USÛL. HÜKÜM ÇIKARMA YÖNTEMLERİ (İstinbat Metotları) HÜKMÜN KAYNAKLARI (Deliller) HÜKÜMLER

Transkript

1 USÛL HÜKMÜN KAYNAKLARI (Deliller) HÜKÜMLER HÜKÜM ÇIKARMA YÖNTEMLERİ (İstinbat Metotları)

2 HÜKÜM TEKLİFİ HÜKÜM VAZ Î HÜKÜM Fiillerin Sonucu Olan Hükümler Mülkiyet Deyn Dünyevi Maksatlı Sıhhat Fesad Butlan Fiillerin Sıfatı Olan Hükümler (İbadet ve Muamelat) Uhrevi Maksatlı Azimet Vâcib Mendub Haram Mekruh Mubah Ruhsat Sebep Rükün Şart Mani

3 Hanefî mezhebine mensup (fukaha) usûlcüler: Şâriin kulların fiillerine ilişkin hitabı ile sabit olan şey Veya şâriin kulların fiillerine ilişkin hitabının eseri, TEKLİFÎ HÜKÜM Şâfiî mezhebine mensup (mütekellimîn) usûlcüler: şâriin kulların fiillerine ilişkin olan hitabı şer î hüküm konusu, hâkim el-mahkûm fîh el-mahkûm aleyh kavramlarıyla birlikte ele alınır

4 TEKLİFÎ-VAZ Î AYRIMI 1. Teklîfî Hüküm. Şâriin mükelleften bir işi yapmasını veya yapmamasını istemesi ya da onu muhayyer bırakmasıdır. Bu tür hükümlere insanlara bazı külfetler yüklediği için teklîfî adı verilmiştir. Usulcüler arasında ahkâm-ı hamse adıyla meşhur olan bu taksime göre bir fiilin mükellef tarafından işlenip işlenmemesi şâri katında ya eşittir veya değildir. Eşit ise bu fiil mubahtır; eşit değilse onun ya işlenmesi ya da işlenmemesi istenir veya tavsiye edilir. 2. Vaz î Hüküm. Usulcüler vaz î hükmün, şâriin bir şeyi başka bir şey için sebep, şart veya mâni kılması olduğunu söylemişlerdir. Burada şâri iki durum arasında bir bağ kurmakta ve onlardan birini diğeri için sebep, şart veya mâni kılmaktadır. Meselâ, Güneşin - batıya doğru- dönmesinden gecenin karanlığı bastırıncaya kadar -belli vakitlerde- namaz kıl (el-isrâ 17/78) âyetindeki güneşin gökyüzünün ortasından batı yönüne eğilmesi (dülûk) namazın vâcip oluşu ve mükellefin bunu edâ ile borçlu olması için sebep kılınmıştır. 3. teklîfî hükümde mükelleften gücü dahilinde olan bir fiili yapması veya yapmaması istenmekte ya da yapıp yapmamakta serbest bırakılması söz konusu olmakta iken vaz î hükümde böyle bir talep veya muhayyer bırakma söz konusu olmayıp bir şeyin başka bir şey için sebep, şart veya mâni teşkil ettiği açıklanmaktadır ve adı geçen durumlar mükellefin gücü dahilinde olabileceği gibi onun gücü haricinde de olabilmektedir.

5 VÂCİB Şâri nin kesin ve bağlayıcı tarzda istediği fiil Hükmü Yapan sevabı; terk eden ikâbı hak eder; kat î delil ile sabit ise inkarı küfrü gerektirir Hanefilerde Vacib Şâri nin kesin ve bağlayıcı tarzda istemesi ancak bunun zannî delil ile sabit olmasıdır Kurban, vitir, bayram namazları, fıtır sadakası, fatiha okuma

6 VACİBİN KISIMLARI Mükellef mukayyed vâcibi vakti içinde tam olarak yerine getirirse EDÂ Vakti içinde eksik yerine getirip yine vakti içinde tam olarak tekrar ifa ederse İADE Vakti geçtikten sonra yerine getirirse KAZÂ diye anılır. Muhadded: Farz namazlar, zekât ve satın alınan mala ödenecek bedel Gayr-i muhadded: Allah yolunda infak, açları doyurma (Zimmet Borç Mahkeme Kararı ile Oluşur) Kifâî Vâcip: vatan savunmasına katılma, vefat eden din kardeşine karşı son görevleri yerine getirme, toplumun ihtiyaç duyduğu sanat ve ilimleri öğrenip öğretme, gerekli üretimleri gerçekleştirme hiç kimse tarafından yerine getirilmezse bütün toplum sorumlu olmakta

7 MENDUB Şer an yapılması kesin ve bağlayıcı olmaksızın istenen ve terkedilmesi dinî açıdan kınanmayan işler Allah a yaklaştıran bir davranış olması açısından kurbet, Sürekli yapılması ve tutulan bir yol olması veya Hz. Peygamber e nisbet edilmesi bakımından sünnet, Allah ın sevdiği bir fiil olması açısından müstehap, Farzlara ve vâciplere ilâve olması yönünden nefl (nâfile) ve fazilet, Üzerine farz olmadığı halde mükellefin kendi isteğiyle yapması açısından tatavvu, Dinen güzel bulunup teşvik edilmesi yahut sevap ve fazileti açıkça belirtilmiş olması bakımından nedb (mendup), Başkasına ulaşması ve ona faydalı olması açısından ihsan adı verilmiştir.

8 EMİRDİR Allah adaleti ve ihsanı emreder Ayeti Mendubun işlenmesine «taat» adının verilmesi MECAZEN EMİRDİR «Ümmetime zor geleceğini bilmeseydim onlara her namazda misvakı emrederdim» emir kesindir, muhayyer tutma söz konusu değildir. Mendup emredilmiş olsaydı işleyene itaatkâr, terkedene ise âsi denmesi gerekirdi.

9 Mendupla ilgili diğer bir tartışma konusu da mendup bir ibadete başlanıp yarım bırakılması halinde bunun tamamlanmasının gerekip gerekmediği meselesidir. Hanefî ve Mâlikîler, tıpkı adakta olduğu gibi başlanılan mendup bir ibadetin tamamlanmasını ve bozulması halinde kazâ edilmesini vâcip sayarken Şâfiî ve Hanbelîler hac ve umre dışındaki mendup ibadetlerin başlamakla bağlayıcı hale gelmeyeceğini, kişinin istemesi durumunda yarıda bırakabileceğini ve kazâsının da gerekmeyeceğini savunur

10 Bir fiilin mendup olduğu ya naslardaki açık ifadelerden yahut karînelerden anlaşılır. Açık İfade Örneği Hz. Peygamber, İslâm ın mahiyeti hakkında çeşitli sorular soran bir bedevîye İslâm ın, beş vakit farz namazı kılmak, ramazan orucunu tutmak ve farz olan zekâtı vermek olduğunu söylemiş; bedevî bu ibadetlerin her birinden sonra, Başka bir yükümlülüğüm var mı? diye sorunca Resûl-i Ekrem, Hayır! Ancak tatavvu olarak yapman müstesna demiştir Karine Örneği (Mutlak emir vücûb içindir ancak o karine gelirse değişir) Ey iman edenler! Belirli bir süreye kadar birbirinizle bir borç ilişkisi kurduğunuz zaman onu yazın (Vücûb) o Eğer birbirinize güvenirseniz kendisine güvenilen taraf emanetini tastamam yerine getirsin (Karine)

11 Şehâbeddin el-karâfî, vâciple mendup çatıştığı zaman vâcibin takdim edilmesi genel kural sayılmakla beraber istisna olarak bazı konularda mendubun vâcipten daha faziletli olabileceğine işaret ederek mendupları iki kısma ayırmıştır. Vâciplerin taşıdığı maslahatlardan daha az maslahat içeren menduplar Çoğunluğu oluşturan menduplar Vâciplerden daha büyük maslahat içermesi sebebiyle onlardan faziletli olan menduplar zor durumda bulunan borçluya mühlet vermek vâcip, alacağından vazgeçerek onun borcunu silmek ise menduptur

12 MENDUBUN ÇEŞİTLERİ ı. Sünnet-i müekkede/sünnet-i hüdâ mazmaza-istinşaksabah namazının sünneti ıı. Sünnet-i gayr-i müekkede/ Nâfile/Müstehab İkindi ve yasının ilk sünnetleri/pazartesi ve perşembe günleri oruç tutmatasadduk etmek ııı. Sünnet-i zevâid/ Sünnet-i âdet hz. peygamberin dine dayalı olmayan beşerî davranışları: yemek-içmekgiyinmek-yürümek

13 HARAM İslâm hukukçularının çoğunluğuna göre Haram kat î veya zannî bir delil ile şer an yapılmaması kesin olarak istenilen fiildir Hanefilere göre Haram «Kat î bir delil ile Şer an yapılmaması kesin olarak istenilen fiildir» Kesin olan talep zannî delil ile istenirse «Tahrimen Kerahet» demişlerdir.

14 Haram Kılma Şekilleri a) Bizzat haram (hurmet) lafzı veya türevleri ile: Allah size ölüyü, kanı, domuz etini ve Allah tan başkasının adı anılarak kesilen hayvanları haram kıldı b) Câiz veya helâl olmadığının açıkça belirtilmesi suretiyle: Kadınlara verdiklerinizden - boşanma esnasındabir şey almanız size helâl olmaz c) Haram kılma anlamını iptal edici bir delil bulunmaksızın mutlak olarak gelen nehiy siygası ile; bunlar yapmayınız, yaklaşmayınız, öldürmeyiniz şeklindeki nehiy kalıplardır. Fakirlik korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyiniz d) Herhangi bir fiilden sakınmanın kesin bir görev olduğunu ifade eden sakınma (içtinap) lafızları ile: Ey iman edenler! Şarap, kumar, dikili taşlar (putlar), fal ve şans okları birer şeytan işi pisliktir; bunlardan uzak durun ki kurtuluşa eresiniz e) Söz konusu fiil hakkında ceza gerektiğini belirten ifadelerle: Namuslu kadınlara zina isnadında bulunup da -bunu ispat içindört şahit getiremeyenlere seksener sopa vurun ve artık onların şahitliğini hiçbir zaman kabul etmeyin. Onlar tamamen günahkârdırlar

15 HARAM ÇEŞİTLERİ Haram li-zâtihî Geçici bir sebebe dayanmaksızın bir şeyin bizzat kendi varlığındaki bir zarar veya çirkinlik (kubh) sebebiyle şâriin doğrudan haram kıldığı fiildir. Bazı hukukçular bu tür haramlara haram li-aynihî adını da verirler. hırsızlık, zina, ölmüş hayvan eti yemek, şarap içmek Haram li-gayrihi Kendinden ötürü değil dıştaki bir sebep veya durumdan dolayı haram kılınan fiildir. Cuma namazı vaktinde alışveriş, başkasının mülkünde izinsiz namaz kılma, bayram günü oruç tutma, faizli alış-veriş

16 Haramla İlgili Genel Kurallar 1. Haramı belirleme hak ve yetkisi yalnız Allah a aittir. 2. Tahrîmine dair delil bulununcaya kadar eşyada aslolan ibâhadır. 3. İyi niyet haramı meşrû kılmaz. 4. Harama götüren sebepler ve yollar da haramdır 5. Haram şüphesi bulunan şeyden kaçınmak esastır. 6. Zaruretler haramları mubah kılar.

17 MEKRUH 1. Haram kılınan (mahzûr) şâriin yapılmamasını kesin ve bağlayıcı olmayan bir tarzda istediği fiil İmam Şâfiî çok defa, Bunu kerih görüyorum derken haramlığı kastetmiştir. 2. Tenzîhen yasaklanan Bu mânada mekruh, yapılmasına ceza verilmese de bir fiilin terkedilmesinin işlenmesinden daha iyi olduğunu belirten bir kavramdır. 3. Yasaklanmış olmasa da en uygun olanın terkedilmesi (terkü l-evlâ) Meselâ kuşluk namazının kılınmamasının mekruh sayılması bu hususta bir yasaklama bulunmasından dolayı değil faziletinin büyüklüğü sebebiyledir. 4. Haram kılındığında şüphe ve tereddüt bulunan Meselâ yırtıcı hayvanların etini yemek böyledir.

18 HANEFİLERDE MEKRUH Tahrîmen mekruh Şâriin yapılmamasını kesin ve bağlayıcı tarzda istediği, ancak bu talebin haber-i vâhid gibi zannî bir delille sabit olduğu durumlardır. * Başkalarının devam etmekte olan akid müzakeresine katılıp yeni bir teklif yapmak * Başkasının evlenme teklifi üzerine evlenme teklifinde bulunmak Tenzîhen mekruh Şâriin yapılmamasını kesin ve bağlayıcı olmayan bir tarzda istediği fiildir * camiye gidecek kimsenin çiğ soğan ve sarımsak gibi ağır kokan şeyler yemesi Bu nevi fiili işlemek haram fiil gibi cezayı gerektirir. Ancak inkarı küfrü gerektirmez. Bu nevi fiili işlemek ceza ve zemmi gerektirmez. Allah rızâsı için onu terkeden kişi sevabı hak eder.

19 MEKRUH KILMA ŞEKİLLERİ 1. Kesin yasak anlamına gelmeyecek bir bağlamda kerâhe lafzını kullanılması «Allah, onun bunun dediklerini aktararak vakit geçirmeyi, çok soru sormayı ve malı boşa harcamayı da sizin için mekruh görmüştür 2. Yasaklayıcı bir sîga kullanmakla beraber bunun mekruhluğu ifade ettiğini gösteren karîne bulunması. Ey iman edenler! Cuma günü namaz için çağrıldığı (ezan okunduğu) zaman hemen Allah ı anmaya koşun ve alışverişi bırakın 3. Bir fiilin yapılmamasını özendirici ifade kullanılması Mehrin (veya nikâhın) en iyisi kolay olanıdır

20 AZİMET RUHSAT ârızî hallere bağlı olmaksızın başta konan aslî hükümlere verilen ad şer an geçerli mazeretlere binaen normal durumlara ait aslî hükmün (azîmet) gereğine uymamayı meşrû hale getiren, kolaylaştırma esasına dayalı geçici hükmü

21 HAKİKÎ RUHSAT Haramı işleme ruhsatı. can veya vücut bütünlüğüne yönelik ciddi tehdit altında bulunan kişi Allah ı inkâr sözleri söyleyebilir (Terfîh Ruhsatı) açlık sebebiyle hayatî tehlike içinde olan kimse domuz eti yiyebilir. (Iskat Ruhsatı) Vâcibi terketme ruhsatı * oruç tutamayacak kadar hasta olan kimse ramazan orucunu erteleyebilir. * canına veya vücut bütünlüğüne yönelik tehdit altında bulunan kişi ramazan orucunu erteleyebilir Ruhsata göre amel etmek vaciptir ancak Allah ı inkar bundan istisnadır. Azimete göre amel evladır. Ancak can kaybı söz konusu ise ruhsat vaciptir.

22 MECAZÎ RUHSAT Genel kurala aykırı sözleşme yapma ruhsatı Önceki şeriatlerdeki ağır hükümleri kaldıran ruhsat İSTİSNA AKTİ SELEM AKTİ ¼ ORANINDA ZEKAT GANİMETLERİN HARAM OLUŞU

23 VAZ Î HÜKÜM SEBEP Hükümün teşri i ile uygunluk taşısın ya da taşımasın, Varlığı ve yokluğu şer î hükmün varlığına ve yokluğuna alâmet kılınan durum Hükümün teşri i ile uygunluk taşımayan ve varlığı ve yokluğu şer î hükmün varlığına ve yokluğuna alâmet kılınan durum

24 Şarap İçmenin Haramlığı Oruç Tutmamanın Caiz Oluşu Ramazan Orucu Farz Oluşu Namazın Farz Oluşu İSKAR SEFERİLİK RU YET-İ HİLAL DULÛK-U ŞEMS

25 Mükellefin Fiili Olup Olmaması Açısından Sebepler a. Mükellefin Fiili Olanlar Nisap Miktarı Mal Zekat Nikah Akdi Helallik Seferilik Orucun Tehiri Kira Akdi Menfaat Mülkiyeti b. Mükellefin Gücünü Aşanlar Sonuç (=Müsebbeb) Bakımından a. Teklifi Hükme Sebep Olanlar Boşama Helalliğin Kalkması Dulûk-u Şems Namazın Farz Olması b. Mükellefin Fiilinin Sonucu Olan Hükümlere Sebep Olanlar Komşuluk Şuf a Hakkı Akid Mülkiyet

26 RÜKÜN Bir şeyin varlığı kendi varlığına bağlı olan unsuru ifade eder Cumhur ibadetlerin ve hukukî işlemlerin temel gereklerini rükün olarak adlandırırken Hanefîler rüknün o amelin yapısından bir parça teşkil etmesi şartını arar. Diğer temel gereklerden Hanefîler in ikad şartları diye söz eder.

27 ŞART Hükmün varlığı kendi varlığına bağlı olmakla birlikte kendisinin varlığı onun varlığını zaruri kılmayan ve onun yapısından bir parça teşkil etmeyen durumdur. Şart onun yapısından bir parça oluşturmayan kaydıyla rükünden, varlığı onun varlığını gerektirmeyen kaydıyla sebepten ayrılır.

28 1. Sebebin Şartı 2. Hükmün Şartı Şart Sebep Hüküm İhsan Ol Zina Recm Düşmanlık Cinayet Kısas Din Birliği Akrabalık Miras Şart Sebep Hüküm Şahitlik Akid Helallik Makdur-u Akid Mülkiyet Teslim Bir yıl süre Nisap Zekat

29 CA LÎ ŞART Kişilerin hukukî işlemlerde ileri sürdükleri şartlar 1. Ta likî Şart 2. Takyidî Şart Bir hukukî işlemin hükümlerinin işlemeye başlamasının veya işlemekte olan hükümlerine son verilmesinin gelecekte gerçekleşmesi muhtemel bir olaya bağlanmasını ifade eder Hukukî işlemin bazı kayıtlarla sınırlandırılmasını ifade eder. Buna akdî şart da denir.

30 SIHHAT FESAD BUTLAN Hanefîler başta olmak üzere usulcülerin çoğunluğuna göre bunlar teklifî hükümler kapsamında değerlendirilmelidir. Çünkü bir alım satım akdinin sahih sayılmasının anlamı satın alınan şeyden yararlanmanın mubah, bâtıl / fâsid sayılmasının anlamı ise ondan yararlanmanın haram olmasıdır; mubah ve haram ise teklifî hükümlerdendir. Kelamcı usûlcüler, olumlu veya olumsuz bir talep ya da muhayyer bırakma söz konusu olmadığı için vaz î hükümlerden sayılması gerektiği kanaatindedir.

31 SAHİH MÜTEKELLİMİN HANEFİLER Fiilin şâriin emrine uygun olması Abdestli olduğu kanaatini taşıyan kişinin kıldığı namaz Fiilin kazâ yükümlülüğünü düşürür nitelikte olması SAHİH

32 BATIL HANEFİLER CUMHUR RÜKÜN VE İN İKAD ŞARTLARINDAKİ EKSİKLİK RÜKÜN VE SIHHAT ŞARTLARINDAKİ EKSİKLİK

33 FASİD HANEFİLER CUMHUR Asıl itibariyle meşrû, vasıf itibariyle gayri meşrû akid Akidlerin kendileriyle ulaşılmak istenen sonuçları doğurmaması

34 FİLLER HİSSİ FİİLLER ŞER Î FİİLLER Şer î varlığı olmayıp sadece maddî varlığı bulunan, yani hukuk düzeni olmadan da meydana gelmesi mümkün olan zina, gasp, içki içme gibi fiiller Maddi varlığının yanı sıra şer î varlığı da bulunan fiiller olup meselâ namaz, alım satım, nikâh böyledir. MÜLAZIM - MÜCAVİR VASIF Şer î fiilden yasağın, o fiilin hüküm doğurmadığı değil işlenmesinin mâsiyet olduğu anlamına geldiğini de ileri sürerler.

35

36