YÖNLENDİRİLMİŞ ÇALIŞMALAR

Transkript

1 Başlıca Araştırma Modelleri Ünite 5 Medya ve İletişim Önlisans Programı YÖNLENDİRİLMİŞ ÇALIŞMALAR Öğr.Gör.Esma GÖKMEN 1

2 Ünite 5 BAŞLICA ARAŞTIRMA MODELLERİ Öğr.Gör.Esma GÖKMEN İçindekiler 5.1. TEMEL KAVRAMLAR Model Araştırma Modeli Değişken Geçerlik Bilimsel Araştırma Modelleri KAYNAKÇA... 8

3 Başlıca Araştırma Modelleri Ünite TEMEL KAVRAMLAR Model Bilimsel bir çalışmada model kavramı, yaklaşım, desen, tasarım gibi adlarla da anılmaktadır. Model kavramına farklı anlamlar yüklenmektedir. Model, bir olgunun veya olgular arası bir ilişkinin kuramsal düzeydeki görünümüdür. Model, bir sistemin temsilcisidir. Modeller, temsil ettikleri sisteme oranla, daha yalın olurlar. Model, ideal bir ortamın temsilcisi olup, yalnızca önemli görülen değişkenleri içine alacak şekilde, gerçek durumun özetlenmiş halidir. Model bir klavuzdur, yol göstericidir, rehberdir. Örneğin, bir ilköğretim öğrencisinin, 23 Nisan izlenimlerini anlatırken, gereksiz ayrıntılara girmeden, onu amaca uygun olarak özetlemesi, bir kooperatifçinin, yapacağı site için, basit bir maket yapması, bir matematikçinin çözeceği bir problem için formüller geliştirmesi birer model geliştirme çabalarıdır. Genel olarak, üç tür model vardır. Bunlar : Simgesel Uyuşum Benzeşim modelleridir. Simgesel modellerde, özellikler simgelerle (sembol) gösterilir. Çoğu araştırma modelleri simgeseldir. Uyuşum modeli, temsil ettiği sistemle, fizik ve nitel yönlerden tam bir uyum halinde bulunan, fakat gerçek sistemin küçültülmüş ya da büyütülmüşü olabilen örneğidir. Bir köprü modeli, ev modeli gibi. Benzeşim modeli, bir özelliğin daha kolay anlaşılabilen bir başka özelikle temsil edildiği modellerdir. Elektrik akışının su akışına benzetilmesinde olduğu gibi Araştırma Modeli Bir bilimsel araştırma kavramı olarak model, değişik tanımlarla ifade edilmiştir. Model, formal bir sistemle, bu sistemin dışında olan doğal durum arasındaki ilişkiyi açıklamayı amaç edinen bir desendir. Araştırma modeli, araştırılacak problemin bütünüyle anlaşılması ve çözülmesi için oluşturulan kavramsal bir sistemdir. Ayrıca model, araştırmanın alt problemlerine yanıt aramak veya denenceleri test etmek için yapılan araştırma planıdır. Araştırmacının, yapacağı çalışmada, verileri veya bilgileri nasıl toplayacağına karar vermesi gerekir. Vereceği bu karar aslında, çalış modelini belirlemektir. Araştırma modeli, araştırma amacına uygun ve ekonomik olarak verilerin toplanması ve çözümlenebilmesi için gerekli koşulların düzenlenmesidir. 3

4 Yönlendirilmiş Çalışmalar Değişken Bazı araştırmalarda olay, olgu veya durumlar arası ilişkiler ve bu ilişkilerin değişik boyutları incelenmek istenebilir. Bu tür çalışmaların dayandığı temel faktör, değişkenlerdir. Durumdan duruma değişebilen veya en az iki değer alabilen her şey değişkendir. Bir araştırmanın olgularından oluşan, gözlemden gözleme değişik değerler alabilen objelere, özelliklere veya durumlara değişken denir. Ayrıca, değişken değişen özelliği, durumu veya nesneyi ifade etmek için kullanılır. Eğitim araştırmalarında değişken daha çok, eğitim veya okulla ilgili değişebilen kavramlar için kullanılır. Örneğin; cinsiyet, sosyoekonomik durum, öğretim kademesi, zekâ düzeyi, okul türleri gibi. Değişkenler aldıkları değerlere ve kontrol edilebilme durumlarına göre farklı şekillerde sınıflandırılmışlardır. Aldıkları değerlere göre değişkenler, nicel ve nitel olmak üzere ikiye ayrılırlar. Nicel değişkenler, değişken olan bir objenin, özelliğin veya durumun sayısal bir değer alabilmesi ya da sayısal olarak ifade edilebilmesidir. Sayısal olarak ifade edilebilen bu tür değişkenlere, süreksiz değişkenler de denilmektedir. Örneğin; cinsiyet değişkeni kız (kadın) ve erkek olmak üzereiki değer alır. Başkaca bir değişme durumu söz konusu değildir ve başka bir değer almadığı için bu değişme süreksizdir. Nitel değişkenler ise, nicel değişkenlerin aksine özellik veya durumdaki değişmenin sayısal bir değerle ifade edilemediği değişkenlerdir. Bu değişkenler, gözlemden gözleme sonsuza kadar değişik gösterebilirler ki bunlara sürekli değişkenler de denilmektedir. Gerçekte nitel olan değişkenler, sayıya dönüştürülebilecek şekilde çeşitli derece ve düzeylerine değişik numaralar verilerek nicel olarak ifade edilebilmektedir. Örneğin, zeka, ilgi, tutumlar, davranışlar, yargılar, ağırlık, uzunluk, sıcaklık gibi. Değişken türleri; Değişkenler aldıkları değerlere ve kontrol şekillerine göre iki şekilde sınıflandırılabilirler.aldıkları değerlere göre iki tür değişken vardır. Bunlar: Süreksiz (geçişsiz) değişkenler Sürekli (geçişli) değişkenler dir Bir değişken, alt ve üst sınırları içinde belli değerlerden, belli seçeneklerden başkasını alamıyor ise, yalnızca tam sayılarla ifade edilebiliyorsa bu değişkene süreksiz değişken denir. Örneğin, cinsiyet değişkeni için yalnızca, erkek ve kız (ya da kadın) olmak üzere, iki değer verilebilir. Normal olarak bunlar arasında üçüncü bir değer verilemez. Bu tür değişkenlere nitel değişkenler de denir. 4

5 Başlıca Araştırma Modelleri Ünite 5 Alt ve üst sınırları arasında herhangi bir değer alabilme olasılığına sahip değişkenler, bir başka deyişle kesirli olarak ifade edilebilen değişkenler, sürekli değişkenlerdir. Örneğin, ağırlık değişkenine kuramsal olarak sıfırdan başlayıp sonsuza kadar değişebilen çeşitli değerler verilebilir. Bu tür değişkenlere nicel değişkenler de denir. Kontrol şekillerine göre de değişkenler üç gruba ayrılabilirler. Bunlar: Bağımlı (açıklanan) değişken Bağımsız (açıklayan ve ara) ile Kontrol değişkenleridir. Bağımlı değişken; bir tür sonuç olup, araştırmacıyı rahatsız eden ve açıklanması istenen durumdur. Bağımlı değişken, araştırmacı tarafından seçilir ve bunun hakkında toplanacak bilginin problem çözümüne ışık tutması beklenir. Örneğin, bir araştırmada öğrenci başarısını etkileyen faktörler üzerinde durulmak isteniyor ise, burada, çeşitli faktörlerden etkilenmesi beklenen öğrenci başarısı bağımlı değişken olarak alınabilir. Bu şekli ile bağımlı değişken bağımsız değişkenlerin etkilemesi beklenen değişken olarak da tanımlanabilir. Bağımlı değişken, genellikle Y harfi ile ifade edilir. Bağımsız değişken; bağımlı değişken üzerindeki etkisinin öğrenilmek istendiği uyarıcı değişkendir. Bağımsız değişkenler bağımlı değişkeni istendik yönde etkilemek amacı ile ele alınırlar. Bunun için, önce bağımlı değişkeni etkileyen bağımsız değişkenlerin neler olabileceği belirlenmeye çalışılır. Örneğin, öğrenci başarısı bağımlı değişken ise, araştırmacı, öğrenci başarısını yükseltmek için, önce, bunu etkileyen faktörlerin (değişkenlerin) neler olabileceğini bilmek isteyecektir. Bunun için de bazı kestirimlerde bulunarak olası bağımsız değişkenleri belirleyecek ve bunları deneyecektir; onun, gerçekten, bağımlı değişkeni etkileyip etkilemediğini ve etkiliyor ise bunun önemli derecede bir etki olup olmadığını kontrol etmeye çalışacaktır. Örneğin araştırmacı öğrenci başarısının zeka ve çalışma alışkanlıklarından önemli derecede etkilenebileceğini düşünmüş olsun. Bu durumda, yapılabilecek şeylerden biri, değişik zeka düzeyleri ve değişik çalışma alışkanlıkları olan öğrencilerin başarılarını karşılaştırmaktır. Kontrol değişkenleri; ele alınan bağımsız değişkenlerin dışında, fakat bağımsız değişkenler gibi, bağımlı değişkeni şu veya bu şekilde etkileme olasılığı kuvvetli olan şaşırtıcı değişkenlerdir. Araştırmada üç tür kontrol değişkeni olabilir. 5

6 Yönlendirilmiş Çalışmalar Bunlar: 1. Evren e ait kontrol değişkenleri zeka, yaş, cinsiyet ve deneyim gibi araştırmaya katılan bireylerin kendilerinde var olan niteliklere ilişkin ayrılıklardır. 2. Araştırma süreç ine ait kontrol değişkenleri ölçme, zaman gibi araştırma anındaki işlem ayrılıkları ile 3. Araştırmanın yapıldığı yerdeki dış kaynaklara ait kontrol değişkenleri gürültü, ışık gibi, tamamen araştırma ortamından gelen ayrılıklardır. Araştırmacı, bağımsız değişkenin bağımlı değişkeni nasıl etkilediğini bulabilmek için, kontrol değişkenlerini sabit tutmak (grupları eşitlemek) zorundadır. Aksi halde, bağımlı değişken üzerindeki değişikliklerin, gerçekten, bağımsız değişkenden mi yoksa öteki değişkenlerden mi olduğu bilinemez. Örneğin; Ailelerin sosyo-ekonomik durumlarının çocuklarının okul başarısına etkisi konulu bir araştırmada, ailelerin sosyo ekonomik durumu bağımsız değişkendir. ancak öğrenci başarısına etki edebilecek okul içi ve okul dışı bir çok etken vardır. Bunların hepsi kontrol değişkenleridir. Araştırmacının yapması gereken şey, bu kontrol değişkenlerinin etkilerini ortadan kaldırmak veya bu değişkenleri sabit tutmaktır. Aksi taktirde, başarıya etkinin ailenin sosyo-ekonomik durumundan mı yoksa başka değişkenlerden mi kaynaklandığını kestirmek güçtür Geçerlik Bir araştırma sonucunda belirli yargılara varılacaksa, yapılan araştırmanın uygulanması ve elde edilen bulguların geçerli olması gerekir. Araştırmada geçerlik, yapılacak çalışmalar sonucunda araştırmanın bulgularının geçerli olmasıdır. Yani araştırmada kullanılan veri toplama araçlarının o araştırmanın problemini çözmeye yönelik geçerli bilgiler toplanmasına hizmet etme derecesi, o araçların geçerlik derecesine bağlıdır. özellikle sosyal bilimlerde yapılan uygulamalı çalışmalarda, deney ortamı doğal çevre olduğu için, araştırmanın geçerliliğini sağlamak oldukça zordur. Yapılacak çalışmanın geçerliliğini etkileyen, araştırmanın kendinden kaynaklanan veya araştırma dışında olan faktörler vardır. Bunları, iç geçerlik dış geçerlik olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. İç geçerlik, varılan bir nedensel ilişkide, sonucun bilinen nedenlerle gerçekten açıklanabilirliğidir. Yapılan bir araştırmada varılan sonucun veya sonuçların gerçekten değişkenlerin test edilerek bulunup bulunmadığı iç geçerliktir. Yani yapılan araştırma sonuçları doğruluk yönünden ne kadar inandırıcı ise iç geçerliği o kadar yüksektir. İç geçerlik aslında, araştırmacının araştırma boyunca, değişkenleri ne kadar kontrol altında tuttuğu ile ilgilidir. İç geçerliği etkileyen faktörler, zaman, olgunlaşma, deney öncesi ölçme, ayrı ölçme araç ve süreçleri, merkeze yönelme, yanlı gruplama ve deney kaybıdır. 6

7 Başlıca Araştırma Modelleri Ünite 5 Dış geçerlik, dökümanlarda sahtelik ve bulgularda genellenebilirlikle ilgilidir. Örnekle üzerinde yapılan çalışmalarla elde edilen sonuçların evrene ve gerçek yaşama genellenebilirliği, o araştırmanın dış geçerliğidir. Bir okulda veya bir öğretim kademesinde yapılan araştırmanın tüm okullara veya tüm öğretim kademelerine genellenebilirliğidir. Dış geçerliği etkileyen faktörler, ölçme va bağımsız değişken etkileşimi, evren-örneklem uyumsuzluğu, deneklerin tepkileri, doküman yetersizliği ve deneklerin etkilenebilirliğidir Bilimsel Araştırma Modelleri Nitel modeller Kültür Analizi Olgubilim Kuram Oluşturma Durum Çalışması Eylem Araştırması Nicel Modeller Tarama Modelleri Genel Tarama Modeli Tekil Tarama Modeli İlişkisel Tarama Modeli Örnek Olay Tarama Modeli Deneme Modelleri Deneme Öncesi Modeller Tek Grup Son Test Modeli Tek Grup Öntest Modeli Karşılaştırmalı Eşitlenmemiş Grup Sontest Modeli Gerçek Deneme Modelleri Öntest-Sontest Kontrol Gruplu Model Sontest Kontrol Gruplu Model Solomon Dört Grup Modeli Yarı Deneme Modelleri Zaman Dizisi Modeli Eşit Zaman Örneklemeli Model Eşitlenmemiş Kontrol Gruplu Model Öntest-Sontest Ayrı Grup Modeli Rotasyon Modeli 7

8 Yönlendirilmiş Çalışmalar 5.2. KAYNAKÇA KARASAR, Niyazi, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Kavramlar, İlkeler, Teknikler, Nobel Yayınları, Ankara, KÖSE Erdoğan, Bilimsel Araştırma Basamakları, Remzi Y. Kıncal (Ed.), Bilimsel Araştırma Yöntemleri içinde (s ) Nobel Yayınları, Ankara, KAPTAN Saim, Bilimsel Araştırma ve İstatistik Teknikleri, Bilim Yayınları, Ankara,

9 Başlıca Araştırma Modelleri Ünite 5 9

10 Yönlendirilmiş Çalışmalar 10