göre (Hâriç, Dâhil, Mûsıla, Sahn, Altmışlı, Süleymâniye vb.) veya okutulan derse göre (Hâşiye-i Tecrîd, Miftâh, Telvîh, Mevâkıf, Hidâye, Keşşâf vb.) yahut müderrisinin tahsisatına göre (Yirmi akçalı, Yirmibeş akçalı, Otuz akçalı vb.) üç açıdan adlandırılırdı. 11 Haraççı Kara Mehmed Medresesi nde okutulan ders kitapları arasında Hidâye 12 bulunmaktaydı. Müderris yevmiyeleri açısından ise eski bir rûznâmeye göre Haraççı Kara Mehmed Medresesi yirmili medreseler arasında idi , 1530 ve 1572 tarihli tahrir defterlerine göre medrese müderrisleri 12 akçe yevmiye almaktaydı tarihli defterin medrese ile ilgili kayıtlarının son kısmında ise müderrisin yevmî 20 akçe aldığı kaydedilmişti. 15 Larende de İsmail Çavuş Medresesi nden Şubat-Mart 1588 de 25 akçeyle ayrılan Muslihiddin Mustafa 30 akçe ile Haraççı Kara Mehmed Medresesi nde göreve başlamıştı. Ocak-Şubat 1590 da Rumeli kadıaskeri iken vefat eden İvaz Efendi den mülâzım olan Muhyiddin ise yevmî 20 akçe ile atanmıştı. 16 Görüldüğü üzere XVI. yüzyılda Haraççı Kara Mehmed Medresesi nde görevli müderrisler 12 ila 30 akçe arasında yevmiye almaktaydılar. Köstendil merkezde bulunan Haraççı Kara Mehmed Medresesi nin birçok taşınmaz mallardan elde edilen gelirlere sahip olduğu anlaşılmaktadır. Medresenin 1519 da akçe geliri vardı. Bu gelirler İstanbul daki oda kiralarından, Üsküp teki hamam hissesinden ve Ilıca daki dükkân, değirmen, çayır, tarla, bağ ve bostanlardan elde edilen gelirlerden oluşuyordu. Aynı tarihte 100 er akçe gelir elde edilen çayır ve değirmen mukataası Ilıca kadısı Muslihiddin Halife uhdesinde 17 idi. Medrese vakfına ait olup yine Ilıca Kadısı Muslihiddin Halife sorumluluğunda olan bir başka değirmen ise Ilıca ya bağlı Koluşa köyünde 1 taşlı ve 30 akçe vergi tutarında idi da medresenin bahsedilen bu taşınmazlarından akçe gelir elde edilmişti da bir önceki döneme göre gelirlerin yükselmesinde Üsküp teki hamamdan alınan hisse ile değirmen, bağ ve dükkânlardan elde gelirlerin artışı etkili olmuştur. 20 Vakfın 1519 ve 1530 yıllarındaki gelirleri arasında nakit akçeden muamele-i şer iyye ile elde edilen ribh yani kâr da bulunuyordu. Osmanlı para vakıflarında kullanılan muamele-i şer iyye terimi; Borç alacak bir kimsenin bir eşyasını, borç alacağı para karşılığında satın alıp, alınacak kâr (ribh) miktarını da ekleyerek tekrar o kişiye vadeli olarak satması veya borç alacak kimseye istediği borcu verdikten sonra vakfa ait (veya kişiye ait) bir eşyayı alınacak kâr karşılığı olan bir para kadar bedelle, 7 Orlin Sabev, Bulgaristan da Osmanlı Medreseleri, Türkler Ansiklopedisi, C.11, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s BOA. TT.d. 167, s.195; 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-ili Defteri (937/1530) I <Dizin ve Tıpkıbasım>, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları, Ankara 2003, s BOA. TT.d. 267, s TKG. KK. TT.d. 89, vr.397b. 11 M. Kemal Özergin, Eski Bir Rûznâme ye Göre İstanbul ve Rumeli Medreseleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S.IV-V, İstanbul 1974, s TKG. KK. TT.d. 89, vr.397b. 13 Özergin, s BOA. MAD.d. 170, vr.489b; 167 Numaralı... I, s.195; TKG. KK. TT.d. 89, vr.397b Numaralı... I, s Yasemin Beyazıt, Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl), TTK Yay., Ankara 2014, s BOA. MAD.d. 170, vr.489b. 18 BOA. MAD.d. 170, vr.73b. Bu değirmen defterin vakıflar kısmındaki gelirlere dâhil edilmemiştir Numaralı... I, s ve 1530 da Haraççı Kara Mehmed Medresesi Vakfı gelirleri için bkz. Ek

4 bir sene vade ile satması, sattığı malı üçüncü bir kimseye hibe etmesi, üçüncü kişinin de aynı vakfa (veya kişiye) hibe etmesi şeklinde uygulanan işlem 21 idi. Haraççı Kara Mehmed Vakfı na ait medresede de uygulanan bu usulün 1519 ve 1530 da onu on iki akçe muamele-i şer iyye ile gerçekleştiği görülmekte ve anlaşılmaktadır de ise onu on bir akçe üzerinden gerçekleşmiştir. Bu oranlar üzerinden elde edilen kâr ise 1519 ve 1530 da er akçe nakitten şer akçe; 1572 de ise akçe nakitten akçe idi. 22 Yani bu oranlar 1519 ve 1530 da % 20 ye, 1572 de ise % 10 a tekabül ediyordu. Gider olarak sadece müderris ve talebe yevmiyelerinin kaydedildiği medrese vakfında, daha önce belirtildiği üzere 1519 da müderris ve talebe yevmiyeleri 12 şer akçe idi da ise önce 12 ve sonra 20 akçe olarak belirtilen bu miktar, yevmî 20 akçeden senelik 360 gün hesabı üzerinden müderris maaşı akçe olarak kaydedilmiştir. 24 Haraççı Kara Mehmed Vakfı na ait İstanbul da bazı taşınmaz mallar bulunuyordu. Bu taşınmazlardan elde edilen gelirler Ilıca da bulunan medreseye aktarılıyordu. Bunlar günümüzde İstanbul un Unkapanı semtinde hâlâ ayakta duran Haraççı Kara Mehmed Camisi nin yer aldığı mahallede 1546 da ahır, kenef, su kuyusu, bahçesi ve avlusu olan altlı üstlü 10 odalı bir ev idi. Bu evde sahibinin neslinin tükenmesi hâlinde azatlı kölelerin oturması şart koşulmuştu. Ayrıca yine İstanbul da Hâce Üveys Mahallesi nde su kuyusu, kenef ve avlusu olan dört odalı bir ev ile İstanbul un Fatih semtinde Kırk Çeşme Mahallesi nde dokuz odadan elde edilen gelirler de Ilıca daki medrese vakfına aktarılıyordu da bu gelirlerin toplamı akçe idi. 25 Ilıca ya tabi Koluşa köyünde Mustafa Hoca uhdesindeki 2 taşlı değirmen, Haraççı Kara Mehmed Vakfı na aitti ve bu değirmenden 1550 ve 1572 de 60 akçe vergi alınmıştı. 26 Ilıca merkezde medreseye ait 8 taşlı değirmen için 1550 de 240 akçe 27 ve 1572 de 280 akçe vergi kaydedilmişti da medreseye İstanbul dan aktarılıp akçe olan gelirler, 1572 tarihinde artış göstermişti de İstanbul Kırk Çeşme de bulunan toplam 28 oda ve Yahudi Boyahane Mahallesi ndeki bir evden elde edilen kira gelirleri toplamı akçe idi. Ayrıca aynı tarihte medrese vakfına ait Ilıca daki gelirler toplamı ise akçe idi. Bunlar arasında değirmen, çayır, bostan ve bağlardan elde edilen gelirler ile dükkânlar ve zemin mukataası bulunmaktaydı. Yukarıda bahsedildiği gibi medrese vakfına ait nakit akçeden elde edilen senelik akçe kâr da bunlara dâhildi de toplam akçe olan gelirlerden gider olarak 12 şer akçeden müderris ve talebe yevmiyesi ile 5 akçe mütevelli yevmiyesi bulunmaktaydı Haraççı Kara Mehmed Camii (Fatih Camii) ve Mescidi Günümüzde Fâtih Camii olarak bilinen caminin adı ile ilgili birçok tartışma yapılmıştır. Fatih Camisi ni Ekrem Hakkı Ayverdi okuduğu bir mecmuadan nakille Kanuni devrinin ilk yıllarına ait olduğunu ve bunun hiçbir kaynağa dayandırılmadığını söylemiştir. Diğer taraftan Henry Minetti bu camiyi Fatih Camii olarak kaydetmiştir. Osman Nuri Peremeci de Ayverdi gibi bu caminin Kanuni nin 21 Özen Tok, Kadı Sicillerine Göre XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Kayseri Para Vakıfları, Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi, Kayseri 2008, s.9; Aybakan, Bilal, (2005), Muamele, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C.30, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s.320, İstanbul, s Sezer, s BOA. MAD.d. 170, vr.489b Numaralı... I, s Barkan ve Ayverdi, s.xxi, 186; Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mi mârîsinde Fâtih Devri ( ), C.IV, İstanbul Fetih Cemiyeti Yay., İstanbul 1989, s.806; 1546 da Haraççı Kara Mehmed Medresesi Vakfı na ait İstanbul daki gelirler için bkz. Ek BOA. TT.d. 267, s.20; TKG. KK. TT.d. 88, vr.7b. 27 BOA. TT.d. 267, s TKG. KK. TT.d. 88, vr.14b. 29 TKG. KK. TT.d. 89, vr.397b; 1572 de Haraççı Kara Mehmed Medresesi Vakfı gelirleri için bkz. Ek

5 ilk zamanlarında 937/1531 tarihinde yapıldığını ve bu camiye orada yanlışlıkla Fatih Camii dendiğini bildirmektedir. Ayverdi araştırmasında vakıf kayıtlarında Fâtih Camii olmadığını söylemektedir. 30 Tahrir defterlerinde görüldüğü üzere bu cami Haraççı Kara Mehmed tarafından yaptırılıp Fatih Sultan Mehmed e hediye edilmişti. Bu durum 1519 tarihli tahrir defterinde Vezâif-i Cami-i Kebir der nefs-i şehr-i Ilıca ki, mezkûr Mehmed-i siyah bina idüb, merkûm Hüdavendigar a hibe etmiş. 31 şeklinde kaydedilmişti. Defterin tarihinin 1519 olduğu göz önünde bulundurularak caminin bu tarihten önce yapıldığı ve Kanuni dönemi eseri olmadığı görülmektedir. Bundan dolayı adının Fatih Camii olması ihtimali daha kuvvetlidir. Buradaki diğer bir husus, I. Murad ile özdeşleşen ama aslında padişahlar için kullanılan Hüdavendigar unvanıdır. Yani belgede bu unvanın geçmesi I. Murad olduğu yanılgısına düşürmemelidir. Nihayet 1572 tarihli tahrir defterindeki: Evkâf-ı Cami-i Sultan Mehmed Han-tâbe serâhu-ki, Kara Mehmed eş-şehir be Haraççı bina-gerde ve be Sultan el-merhuma temlikgerde 32 şeklindeki kayıttan caminin adının Fatih Camisi olduğunun belirgin bir hâl aldığı görülmektedir. Tahrir defterinde geçen bu kayıt Henry Minetti yi doğrulamaktadır. Yine buradan caminin Kara Mehmed tarafından yaptırılarak Fatih Sultan Mehmed e izâfe edildiği anlaşılmaktadır. Nitekim Fâtih Sultan Mehmed, Filibe, Samakov ve Köstendil üzerinden Üsküp ve daha kuzeyde Kosova yollarını takip ederek 1463 te Bosna seferine gitmişti. Bu sefer esnasında bölgenin vergi tahsildarı ve Köstendil de bir mescitle medresenin bânisi olan Haraççı Kara Mehmed, yaptırmış olduğu ancak yeteri kadar vakıf malı sağlayamadığı geniş ve kubbeli bir camiyi Fâtih Sultan Mehmed e atfetmişti. Cami o tarihten bu yana Fâtih Camii adıyla anılmıştır da bu cami Kara Mehmed Camii ve Cami -i Kebir şeklinde anılıyordu. 34 Aynı tarihte bu caminin bulunduğu mahalle ile o kadar bütünleştiği ve bundan dolayı mahalleye Camii Mahallesi 35 denildiği anlaşılmaktadır ve 1572 de Cami -i Kebir ve Cami-i Şerif 36 şeklinde, ve 1581 tarihli celepkeşan defterlerinde ise Camiʻ-i Atik 38 olarak kaydedilmişti. Doğrudan eski Roma şehri Pautalia nın duvarlarının temelleri üzerine inşa edilen cami bugün hâlâ ayakta dursa da harap bir halde görünmektedir. 39 Küçük tuğla mozaik parçada yer alan 938/ tarihi inşa yılı olarak gösterilse de bu tarih caminin geçirdiği çok sayıdaki tamirattan birine aittir de geçirdiği tamirattan başka, cami 1556 da bir tamirat daha geçirmiştir. 41 Fatih Sultan Mehmed döneminde ilk olarak ahşaptan inşa edilen cami, yine Kanuni Sultan Süleyman döneminde tamirat görerek 1565 yılında bugünkü yapı hâlini almıştır. 42 Fatih Camii, Ilıca da Haraççı Kara Mehmed Mahallesi nde bulunmakta ve bulunduğu mahallenin ismiyle de anılmaktaydı. 1519, ve tarihli kayıtlardan elde edilen bilgilere 30 Ayverdi, s.806; Osman Nuri Peremeci, Tuna Boyu Tarihi, Resimli Ay Matbaası, İstanbul 1942, s.148; Semavi Eyice, Fâtih Camii, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C.12, Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1995, s BOA. MAD.d. 170, vr.490a. 32 TKG. KK. TT.d. 89, vr.398a; Julia Mineva-Milcheva ve Elisaveta Alexanrova-Koeva, Companion Guide to Religious Architecture in Bulgaria-Christian, Jewish, Muslim Monuments, Part One: West Bulgaria, Sofia 2006, s Machiel Kiel, Köstendil, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C.26, Diyanet Vakfı Yay., Ankara 2002, s BOA. MAD.d. 170, vr.489b Vakf-ı Cami-i mezkur Kara Mehmed der nefs-i şehr-i mezbur, 490a Vezâif-i Cami-i Kebir der nefs-i şehr-i Ilıca ki, mezkûr Mehmed-i Siyah bina idüb, merkûm Hüdavendigar a hibe etmiş. 35 BOA. MAD.d. 170, vr.490a, 71a. 36 BOA. TT.d. 267, s.21; TKG. KK. TT.d. 88, vr.10a-10b. 37 NBKM. Ф95/23, s BOA. MAD.d. 4075, s.10; Dragan Amedoski ve Tatyana Katiç, Köstendil Kazasının 1581 Tarihli Celepkeşân Defteri (5 belge ile birlikte), Belgeler, Cilt XXXIII, Sayı 37, Ankara 2012, s Fatih Camii için bkz. Ekler, Resim Kiel, Köstendil, s BOA. MAD.d. 55, s.580; Machiel Kiel, Ottoman Kyustendil in the 15th and 16th Centuries, Turco-Bulgarica Studies On The History Settlement And Historical Demography Of Ottoman Bulgaria, The Isis Press, İstanbul 2013, s ; Dimana Trankova, Anthony Georgieff ve Hristo Matanov, A Guide to Ottoman Bulgaria, Sofia 2011, s Mehmet Z. İbrahimgil, Balkanlar daki Fatih Sultan Mehmed Camileri, Balkanlarda İslam Medeniyeti II. Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri (Tiran, Arnavutluk, 4-7 Aralık 2003), (Ed. Ali Çaksu), İstanbul 2006, s BOA. MAD.d. 170, vr.490a. 234

6 göre aynı mahallede olup, mahalle ismini taşıyan bir de mescit bulunmaktaydı. Fâtih Camisi nin 1519 da imamı Muhiddin bin Muslihiddin ve müezzini Hıdır bin Ali idi. Aynı tarihte Kara Mehmed Mescidi nde ise Muslihiddin Hacı, imam olarak görevliydi de camide imam Ahmed Fakih ve imam Kasım bin Abdullah, müezzin İbrahim bin Hasan ve hatip Hüsam Halife bin Eymir görev yapmaktaydı. Mescitte ise imam İbrahim bin Davud ve müezzin Mustafa bin Mehmed idi de imam Hacı Hasan bin Ömer ve hatip Hüsam Halife bin Eymir, mescitte ise imam Sinan Halife ve müezzin Pir Mehmed idi da caminin gelirleri Ilıca şehir merkezinde bulunan 56 dükkân, bir kervansaray hissesi ve yedi odadan elde edilen toplam 650 akçeden oluşuyordu. Cami ve mescit vakfına ait giderler ise 1519 da yevmiye usulüne göre kaydedilmiş ve yevmî 18 akçe idi. Bunlar cami ve mescitte görev yapan hatip, imam, müezzin, kayyum, kapıcı, nazır ve cüzhanlara ödenen ücretlerden oluşuyordu. Caminin mum ve hasırı için ise senelik 96 akçe ödenmekteydi de cami ve mescidin akçe geliri kayıtlıydı. Bunlar kervansaray gelirleri ve buradaki dükkânlardan elde edilen kira gelirleri ile zemin mukataaları ve selhâneden elde edilen gelirlerden oluşuyordu. Bu vakfın giderleri arasında cüz okunması için cami imamına ve müezzinine, cüz okuma ve imamlık için mescit imamına, mescit müezzinine ve mütevellisine toplam akçe ödenmekteydi de ayrıca giderler arasında yevmiye usulüyle cami imamı, hatibi, müezzini, mütevellisi, kayyum, şem ve hasırı için toplam 11 akçe harcanmaktaydı. Bakiyesi olarak kaydedilen akçenin 48 ne şekilde harcanacağına dair bir bilgi bulunmamaktadır. Sonuç Ilıca da, tarihli Haraççı Kara Mehmed Vakfı na ait olan, Fâtih Sultan Mehmed döneminde 1463 dolaylarında yapılan Fatih Camisi ile Haraççı Kara Mehmed Medresesi ve Kara Mehmed Mescidi bulunuyordu. Bu hayrî eserlerin masrafları için Ilıca ve İstanbul dan ev, dükkân, hamam, değirmen, tarla, çayır, bağ, bahçe ve bostanlar ile Üsküp te bulunan bir hamamdan elde edilen gelirlerin aktarıldığı tespit edilmiştir. Vakıf bünyesinde bulunan medrese, cami ve mescide ait gelir ve giderlerde tahrirler arası eksikliklerin olması ve giderlerin yevmî ve senelik olarak düzensiz bir şekilde verilmesi, vakfın gelir ve giderlerinin tek bir tabloda değerlendirilmesini zorlaştırmaktadır. Bundan dolayı hayrî eserlere ait gelir-gider durumlarının ayrı ayrı verilmesi uygun görünmektedir. Medrese vakfına ait 1519 da ; 1530 da ve 1572 de akçe gelirin olduğu ve bu gelirlerin Ilıca, İstanbul ve Üsküp ten elde edilen gelirlerden oluştuğu anlaşılmıştır da ise medreseye sadece İstanbul dan akçenin aktarıldığı tespit edilmiştir. Medrese giderleri arasında müderris ve talebe yevmiyeleri 1519 da 12; 1530 da 20 ve 1572 de 12 akçe idi. Ayrıca 1572 de mütevelli yevmiyesi 5 akçe idi. Fatih Camisi nin geliri 1519 da 650 akçe; 1572 de cami ile mescidin geliri akçe idi. Cami ve mescit giderlerinin çoğunluğunun imam, hatip, müezzin, nazır, mütevelli, kayyum ve kapıcı yevmiyelerinden oluştuğu görülmüştür. Bunlardan başka imam ve müezzine cüz okuması için yevmiye verilmekteydi da cami ve mescitte personel için yevmî 18 akçe, mum ve hasır giderleri için ise senelik 96 akçe harcanmaktaydı ye gelindiğinde cami ve mescidin akçe gideri vardı. Bu tarihte gelir-gider arasında akçelik bir bakiye tespit edilmiş, ancak bunun kullanımıyla ilgili bir kayda rastlanmamıştır. Haraççı Kara Mehmed Vakfı eserlerinden günümüze sadece Fatih Camii kalabilmiştir. Tarihte birçok kez tamir edildiği tespit edilen bu yapı, bugün maalesef harap bir halde bulunmaktadır ve adeta bilinçli bir şekilde yıkılmaya terkedilmiştir. 44 BOA. TT.d. 267, s TKG. KK. TT.d. 88, vr.11a; TKG. KK. TT.d. 89, vr.398a. 46 Sezer, s , BOA. MAD.d. 170, vr.489b-490a; 1519 da Fatih Camii ve Kara Mehmed Mescidi Vakfı giderleri için bkz. Ek TKG. KK. TT.d. 89, vr.398a; Fatih Camii ve Kara Mehmed Mescidi Vakfı nın 1572 deki gelir ve giderleri için bkz. Ek

7 KAYNAKÇA A. Arşiv Kaynakları Başbakanlık Osmanlı Arşivi (İstanbul): MAD.d. 170, TT.d. 167, TT.d. 267, MAD.d. 55, MAD.d Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyûd-ı Kadîme Arşivi (Ankara): TT.d. 88, TT.d. 89. St. Kiril ve Metodiy Milli Kütüphanesi (Sofya) (NBKM): Ф95/23. B. Araştırma ve İnceleme Eserleri: 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-ili Defteri (937/1530) I <Dizin ve Tıpkıbasım>, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yay., Ankara AMEDOSKİ, Dragan; KATİÇ, Tatyana, Köstendil Kazasının 1581 Tarihli Celepkeşân Defteri (5 belge ile birlikte), Belgeler, Cilt XXXIII, Sayı 37, Ankara 2012, AYBAKAN, Bilal, Muamele, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C.30, Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2005, AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mi mârîsinde Fâtih Devri ( ), C.IV, İstanbul Fetih Cemiyeti Yay., İstanbul BALTACI, Cahid, XV-XVI. Asırlar Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul BARKAN, Ömer Lütfi; AYVERDİ Ekrem Hakkı, İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Tarihli, Baha Matbaası, İstanbul BEYAZIT, Yasemin, Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl), TTK Yay., Ankara CANSEL, Erol, Vakıf, Kuruluşu, İşleyişi ve Amacı, Vakıflar Dergisi, S.XX, Ankara 1988, EYİCE, Semavi, Fâtih Camii, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C.12, Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1995, GÜNAY, Hacı Mehmet, Vakıf, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C.42, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2012, İBRAHİMGİL, Mehmet Z., Balkanlar daki Fatih Sultan Mehmed Camileri, Balkanlarda İslam Medeniyeti II. Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri (Tiran, Arnavutluk, 4-7 Aralık 2003), (Ed. Ali Çaksu), İstanbul 2006, KİEL, Machiel, Köstendil, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C.26, Diyanet Vakfı Yay., Ankara 2002,

8 , Ottoman Kyustendil in the 15th and 16th Centuries, Turco-Bulgarica Studies On The History Settlement And Historical Demography Of Ottoman Bulgaria, The Isis Press, İstanbul 2013, MİLCHEVA-MİNEVA, Julia; KOEVA-ALEXANROVA, Elisaveta, Companion Guide to Religious Architecture in Bulgaria-Christian, Jewish, Muslim Monuments, Part One: West Bulgaria, Sofia ÖZERGİN, M. Kemal, Eski Bir Rûznâme ye Göre İstanbul ve Rumeli Medreseleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, IV-V, İstanbul 1974, PEREMECİ, Osman Nuri, Tuna Boyu Tarihi, Resimli Ay Matbaası, İstanbul SABEV, Orlin, Bulgaristan da Osmanlı Medreseleri, Türkler Ansiklopedisi, C.11, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, SEZER, Musa, XVI. Yüzyılda Köstendil Ilıcası, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kayseri TOK, Özen, Kadı Sicillerine Göre XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Kayseri Para Vakıfları, Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi, Kayseri TRANKOVA, Dimana; GEORGİEFF, Anthony; MATANOV, Hristo, A Guide to Ottoman Bulgaria, Sofia YEDİYILDIZ, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye de Vakıf Müessesesi-Bir Sosyal Tarih İncelemesi, TTK Yay., Ankara C. Elektronik Kaynaklar (Erişim Tarihi: ) 237

9 EKLER Ek 1: 1519 ve 1530 da Haraççı Kara Mehmed Medresesi Vakfı Gelirleri Bulunduğu Yer Türü/ Miktarı Senelik Senelik İstanbul Odalar Üsküp Hamam hissesi Ilıca 4 taşlı değirmen Ilıca Çayır ve harap değirmen mukataası Ilıca Dükkânlar (kıt a) tarla ve 2 (kıt a) çayır Ilıca 1 kıt a bostan mahsulü taşlı değirmen kıt a bağ Çayır/ zemin mukataası Dükkânlar Nakit Nakit Toplam Ek 2: 1546 da Haraççı Kara Mehmed Medresesi Vakfı na Ait İstanbul daki Gelirler Bulunduğu Yer Ait Olduğu Kimse Türü/Miktarı Senelik Kırk Çeşme Mahallesi/İstanbul Fatih Hâce Üveys Mahallesi Haraççı Mehmed Mescidi Mahallesi/İstanbul Unkapanı Şahıhûban Mülkü ve Kara Bâli ve Paşa mülkü Abdüsselâm Bey Vakfı ve Yola l-yahudî mülkü Altlı üstlü 9 oda ve odalar (hücerât) 2 aşağıda 2 yukarıda toplam 4 oda, su kuyusu, kenîf ve muhavvata (avlu) aşağıda 5 yukarıda olmak üzere 10 oda, ahır, kenîf, su kuyusu, bağçe ve muhavvata Toplam

10 Ek 3: 1572 de Haraççı Kara Mehmed Medresesi Vakfı Gelirleri Bulunduğu Yer Vakfeden/Tasarruf Eden/Şart edilen Türü/Miktarı Aylık Senelik ---- müderrise meşruttur 1 ev ve bahçe Kırk Çeşme/İstanbul Kırk Çeşme/İstanbul ---- Kiralık 19 oda Kiralık 9 oda Hamam yakınında ---- Kiralık 4 oda Yahudi Boyahane Mahallesi/İstanbul ---- Kiralık 1 ev Ilıca ---- Dükkânlar mukataası kıt a çayır mahsulü Ahmed Bey uhdesinde Çayır ve değirmen mukataası Ilıca taşlı değirmen Ilıca taşlı diğer değirmen Ilıca kıt a bostan mahsulü müderrise meşruttur Diğer değirmen müderrise meşruttur Çayır mahsulü müderrise meşruttur 1 kıt a bağ müderrise meşruttur Zemin mukataası Muslihiddin bin Abdülmuin Nakit Toplam

11 Ek 4: 1519 da Fatih Camii ve Kara Mehmed Mescidi Vakfı Giderleri Görevli/Sair Giderler Yevmiye Senelik Cami hatibine Cami imamına 2, Cami müezzinine 1, Cami kayyumuna Cami ve Kara Mehmed in diğer vakıflarına cüz okunması için Müezzine cüz okuması için Cami ve Kara Mehmed in diğer vakıflarının kapıcılığı için Kara Mehmed vakıflarının nazırlığı için Cami için şem (mum) ve hasır Mescid imamına Mescid müezzinine Mescide cüz okunması için Toplam

12 Ek 5: 1572 de Fatih Camii ve Kara Mehmed Mescidi Vakfı Gelir-Giderleri Ait Olduğu Kimse GELİR GİDER Türü/Miktarı Senelik Türü Yevmiye Senelik ---- Kervansaray geliri İmama cüz okuması için ---- Kervansaray dükkânları 30 tanesinin kirası tane dükkân için zemin mukataası Müezzine cüz okuması için 360 Mescid imamlığı ve cüz okunması için İbrahim Zemin mukataası 30 Mescid müezzinine Mustafa Yeniçeri-i Kasab Zemin mukataası 12 Tevliyet Cafer Kasab Zemin mukataası 12 Cami imamına 2, Zemin mukataası 12 Hitabet Selh-hane (Mezbaha) günlük 2 akçe 720 Müezzin 1, Tevliyet Kayyum Şem ve hasır Toplam Toplam

13 Resim 1: Köstendil Fatih Camii (2010 Yılı) (Erişim Tarihi: ) 242