Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 46, Mayıs 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 46, Mayıs 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Erdal TUĞCULAR Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü, Müzik Eğitimi Anabilim Dalı etugcular@yahoo.com GELENEKSEL TÜRK HALK MÜZİĞİ ÖLÇÜLERİNE GENEL BİR BAKIŞ Öz Bu çalışmada, ölçü ve usul kavramları çeşitli yönleriyle ele alınmış, TRT THM Repertuarı içerisinde yer alan türkülerin ölçüleri incelenerek matematiksel yapıları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Tarama modelinde ve betimsel bir yaklaşımla gerçekleştirilen araştırmada veriler kaynak taraması yapılarak, analitik bir bakış açısıyla ele alınmıştır. Ölçü çeşitliliği ve ölçülerin zaman- vuruş ilişkileri incelenmiş, bu kapsamda ölçü gruplamaları yapılmıştır. Bu gruplarda yer alan ölçülerin yapısal durumları, şekil ve çizelgelerle gösterilip açıklanmıştır. Ayrıca repertuarda yer alma oranları ve kullanım yaygınlıkları da verilmiştir. Bu çalışmada incelenen basit, bileşik, aksak ve karma ölçüler şu şekilde gruplandırılmıştır. Basit ölçüler grubunda; 2/4, 3/4, 4/4, 5/4, 6/4, 7/4, 8/4 ve 9/4 lük ölçüler, bileşik ölçüler grubunda; 6/8, 9/8, 12/8, 15/8, 18/8, 21/8 lik ölçüler, karma ölçüler grubunda; İse 11/8 lik, 12/8 lik, 13/8 lik, 14/8 lik, 15/8 lik, 16/8 lik, 17/8 lik, 18/8 lik, 19/8 lik, 20/8 lik, 21/8 lik, 23/8 lik, 25/8 lik, 27/8 lik, 30/8 lik ölçüler yer almıştır. Araştırma sonucunda, vuruş, zaman, dizilim biçimi ve metronom hızının, ölçü yapılarını ve ölçü gruplarını belirlemede önemli etken olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar kelimeler: ölçüler, usul, vuruş, zaman, halk müziği 97 97

2 AN OVERVIEW OF TRADITIONAL TURKISH FOLK MUSIC MEASURES Abstract In this study, the concepts of measure and method were handled with various aspects and mathematical structures were tried to be revealed by examining the measurements of Turkish folk music in the TRT (Turkish Radio and Television Institution) repertory. In the screening model and in the research carried out with a descriptive approach, the sources were examined by an analytical point of view. The time series relations of the measurement variety and the measurements were examined and the measurement groupings were made in this context. The structural states of the measurements in these groups are shown and explained in figures and tables. In addition, repertoire involvement rates and usage prevalence were also given. In this study, simple, compound, faulty and mixed measures are grouped as follows. In simple measure group; 2/4, 3/4, 4/4, 5/4, 6/4, 7/4, 8/4 and 9/4 in the compound gauge group; 6/8, 9/8, 12/8, 15/8, 18/8, 21/8, in the mixed measure group; It can be seen that there are 11/8, 12/8, 13/8, 14/8, 15/8, 16/8, 17/8, 18/8, 19 / 8, 20/8, 21/8, 23/8, 25/8, 27/8, 30/8 were included in the measurements. As a result of the research, it is concluded that the beat, time, sequence form and speed of metronome are important factors in determining the measurement structures and measurement groups. Keywords: measure, usul, beat, time, folk music GİRİŞ (INTRODUCTION) Halk Bilim Sözlüğünde halk müziği Yazılı hiçbir kural, kuram ve öğretiye dayanmadan, yalnızca kulak yoluyla öğrenilerek kuşaktan kuşağa aktarılan, coğrafyaya bağlı değişkenler dışında toplum çapında bir bütünlük gösteren, basit yapılı çalgı ve araçların kullanıldığı geleneksel müzik türü olarak tanımlanmaktadır. Halk müziği, yöresel yaşam tarzı yanında tarihi, coğrafi, dil ve sosyal unsurları da bünyesinde bulunduran, ulusal kültürün yapı taşlarından biridir (Büyükyılmaz, 2009:13). Bu yaşam tarzı içerisinde müzik de göç ve coğrafik şartlara bağlı olarak ve başka toplumlardan da etkilenerek zaman içerisinde şekillenmektedir. Türkler Anadolu ya gelirken diğer kültürleriyle birlikte, müziklerini de getirmişlerdir. Yüzyıllar boyunca Anadolu da oluşan bu kültürle birlikte bir sentez oluşturmuşlardır (Emnalar, 2009:29). Türk halk müziği, Anadolu da yaşamış olan birçok halkın kültürleriyle karışmasına rağmen, Asya dan aldığı kendine özgü temel öğeleri korumuştur (Reinhard, 2007:14). Bu tarihsel gelişim süreci içinde Geleneksel Türk müziğinin bir kolu olan Geleneksel Türk halk müziği sözlü olarak kulaktan kulağa yayılarak kuşaktan kuşağa aktarılmış ve günümüze kadar gelebilmiştir. Türk halk müziği özellikle 1910 lu yıllardan itibaren halk kültürüyle ilgilenen ulusçu aydın çevrelerin ilgi odağı olmaya başladı (Uçan, 2005:52). Asıl önemli araştırmalar daha çok cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren, saha araştırmalarıyla birlikte başlanmıştır (Şenel, 1999:103) yılından itibaren yapılan derleme çalışmalarıyla, binlerce türkü ses ve nota olarak kayıt altına alınmıştır. Bu süreç içerisinde Türk Halk Müziği Nazariyatı, kuramsal temelleri kısmen Batı müziğinden, kısmen Geleneksel Türk sanat müziği nazariyatından yararlanılarak oluşturulmaya çalışılmıştır. Ancak günümüzde halen, ayak- makam, usul-ölçü, perde

3 sistemleri, notasyon gibi temel konularda bile ortak bir terminoloji oluşturmak henüz mümkün olmamıştır. Bu durum, geleneksel Türk halk müziğinin diğer kuşaklara tam ve doğru olarak aktarılmasını zorlaştıracaktır. Bu nedenle sorunlu alanlardan biri olan Türk halk müziğinde kullanılan ölçüler konusunun, ölçü-usul kavramı da göz önüne alınarak mevcut kullanım durumlarının objektif olarak ele alınıp incelenmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Muzaffer Sarısözen Türk Halk Müziği Usulleri adlı kitabında şu şekilde bir açıklama yapmıştır: Kırık hava sözcüğü halk sanatçıları arasında pek kullanılmaz. Ancak, söyleyeceği türkünün bozlak mı, maya mı olduğu sorulduğunda, kırık hava ya da kırıktır derler. Halk sanatçıları usulu belli olan parçalarla, usulsüzleri birbirinden ayırmış ve birisini uzun, birisini kırık diye vasıflandırmıştır (Sarısözen, 1962:4). Bu bilgi, halkın ölçü ya da usul sözcüğünü kullanmadığını, kendi söz dağarına göre adlandırdığını göstermektedir. Bu nedenle, bugün kullanılan halk müziği terimlerinin bir kısmı yukarıda da belirtildiği gibi başka müzik türlerinin kavramlarından alınmaktadır. Ölçü, Müzik Ansiklopedik Sözlük adlı yayında Bir müzik parçasının ritim birimi olan vuruşların eşit zamanlara bölünmesi (Sözer, 1996:529)., M. Özbek Halk Müziği Sözlüğü adlı kitabında Bir ezginin süre bakımından eşit değerdeki bölümlerinden her biri usul, nota üzerinde dikey çizgilerle ayrılmış her bölüm (Özbek, 1998:6)., S. Aydoğan, Ü.Özgür Makamsal Türk Müziği kitabında Birim sürenin katlarından oluşmuş bir süre kalıbıdır diye tanımlanmaktadırlar. C. Demirsipahi Usul bir sayma biçimidir. Ritim kalıplarının aslında birer düzüm olduğunu, usullerin ise bu sayma biçimi olduğunu ifade etmektedir. Usul ölçü anlamında kullanılmakla birlikte, ölçünün vuruş biçimini de içeren bir kavram olarak ele alınmaktadır (Aydoğan, Özgür, 2015:57-58). Bu bağlamda; Hüseyin Sadettin Arel, Usul muayyen düzümlerden yapılarak kalıp halinde tespit edilmiş ölçülerdir (Arel, 1968:27). M. Ekrem Karadeniz Türk Musikisinin Nazariye ve Esasları adlı kitabında usulü; değerleri birbirine eşit olan ya da olmayan belirli sınırlar içerisinde sıralanan musiki nağmelerini ölçmeye yarayan vuruşların bütünü olarak tanımlamıştır (Karadeniz, 2013:30). Öztuna ya göre Bir musiki eserinin ölçülmüş bulunduğu belirli zamanlar ve belirli darplar ihtiva eden düzümün hususi ve kalıp haline getirilmiş şeklidir (Öztuna, 1976:351). İ.H. Özkan ın Kudüm Velveleleri adlı kitabında usul şu şekilde tarif edilmiştir: Vuruşlarının kıymetleri birbirine eşit veya olmayan, fakat muhtelif zayıf vuruşların ve zamanların belli bir şekilde sıralanmasıyla meydana gelen belli kalıplar halindeki sayı ve vuruş gruplarıdır (Özkan, 2006:606). 99 Atınç Emnalar Türk Halk Müziği ve Nazariyatı adlı kitabında usulü şu şekilde tanımlamaktadır: Belirli düzümlerden oluşan kalıp halinde tespit edilmiş ölçülerdir. Okan Murat Öztürk geleneksel Türk halk müziği terminolojisinde ölçü teriminin kullanılmasına karşı çıkarak şunları söylemektedir: Batıyı referans alan bir şekilde gerçekleştirildiğinden, geleneksel müzik teorisi alanında da Batılı kavram ve terimlerin egemen duruma getirildiği bir gerçektir. Bu bağlamda usul konusunun günümüzde öncelikle ölçü olarak ele alınması anlayışının, geleneksel pratiğin içerik ve işlevleri itibariyle farklılaşma ve başkalaşmasına yol açtığı fikrini savunmaktadır. (Öztürk, 2014:2) Bu görüş paralelinde V. Hatipoğlu ve A. Sağlam şunu ifade etmişlerdir: Günümüzde kullanılan Türk musikisi kuramının yaratıcıları olan Ezgi-Arel ikilisi, Yekta nın bırakmış olduğu musiki kuramı mirasını ele alarak geleneksel kuramdan tamamen ayrılarak neredeyse Türk musikisini Batı müziği ile eş tutan bir yaklaşım göstermişlerdir. Ortaya koydukları kuram ile Türk musikisinin geleneksel yapısından uzaklaşarak büyük ölçekli bir değişim gerçekleştirmişlerdir. Bu değişim sonucu Kindi den Ezgi-Arel e kadar Türk musikisinde birinci önemde gelen usul unsuru ve kuramı neredeyse ortadan kalkmıştır. Genelde usuller olarak isim-

4 lendirilen Türk musikisinin zamansal öğesi Ezgi-Arel in ortaya koymuş oldukları kuram sonucu Batı müziğinin ölçü kavramı ile eş tutulur duruma gelmiştir. Usulleri daha önce olmadığı biçimde küçük-büyük usuller olarak sınıflandırmışlardır. Bununla birlikte sayısal olarak büyük ölçekli olan usuller yine sayısal anlamda küçük ölçekli usullerin birleşimi sonucu oluştukları tezini geliştirmişlerdir. Bu yaklaşımların sonucu olarak usul unsuru asıl önemini yitirmiş Batı müziği ölçü kavramı ile kuram, kavram, yöntem, uygulama ve anlam olarak eş tutulmuştur (Hatipoğlu, Sağlam, 2013:118) Geleneksel Türk Sanat Müziğinde Yapılan Yaygın Usul Sınıflamaları: Türk musikisinde usuller önce basit ve mürekkeb (bileşik) oluşları bakımından ikiye ayrılırlar. Basit Usuller: İki zamanlı nim sofyan usulu ve üç zamanlı semai usulü ki bu iki basit usul bütün diğer usullerin bileşimine girerler. Mürekkeb usuller: Bileşimine iki ya da daha fazla usulün karıştığı usullerdir ki dört zamanlı sofyan usulünden başlayarak bütün Türk musikisi usulleri bileşik usullerdir. Usuller küçük ya da büyük oluşlarına göre ikiye ayrılırlar. Küçük usuller: iki zamanlıdan 15 zamanlıya kadar olan usuller küçük usullerdir. Büyük Usuller: 16 zamanlıdan başlayarak büyüyen usullerde büyük usullerdir (Özkan 2006:609) Usul Terimleri: Geleneksel Türk sanat müziğinde kullanılan ölçü terimleri usul, ika, mertebe, düzüm, darp, usul vurma, velvele olarak belirlenmiştir Usul: Yukarıda verilen usul tanımlamalarına ek olarak, şekil 1 de görüldüğü gibi Usul vuruşları paralel iki çizgi üzerinde gösterilir. Üst çizgi sağ elin, alt çizgi ise sol elin vuruşlarını göstermektedir (Yılmaz, 2001:43). Geleneksel Türk sanat müziğinde kullanılan usuller çeşitli adlarla anılmaktadır. Örneğin: Nim Sofyan (2/4), Semai (3/4), Devri Hindi (7/8-7/4) Aksak Semai (10/8) bunlardan bir kaçıdır İka (Düzüm): El-Kindi den Maragalı Abdülkadir e ( ) kadar adı geçen bilginlerin usûl kuramının kökenine yönelik verdiği tüm bilgilerde ikâ olarak verilmesi gereken sözcüğün yerine usûl sözcüğünü kullandıkları tespit edilmiştir. İka ile ilgili çeşitli kaynaklarda farklı yorumlar getirilmektedir (Hatipoğlu, Sağlam,2013:115). Konuya ilişkin yorumlardan anlaşıldığı kadarıyla ikâ: bir ölçünün içerisinde yapılan vuruşlardır. Örneğin: 3/4 lük ölçünün 1-2-3, 4/4 lük ölçünün , 9/8 lik ölçünün şeklinde sayılmasının ikâ olarak kabul edildiği anlaşılmaktadır. Düzüm Türk halk müziğinde ölçünün yöresel özelliğine göre değişebilen ritimsel yapısı olarak da tanımlanmaktadır. Örneğin: 7/8 lik bir horonun (tam-tam-taa-ta tam-tam-taa-ta) ya da bir teke zorlatmasının (tam-ta-ta-tam-ta-ta-ta tam-ta-ta-tam-ta-ta-ta) tartım kalıbı o yörenin ezgisel ritim yapısını yansıtmaktadır (Emnalar, 2009:109). Bu tanımdan ölçü içerisindeki ikişerli ve üçerli dizilim biçimlerinin kastedildiği anlaşılmaktadır Mertebe: Günümüzde eserlerin hızı metronom ile belirlenmektedir. Klasik Türk müziğinde yakın zamana kadar metronom yer almamış, hızı belirlemek üzere mertebe sistemi kullanılmıştır. Bir eserin vuruşları değişmediği halde, süre birimini artırarak ya da eksilterek usul mertebesi belirlenir. 100

5 Örneğin: 10 zamanlı usulün birinci mertebesi 10/16, ikinci mertebesi 10/8, üçüncü mertebesi 10/4 lüktür (Aydoğan, Özgür, 2015:60). Mertebe sözcüğü Türk Dil Kurumu tarafından aşama, derece, rütbe olarak tanımlanmaktadır. Şekil 1: 3 zamanlı ölçünün birinci, ikinci ve üçüncü mertebeleri Darp (vuruş): Usulun metronom süresine göre vuruşlarına darp denmektedir. E. Karadeniz Darp musiki zamanlarını ölçmeye yarar diye tanımlamaktadır. Örneğin: dörtlük notaya 60 metronom sayısı o ölçünün vuruş uzunluğunu göstermektedir Usul Vurma: Türk musikisinde usul vuruşları, sağ ve sol ellerin, sağ ve sol dizlere vurulması şeklinde uygulanır. Vurulan her parçaya darp denir. Bu vuruşlar Düm, tek, te, ke, tek-ka, ta-hek heceleriyle uygulanır (Özkan, 2006:607) Velvele: Tarihsel kaynaklarda, usule dair aktarılan bilgiler dikkatle izlendiğinde usulün, değişime açık bir yönü olduğu görülür. Gelenek açısından usûl; buluş, yenilik ve değişimlere açık durumdadır (Öztürk, 2014:210). Usullere canlılık ve hareket katmak amacıyla, vurmalı çalgılarla yapılan usul içerisinde ritmik, küçük süreli vuruşlar yapmaya velvele denmektedir (Aydoğan, Özgür, 2015:63) Batı Müziğinde Yaygın Kullanılan Ölçü Sınıflamaları: Ölçü : (Fr. mesure, Gr. Takt, İt. misura, Sp. Compas, also meter, metre) Müzikal zaman bölümleri içinde vuruş grubu olarak tanımlanmaktadır (Willi Apel 1997:513). Meter The organization of musical time into regularly recurring paterns of pulses (Karp 1997:237). Müzikal zamanın, düzenli olarak tekrarlanan vuruş kalıplarıdır Vuruşa göre: İki vuruşlu ölçüler duble metre ( meter) : 2/4, 6/8, (2x2=4) 4/4, 12/8 Üç vuruşlu ölçüler triple metre : 3/4, 9/ Vuruş bölünmelerine göre: Basit Ölçüler: simple metre : 2/4, 3/4, 4/4 Bileşik ölçüler: compound metre : 6/8, 9/8, 12/8, 15/8, 18/8, Aksak ölçüler asymmetric metre (meter) : 5/8, 7/8, 9/8 ölçüleri János Kárpáti Bartók's Chamber Music Bartok un Oda Müziği adlı kitabında Bulgar ve Yunan ritimleri olarak tanımlamıştır (János, 1994: 65) Karma Ölçüler Changing metre (Ashish,2005:448) : Değişen ölçüler Türk halk müziğindeki karma ölçüler gibi iki ya da üç ölçünün tek ölçü olarak yazılması şeklinde değil, her ölçü ayrı ayrı yazılması şeklindedir. Bir eser içerisinde ölçü rakamı yazarak art arda, örneğin: 2/4, 7/8, 9/8, 3/4'lük gibi farklı ölçülerin getirilmesidir.

6 1.3. Geleneksel Türk halk müziğinde yapılan ölçü-usul adlandırmaları Veysel Arseven, Mahmut Ragıp Gazimihal, Sadi Yaver Ataman, Ahmet Borçkalı, Muzaffer Sarısözen, Kemal İlerici: Cemil Demirsipahi, Muammer Sun, Atınç Emnalar, Adnan Atalay gibi Türk müzik insanları tarafından Geleneksel Türk halk müziğinde kullanılan ölçülere ilişkin yapılmış ölçü adlandırmaları aşağıda bir çizelge olarak verilmiştir. Çizelge 1: Ölçü sınıflandırmalarına ilişkin yapılmış adlandırmalar Ölçü Genel İsim Ölçü ya da Usul Olarak Kullanılan Adlandırmalar 2/4, 3/4, 4/4 Basit Ana, Küçük, İkişerli, Aksak Olmayan, İkiz Vuruşlu 6/8, 9/8, 12/8 Bileşik Üçerli, İkiz Vuruşlu Aksak olmayan, Ana, Birleşik Karma, Üçerli Birleşik 5/8, 7/8, 9/8, 10/8 Aksak Birleşik, Birleşik Karma, İkişerli Birleşik 11/8 ve üstü Karma Azman, Büyük Yukarıda verilen çizelgeden, Türk müzik insanlarının ölçüler konusunda farklı fikirlere sahip oldukları ya da çok az ortak görüş içerisinde oldukları anlaşılmaktadır. Geleneksel Türk sanat müziği geleneksel icra tarzına uygun olarak meşkte bir araç olarak metronom gibi usul vurma kullanmaktadır. (Aydoğan, Özgür,2015:61). Ancak Geleneksel Türk halk müziğinde böyle bir yöntem kullanılmamaktadır. Bu nedenle Geleneksel Türk halk müziği teorisi içerisinde genel bir kavram olarak ölçü teriminin kullanılmasının daha uygun olacağı düşünülmüş, bu bağlamda ölçüler vuruş-zaman ilişkisi açısından gruplandırılmıştır Genel Ölçü Terimleri Ölçü kavramıyla ilgili kullanılan genel terimler içerisinde en çok metronom, tempo, ölçü rakamı, ritim, tartım, vuruş, zaman ve ölçü çizgisi gibi sözcüklerin yer aldığı belirlenmiştir. Bu terimler aşağıda açıklanmıştır Ölçü çizgisi: Ölçü içerisinde yer alan nota değerlerinin başlangıç ve bitiş sınırlarını gösteren, aynı zamanda nota okumayı da kolaylaştıran dikey çizgilerdir. Kesik çizgi, çift çizgi, bitiş çizgisi gibi çeşitleri bulunmaktadır Ölçü rakamı: Ölçü rakamı, üst üste yazılan iki sayıdan oluşmaktadır. Ölçü rakamında alta yazılan sayı, ölçü içerisinde bulunacak süre değeri biriminin ne olduğunu, üste yazılan sayı ise ne kadar ya da kaç tane olacağını belirtir. Örneğin: 3/4 lük ölçü rakamında, alta yazılan rakam dörtlük süre birimini, üstte yazılan rakam ise üç adet dörtlük nota ya da eşit nota değerleri bulunacağını belirtmektedir. Aynı şekilde 5/8 llik ölçü rakamı ise, bir ölçü içerisinde beş sekizlik nota değerine eşdeğer nota bulunacağını belirtmektedir. 102 Şekil 2: Ölçü rakamındaki sayılarla, ölçü içindeki nota değerleri ilişkisi

7 Metronom: Dakikada 40 ile 208 arasındaki vuruşları sabit bir şekilde sürdüren aygıt (Karp, 1997:238). Aynı zamanda metronom, bir ezgide vuruşların hangi hızda yapılacağını gösteren sayı olarak kullanılmaktadır. Örneğin: dörtlüğe 120 metronom denildiğinde, bir dakikada 120 vuruş yapılacağı, başka bir deyişle bir saniyede iki vuruş yapılacağı anlamını taşımaktadır. Bu hızı sabitleyen metronom göstergesinin 120 sayısının işaretli olduğu yere getirilmesi gerekmektedir Tempo (Hız): Ezginin bir dakika içerisindeki hızını belirten terimdir. Örneğin: 2/4 lük bir ölçüde; dörtlük nota = 60 olan metronom sayısı, bir dakika içerisinde 60 tane dörtlük süre geçecek anlamı taşımaktadır. Yani bir saniye = bir vuruş demektir. Eğer dörtlük nota = 96 ise bu da bir dakikada 96 dörtlük nota geçecek demektir. Dolayısıyla bir dakikada geçen birim nota sayısı arttıkça, ezginin hızı da artacaktır. Genel olarak metronom sayısı azaldıkça hız azalır, vuruş sayısı artar. Metronom sayısı arttıkça hız artar, vuruş sayısı azalır. Bu durum bazı ölçülerin vuruş sayılarını değiştirir. Örneğin: 3/4 lük ölçü çok hızlı çalınırsa, bir ölçüde üç vuruş yapmak zorlaşır, bunun yerine bir vuruş yapmak daha uygun olur. Bunun sonucunda 3/4 lük ölçü, 6/8 lk ölçüye dönüşür. Aynı durum 9/8 liğin 9/16 lık ölçüye, 7/8 lik ölçünün 7/16 lık ölçüye dönüşmesinde de görülmektedir Ritim: Lat. rhythmus, yun. rhythmos, fr. rythme, ing. Rhythm, ita. Ritmo. Bir müzik cümlesinde kuvvetli zamanlarla zayıf zamanların düzenli aralıklarla yinelenmesi ve süre değerlerinin belirli bir düzen içerisinde birbirlerini izlemesiyle oluşur. (Sözer, 1996:589). Ritim, müzikte tempo, hız ve tartım anlamına gelecek şekilde de kullanılmaktadır Tartım: Aynı ya da farklı nota değerlerinin, belirli bir süre içerisindeki dizilimidir. Örneğin: şehir isimleriyle yapılan An-ka-ra Ka-ra-man İ-ne-bo-lu Van söz dizisi, dörtlük birim vuruşa eşit, tartım öbekleridir. Tartım, ritim anlamında da kullanılmaktadır. 103 Şekil 3: Şehir isimleriyle tartım öbekleri örneği 2. ÇALIŞMANIN ÖNEMİ (RESEARCH SIGNIFICANCE) Geleneksel Türk halk müziği, çevresinde bulunduğu kültürü yansıtan en önemli öğelerden birisidir. Tarih boyunca taşıdığı birikim süzülerek günümüze kadar gelmiştir. Bu birikimin gelecek kuşaklara doğru ve yozlaşmadan aktarılmasını sağlayacak araçların başında yazı gelmektedir. Bu bağlamda çalışma, Geleneksel Türk halk müziği kuramını (nazariyatını) doğru temellere oturtma ve yazı tekniklerinin sağlamlaştırılmasına yönelik olması bakımından önem taşımaktadır. Ayrıca araştırmacıların, müzik eğitimcilerin, müzik öğrencilerinin Türk Halk Müziği ölçüleriyle ilgili kaynak oluşturmalarına da katkı sağlayacaktır.

8 3. YÖNTEM (METHOD) 3.1 Araştırma Modeli (Research Model) Bu araştırmada, TRT Türk halk müziği repertuvarında bulunan türküler ölçü gruplarına göre belirlenmiş, vuruş, zaman ve dizilim yapıları incelenerek matematiksel bir yapı ortaya konulmuştur. Bu noktadan hareketle bu çalışma, Geleneksel Türk halk müziği ezgilerinde kullanılan ölçüleri, vuruş, zaman ve dizilim biçimleri yönünden inceleyen, sınıflayan, betimsel bir çalışmadır. Bununla birlikte bu araştırma doküman analizi kullanarak yapılmıştır. Doküman analizi hedeflenen olgu veya olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsar (Yıldırım-Şimşek 2000:140) Verilerin Toplanması ve Analizi (Data Collection and Analiysis) Bu çalışmada, Geleneksel Türk halk müziğinde ve Geleneksel Türk sanat müziğinde kullanılan usul kavramı, Batı müziğinde kullanılan measure, metre, meter gibi ölçü kavramları ele alınmıştır. Araştırmada veriler, TRT-THM repertuvarında bulunan sözlü ve sözsüz ezgilerin ölçü yapılarının incelenmesiyle elde edilmiştir. Bu çerçevede seçilen uygun örnekler; basit, bileşik ve aksak ölçü gruplarına göre ayrılmış, bu örneklerin ezgisel duyuluşları ve metronom hızları göz önüne alınarak ölçü yapıları belirlenmeye çalışılmıştır. Ölçülerin temel yapıları olan zaman vuruş ve dizilim biçimleri göz önüne alınarak ölçü grubu içerisindeki yerleri belirlenmiştir. Elde edilen veriler çizelge ve şekiller ile sunulmuştur. 4. BULGULAR VE TARTIŞMALAR (FINDING AND DISCUSSION) Bu araştırmada ölçüler, ölçü belirlemeyi kolaylaştırmaya yönelik olarak gruplanmış, vuruş, zaman ve dizilim yapıları matematiksel açıdan incelenmiştir. Geleneksel Türk halk müziği ölçü grupları içerisinde yer alan basit, bileşik, aksak ölçüler ve ayrıca karma ölçüler, konunun daha ayrıntılı olarak ele alınması gerektiği düşüncesiyle bu araştırmanın dışında ayrı iki makale konusu olarak ele alınmıştır Geleneksel Türk Halk Müziğinde Ölçüler: Ezginin eşit sürelere bölünmesi ölçüleri oluştururken, içerisinde yer alan vuruş, zaman ve dizilim biçimi de ölçü grubunu oluşturmaktadır. Bu kavramlardan zaman, nota değeri cinsinden ölçünün uzunluğunu, vuruş ise kuvvetli zaman noktalarını ifade eder. Dizilim ise ikişerli, üçerli ya da ikişerli-üçerli nota değerlerinin ölçü içerisinde yan yana gelme biçimidir. Örneğin: 5/8 lik ölçü; 2+3 veya 3+2 dizilim biçimine sahiptir. Ölçü, nota birimlerinin ikilik, dörtlük, sekizlik ya da onaltılık nota değerlerinden biriyle oluşmaktadır. Bunlardan ikilik değerli ölçüler, 2/2, 9/2 lik, dörtlük değerli ölçüler, 2/4, 3/4, 4/4, 5/4, 6/4, 7/4, 8/4, 9/4 lük, sekizlik değerli ölçüler, 3/8, 5/8, 6/8, 7/8, 8/8, 9/8, 10/8, 11/8, 12/8, 13/8, 14/8, 15/8, 16/8, 17/8, 18/8, 19/8, 20/8, 23/8, 25/8, 27/8, 28/8, 30/8 lik ölçüler, onaltılık değerli ölçülerin ise 5/16, 7/16, 9/16 ve 10/16 lık ölçüler olduğu belirlenmiştir. 104 Çizelge 2: THM repertuvarından belirlenen ölçülerin, zaman birimlerine göre dağılımı Zaman Birimleri Ölçüler İkilik 2/2 9/2 Dörtlük 2/4 3/4 4/4 5/4 6/4 7/4 8/4 9/4 11/8 12/8 13/8 15/8 Sekizlik 3/8 5/8 6/8 7/8 8/8 9/8 10/8 11/8 12/8 13/8 14/8 15/8 16/8 17/8 18/8 19/8 20/8 21/8 23/8 25/8 27/8 28/8 30/8 Onaltılık 5/16 7/16 9/16 10/16

9 Çizelge 2 de görüldüğü gibi Türk halk müziğinde sekizlikli ölçüler, çeşitlilik bakımından en fazla yer tutan ölçülerdir. Çoğunluğunu aksak ölçülerin oluşturduğu sekizlikli ölçüleri dörtlüklü ölçüler izlemektedir. Çizelgede onaltılıklı ve ikilikli ölçüler nispeten daha az yer tutmaktadır. TRT repertuarında bulunan dörtlüklü ölçülerden 11/8 lik ve üstü ölçüler incelendiğinde 2/4 lük ya da 4/4 lük ölçüyle yazılabilecek ölçüler olduğu belirlenmiştir Vuruş: Bir ölçü içerisindeki kuvvetli zaman noktalarına vuruş denir. Bir ezgi çalarken el ya da ayakla tempo tutma ölçünün vuruşlarına göre yapılmaktadır. Vuruşlar ölçü içerisinde belirli sayılarda olmaktadır. Örneğin: 2/4 lük bir ölçüde iki, 7/8'lük ölçüde üç, 9/8 lik aksak ölçü ve 12/8 lik bileşik ölçüde dört vuruş bulunmaktadır. Basit ve bileşik ölçülerde vuruşlar eşit sürelerde yapılırken, aksak ölçülerde ikişerli ve üçerli dizilimlere göre yapılmaktadır. Bu dizilim biçimi vuruşlarda eşit olmayan periyotlar oluşturmaktadır. Şekil 4 te 5/8 lik ölçünün vuruş noktaları ve el vuruşu görülmektedir. Şekil 4: 5/8 lik ölçü vuruş noktaları ve vuruş biçimi Aşağıdaki çizelgede Türk halk müziğinde kullanılan ölçülerin vuruşlarına göre dağılımı görülmektedir. Çizelge 3: Ölçülerin vuruşlara göre dağılımı Vuruş Ölçü 2 2/4 2/2 6/8 5/8 7/16 9/16 10/16 3 3/4 7/8 8/8 9/ /4 9/8 10/8 11/8 12/ /4 11/8 12/8 13/ /4 13/8 14/8 15/8 16/ /4 15/8 16/8 17/8 18/ /4 18/8 20/ / Çizelge 3 te verilen ölçülerin içerisinde, çoğunluğu 2 vuruşlu ölçülerin oluşturduğu görülmektedir. İki vuruşlu ölçülerin, yedi farklı ölçüden oluşmaktadır. Bu ölçüler basit, bileşik ve aksak ölçü guruplarında bulunan 2/4, 2/2, 6/8, 5/8, 7/16, 9/16 ve 10/16 lık ölçülerdir. İki vuruşlu ölçüleri, dört vuruşlu 4/4, 9/8, 10/8, 11/8 ve 12/8 lik ölçüler ve üç vuruşlu 3/4, 7/8, 8/8 ve bileşik 9/8 lik ölçüler izlemektedir. Diğer 5, 6, 7, 8 vuruşlu ölçülerin çoğunluğunu nispeten daha az kullanılan karma ölçüler oluşturmaktadır Zaman: Zaman, ölçünün nota birimi uzunluğudur. Bu uzunluk genellikle ikilik, dörtlük, sekizlik ya da onaltılık nota değerleriyle belirtilmektedir. Şekil 5 te görüldüğü gibi ölçü içerisinde yer alan nota birimlerin sayısı bu uzunluğu belirlemektedir. 8/8 lik ölçüde bu süre 8 sekizlik, 4 dörtlük, 2 ikilik ya da 1 birlik süreye eşittir. Şekil 5: 8/8 lik ölçü vuruş ve zaman göstergesi

10 Başka bir örnek olarak 7/8 lik ölçü rakamındaki 8 lik, o ölçünün zaman birimini, 7 ise o ölçü içerisinde yedi tane sekizlik, ya da eşit nota bulunduğunu göstermektedir. Ancak aynı zaman sayısı farklı nota değerleriyle de kullanılmaktadır. 7/4, 7/8 ve 7/16 lık ölçülerin hepsi yedi sayısının mertebeleridir. Ancak birim nota değerleri ve vuruşları farklı olduğu için, aynı grup ölçüsü olarak kabul edilmemektedir. Bu ölçüler, aşağıdaki çizelge 4 te zaman sayıları aynı olan ölçüler olarak gösterilmiştir. Çizelge 4: Zaman sayıları aynı (mertebe) olan ölçüler Zaman Ölçü 2 2/4 2/ /4 3/ /8 5/ /8 6/ /8 7/4 7/16-8 8/8 8/ /8 9/4 9/16 9/ /8 10/ /8 12/8 - - Çizelge 4 te Türk halk müziği repertuvarında belirlenen iki zamanlıdan, on iki zamanlıya kadar olan ölçülere yer almaktadır. Bu ölçülerden; 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10 ve 12 zamanlı olan ölçüler farklı mertebelerde olan ölçülerdir. Dolayısıyla aynı zaman sayısına sahiptirler. Aşağıdaki çizelgede aynı zaman sayısına sahip, farklı mertebelerde bulunan Türk halk müziği ölçüleri yer almaktadır. 106 Çizelge 5: Ölçülerin mertebe (aynı zaman sayısı) ve vuruş ilişkisi Ölçü Zaman Vuruş 5/ /4 5 7/16 2 7/ /4 7 9/16 2 9/ /8 4 9/4 9 10/ /16 2 Çizelge 5 te 5, 7, 9 ve 10 zamanlı ölçülerin her mertebesinde vuruş sayılarının farklı olduğu görülmektedir. Bu durum ölçülerin gruplanmasında önemli bir rol oynamaktadır. Örneğin, çizelge 5 te görüldüğü gibi 9 zamanlı 9/16 lık ölçü iki vuruşlu aksak, 9/8 lik ölçü üç vuruşlu bileşik, diğer 9/8 lik ölçü dört vuruşlu aksak, 9/4 lük ise 9 vuruşlu basit ölçü olarak yapılanmaktadır.

11 4. 2. Ölçülerin Ayırt Edici Özellikleri: Aynı zaman uzunluğuna sahip ölçüleri birbirlerinden ayıran temel özellik vuruş sayılarıdır. Örneğin: aynı süre uzunluğuna sahip 3/4'lük ve 6/8 lik ölçüyü ele alalım.3/4 lük ölçünün üç, 6/8 lik ölçünün iki vuruşlu olması, ayırt edici özeliklerden birisidir. Ayrıca 3/4 lük ölçünün üç, 6/8 lik ölçünün altı zamanlı olması diğer bir ayırt edici özelliktir. Şekil 6: Aynı zaman uzunluğunda farklı vuruş sayıları ile basit ve bileşik ölçü Şekil 7: Aynı zaman uzunluğunda farklı vuruş sayıları ile bileşik ve aksak ölçü Şekil 8: Aynı süre uzunluğunda farklı vuruş sayıları ile basit ve aksak ölçü Şekil 9: Farklı mertebelerde basit bileşik ve aksak ölçü 107 Aynı zaman sayısına sahip 9/8 lık ölçüyle, 9/16 lık ölçünün farkı da birinin dört diğerinin iki vuruşlu olmasıdır. Burada zaman (mertebe) olarak birinde sekizlik, diğerinde ise on altılık nota değeridir. Zaman birimi hangi mertebede olursa olsun (3/4 lük ve 3/8 lik ölçü, 9/4 lük, 9/8 lık ve 9/16 lık gibi ölçüler) eğer vuruş sayıları aynıysa, aynı ölçü olarak kabul edilirler. Başka bir deyişle 3/4 lük ve 3/8 lik ölçüler, farklı zaman birimlerine sahip olmalarına rağmen vuruş sayıları aynı, yani ikisi de üç vuruşlu olduğu için aynı ölçü olarak kabul edilmektedirler. Aynı durum 9 zamanlı ölçüler için de geçerlidir. Eğer bu ölçülerin hepsi dört vuruşlu olsaydı, birbirlerinden farkı olmayacaktı Ölçü Grupları: Türk halk müziğinde kullanılan ölçüler incelendiğinde, temel alınması gereken ölçütün vuruş-zaman ilişkisi olduğu anlaşılmıştır. Bu ilişkinin, dörtlük birime göre iki sekizlik, noktalı dörtlük birime göre üç sekizlik ya da her ikisinin yapılanmasıyla oluştuğu belirlenmiştir. Bu noktadan hareketle ölçü grupları, genel/yaygın kullanımda esas alınarak basit, bileşik, aksak ve karma ölçüler olarak dört gruba ayrılmıştır. Bu gruplamanın dayandığı esaslar ve ölçütler aşağıda belirtilmiştir Basit Ölçüler: Bir ölçünün zaman birim değeri ile vuruş sayısı aynı ise, o ölçü basit ölçü olarak kabul edilmektedir. Örneğin: 4/4 lük ölçü, olarak dört zamanlı ve 1, 2, 3, 4 şeklinde sayılan dört vuruşlu ölçüdür. Dolayısıyla vuruş ve birim değeri birbirine eşittir. Her vuruş dörtlük nota süresine eşittir. Bu nedenle dörtlüklü ölçülerin tümü kuramsal olarak basit ölçü grubunda kabul

12 edilmektedir. Aşağıdaki çizelgede basit ölçülerin zaman-vuruş olarak sayı ilişkileri sergilenmektedir. Çizelge 6: Basit ölçülerde zaman-vuruş eşitliği göstergesi Ölçü Zaman Vuruş 2/ ,2 2/ , 2 3/ , 2, 3 4/ , 2, 3, 4 5/ , 2, 3, 4, 5 6/ , 2, 3, 4, 5, 6 7/ , 2, 3, 4, 5, 6, 7 8/ , 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 9/ , 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 Çizelge 6 de görüldüğü gibi 2/2 lik ölçü (sebare) dört zamanlı iki vuruşlu, 2/4 lük ölçü iki zamanlı iki vuruşlu, 3/4 lük ölçü üç zamanlı üç vuruşlu, 4/4 lük ölçü dört zamanlı dört vuruşlu ölçüler olarak yaygın kullanılan basit ölçülerdir. Diğer ölçülerden; 5/4 lük ölçünün basit ölçü olarak kabul edilebilmesi için mutlaka beş zamanlı-beş vuruşlu olması gerekmektedir. Eğer bu ölçü iki vuruş olarak uygulanıyorsa, bu durum ölçünün 5/8 lik aksak ölçü olarak göz önüne alınması gerektiğini göstermektedir. 6/4 lük ölçü eğer şeklinde uygulanıyorsa 3/4 lük ölçü, eğer şeklinde uygulanıyorsa 2/4 lük ölçü olarak göz önüne alınmalıdır. 7/4 lük ölçünün basit ölçü olarak kabul edilebilmesi için mutlaka yedi zamanlıyedi vuruşlu olması gerekmektedir. Eğer bu ölçü üç vuruş olarak uygulanıyorsa, bu durum ölçünün 7/8 lik aksak ölçü olarak göz önüne alınması gerektiğini göstermektedir. 8/4 lük ölçünün basit ölçü olarak kabul edilebilmesi için sekiz zamanlı-sekiz vuruşlu olması gerekmektedir. Ancak bir ezgiyi ya da türküyü 8/4 lük ölçüyle yazmak çok makul görülmemektedir. 4/2 lik ya da ölçüyü ikiye bölerek 4/4 lük yazmak daha uygun olacaktır. 9/4 lük ölçünün bu ölçü grubu içerisinde, 2/4 lük ve 4/4 lük ölçüden sonra en çok kullanılan ölçü olduğu belirlenmiştir. 9/4 lük ölçünün basit ölçü olarak ele alınmasının nedeni, ezgilerin oldukça ağır olmasından dolayı vuruşların eşit olarak yapılmasıdır. Dolayısıyla zaman ve vuruşlar birbirine eşit olduğu için basit ölçü olarak gruplandırılmıştır Bileşik Ölçüler: Bir ölçünün vuruşları üçerli dizilimlerden oluşuyorsa, yani her vuruşa üçerli sekizlik değer düşüyorsa bileşik ölçü olarak kabul edilmektedir. (bakınız şekil:2b) Örneğin: 12/8 lik ölçü, üçerli olarak şeklinde kümelenen 12 zamanlı ve her bir vuruşa üçerli sekizlik değer düşen bileşik ölçüdür. Aşağıdaki çizelgede bileşik ölçülerin zaman-vuruş olarak sayı ilişkileri sergilenmektedir. Çizelge 7: Bileşik ölçülerde zaman-vuruş eşitliği göstergesi Ölçü Zaman Vuruş 6/ , 2 9/ , 2, 3 12/ , 2, 3, 4 15/ , 2, 3, 4, 5 18/ , 2, 3, 4, 5, 6 21/ , 2, 3, 4, 5, 6, 7 108

13 Çizelge 7 de görüldüğü gibi bileşik ölçülerde her üçerli birime bir vuruş düşmektedir. Türk halk müziğinde belirli bölgelerde yaygın görülen 6/8 lik ve 12/8 lik dışında 9/8 lik ölçüyle notaya alınmış birkaç türkü, 15/8 lik ve 21/8 lik ölçüyle notaya alınmış herhangi bir türkü ise belirlenememiştir Aksak Ölçüler: Aksak terimi Türkiye de kullanılmasının yanı sıra, 1951 yılında Constantin Brăiloiu nun Fransa da yayımlanan Le rythme Aksak başlıklı makalesi ile müzik literatürüne girmiştir. Sonrasında bu terime karşılık gelen birçok İngilizce terimin (irregular, odd, mixed, asymmetric) yanında uluslararası literatürde aksak terimi de kullanılmaya başlanmıştır (Şenol 2015:17). Bir ölçünün vuruşları ikişerli ve üçerli birimlerden oluşuyorsa aksak ölçü olarak kabul edilmektedir. Aksak ölçülerde her ölçünün belirli dizilimleri bulunmaktadır. Örneğin: 7/8 lik ölçü üç vuruşlu, yedi zamanlı, ya da biçiminde dizilimleri bulunan ölçüdür. Yedi sayısı üçe eşit bölünmediği için vuruş süreleri de birbirine eşit olmamaktadır. Eşit olmayan vuruşlar nedeniyle aksak olarak kabul edilmektedir. Çizelge 8: Aksak ölçülerde zaman vuruş ilişkisi Ölçü Zaman Vuruş 5/ / / / / / / / Çizelge 8 de görüldüğü gibi mevcut kullanımda iki vuruşlu dört, üç vuruşlu iki ve dört vuruşlu iki ölçü bulunmaktadır. Bunlar: 5/8, 7/8, 8/8, 9/8, 10/8, 7/16, 9/16, 10/16 lık olmak üzere toplam sekiz ölçüdür Karma Ölçüler: Bir ölçünün vuruşları dörtten fazla ve vuruşların sabit dizilim biçimleri yoksa bu tür ölçüler karma ölçü olarak kabul edilmektedir. İki ya da daha fazla ölçünün bir araya gelmesiyle oluşan bu ölçüler 11/8 lik ve üzeri ölçüler olarak gruplandırılmaktadır. Öreğin: 14/8 lik ölçüyle olarak notaya alınmış Fincan İçi Fil Olur (TRT repertuvar no:1126) türküsü incelendiğinde dizilim biçimine, 5 vuruşa ve 8/8+6/8 lik ölçülerin karmasından oluşan bir yapıya sahip olduğu görülmektedir. Şekil 10: Karma ölçü örneği Gelin Çıkarma Havası

14 Çizelge 9: Ölçü gruplarında yer alan ölçülerin dağılımı Ölçü Gurubu Sıra Basit Bileşik Aksak Karma 1 2/4 6/8 5/8 11/8 2 2/2 9/8 7/8 12/8 3 3/4 12/8 8/8 13/8 4 3/8 15/8 9/8 14/8 5 4/4 18/8 10/8 15/8 6 5/4 21/8 7/16 16/8 7 6/4-9/16 17/8 8 7/4-10/16 18/8 9 8/ /8 10 9/ /8 11 9/ / / / / /8 Çizelge 9 da basit, bileşik, aksak ve karma olarak belirlenmiş ölçüler görülmektedir. Türk halk müziği repertuvarında yer alan bu ölçülerin basit ölçüler grubunda 11, bileşik ölçüler grubunda 6, aksak ölçüler grubunda 8, karma ölçüler grubunda 15 ölçü yer almaktadır. Bu tabloda yer almayan, 4/8, 5/16, 12/4 vb. ölçüler, bu gruplamaya uymadıkları için alınmamıştır Ölçünün Dizilimleri: Bir ölçünün, vuruşlar arasında geçen süre birimlerinin yapılanma biçimine dizilim denir. Basit ölçülerde dizilimler ikişerli eşit, bileşik ölçülerde ise üçerli eşit şekilde sıralanmaktadır. Bu nedenle her iki ölçü grubunun da vuruşları birbirine eşittir. Aksak ve karma ölçülerde ise dizilimler, ikişerli ve üçerli olarak sıralanmaktadır. Dolayısıyla bu ölçülerde vuruşlar birbirine eşit değildir. Aşağıda şekil 11 da basit, bileşik, karma ve aksak ölçülerden birer dizilim örneği verilmiştir. 110 Şekil 11: Çeşitli ölçü dizilim örnekleri Şekil 11 de görüldüğü gibi basit ölçülerden 4/4 lük ölçü, dörtlük birime ikişerli dizilimde, bileşik ölçülerde 6/8 lik ölçü üçerli dizilimde, aksak ölçülerde 5/8, 7/8, 8/8 lik ölçüler ikişerli ve üçerli dizilimde ve karma ölçülerde 13/8 lik ölçü iki ölçü şeklinde yapılanmaktadır. Ayrıca, aksak ölçülerdeki farklı dizilim biçimleri, 7/8 lik ölçü örneği ile gösterilmektedir.

15 Aşağıdaki çizelgede basit, bileşik, aksak ve karma ölçülerdeki dizilim biçimleri verilmiştir. Çizelge 10: Basit, bileşik, aksak ve karma ölçülerin dizilim dağılımları Ölçü Grubu Dizilim Biçimleri 2/ / / / / / / / / / / / / / / (2+2+3) 3+4 (3+2+2) - - 8/ / / ( ) 5+4 ( ) / /16 5+5( ) 5+5 ( ) 11/ / / / / Basit Bileşik Aksak Karma 18/ Çizelge 10 da görüldüğü gibi 2/4, 3/4 ve 4/4 lük basit ölçülerde dizilim, dörtlük ya da her dörtlük birime iki sekizlik düşecek şekilde oluşmaktadır. 5/4, 6/4, 7/4, 8/4 ve 9/4 lük ölçüler ise genel olarak sadece dörtlük vuruş birimi dizilim oluşturmaktadır. Bileşik ölçülerde dizilimler, üçün katları olan 6, 9, 12, 15 ve 18 zamanlı ölçülerde, üçerli biçim olarak oluşmaktadır. Dizilim biçimleri aksak ölçülerde daha işlevsel bir yapı oluşturmaktadır. Çizelgede yer alan aksak ölçülerden 5/8, 7/8, 7/16, 9/16, 10/16 lık ölçülerin iki, 8/8 ve 10/8 lik ölçünün üç, 9/8 lik ölçünün ise üç dizilim biçimi bulunmaktadır. Karma ölçülerde ise ölçülerde sabit bir dizilim yapısı görülmemektedir. Bu ölçüler incelendiğinde çizelge 10 da görüldüğü gibi repertuvar içerisinde çok küçük bir oran teşkil etmektedirler. Dolayısıyla her türkünün dizilim yapısı kendine özgü ve birleştiği ölçüye göre değişiklik göstermektedir Ölçü Belirleme: Bir ezginin ölçüsünü duyarak belirlemek için, ölçünün en az üç unsurunu belirlemek gerekir. Bu amaca yönelik olarak: kaç vuruşlu olduğu,

16 kaç zamanlı olduğu, hangi grup ölçü olduğu, aksak ya da karma ölçü ise hangi dizilimde olduğu, yani hangi ölçü grubunda yer aldığı belirlenmelidir. 112 Şekil 12: Ölçülerde vuruş noktaları ve zaman periyotları Şekil 12 ye zaman vuruş ilişkisi açısından bakıldığında aynı zaman sayısında farklı vuruş, aynı vuruş sayısında farklı zaman sürelerinin yer aldığı görülmektedir. Şekil 12 de görüldüğü gibi Türk halk müziğinde kullanılan ölçülerde zaman birimleri, 4 lük, 8 lik, 16 lık olarak çeşitlenmektedir. Başka bir deyişle 4/4 lük gibi, 6/8 lik ya da 7/8 lik gibi, 10/16 lık gibi ölçüler belirlenen mevcut kullanımda bu şekilde yer almaktadır Halk Müziği Ölçülerin Metronom Aralığı: Yapılan incelemelerde Türk halk müziğinde kullanılan ölçülerin metronom aralığı yaklaşık olarak şu şekilde tespit edilmiştir. Çizelge 11: Türk halk müziğinde kullanılan ölçülerin yaklaşık metronom aralığı Ölçü Birim Metronom Ölçü Birim Metronom 2/4 5/ /4 7/ / /8 (ağır) / / / / / / / /8 10/ / Çizelge 11 de görüldüğü gibi, ölçü metronom vuruş birimleri basit ve aksak ölçülerde dörtlük, bileşik ölçülerde noktalı dörtlük olarak temel alınmıştır. Bunun nedeni, 8 lik ya da 16 lık süre

17 vuruş birimi temel alındığında; sekizlikli aksak ölçülerde iki, onaltılıklı aksak ölçülerde dört katı metronom sayısına ulaşılmaktadır. Örneğin 7/16 lık ölçünün üst aralığı olan 140 sayısı dörtle çarpıldığında çıkan 560 sayısı metronom aygıtlarında bulunmayan sayılardır. O nedenle bu birimler temel alınmıştır. Bu çizelgede yer alan sayılar, repertuvarda bulunan türkülerden ilgili ölçüyle notaya alınmış en yavaş ve en hızlı olabilecek örneklerinin metronom hızlarının belirlenmesiyle elde edilmiştir THM Repertuarında Bulunan Ölçülerin Sayısal Durumları TRT Türk halk müziği sözlü ve sözsüz repertuvarında bulunan türküler, notaya alındıkları ölçülere göre belirlenmiş ve sayısal olarak aşağıda verilen çizelgede frekans ve yüzde olarak gösterilmiştir. Ölçü belirleme büyük oranda TRT Türk halk müziği repertuvarda bulunan 4990 sözlü 680 sözsüz ezgiyi tasnifleyen, web sayfası üzerinden yapılmıştır. Çizelge 12: Repertuarda yer alan 4990 sözlü türkü, 680 sözsüz ezgilerin ölçü dağılımları Ölçü Sözlü Sözsüz f % f % 2/ /2 (sebare) /4+3/ / / Basit 6/ / / / / Toplam ,83 6/ / Bileşik 12/ / Toplam / Aksak 7/8 8/ / / / / / Toplam

18 11/ / / / Karma 15/ / / / / Toplam Toplam Diğer Genel Toplam Çizelge 12 de görüldüğü gibi TRT türkülerinin %46 sını basit, %8 ini bileşik, %40 ını aksak %1 den daha az kısmını ise karma ölçüler oluşturmaktadır. Sözsüz repertuarda ise %56 sını basit, %8 ini bileşik, %25 ini aksak %1 den daha az kısmını karma ölçüler, %23 ünü ise diğer ölçüler oluşturmaktadır. Bu çizelgede diğer kısmında yer alan ölçüler ise aynı ezgi içinde birden fazla ölçü rakamıyla yazılan (örneğin: 2/4 lük ve 6/8 lik gibi ölçünün kullanıldığı) ölçüleri ifade etmektedir. Bu verilere göre Türk halk müziğinde en çok 4/4 lük, 9/8 lik ve 2/4 lük ölçülerin kullanıldığı, 2/2, 5/4, 8/4, bileşik 9/8 lik, 7/16 lık, 10/16 lık ve karma ölçülerin ise en az kullanılan ölçüler olduğu anlaşılmaktadır. Çizelgedeki yer alan verilerle, Geleneksel Türk halk müziği ölçülerinin mevcut kullanım durumlarının tam olarak yansıtıldığı söylenemez. Çünkü derlenen türkü sayısı ve bu türkülerin repertuvara yansıması bölgelere göre eşit olmadığından, bazı ölçüler nispeten daha az ya da daha çok yer alabilmektedir. Repertuvarda sözlü ezgilerin, sözsüz ezgilere göre daha çok yer alması, sözsüz ezgilerin daha az bulunduğu anlamına gelmemektedir. Örneğin Doğu Karadeniz Bölgesi horonlarında sık kullanılan 7/16 lık ölçü ezgiler, repertuvarda çok az sayıda bulunmaktadır. Dolayısıyla bu tabloda 7/16 lık ölçünün gerçek durumunun yansıtılmadığı söylenebilir SONUÇ (RESULT) Bu çalışmada, Türk halk müziği repertuvarı içerisinde bulunan ölçülerin oldukça geniş bir yelpazede yer aldığı ve yaklaşık kırk civarında ölçünün kullanıldığı belirlenmiştir. Bu ölülerin Türkiye deki yaygınlık durumları ve temel öğelerine ilişkin yapısal durumları belirlenmeye çalışılmış, bu kapsamda Türk halk müziği ölçüleri; basit ölçüler, bileşik ölçüler, aksak ölçüler ve karma ölçüler olarak gruplandırılmıştır. Araştırmada yer alan ölçülerin kullanım durumları şu şekildedir: Basit ölçülerde en yaygın kullanım 4/4 lük ölçü, ikinci sırada 2/4 lük ölçü, bileşik ölçülerde 6/8 lik ve ikinci sırada 12/8 lik ölçü, aksak ölçülerde 9/8 lik ölçü ve ikinci sırada 10/8 lik ölçüler yer almaktadır. Repertuarda bulunan türkülerin, ölçü rakamına göre; ikilikli, dörtlüklü, sekizlikli ve onaltılıklı ölçüler olarak notaya alındıkları belirlenmiştir. Bu ölçüler vuruş-zaman ilişkisiyle değerlendirildiğinde; basit ölçüler; 2/4, 3/4, 4/4, 5/4, 6/4, 7/4, 8/4, 9/4 lük ölçülerdir. Bileşik ölçüler, vuruşları üçerli dizilimlerden oluşan: 6/8, 9/8, 12/8, 18/8, ölçülerdir. Aksak ölçüler, vuruşları hem ikişerli hem üçerli dizilimlerden oluşan 5/8, 7/8, 8/8, 9/8, 10/8, 7/16, 9/16, 10/16 lık ölçülerdir. Karma ölçüler ise, iki ayrı ölçünün bir araya gelmesiyle ve vuruşları hem ikişerli hem üçerli

19 dizilimlerden oluşan: 11/8, 12/8, 13/8, 14/8, 15/8, 16/8, 17/8, 19/8, 20/8, 21/8, 25/8, 27/8, 28/8, 30/8 lik ölçüler olarak belirlenmiştir. Bu ölçülerin büyük çoğunluğunun gerçek olduğu, ancak: 2/2, 6/4, 3/8, 8/8, 5/16, 16/8, 19/8 ve üstü ölçülerin yapay olduğu ile ilgili bir düşünce gelişmiştir. Vuruş-zaman ilişkisinin ve metronom hızının ölçü grubunu belirlemede önemli bir etken olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ölçünün kaç vuruşlu, kaç zamanlı, hangi tür ölçü grubunda yer aldığı, aksak ya da karma ise hangi dizilim biçiminde olduğu, ölçü belirleme ölçütleri olarak kabul edilmiştir. Dizilim biçimi çeşitliliği en çok aksak ölçülerde görülmektedir. Bu dizilim biçimleri; 5/8, 7/8, 7/16, 9/16, 10/16 lık ölçülerde iki, 8/8 ve 10/8 lik ölçülerde üç, 9/8 lik ölçülerde ise üç dizilim şeklinin bulunduğu belirlenmiştir. TRT Türk halk müziği repertuvarında bulunan türkülerin % 46 sını basit, % 8 ini bileşik, % 40 ını aksak % 1 den daha az kısmını karma ölçüler, % 8 ini ise diğer ölçüler oluşturmaktadır. Sözsüz repertuarda ise % 56 sını basit, % 8 ini bileşik, % 25 ini aksak % 1 den daha az kısmını karma ölçüler, % 23 ünü ise diğer ölçüler oluşturmaktadır. 6. ÖNERİLER (SUGGESTIONS) Geleneksel Türk müziklerinin en önemli iki unsuru olan makamsal ve ritimsel zenginlik müziğin her alanda öne çıkarılmalıdır. Bu alanlar, eğitim, çalma, söyleme, yazma, armoni, bestecilik, yayın, orkestrasyon, müzik teknolojileri gibi birçok alanı kapsamaktadır. Bu maksatla araştırmadan elde edilen sonuçlara dayalı olarak öğrenci, eğitimci, icracı ve bestecilere yönelik aşağıdaki öneriler verilmiştir: 1. Ölçü eğitiminde temel çıkış noktası vuruş ve zaman ilişkisi olmalıdır. Ölçü duyma ve ölçü belirlemede önce vuruşlar, sonra zaman, daha sonra ölçü grubu belirlenmelidir. 2. Müzik eğitimcileri ölçülerle ilgili çalışmalarda ölçünü grubu, vuruş, zaman ve dizilim biçimleri üzerinde durmalı ve bu yönde duyma ve yazma çalışmaları yapmalıdır Her türlü çalgı ve ses eğitiminde geleneksel yapıya uygun olacak şekilde Türk halk müziği ölçülerine yer verilmelidir. 4. Müzik öğrencileri Türk halk müziği ölçülerini duyan ve yazan olarak kendilerini yetiştirmelidirler. 5. Türk bestecileri eserlerinde zengin ritimsel yapıya sahip, özellikle aksak ve karma ölçülere daha çok yer vermelidirler. KAYNAKLAR Akbıyık, Savaş, (2017) Repertuar Türküleri Külliyatı, Repertuar no: Apel, Willi, (1997), Harvard Dictionary of Music, Belknap Press, Cambridge. Arel, Hüseyin S., (1968), Türk Musıkisi Nazariyatı Dersleri, Hüsnü Tabiat Matbaası, İstanbul. Büyükyıldız Z., (2009). Türk Halk Müziği-Ulusal Türk Müziği. İstanbul: Papatya Yayıncılık. Emnalar, Atınç, (1998), Türk Halk Müziği ve Nazariyatı, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir. Hatipoğlu, Vasfi; Sağlam, Atilla, (2013) Türk Musikisinde Usul Geleneğinin Değerlendirilmesi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Eğitimde Kuram ve Uygulama Dergisi, 9 (2) The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 46, Mayıs 2017, s

20 Karadeniz, Ekrem, (2013), Türk Musıkisinin Nazariye ve Esasları,Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara Karp, Theodore, (1997). Dictionary of Music. USA: Pres Northwstern University Evanston. Kárpáti,János, (1994), Bartók's Chamber Music, Pendragon Press, New York Özgür, Ülkü - Aydoğan, Salih 2015 Makamsal Türk Müziği Arkadaş Yayınları, Ankara. Özbek, Mehmet, (1998), Türk Halk Müziği Terimler Sözlüğü, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara. Özkan, İsmail Hakkı, (2006), Türk Musıkisi Nazariyatı ve Usulleri Kudüm Velveleleri, Ötüken Yayınları, İstanbul. Öztürk, Okan Murat, (2014) Ağır Zeybeklerin Ritmik Özelliklerinin Geleneksel Usul Teorisi Bağlamında İncelenmesi Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Müzik-Bilim Dergisi, Sayı 5 / Güz, İstanbul. Pandey, Ashish, (2005), Encyclopaedic Dictionary of Music, Volume 2) Isha Boks, New Delhi. Reinhard, U.; Reinhard, K.; (2007) Türkiye nin Müziği Cilt 1, Sun Yayınları, Ankara. Sarısözen, Muzaffer, (1962), Türk Halk Musikisi Usulleri, Resimli Posta Matbaası, Ankara. Şenol, Ajda 2016 Geleneksel Türk Halk Müziğinde Kullanılan Aksak Ölçülü Türkülerin Flüt Eğitiminde Karşılaşılan Zorluklarının İncelenmesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. 116 Terzi, Cihangir, (1992), Türk Halk Müziği Metrik Yapısının Tespit ve Tasnifinde Karşılaşılan Problemler ve Çözüm Yolları Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. TRT (Türkiye Radyo ve Televizyonu), Türk Halk Müziği Nota Arşivi, Repertuar no: , Halk Oyunları Repertuar no: Şenel, Süleyman, (1999), Cumhuriyet Döneminde Türk Halk Müziği Araştırmaları, Folklor/Edebiyat Dergisi, Ankara. Sözer, Vural, (1996), Müzik Ansiklopedik Sözlük, Remzi Kitapevi, İstanbul Uçan, Ali, (2005),Türk Müzik Kültürü, Evrensel Müzikevi Yayınları, Ankara. Yıldırım, A.; Şimşek, H, (2000). Sosyal Bilimlerde Nitelikli Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık Yılmaz, Öztuna, (1976) Türk Musıkisi Ansiklopedisi, MEB yayıları, İstanbul. Yılmaz, Zeki, (2001), Türk Musıkisi Dersleri, Çağlar Yayınları, İstanbul. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 46, Mayıs 2017, s