DİYARBAKIR YERALTI KAYNAKLARI

Transkript

1 T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ DİYARBAKIR YERALTI KAYNAKLARI DİYARBAKIR YERALTI KAYNAKLARI Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat Koordinatör

2 DİYARBAKIR'IN YERALTI KAYNAKLARI Prof. Dr. Yusuf Kenan HASPOLAT (Koordinatör) Katkılarından dolayı Müh. Murat TOMAR a teşekkür ederiz. 1

3 DİYARBAKIR'IN YERALTI KAYNAKLARI Editörler Prof. Dr. Kenan Haspolat Yrd. Doç. Dr. Orhan Kavak Yrd. Doç. Dr. Nizamettin Hamidi Öğr. Gör. Ahmet AKAYDIN Müh. İrem Haspolat İSBN: NİSAN 2013 Baskı UZMAN MATBAACILIK VE CİLTLEME Kadir TÜRKMEN Davutpaşa Cad. Güven Sanaii sitesi B / Blok No: 315 Topkapı - İSTANBUL Tel: (O212) Gsm: Grafik & Tasarım Eda Esra ÇELİK ve Seda ÇELİK Yayınların Bilimsel ve Hukuki sorumluluğu Yazarlara aittir. Kaynak gösterilerek kısa alıntı yapılabilir. Kısmen ya da tamamen çoğaltılamaz. 2

4 DİYARBAKIR YER ALTI ZENGİNLİK KAYNAKLARI: Bölüm editörü: Yrd. Doç. Dr. Orhan Kavak 1. Diyarbakır Lice İlçesinin Ve Çevresinin Yer Altı Zenginlik Kaynakları. Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK (Sayfa: 7-16) 2. Diyarbakır ve Çevresinin Petrol Potansiyeline Genel Bir Bakış. Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK (Sayfa: 17-25) 3. Diyarbakır Mermerleri ve Mermer Sektörü. Yrd. Doç. Dr. Özgür AKKOYUN (Sayfa: 26-33) 4. Diyarbakır Hazro Bölgesinin Kömür Potansiyelinin Özellikleri. Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK (Sayfa: 34-42) 5- Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin Maden Potansiyeli ve Sektörel Sorunlar Paneli Sonuç Raporu. Duygu SUCUKA. Güneydoğum Derneği Bşk. (Sayfa: 43-51) DİYARBAKIR VE SU Bölüm editörü: Yrd. Doç. Dr. Nizamettin Hamidi 1-Diyarbakır İli Hidrolojisi ve Su Kaynakları Potansiyeli. Doç. Dr. Z. Fuat TOPRAK (Sayfa: 53-63) 2- Diyarbakır Çermik Jeotermal Kaynağının Özellikleri. Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK (Sayfa: 64-78) 3- Çermik kaplıcası.. Aygül DORU (Sayfa: 79-84) 4- İçmesuyu Şebekelerindeki Fiziksel Kayıpları Önlemeye Yönelik Matematiksel Bir Modelin Geliştirilmesi Ve Diyarbakır Örneği. Mehmet SONGUR, Yrd. Doç. Dr. Nizamettin HAMİDİ, (Sayfa: 85-91) 5-Dicle nehri Diyarbakır kenti girişi ve çıkışında su kalitesinin değerlendirilmesi. Yrd. Doç. Dr. Nizamettin HAMİDİ, Doç. Dr. Tamer BAGATUR (Sayfa: ) 6 - Diyarbakır da suyun tarihi. Aygül DORU (Sayfa ) 3

5 DİYARBAKIR'DA ÇEVRE KİRLİLİĞİ: Bölüm editörleri: Müh. İrem HASPOLAT - Öğr. Gör. Ahmet AKAYDIN 1-Kırsal Bölgede Çöp Ve Kirlilik Sorunu: Müh. Murat HASPOLATLI (Sayfa: ) 2- Diyarbakır' da Asbest Oluşumları Ve Sorunları: Yrd. Doç. Dr. Orhan * KAVAK ; Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman DALGIÇ (Sayfa: ) 3-Diyarbakır'da çöp,maden ve petrol kirliliği. Müh. İrem HASPOLAT. Öğr. Gör. Ahmet AKAYDIN (Sayfa: ) AFETLER Bölüm editörü. Yrd. Doç. Dr. Nizamettin HAMİDİ DOĞAL AFETLER 1. Diyarbakır'daki Yapıların Deprem Dayanımı Yrd. Doç. Dr. İdris BEDİR HANOĞLU (Sayfa: ) 2- Yapı Stoku ve Çarpık Kentleşme Sorunları Yrd. Doç. Dr. Halim KARAŞİN (Sayfa: ) 3-Kırsal bölgede afetler. Müh. Murat HASPOLATLI (Sayfa: ) TARİHTE DOĞAL AFETLER Bölüm editörü: Müh. İrem HASPOLAT Diyarbakır'da Tarihte Sel Olayları Aygül Doru (Sayfa: ) Diyarbakır'da Tarihte Kıtlık Aygül Doru (Sayfa: ) Tarihte Diyarbakırda Şiddetli Kışlar Prof. Dr. Kenan Haspolat (Sayfa: ) Lice Depremi Nihat Işık (Sayfa: ) Diyarbakırda Tarihte Depremler Prof. Dr. Kenan Haspolat (Sayfa: ) 4

6 KIRSAL ENERJİ Bölüm editörü: Müh. İrem HASPOLAT 1-Kırsal Alanda Alternatif Enerjiler: Ahmet TOMBAK, Yusuf, Selim OCAK, Prof. Dr. Tahsin KILIÇOĞLU (Sayfa: ) 2- Kırsalda Güneş Enerjisinden Faydalanma Ve Elektrik Üretimi İçin Kullanımlarının Çeşitlendirilmesi Ve Kombinasyonu Prof. Dr. Mahmut AYDINOL (Sayfa: ) 3. Kırsal Bölgede Güneş Ve Jeotermal Enerjisinden Yararlanma / Müh. İrem HASPOLAT. Öğr. Gör. Ahmet AKAYDIN (Sayfa: ) 4. Kırsal Bölgede Rüzgâr Enerji Kullanımı / Müh. İrem HASPOLAT. Öğr. Gör. Ahmet AKAYDIN (Sayfa: ) 5. Hayvansal Ve Bitkisel Atıklardan Enerji / Murat Tomar Ziraat Mühendisi, İrem HASPOLAT (Sayfa: ) 6. Çöpün Ve Lağımın Ekonomiye Kazandırılması Müh. İrem HASPOLAT. Öğr. Gör. Ahmet AKAYDIN (Sayfa: ) 5

7 BÖLÜM 1 DİYARBAKIR YER ALTI ZENGİNLİK KAYNAKLARI Bölüm editörü: Yrd. Doç. Dr. Orhan Kavak 1. Diyarbakır Lice İlçesinin Ve Çevresinin Yer Altı Zenginlik Kaynakları. Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK 2. Diyarbakır Ve Çevresinin Petrol Potansiyeline Genel Bir Bakış. Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK 3. Diyarbakır Mermerleri ve Mermer Sektörü. Yrd. Doç. Dr. Özgür AKKOYUN 4. Diyarbakır Hazro Bölgesinin Kömür Potansiyelinin Özellikleri. Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK 5- Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin Maden Potansiyeli ve Sektörel Sorunlar Paneli Sonuç Raporu. Duygu SUCUKA. Güneydoğum Derneği Bşk. 6

8 DİYARBAKIR HAZRO BÖLGESİNİN KÖMÜR POTANSİYELİNİN ÖZELLİKLERİ Orhan KAVAK* Özet Güneydoğu Anadolu Bölgesi jeolojik yapısı sonucu, gerek yeterince su, gerekse petrol, bakır, krom, demir, fosfat gibi yer altı kaynaklarına sahip olup, ülkemizin her bölgesinde var olan kömür yatakları açısından pek de iç açıcı değerler sunmamaktadır. Ülkemizin kömür formasyonları daha ziyade Batı, Orta Anadolu ve Trakya'da yaygınca bulunmaktadır(şekil 1). Diyarbakır'daki kömür oluşukları ise Hazro ilçesinde Hazro antiklinali içinde yüzeyleşmektedir. Üst Permiyen yaşlı Gomaniibrik formasyonu burada en önemli formasyondur. Şeyl, kumtaşı Ardalaşmasından meydana gelen ve gölsel nitelikte olduğu belirtilen formasyon iki önemli kömür seviyesi içermektedir. Yapılan detaylı etüt ve sondajlar sonucunda buradaki kömür, 0,2 1,9 metre kalınlığında, % 1,2 nem, % 30 kül içeriğine, 5100 Kcal/kg ortalama kalorifik değere ve 2,3 milyon ton toplam rezerve sahiptir. Şekil-1. Ülkemiz Kömürlerinin Büyük Rezerve Sahip Yatakları ve Ana Tektonik Hatları. *Dicle Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Maden Mühendisliği Bölümü Genel Jeoloji...Anabilim Dalı Diyarbakır; kavakorhan@gmail.com 34

9 Giriş Önemli enerji kaynaklarından biri olan kömür, insanoğlunun hayatında önemli bir yere sahiptir. Teknolojinin gelişimine paralel olarak, insanlar bu enerji kaynağından daha iyi bir şekilde yararlanma ihtiyacı duymuştur. Bu kaynak çeşitli şekillerde kullanılmaktadır. İlk olarak M.Ö. Çinliler tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Kömür işletmeciliğine ait dökümanlar 12. yüzyıla aittir. Kömürün yoğun olarak kullanımı ise 18. yüzyılın ikinci yarısına rastlar. Özellikle gelişen sanayi ve endüstri kömür kullanımını arttırmış kömürü önemli bir mineral haline getirmiştir. Kömür demirçelik sanayinin hammaddesi olarak kullanılmış ve buharlı motorlarda yakıt olarak kullanılmıştır. Bugün çıkarılan kömürün büyük bölümü ise elektrik üretimi ve çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. Türkiyede ve Dünyada Kömürün kullanım alanları incelendiğinde, endüstride ve ev ihtiyaçlarında, kok üretilecek pik demir üretiminde, gaz üretiminde, termik santrallerde elektrik üretiminde kullanıldığı görülmektedir. Kömür, katmanlı tortul çökellerin arasında bulunan katı, koyu renkli ve karbon bakımında zengin kayaç kömür tortugillerden gelmiştir (Şekil 2). Şekil 2. Kömürün Genel Görüntüsü Dünya nın çoğu bölgesinde bulunan kömüre, Yer'in yüzeye yakın bölümlerinde ya da çeşitli derinliklerde rastlanır. Kömür çok miktarda organik kökenli maddenin kısmi ayrışması ve kimyasal dönüşüme uğraması sonucunda oluşan birçok madde içerir. Bu oluşum sürecine kömürleşme denir. Kömür bataklıklarda uygun nem ve sıcaklığın oluşması ortamın asit miktarının artması gerekli organik maddelerin ortamda bulunmasıyla bozunmuş çürüyen bitkilerin su altına inmesi bataklığın zamanla üstünün örtülmesi gibi olaylar sonucu oluşur. *Deltalar (en kalın kömür damarlarının oluştuğu ortamlardır) *Göller (Göl kıyıları, kalın kömür damarlarının meydana geldiği uygun bataklık ortamlardır) *Lagünler (Deniz etkisinin olduğu ince kömür damarcıklarını meydana getirirler) *Akarsu taşma ovaları (İnce kömür damarcıklarını oluştururlar) Jeolojik tarihte iki büyük kömür oluşum çağı vardır. Bunlardan daha eski olanı Karbonifer ( milyon yıl önce) ve Permiyen ( ) dönemlerini kapsar. Kuzey Amerika'nın doğusu ile Avrupadaki taşkömürü yataklarının 35

10 çoğu Karbonifer döneminde; Sibirya, Asya'nın doğusu ve Avustralya'daki kömür yatakları Permiyen döneminde oluşmuştur. İkinci büyük kömürleşme çağı ise Kretase (tebeşir) Döneminde başladı ve Tersiyer dönemi sırasında sona erdi. Dünyadaki linyitlerin ve yağsız kömürlerin çoğu bu dönemde oluşmuştur. Kömürlerin türediği bitkilerden geriye çok az iz kalmıştır. Kömür katmanlarının altında ve üstünde yer alan kayaçlarda eğreltiotları, kibrit otları, atkuyrukları ve birçok bitki fosiline rastlanabilir. Kömürler yoğunluk, gözeneklilik, sertlilik ve parlaklık bakımından farklılık gösterebilir. Genellikle kömür türleri bazı inorganik maddeler, genelliklede killer, sülfürler ve klorürler içerir. Bunlarda az miktarda civa, titan ve manganez gibi bazı elementlere de rastlanır. Milyonlarca yıl önce bataklıkların dibinde kalan bitkiler, üzerindeki katmanların etkisiyle ısınıp sıkışarak kömürleşmiştir. Kömürler çeşitli şekillerde sınıflandırılabilir. Üç tip kömür vardır: antrasit, taş kömürü ve linyit. Antrasit en değerli kömür türüdür. %95 i karbondan oluşur. En sert kömür türü olup yandığında diğerlerinden daha fazla ısı verir. Taş kömürünün %70'i, Linyitin %50'sinden daha az bir kısmı Kömürler organik olgunluklarına göre linyit, alt bitümlü kömür, bitümlü kömür ve antrasit tiplerine ayrılırlar. Linyit ve kısmen alt bitümlü kömürler genellikle yumuşak, kolayca ufalanabilen ve mat görünüştedirler. Bu tip kömürlerin ana özelliği göreceli olarak çok yüksek nem içerirler ve karbon içerikleri düşüktür. Antrasit ve bitümlü kömürler ise genellikle daha sert, dayanıklı, siyah renkli ve camsı parlak görünüştedirler. Göreceli olarak nem içerikleri daha düşük olup, karbon oranları daha yüksektir. Jeolojik olarak kömürlerin yaşları 400 milyon yıl ile 15 milyon yıl arasında değişir. Genellikle yaşlı kömürler daha kalitelidir. Kömürler mikroskobik homojen bileşenlerine göre çeşitli kayaç tiplerine de ayrılır. Bu sınıflandırma kömürün türediği malzemeyi ve kömürleşme süreçlerini ele aldığından, aslında genetik bir sınıflandırmadır. Bu sistemde kömür dört temel tipe ayrılır: vitren, klaren, düren ve füzen. Bir başka sınıflandırma sistemi de kömürün ticari değerine yer verir madde içeriğine ve içerdiği katışıklar dikkate alınır. Kömür; çok eskilerden beri enerji üretiminde, sentetik boyaların çözücülerin, ilaçların hazırlanmasında ara madde olarak ve çeşitli hoş kokulu maddelerin elde edilmesinde kullanılmaktaydı. Ayrıca kömürün yakılmasıyla elde edilen gazlardan yakıt olarak yararlanılır. Türkiye de ilk taşkömürü madenciliği Uzun Mehmet'in 1829 yılında Ereğli'de kömürü bulmasıyla başlamıştır. İlk fiilî üretim ise 1848 yılında Hazine-i Hassa tarafından havzanın Galata sarraflarına kiralanmasıyla gerçekleşmiş ve bu idare altında çok ilkel bir çalışma ile bin ton civarında kömür üretilmiştir. Kırım Harbi'nin başlaması ile idare İngilizlere geçmiş, 1864 yılında ise devrin Kaptan-ı Deryası'na devredilmiş ve bir maden nazırlığı kurulmuştur. Bu devrede havzada büyük gelişmeler olmuş, tren ve dekovil hatları döşenmiş havzanın sınırları tespit 36

11 edilmiş, kok, briket, ateş tuğlası ve çimento fabrikaları gibi tüketici tesisler kurulmuş ve üretim muntazam artışlarla 1907 yılında ton'a erişmiştir. 1. Dünya Savaşı sırasında faaliyet tekrar gerilemiş savaşın sonunda ise havza Fransızlar tarafından işgal edilmiştir. Bu idare altında istihsal 1920 yılında ton'a erişmiştir. Türkiyede antrasit içeren kömür yatağına rastlanmamıştır. En çok rastlanan kömür çeşidi ise linyittir. Türkiye linyit bakımından oldukça zengin bir ülkedir ve toplam 8,4 milyon ton linyit rezervine sahiptir. Fakat bu rezervin %68'inin ısıl değeri az olduğundan, üretilen linyitler genellikle termik santrallerde kullanılır. Çeşitli derinliklerdeki taşkömürü yatakları ile Ereğli Zonguldak havzası Türkiye nin en önemli taşkömürü havzasıdır. Taşkömürü rezervi ise toplam 1.35 milyar ton dur ( Şekil 3). Bu çalışma çeşitli kaynaklardan derlenmiş bir çalışmadır. Bu konu da kamu bilinci geliştirilmesi için bilgilendirme amacını kapsamaktadır. Şekil 3. Önemli Kömürlü Basenler, Tektonik Ve Volkanik Alanlar Diyarbakır Hazro yöresi kömürleri Diyarbakır-Hazro-Dadaş oluşumları Hazro antiklinali içinde yüzeylenmektedir. Antiklinal geniş bir Tersiyer havzası ortasında yüzeylenen Paleozoyik yaşlı birimlerden oluşmaktadır(şekil 4). Devoniyen'den başlayan ve Permiyen' e kadar çıkan birkaç kaya birimi ile temsil edilen yaşlı formasyonlar Hazro Antiklinali' nin çekirdeğini oluşturmaktadırlar. DİYARBAKIR-HAZRO TAŞKÖMÜRÜ SAHASI HARİTASIAlt Siluriyen-Alt Devoniyen yaşlı ve koyu gri yer yer kahverenkli ve dolomitik kireçtaşı ara bantlı şeyl-kçt-kumtaşı ardalanmasından oluşan Dadaş Formasyonu, bu sahada temel konumundadır. Bunun üzerine Alt Devoniyen yaşlı beyaz renkli, yer yer 37

12 asfalt dolgulu kumtaşı mercekleri içeren gri, yeşilimsi gri renkli şeyl ve marnlarla temsil edilen Hazro Formasyonu yer almaktadır. DİYARBAKIR - HAZRO TAŞKÖMÜRÜ SAHASI Şekil 4. Diyarbakır- Hazro, Dadaş Taş Kömürü Yatağı Bulduru Haritası. Hazro Formasyonunun üst kısımlarında alan genellikle kömürlü şeyl, siltaşı, kumtaşı oluşan, Üst Permiyen yaşlı Kaş Formasyonun da kömür oluşumları yer alır. Üst Permiyen yaşlı Gomaniibrik Formasyonu burada birkaç kömür seviyesi içeren en önemli formasyondur. Altta açık gri, gri renkli az petrol emareleri içeren kumtaşı ile başlayan, orta kesimde gri renkli, kömür seviyeleri içeren şeyl bulunan ve üste doğru kırmızımtrak sarı renkli silttaşı, kumtaşı ile devam eden formasyon kömür içermesi nedeniyle en önemli birim konumdadır. Kömür seviyeleri Alt ve üst gölsel horizon halinde, iki seviyeden oluşmaktadır. Gomaniibrik Formasyonu Hazro'nun kuzey dogusundaki Gomaniibrik (Çokek su) köyü yöresinde en geniş yayılımı sunarak batıya doğru Dadaş köyüne kadar uzanmaktadır. Kömür seviyelerini içeren formasyon sığ deniz-fluviyal-gelgit etkili delta düzlüğü ve gölsel kıyı bataklığı ortamında çökelmiştir. Hazro kömürün genel özellikleri aşağıda verilmiştir. Orijinal kömürde % Su : 8-10 Kül : Uçucu Madde : Toplam Kükürt : Üst-Allt ID : Kcal/kg 38

13 Petrografik analiz sonuçları : % 70 Huminit, % 5 Liptinit, % 9 İnertit, % 7 Pirit, % 9 kil ve silikat minerallerinden oluşmaktadır. Yapılan detaylı etüt ve sondajlar sonucunda, 0,2-1,9 metre kalınlığında, 0,1 milyon ton Görünür, 0,4 milyon ton muhtemel, 1,8 milyon ton mümkün olmak üzere toplam 2,3 milyon ton kömür rezervi tespit edilmiştir. Bölgede ilkel usullerle yapılan işletmelerden elde edilen kömür evlerde ısınma amacıyla kullanılmaktadır. Bölgede çıkarılan tüm kömürler değişik kullanım imkanları olmasına rağmen sadece evlerde ısınmada kullanılmaktadırlar. Bölgede yüzeyleyen Jeolojik birimler oluşum ortamları nedeniyle daha geniş bir kömür oluşumuna imkan tanımamaktadır (Şekil 4;6). Şekil 5 ve 6. Hazro Antiklinalinin Jeoloji Haritası ve Kesitleri (Lebküchner, 1976'dan eliştirilmiştir,) 39

14 şeyl ve marnlarla temsil edilen Hazro Formasyonu yer almaktadır. Hazro Formasyonunun üst kısımlarında kömür oluşumları yer alır. Kömürlü seviyeler daha ziyade lakustrin-lagüner ortam ürünleri olup, Üst Permiyen yaşlı Gomaniibrik Formasyonu içinde birkaç seviye şeklinde yer alırlar (Şekil 7, 8).. Şekil-7. Diyarbakır- Hazro, Dadaş Taş Kömürü Yatağı 40 Şekil-8. Diyarbakır- Hazro, Gomaniibrik Taş Kömürü Yatağı

15 Altta açık gri, gri renkli az petrol emareleri içeren kumtaşı ile başlayan, orta kesimde gri renkli, kömür seviyeleri içeren şeyl bulunan ve üste doğru kırmızımtrak sarı renkli silttaşı, kumtaşı ile devam eden formasyon, kömür içermesi nedeniyle en önemli birim konumdadır. Dadaş Köyünden Gomaniibrik köyüne kadar uzanan bir hat içinde kömürler mostra vermekte, üst damar Dadaş bölgesinde ama alt damar Gomaniibrik bölgesinde işletilebilecek potansiyellere sahiptir. Üç kömür damarından oluşmuş kömürlerin orta damarı işletilmek için uygun kalınlık ve özellikte değildir. Kömür içeren Karbonifer yaşlı formasyonun kalınlığı yaklaşık 80 metre olup, üst kömürün kalınlığı 0,80-1,20 metre, alt kömürün kalınlığı ise 0,20-1,90 metre arasında bir kalınlık göstermektedir. Gomaniibrik bölgesinde işletilmiş olan seviye alt kömür seviyesidir. Bölgede bu kömürün işletilmesi bir özel sektör tarafından uzun zaman yapılmış, ama şu anda yapılmamaktadır. Bu kömürün kimyasal özellikleri Tablo 1'de sergilenmiştir. Kalorifik değeri yüksek olan bu kömürlerin (5000 Kcal/kg), kül değeri % 25'ler civarındadır ve nemi çok düşüktür (% 2 civarı). Bu kömürlerin tek düşündüren yanı, kükürt bileşenlerinin nispeten yüksek oluşudur. Tablo 1. Diyarbakır Hazro Kömürlerinin Bazı Kimyasal Özellikleri (Lebküchner, 1961). Analizler Değişim Aralıkları Kalorifik Değer (AID) (Kcal/kg) % Nem1, 17-2,34 % Kükürt 5,66 10 % Kül Karbonifer yaşlı Hazro kömürümüzün görünür rezervi ton, muhtemel rezervi ton 1,8 milyon ton mümkün olmak üzere toplam 2,3 milyon ton kömür rezervi tespit edilmiştir. Bölgede ilkel usullerle yapılan işletmelerden elde edilen kömür evlerde ısınma amacıyla kullanılmaktadır. ( Gümüşsu,1988 ). Sonuçlar Diyarbakır-Hazro-taşkömürleridir. 2,3 milyon ton taşkömürü ve kcal/kg alt ısıl değerli 80 milyon ton civarı bir asfaltit rezervine sahiptir. Bölgede çıkarılan tüm kömürler değişik kullanım imkanları olmasına rağmen sadece evlerde ısınmada kullanılmaktadırlar. Bölgede yüzeyleyen Jeolojik birimler oluşum ortamları nedeniyle daha geniş bir kömür oluşumuna imkan tanımamaktadır. yeni araştırmalarla rezervlerinin artışı söz konusu olabilecektir. 41

16 Kaynaklar 1. Gümüşsu, M., Diyarbakır Hazro Maden Kömürünün Jeolojisi ve Madenciliği, MTA Genel Müdürlüğü, Rapor No : 2745, 22 s. 2. O. Kavak, GAP Bölgesinin Kömür Potansiyeline Genel Bir Bakış Doğu ve Güneydoğu Anadolu Maden Kaynaklarının Değerlendirilmesi Sempozyumu, Diyarbakır, Türkiye, Bildiriler Kitabı, 81 86, Nisan. 3. Lebküchner, F. R., Kömür bakımından ümitli olan Hazro / Diyarbakır Antiklinali Sahasında Yapılan Detay Jeolojik Etütler ve Madencilik Çalışmaları Hakkında Rapor, MTA Genel Müdürlüğü, Derleme Rapor No. (H.Ö.) : 2944, 48 s. 4. Lebküchner, R.F. 1969, Occurrences of the asphaltic substances in Southeastern Turkey and their genesis. Bulletin of the Mineral research and Exploration Institute of Turkey 72, Lebküchner, F. R., Güneydoğu Anadoludaki Hazro Antiklinalinin Paleozoyik Çekirdeği Hakkında Ek Bilgiler, MTA Dergisi, Sayı 86, s