KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN FİZİKSEL VE SOSYAL MEKANA ETKİSİ: KUZEY ANKARA GİRİŞİ KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJESİ. Özge YÜKSEL

Transkript

1 KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN FİZİKSEL VE SOSYAL MEKANA ETKİSİ: KUZEY ANKARA GİRİŞİ KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJESİ Özge YÜKSEL YÜKSEK LİSANS TEZİ ŞEHİR VE BÖLGE PLANLAMA GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HAZİRAN 2007 ANKARA

2

3 Özge YÜKSEL tarafından hazırlanan KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN FİZİKSEL VE SOSYAL MEKANA ETKİSİ: KUZEY ANKARA GİRİŞİ KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJESİ adlı bu tezin Yüksek Lisans tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Yrd.Doç.Dr. Nihan ÖZDEMİR SÖNMEZ Tez Yöneticisi Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği ile Şehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalında Yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : : Yrd.Doç.Dr. Suat ÇABUK Üye : Yrd.Doç.Dr. Nihan ÖZDEMİR SÖNMEZ Üye : Yrd.Doç.Dr. Hakan SAĞLAM Üye : Yrd.Doç.Dr. Nilgün GÖRER TAMER Üye : Yrd.Doç.Dr. Bilge ARMATLI KÖROĞLU Tarih : 06 / 06 / 2007 Bu tez, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü tez yazım kurallarına uygundur.

4 TEZ BİLDİRİMİ Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada orijinal olmayan her türlü kaynağa eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. Özge YÜKSEL

5 iv KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN FİZİKSEL VE SOSYAL MEKANA ETKİSİ: KUZEY ANKARA GİRİŞİ KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJESİ (Yüksek Lisans Tezi) Özge YÜKSEL GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Haziran 2007 ÖZET Bu çalışmada, Ankara nın en kapsamlı kentsel dönüşüm projelerinden biri olan Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi (Protokol Yolu) özelinde kentsel dönüşüm ve kentsel dönüşümle ilgili kavramların irdelenmesi ile dönüşümün fiziksel ve sosyal mekana olan etkisi araştırılmıştır. Araştırma kapsamında, kentsel dönüşüm sonucunda mekanda sadece fiziksel değişmeler değil, ekonomik, kültürel ve sosyal değişmelerin de olduğu üzerinde durulmuştur. Çalışmada araştırma konusuna ilişkin yazılı kaynaklar taranmıştır. Teorik çerçevede kentsel dönüşüm, kentsel yenileme, soylulaştırma gibi kavramlar hakkında literatür çalışması yapılmış ve bu kavramlar üzerindeki tartışmalar değerlendirilmiştir. Bu kapsamda genel olarak kentsel dönüşümün sürdürülebilirlik boyutu, kentsel dönüşüm süreçleri, dünyada ve Türkiye de kentsel dönüşüm süreci konuları ele alınmıştır. Özelde ise Ankara da yaşanan dönüşüm süreçlerinden bahsedilmiştir. Bu sürecin son örneklerinden olan Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm

6 v Projesi ne yönelik olarak yapılan alan çalışması, tez kapsamında ele alınan teorik tartışmaların irdelendiği bölümü oluşturulmuştur. Bilim Kodu : Anahtar Kelimeler : Kentsel dönüşüm, kentsel yenileme, soylulaştırma, Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi, Protokol Yolu Sayfa Adedi : 179 Tez Yöneticisi : Yrd. Doç.Dr. Nihan ÖZDEMİR SÖNMEZ

7 vi THE EFFECT OF THE URBAN REGENERATION ON PHYSICAL AND SOCIAL SPACE: URBAN REGENERATION PROJECT OF NORTH ANKARA ENTRANCE (M.Sc. Thesis) Özge YÜKSEL GAZİ UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY June 2007 ABSTRACT In this study, one of the most comprehensive project of Ankara - Urban Regeneration Project Of North Ankara Entrance - has been studied by the effects of the urban regeneration with the physical and social ways of the space. It is underlined with this study that urban regeneration has not only physical changings but also it has social, economical and cultural ways, too. The archives written about urban regeneration has been scanned in this study. Literature survey has been done about the conceptual framework of urban regeneration, urban renewal and gentrification and the discussion has been evaluated within these concepts. With this research; the sustainability of the urban regeneration, the process of the urban regeneration within the world and Turkiye has been discussed. The urban regeneration process has been specified in Ankara.

8 vii The case study about one of the last examples of this process in Ankara, Urban Regeneration Project Of North Ankara Entrance, has been formed in the scope of this thesis which has been discussed theoretically. Science Code : Key Words : Urban regeneration, urban renewal, gentrification, Urban Regeneration Project Of North Ankara Entrance, Protokol Way Page Number : 179 Adviser : Ass. Dr. Nihan ÖZDEMİR SÖNMEZ

9 viii TEŞEKKÜR Çalışmamın tüm aşamalarında benden desteğini esirgemeyerek, bilgileri ile çalışmalarıma ışık tutan ve yönlendirerek sonuca ulaşmamı sağlayan değerli tez danışmanım Yrd.Doç.Dr. Nihan ÖZDEMİR SÖNMEZ e ve yine kıymetli tecrübelerinden faydalandığım Hocam Yrd.Doç.Dr. Suat ÇABUK a, özellikle bilimsel boyutta bana kaynak temininde yardımcı olan Ankara Büyükşehir Belediyesi ne, tezin hazırlanması kısmında hiçbir zaman desteğini benden esirgemeyen, fikir alışverişinde bulunduğum arkadaşım Nermin ESER e, her zaman yanımda olduğunu bildiğim ve desteğini hissettiğim, tezin araştırma safhasında büyük çabalar sarf eden ağabeyim Mustafa YÜKSEL e katkılarından dolayı teşekkürü borç bilirim. Bu çalışmamı manevi destekleriyle beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan sevgili anneme, babama, teyzeme ve ağabeyime ithaf ediyorum. Saygılarımla,

10 ix İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... iv ABSTRACT... vi TEŞEKKÜR... viii İÇİNDEKİLER... ix ÇİZELGELERİN LİSTESİ... xi ŞEKİLLERİN LİSTESİ... xiii RESİMLERİN LİSTESİ... xvi HARİTALARIN LİSTESİ... xvii SİMGELER VE KISALTMALAR... xviii 1.GİRİŞ TEORİK ÇERÇEVE Kentsel Dönüşüm Kentsel dönüşüm kavramının tarihsel süreci Kentsel dönüşüm sorunsalının sürdürebilirlik boyutu Kentsel Yenileme Yenileme yenilenme (renewal renovation) Eski haline getirme (rehabilitation upgrading) Yeniden canlanma canlandırma (revival revitalization) Yeniden oluşum (regeneration) Soylulaştırma (gentrification) DÜNYA DA KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN GELİŞİMİ, MODELLER, DENEYİMLER, UYGULAMALAR... 36

11 x Sayfa yy.da Dünya da Kentsel Dönüşümün Gelişimi yy.da Dünya da Kentsel Dönüşüm Süreçlerinin Gelişimi Modern hareket ve kentsel yenileme yaklaşımı Endüstriyel gelişme ve kentsel rehabilitasyon yaklaşımı Post- modern hareket ve kentsel yeniden canlandırma yaklaşımı Günümüz - endüstri sonrası gelişim ve kentsel Rönesans hareketi Kentsel Dönüşüm, Dünya Örnekleri Amaçlarına göre kentsel dönüşüm örnekleri TÜRKİYE DE KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN GELİŞİMİ, MODELLER, DENEYİMLER, UYGULAMALAR Türk Planlama Sisteminde Kentsel Dönüşümün Gelişimi Türkiye de Uygulanan Kentsel Dönüşüm Projelerinde Finansman Modelleri Ankara da Kentsel Dönüşüm Ankara da konut alanlarının gelişimi Ankara da uygulanan kentsel dönüşüm örnekleri Gecekondu Alanlarındaki Dönüşüm Uygulamaları Problemleri ALAN ÇALIŞMASI: KUZEY ANKARA GİRİŞİ KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJESİ (PROTOKOL YOLU) Alan Tanımı ve Planlama Süreci Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi nin Amacı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi nin Genel Özellikleri Projede Yapılacak Çalışmalar... 91

12 xi Sayfa 5.5.Gecekondu Sahiplerine Verilecek Konutlar Protokol Yolu Projesi nde Uygulanacak Olan Projeler Alan Çalışmasının Sonuçları TOBAŞ da yapılan görüşme Alanda yapılan görüşmelerin değerlendirilmesi Mekansal değerlendirilmeler / sonuçlar Sosyo-ekonomik değerlendirmeler / sonuçlar SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR EKLER EK-1 Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu EK-2 Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliği EK-3 Anket sonuçları EK-4 Belediyeden alınan anketler (1.bölge) EK-5 Belediyeden alınan anketler (2.bölge) EK-6 Belediyeden alınan anketler (3.bölge) EK-7 Belediyeden alınan anketler (4.bölge) EK-8 Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi kapsamında hak sahipleriyle yapılan anlaşma EK-9 Kuzey Ankara kent girişi öncelikli proje alanı ÖZGEÇMİŞ

13 xii ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge yılı öncesi alana yapılan müdahaleler Çizelge yılı sonrasında alana yapılan müdahaleler Çizelge 5.3. Arsa karşılığı verilecek konutlar Çizelge /5000 ölçekli Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Öncelikli Proje Alanı Nazım İmar Planı arazi kullanım tablosu ve alan dağılımı Çizelge 5.5. Proje öncesi ve sonrası durum Çizelge 5.6. Belediyeden alınan anketlere göre bölgelerde anket yaplan kişi sayısı

14 xiii ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil Sayfa Şekil 2.1. Kentsel dönüşümün temel amaçları... 6 Şekil 2.2. Kentsel dönüşümün içerdiği konular... 7 Şekil 2.3. Kentsel dönüşümün temel yapısal özellikleri... 8 Şekil 2.4. Kentsel dönüşümün ortaya çıkış nedenleri Şekil 2.5. Rehabilitasyon sürecindeki hazırlıklar Şekil 2.6. Rehabilitasyon sürecindeki hazırlıklar Şekil 2.7. Soylulaştırıcıların sınıflandırılması Şekil 2.8. Soylulaştırma süreci Şekil lerde kentsel yeniden yapılanma süreci Şekil Talep yönlü yaklaşım Şekil Arz yönlü yaklaşım Şekil Yenileme ve dönüşüm alanları Şekil yılları arasında kentsel yenileme yaklaşımı Şekil yılları arasında kentsel rehabilitasyon yaklaşımı Şekil yılları arasında kentsel yeniden canlandırma yaklaşımı Şekil günümüz endüstri sonrası gelişim ve kentsel Rönesans hareketi Şekil 4.1.Türkiye de planlama sürecinde kentsel dönüşüm Şekil 4.2. İmar haklarının toplulaştırılması yöntemi Şekil 4.3. Ankara da konut alanlarının gelişimi Şekil 5.1. Organizasyon şeması... 88

15 xiv Şekil Sayfa Şekil 5.2. Mülkiyet sahibi olma şekli Şekil 5.3. Projeden memnuniyet durumu Şekil 5.4. Projeden memnun olmama nedenleri Şekil 5.5. Alanda karşılaşılan problemler Şekil 5.6. Yaşanılan yerden memnuniyet durumu Şekil 5.7. Alacakları evleri değerlendirme şekilleri Şekil 5.8. Yaşamak istedikleri diğer alanlar Şekil 5.9. Başka alanlarda yaşamak isteme nedenleri Şekil Proje hakkında bilgi aldınız mı Şekil Alınan bilgi yeterli mi Şekil Projeden memnun olma nedenleriniz nelerdir Şekil Mülkiyet durumu Şekil Yaşamak istedikleri konutun özellikleri Şekil Hane halkı sayısı Şekil Hanede yaşayanların yaş grubu dağılımları Şekil Hanede çalışan kişi sayısı Şekil Hanede yaşayan aile sayısı Şekil Eğitim durumları Şekil Meslek grupları Şekil İşyerlerinin bulunduğu yerler Şekil Araç sahipliği Şekil İşyerlerine ulaşım şekli

16 xv Şekil Sayfa Şekil Gelir dağılımları Şekil Mülkiyet durumu Şekil Gecekonduların yapım yılı dağılımı Şekil Alışveriş yapılan bölgeler Şekil Kullanılan sağlık hizmetleri Şekil Yaşanılan yerdeki eksiklikler Şekil Yaşanılan alanda kullanılan eğitim hizmetleri Şekil Proje ile gerçekleşmesi istenilenler

17 xvi RESİMLERİN LİSTESİ Resim Sayfa Resim 4.1. Proje öncesi Portakal Çiçeği Vadisi ndeki gecekondular Resim 4.2. Portakal Çiçeği Vadisi Projesi sonrasında yapılan lüks konutlar Resim 4.3. Proje öncesi Dikmen Vadisi, gecekondu sahipleri için yapılan apartmanlar Resim 4.4. Dikmen Vadisi Projesi sonrasında yüksek gelirli grup için yapılan lüks apartmanlar Resim 5.1. Kuzey Ankara kent girişi Resim 5.2. Kuzey Ankara kent girişi Resim 5.3. Kuzey Ankara kent girişi Resim 5.4. Kuzey Ankara kent girişi Resim 5.5. Kuzey Ankara kent girişi Resim 5.6. Yıkım öncesinde Kuzey Ankara kent girişinin durumu... 96

18 xvii HARİTALARIN LİSTESİ Harita Sayfa Harita 5.1. Proje alanının kentteki konumu Harita 5.2. Planlama alanında yaşanan gecekondulaşma süreci Harita 5.3. Planlama alanına yapılan müdahaleler Harita 5.4. K. Ankara kent girişi proje alanı Harita 5.5. Mahalle sınırları ve anket yapılan bölgeler

19 xviii SİMGELER VE KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış bazı simgeler ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Simgeler Açıklama ha km m 2 min Hektar Kilometre Metrekare Minimum Kısaltmalar Açıklama İHTr STK TOBAŞ İmar Haklarının Transferi Sivil Toplum Kuruluşları Toplu Konut İdaresi Ankara B.şehir Bld. A.Ş

20 1 1.GİRİŞ Kentsel dönüşüm, sadece ülkemizde değil, bütün Dünya da ele alınan ortak konulardan biridir. Bu konu son zamanlarda uluslararası organizasyonların, akademik çevrelerin, hükümetlerin, yerel yönetimlerin, özel sektörün ön planda tuttuğu ve çözüm aradığı bir hal almıştır [Bayraktar, 2006]. Sanayi devrimiyle birlikte kentsel alanda ortaya çıkan büyük gelişme, kentlerde değişime yol açmıştır. Bu büyük değişim sürecinde de farklı mekanlar ortaya çıkmıştır. Kentlerin gelişmesinde etken iç dinamiklerin (sanayileşme,...) ve dış dinamiklerin (globalleşme,...) denge durumunda olmaması hali ile ortaya çıkan düzensizlik büyük şehirlerde farklı kimliklerin oluşmasına neden olmaktadır. Ekonomik, sosyal ve politik alanda yaşanan değişimler, kentlerdeki yaşamı sürekli olarak etkilemektedir. Değişen kent dinamikleri içinde planlamanın da yeniden değerlendirilmesi gerekmektedir [Balkanay, Erez, Seyrek, 2002]. Bu noktada, kente kazandırılması amaçlanan alanların yenilenmesi bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Bunun bir sonucu olarak da kentsel dönüşüm kavramı ve hazırlanan kentsel dönüşüm projeleri gündeme gelmektedir. Amaç Çalışmanın amacı; kentsel dönüşüm ve kentsel dönüşümle ilgili kavramların irdelenmesi ve dönüşümün fiziksel ve sosyal mekana olan etkisinin, Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi özelinde araştırılmasıdır. Bu çalışmanın önemi, sınırları 5104 sayılı yasa ile belirlenmesi ve 1582 ha.lık bir alan kapsamasıdır. Bu özellikleriyle sadece Ankara nın değil Türkiye nin de en dikkate değer kentsel dönüşüm projelerinden biridir.

21 2 Hipotezler Kentsel dönüşüm projeleri sonucunda, taşınmaz malların fiyatların artış ortaya çıkar. Kentsel dönüşüm projeleri fiziksel mekanı kentsel yaşam ortamları yaratma adına biçimlendirir. Dönüşüm yapılan alana yeni bir grubun gelmesi, alanda ekonomik değişimi yaratır. Kentsel dönüşüm projeleri, hak sahiplerinin alanı terk etmesine neden olur. Kentsel dönüşüm projeleri sonrasında, alt gelir grubundaki insanlar, alana yeni yerleşen üst ve orta gelirli gruba uyum sağlama süreci içerisine girerler. Dönüşüme uyum sağlayabilenler proje sonrası alanda yaşamaya devam ederler, uyum sağlayamayanlar ise başka alanlara taşınırlar. Sınırlılıklar Bu araştırma, Dünya da ve Türkiye de kentsel dönüşümün gelişimi ile sınırlandırılmıştır. Fiziksel sınırlar, 5104 sayılı yasa ile koordinatları belirlenen Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Proje Alanı olarak belirlenmiştir. Söz konusu alanda yaşayanların ekonomik, sosyal ve fiziksel yaşam standartlarının belirlenmesi için anket ve görüşme tekniklerinden yararlanılarak çalışma yöntemi sınırlandırılmıştır. Kapsam Tez kapsamında, teorik çerçevede kentsel dönüşüm, kentsel yenileme, soylulaştırma gibi kavramlar hakkında literatür çalışması yapılmış ve bu kavramlar üzerindeki tartışmalar üzerinde durulmuştur. Kentsel dönüşümün

22 3 sürdürülebilirlik boyutuna bakılarak, kentsel dönüşüm süreçleri, Dünya ve Türkiye de planlama süreci ve kentsel dönüşümün nasıl olduğu konularından bahsedilmiştir. Dünya deneyimleri, Türkiye deki dönüşüm uygulamaları ve Ankara da yaşanan dönüşüm süreçleri hakkında bilgiler verilmiştir. Daha sonra, 5104 Sayılı Yasa ile sınırları belirlenen Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi (Protokol Yolu) irdelenmiş, belediyeden alınan ve alanda yapılan anketler ve görüşmelerden çıkarılan bulgular birlikte değerlendirilerek genel sonuçlara ulaşılmıştır. Yöntem Literatür Taranması: Tez konusuna ilişkin yapılan çalışmaların ve yazılı kaynakların taranmasıdır. Bu aşamada, dönüşüm, yenileme ve diğer kavramlar ile Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi ne (Protokol Yolu) yönelik olarak, Ankara Büyükşehir Belediyesi ve ilgili kuruluşunda (TOBAŞ - Toplu Konut İdaresi Ankara Büyükşehir Belediyesi A.Ş) çalışan proje yöneticileri, ilgili planlama birimleri çalışanları ile uzmanlarla sözlü görüşmeler yapılmıştır. Alan Çalışması: Çalışma alanı olarak seçilen Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi nde (Protokol Yolu), kentsel dönüşümün fiziksel ve sosyal mekana etkisinin ortaya çıkarılması amacıyla, hem Ankara Büyükşehir Belediyesi nin anket çalışmalarından (115 adet) yararlanılmış, hem de Yeşiltepe Mahallesi, Şenyuva Mahallesi, Güzelyurt Mahallesi, Baraj Mahallesi nde yaşayanlarla görüşmeler ve yeni anketler (35 adet) yapılmış, ayrıca alana yönelik gözleme dayalı bilgiler elde edilmiştir. Araştırma sürecinde elde edilen tüm bilgi ve bulgular değerlendirilerek yaşanan dönüşümün fiziksel ve sosyal mekana olan etkileri ortaya konulmuştur.

23 4 2. KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Kentsel Dönüşüm Olgusu Kentsel dönüşüm, zamanla niteliğini kaybeden, fiziksel ve çevresel yönlerden bozulmuş ve köhneleşmiş, sosyal ve ekonomik açıdan dışlanmışlıkla karşı karşıya olan kentsel alanların belli sosyal ve ekonomik programlarla yenilenerek/dönüştürülerek kente kazandırılması [Bayraktar, 2006] olarak tanımlanabilmektedir. Kentsel dönüşüm, çeşitli nedenlerle eskimiş, yıpranmış, çöküntüye uğramış ya da bozulma süreci yaşamakta olan kentin, bir bölgesinin yeniden yaşama kazandırılması sürecidir. Bu süreç kentin tarihi dokuları, terkedilmiş sanayi ve depolama alanları, kullanılmayan tersane, liman alanları ve konut alanlarını içermektedir. Kentsel dönüşüm, sadece basit bir arazi kullanımı sorunu değildir. Aynı zamanda sosyal, kültürel aktiviteleri, tüm şehri ve bölgeyi etkileyen sorunları da ele almaktadır [Yasin, 2005]. Kentsel dönüşüm kentin tamamının ya da bir parçasının ekonomik, sosyal ve fiziksel etmenlerin olumsuz baskıları neticesinde yapısal-fonksiyonel değişimin söz konusu olduğu süreç olarak da tanımlanabilmektedir [Gönen, 2002]. Ayrıca, kentsel dönüşüm, bütün yenileme kavramlarını eş zamanlı olarak kapsayan, sürekliliği olması gereken (sürdürülebilirlik) ve her aşamada toplumun bütün katmanlarını içermesi gereken çok boyutlu bir süreç olarak da tanımlanabilir. Kentsel dönüşüm her aşamada çok aktörlü ve çok boyutlu ortaklıklar gerektirmektedir. Kamunun, özel sektörün ve sivil toplum kuruluşlarının (STK) etkileşim içinde çalışması, en önemlisi de kullanıcıların her aşamada fikir ve eylem olarak projeye katılması birer zorunluluktur [Şahingür, Müderrisoğlu, 2004]. Başka bir ifadeyle kentsel dönüşüm, toplum tabanlı yenileştirme aracılığı ile en yoksul mahallerde yaşayan vatandaşların koşullarının iyileştirilmesi ve aynı zamanda doğal ve yapılaştırılmış tarihi çevrenin korunması ve kentsel alanların çevresel performanslarının iyileştirilmesine ilişkin ölçüler aracılığı ile kentsel

24 5 yapılaşmanın / gelişmenin olumsuz çevresel etkisini azaltan, kent ve kasabaların ekonomik yarışabilirliğini destekleyen ortaklık tabanlı eylem programlarını uygulamayı hedefleyen, bütünleştirilmiş kamu sektörü öncülüğünde yürütülen bir süreçtir [Kocabaş, 2006]. Thomas (2003) ise kentsel dönüşümü, Kentsel sorunların çözümlenmesini sağlayan ve değişime uğrayan bir bölgenin ekonomik, fiziksel, sosyal ve çevresel koşullarına kalıcı bir çözüm sağlamayı amaçlayan geniş kapsamlı bir vizyon ve eylem olarak tanımlamaktadır. Turok (2004) da kentsel dönüşümü benzer bir tanımla ifade ederken, bu tanımı üç temel özellik ile buluşturmuştur. Buna göre kentsel dönüşüm; Bir yerin (mekanın) doğasını değiştirmeyi ve yerleşik halk ile söz konusu yerin geleceğinde söz hakkı bulunan diğer aktörleri sürece dahil etmeyi amaçlar. Bölgenin özel sorunlarına ve potansiyeline bağlı olarak devletin temel işlevsel sorumlukları ile kesişen çok çeşitli hedefleri ve faaliyetleri içerir. Ortaklığın özel kurumsal yapısı değişkenlik gösterse de, farklı paydaşlar arasında işleyen bir ortaklık yapısı gösterir. En genel anlamda Yıldırım (2006) kentsel dönüşümü şu şekilde tanımlamaktadır; Kentsel dönüşüm, değişime uğrayan kentsel bir bölgenin ekonomik, fiziksel, sosyal ve çevresel sorunlarına kalıcı bir çözüm sağlamaya çalışan kapsamlı bir bakış (vizyon) ve eylem olarak özetlenebilir. Bu kapsamda, kentsel bozulma süreçlerinin anlaşılması ve üzerinde uzlaşılması, toplum sağlığı için düşük yaşam koşullarının iyileştirilerek fiziksel ve sosyal altyapı eksikliklerinin giderilmesi, sorunlarının eşgüdümlü ve sürekli bir biçimde çözümlenmesi, yeni alanlar yerine var olan kentsel alanların planlanması ve yönetimi ve kentsel dokuda yitirilmiş sürekliliklerin yeniden sağlanması, dönüşümün vurgulanan diğer yönleri arasındadır. Kentsel dönüşüm eylemlerinin başlıca amaçları ise, kent planlamasının da temel amaçlarıyla örtüşerek şu şekilde tanımlanabilir:

25 6 Kentsel refah ve yaşam kalitesinin arttırılması, kent merkezlerinin gelirlerinin arttırılması ve kentlerin ekonomik rekabet edebilirliğinin sağlanması, Fiziksel koşullar ile toplumsal sorunlar arasında ilişki kurularak, sosyal dışlanmanın azaltılması, Kentsel politikanın çok paydaşlı ve katılımlı planlama yoluyla demokratik bir doğrultuda şekillendirilmesi, Kentsel alanların etkin kullanımı ile gereksiz yayılma ve israfın önlenmesi, böylece çevrenin korunması ve geliştirilmesi, Dönüşüme konu alanların şehrin geneli ile bütünleştirilmesi, Kentsel alanların doğasındaki sürekli değişim ihtiyacına cevap verilmesi (Bkz. Şekil 2.1) [Yıldırım, 2006]. Sosyal dışlanmanın azaltılması Kentsel refah ve yaşam kalitesinin arttırılması, ekonomik rekabet edebilirliğin sağlanması Katılımın planlamaya katılmasının sağlanması Kentsel Dönüşümün Temel Amaçları Kentsel alanların etkin kullanımı ile çevrenin korunması ve geliştirilmesi Dönüşüme konu alanların şehrin geneli ile bütünleştirilmesi Kentsel alanların doğasındaki sürekli değişim ihtiyacına cevap verilmesi Şekil 2.1. Kentsel dönüşümün temel amaçları 1 1 Yıldırım, 2006 dan yararlanılarak elde edilmiştir.

26 7 Kentsel dönüşüm projeleri genel hatlarıyla aşağıdaki konuları içermektedir [Kocabaş, 2006]: 1. Yaşanılabilir planlı kentler oluşturulması, 2. Kaçak yapılaşmış alanların yasal ve kabul edilebilir standartlarda konutlara dönüştürülmesi, 3. Doğal afetlerden etkilenecek olan konut alanlarının başka kullanım alanlarına dönüştürülmesi, 4. Kent içinde kalan fakat devam etmesi sakıncalı çalışma alanlarının dönüştürülmesi, 5. Kent içindeki niteliksiz, sağlıksız ve standart dışı alanların dönüştürülmesi, 6. İşlevlerini yitirmiş tarihi mekânlar ve koruma alanlarının dönüştürülmesidir (Bkz. Şekil 2.2) Yaşanılabilir planlı kentler oluşturulması Kaçak yapılaşmış alanların yasal ve yaşam standartlarına uygun hale dönüştürülmesi Kent içindeki sakıncalı çalışma alanlarının dönüştürülmesi Kentsel Dönüşümün İçerdiği Konular Kent içindeki niteliksiz, sağlıksız ve standart dışı alanların dönüştürülmesi Doğal afetlerden etkilenecek olan konut alanlarının kullanımlarının değiştirilmesi İşlevlerini yitirmiş tarihi mekânlar ve koruma alanlarının dönüştürülmesi Şekil 2.2. Kentsel dönüşümün içerdiği konular 1 1 Kocabaş, 2006 dan yaralanılarak elde dilmiştir.

27 8 Kentsel dönüşümün temel yapısal özellikleri ise şöyle sıralanabilir [Yıldırım, 2006]: Somut göstergeleri fiziksel yapı, işlev ve sosyal tabaka değişimleri olan dönüşüm, fiziksel yönünün yanı sıra sosyal ekonomik, yasal, yönetsel, politik vb çok yönlü dinamikler içermektedir. Kentsel dönüşüm ihtiyacını doğuran başlıca kentsel bozulma türleri, yapı stoğunun bakımsızlaşması ve yapısal sağlamlığın yitirilmesine bağlı fiziksel, işlevlerin nitelik veya kent içindeki konum açısından uygun olmayışından doğan işlevsel ve çevresel kalitenin düşmesine bağlı oluşan imaj sorunlarını kapsamaktadır. Kentsel dönüşüm, belirli sosyal grupların hareketlerine dayalı kendiliğinden gelişimlerden ziyade, toplumsal, ekonomik ve politik amaçlarla dışarıdan özel bir müdahale sonucunda gerçekleşen planlı bir girişimdir. Dönüşüm, yapıların hemen tükenmeyen ekonomik ömrü, korunması gerekli tarihi, kültürel ve sembolik değerleri, kentsel yer değiştirmenin maliyetleri ve sınırlanmış imar hakları gibi dönüşüm hızını denetleyen çeşitli direnç unsurları ile mücadele konusu olabilmektedir (Bkz. Şekil 2.3) Fiziksel yönünün yanı sıra sosyal ekonomik, yasal, yönetsel, politik vb çok yönlü dinamikler içermektedir İşlevsel ve çevresel kalitenin düşmesine bağlı oluşan imaj sorunlarını kapsamaktadır Kentsel dönüşümün temel yapısal özellikleri Korunması gerekli tarihi, kültürel ve sembolik değerleri, imar hakları gibi dönüşüm hızını denetleyen çeşitli direnç unsurları ile mücadele konusu olabilmektedir Toplumsal, ekonomik ve politik amaçlarla dışarıdan özel bir müdahale sonucunda gerçekleşen planlı bir girişimdir Şekil 2.3. Kentsel dönüşümün temel yapısal özellikleri 1 1 Yıldırım, 2006 dan yaralanılarak edilerek elde edilmiştir.

28 lı yıllarda gelişen coğrafyanın, ekonomi üzerindeki etkilerini ortaya çıkarma çabası, zamanla, sosyo-kültürel ve siyasal özellikleri de içeren bir yapı haline dönüşerek, ekonominin tüm konuları üzerinde kullanımı giderek önem kazanmaya başlamıştır. Ulusal düzeyde alınan kararların uygulanabilirliği, hem de şirketlerin karlılığı yerel sosyal, kültürel ve siyasal etmenlere bağımlı hale gelmiştir [Harvey, 2003]. Bu bağlamda yerel sosyal, siyasal ve kültürel etmenlerin ekonomik süreçlerle bağımlılığı ekonomi disiplini içindeki üretim, karlılık ve istihdam politikaları gibi stratejilerin belirlenmesinde yerelin de yerini almasını sağlarken, fiziki coğrafyaya bağlı üretim faktörlerine insani, kültürel ve siyasal faktörlerinde eklenmesi özellikle mikro ekonomik politikaların önemli bir dönüşüm süreci yaşamalarına neden olmuştur. Bu dönüşümün en önemli bileşenini ise yerele özgü sosyal kapital kavramı oluşturmaktadır. Kapitalizm tarafından keşfedilen kentte sermaye birikiminin yeniden üretimi ve emeğin yeniden üretimi üzerine inşa edilen ve Castells in (1997) kentsel sistem dediği mekanizma bir yandan çok yaşamsal olan toplumsal-ekonomik sorunların çözümüne yardımcı olurken, emek-sermaye çelişkisi gibi çeşitli kentsel sorunların da siyasallaşmasına neden olmuştur. Feodalizmden kapitalizme geçişte, kapitalizm için tarihsel olarak önemli bir rol oynayan kentsel mekanın keşfi, kapitalizmin 20. yüzyılı hatta 21. yüzyılı görmesinde büyük rol oynamıştır. Bu anlamda kapitalizmin yaşadığı yeniden yükseliş süreci; kapitalizmin yereli yeniden keşfi ile gerçekleşmiştir. Kapitalizmin kendini bahsedilen şekillerde yerelin kavranışına ve yerelin potansiyellerine göre yeniden şekillendirmesi; kapitalizm kavramının başka bir yüzünü oluşturan sınıfsal çelişkiler ve sosyal adalet gibi toplumsal kavramların da kendilerini yerelde tanımlamaları gereğini ortaya çıkarmaktadır. Yeni kapitalist sistemin yarattığı toplumsal yapıdaki eşitsiz gelişim süreçleri ile mücadele politikalarının ve biçimlerinin yeniden tanımlanma mekanı yerelleşmekte olacak ve mücadelenin ve politikaların yerelden kavranışı ile yeni politik mücadele alanları oluşmaktadır [ =com_content&do_pdf=1&id=222, (2006)].

29 10 80 lerde yaşanan ekonomik yeniden yapılanma süreci ile birlikte de yerelin potansiyel ve etkilerinin ekonomi disiplini içinde yarattığı gelişimler yanında, yerel yönetimlerde (özellikle gelişmiş batı ülkelerinde) eski kent-devletlerini andıran düzeyde ekonomik ve siyasal özerklikler kazanmaya başlanmıştır. Kentler tarafından kazanılan özerklikler, ilk olarak yarışma kavramını gündeme getirmiş ve kentler arasında özellikle yatırımları ve küreselleşme süreci içinde yer alan sermaye akışlarını çekmek üzere bir rekabet başlamıştır. Bu yarışma, zaman zaman kentlerin ulusal stratejileri bir yana bırakarak kendi stratejilerine ağırlık vermelerine, dolayısıyla kendi kalkınmalarını ulusal kalkınmanın önüne almalarına neden olmuştur. Kimi liberal araştırmacıların kentsel kalkınmanın gerçekleşmesinin ulusal kalkınmaya etkilerinin olumluğundan bahsetmelerine karşın yarışmada geri kalan ve yarışmadan aslında haberi olmayan kentlerde yatırımların azaldığı, durduğu ve buna paralel olarak da nüfusun dışa doğru hareketlendiği gözlenmiştir [Ohmae, 1995; aktaran Şengül, 2001]. Bu bağlamda, nüfusun ve kapitalin mekanda dağılım süreçleri, ülke mekanında, toplumsal gelişmenin eşitsiz dağılımına neden olmaktadır. Böylece, mekânsal eşitsizlik bireysel düzeydeki eşitsizliğin yeniden üretimini kolaylaştırıcı bir mekânizma olarak çalışmaktadır. Sermaye ile yerleşme sistemi arasındaki ilişkiyi, sermayenin mekânda yeniden dağılması olarak kurmak yerine yerleşme sistemini tümüyle bir sermaye birikim sürecinin ürünü olarak görmek de olanaklıdır. Sanayileşme sürecinin peşine takılan bir yerleşim politikası, beraberinde çarpık bir kentleşme sürecini yaratmıştır. Sonuç olarak, sistem kent merkezlerinde yık-yap süreçlerinin işleyişini, dolayısıyla tarihsel ve kültürel değerlerinin tahrip edilmesini, sürekli olarak yoğunluk artışını ve yeşil alanların yok oluşunu ve sosyal altyapıların yetersiz kalışını ortaya çıkmaktadır. Bu noktada, sağlıksız kentleşme süreci bir anlamda kentte yaşayan insanların yaşam kalitesini düşüren sonuçlar doğurmaktadır. Parçalar halinde büyüme olanakları ve rant ödemeden kaçınmanın kolaylığı, kentin çevresinde sıçramalı bir gelişme ortaya çıkarmaktadır. Bu türden yönelmeler bir araya gelince konut alanında da önemli değişiklikler ortaya çıkmıştır [ (2006)].

30 11 Yukarıda açıklanmaya çalışılan süreç sonucunda, kentlerin kapital birikim süreçleri ile bağlantılı olarak şekillendiği ortaya çıkmaktadır Kentsel dönüşüm kavramının tarihsel süreci 1850 lerde Avrupa kentleri kırsal alanlardan kentlere yoğun bir göç ile karşı karşıya gelmişlerdir. Bu göç ile birlikte çeşitli sağlık ve yerleşim sorunları, ekonomik ve sosyal sorunlar da kentleri etkisi altına almıştır. Bu durum, kentlerde ciddi boyutlarda çöküntülere yol açmıştır. Avrupa'da tarihlerinde, tüm metropollerde yoğunlaşan geniş kapsamlı kent planları ile birlikte modern merkezlerin yaratılmaya başlandığı bilinmektedir. Bu birinci dönüşüm dalgasının ardından ikinci bir dalga da 2. Dünya Savaşı nın ardından gelmiştir. 2. Dünya Savaşı sonrası yakılıp yıkılan kentlerin yeniden inşa edilmesi, ıslah edilmesi ve canlandırılması, Avrupa ülkelerinde kentsel dönüşüm ihtiyacını ortaya çıkaran temel nedenlerdir [World Bank Group, 2000]. Avrupa kentlerinde büyük çöküntülerin başlamasına önayak olan 1850 li yılların köyden şehre göçleri, Kuzey Amerika kentlerini de benzer bir şekilde etkilemiş; bu kentler de aynı deneyimleri geçirmek zorunda kalmışlardır. Hızlı kentleşmenin getirdiği sosyo-kültürel ve ekonomik sorunlarla konut sorunları, kentlerde derin çöküntülerin başlamasına neden olmuştur. 1960'lara kadar metropolitan alan sınırları içinde en fazla büyüme, merkezi kentlerin sınırları içinde gerçekleşmekte iken, bu tarihten sonra durumun değiştiği görülmektedir. Konut ve iş alanlarının merkezlerden banliyölere doğru kayarak yayılması olarak adlandırılabilen ''urban sprawl'' yani kentsel saçaklanma eğilimlerinin başlaması ülkede büyük değişimlere yol açmıştır. Banliyöleşmenin hızla artması ve kentsel yayılma ve saçaklanma sorunun ciddi bir tehdit haline dönüşmesi, Amerika da özellikle kent merkezlerinin dönüşümünü gerekli kılmıştır. Buna rağmen, bugün aynı sorun hala devam etmektedir. 1950'de metropoliten alan nüfuslarının yaklaşık %70'i kent sınırları içinde yaşamaktadır. Bunun aksine, 1990 tarihinde nüfusun yaklaşık %60'ının merkez kentlerin dışında yaşamakta oluşu gerçeği dikkat çekicidir.banliyölere doğru oluşan bu saçaklanma süreci, Amerikan politikacıları,

31 12 çevre bilimciler ve kent plancıları tarafından, son derece olumsuz bir gelişme olarak değerlendirilmekte ve izole edilmiş yaşamlar, ırk ayırımcılığı, trafik sorunları, çocuklarda astım hastalığı, rekreasyon alanlarının yok olması, işsizlik ve yoksulluk gibi sorunların ortaya çıktığı belirtilmiştir [U.S. Department oh Housingand Urban Development, 1999]. Bilgi çağı olarak adlandırılan 21. yüzyılda ise, kentler toplumsal değişimin ve küresel ekonominin beşiği olma özellikleri ile ön plana çıkmaya başlamıştır. Bilginin, hammaddelerin, mal ve hizmetlerin artan bir şekilde uluslararası dolaşım ve paylaşıma girmesi ile belirginleşen, teknoloji ve iletişimde meydana gelen büyük ilerlemelerin yönlendirdiği süreç günümüzde küreselleşme olarak ifade edilmektedir. Bu süreçte toplumsal, ekonomik, siyasal ve yönetsel alanlar gibi birçok alanda bir dönüşüm süreci yaşanmaktadır. Bu dönüşümün en iyi gözlemlenebildiği mekânlardan biri kentlerdir. Küreselleşme ile beraber yaşanan dönüşüm sürecinde bazı kentlerin önemi günümüzde giderek artmaktadır [Pustu, 2006]. Küresel sermayenin ve üretimin yeniden örgütlendiği küreselleşme sürecinde, sahip oldukları ayrıcalıklarıyla bazı kentler diğer kentlere göre daha önemli hale gelmiştir. Bu ayrıcalıklı kentlere yönelik ilk çalışma J. Friedman ve G. Wolf tarafından yapılmıştır. Daha sonraki çalışmalarında Friedman Dünya ölçeğinde ön plana çıkan kentlere world city yani Dünya kenti adını vermiştir. Friedman Dünya kenti kavramını: a-farklı piyasalar ve üretim faaliyetleri için önemli kavşak noktaları, b-uluslararası sermayenin toplandığı merkezler, c-global finans piyasalarının, ulaşım ve iletişim faaliyetlerinin yoğunlaştığı alanlar, d- İç ve dış göç akımlarının başlıca hedefi olan merkezler olarak tanımlamaktadır [Short, 1999].

32 13 Küreselleşme süreci ile birlikte kentlerin Dünya haritasındaki konumlarını belirleyen ilişkiler hızla değişmiş, bazı kentler yükselirken bazıları da hızlı bir düşüş sürecine girmiştir. Bu süreç kentlerin gelişimini belirleyen dinamikler açısından da bir dizi değişikliğe yol açmıştır. Küresel Dünya için vazgeçilmez olan uluslararası mal, hizmet ve sermaye hareketliliğinde kontrol ve komuta merkezlerini barındıran, uluslararası sermayenin Dünya çapında dolaşımına yön veren kentler ön plana çıkmıştır. Bu süreçte kentler üretim merkezi olma işlevlerinden sıyrılmışlar ve sanayi, kenti tanımlayan temel öğe olma niteliğini yitirmiştir. Artık günümüz kentlerini tanımlayan temel faktör, sundukları hizmet, iletişim, haberleşme, vb. olanaklardır. Diğer yandan küreselleşme, kentler arası rekabeti hızlandırmış ve kentler yepyeni ekonomik, politik ve kültürel roller yüklenmiştir [Işık, 1999]. Günümüzde artık ülkeler kentleri aracılığıyla birbirleriyle rekabet etmektedirler. Bankacılık, ticaret ve ulaşım gibi alanlarda ulusal ve uluslararası sistemle bütünleşmiş kentlere sahip olan ülkeler bu rekabette avantajlı konuma geçmektedirler [Topal, 1997]. Günümüzde uluslararası sermayeye ihtiyaç duyduğu türde hizmetleri sunabilen kentler Dünya kenti olarak adlandırılmakta ve bu kentler uluslararası sermayenin desteği ile hızla yükselmekte, bu sürecin dışında kalan kentler de dışlanmaktadır. Bu kentler hızla taşra konumuna itilmektedir. Bütün bu gelişmeler ışığında, kentler ve küreselleşme süreci arasındaki etkileşim, yeni bakış açılarını gündeme getirmektedir. Kentin Dünya ekonomisine eklemlenme biçimi ve bu süreçteki mekansal fonksiyonlar, kentte oluşan yapısal değişiklikleri etkilemektedir [Aslanoğlu, 1998]. Ancak planlı bir gelişmeye karşılık gelmeyen, mevcut kentlerin gerek sosyoekonomik yapısına ve gerekse fiziksel kurgulanışına aykırı yer seçimleri kentlerde var olan dengeleri tümden bozmaktadır. Planlı kentleşmenin yerini, sermayenin yönlendirmesi, planlamanın yerini projelendirme ve arsa geliştirme almaktadır. Kent toprakları küresel sermayenin vitrinini oluşturma hayallerinin mekânı haline getirilmektedir. Geçmişten bu güne kadar gelebilmiş doğal ve kültürel değerleri

33 14 korumak, geleceğe aktarabilmek her geçen gün daha da zorlaşmaktadır. Bu noktada da kentsel dönüşüm kavramı ortaya çıkmaktadır [Uyar, 2002]. Kentsel dönüşümün ortaya çıkmasındaki beş temel amaç vardır [Bayraktar, 2006]: 1. Kentin fiziksel koşulları ile toplumsal problemleri arasında doğrudan bir ilişki kurulması ihtiyacını karşılamak 2. Kent dokusunu oluşturan birçok öğenin fiziksel olarak sürekli değişim ihtiyacına cevap vermek 3. Kentsel refah ve yaşam kalitesine bağlı ekonomik başarının elde edilebileceği bir yaklaşım ortaya koymak 4. Kentsel alanların en etkin biçimde kullanımına ve gereksiz kentsel yayılmadan kaçınmaya yönelik stratejileri belirlemek 5. Toplumsal koşullar ve politik güçlerin ürünü olarak kentsel politikaların şekillendirilme ihtiyacını karşılamaktır (Bkz. Şekil 2.4) Fiziksel ve toplumsal problemler arasında ilişki kurulması ihtiyacını karşılamak Kent dokusunu oluşturan öğelerin fiziksel olarak sürekli değişim ihtiyacına cevap vermek Kentsel refah ve yaşam kalitesini sağlayabilecek yaklaşım ortaya koymak Kentsel Dönüşümün Ortaya Çıkış Nedenleri Gereksiz kentsel yayılmadan kaçınmaya yönelik stratejiler belirlemek Kentsel politikaların şekillenmesi ihtiyacını karşılamak Şekil 2.4. Kentsel dönüşümün ortaya çıkış nedenleri 1 1 Bayraktar, 2006 dan yararlanılarak elde edilmiştir.

34 15 Kentsel dönüşümün neden gerektiği konusunda çok temel iki yaklaşım ortaya atılmaktadır. Bunlar konuyu arz ya da talep yönünden ele alan yaklaşımlardır [Kurtuluş, 2005]: Birincisi kentlerin bazı bölgelerinin çöküntü alanı haline gelmesi ve bu bölgelerdeki sağlıksız çevre ve yaşam koşullarının iyileştirilmesi gerekliliğidir. Mekânsal olarak çökmüş alanlar, barındırdıkları yoksullarla kentsel şiddetin yuvaları olarak görülmekte ve bu nedenle bu alanlarda çeşitli kentsel dönüşüm projeleri ile gerçekleşecek "temizliğin" aynı zamanda şiddeti de azaltacağı varsayılmaktadır. Diğer yandan bu alanlarda yaşayan yoksullara daha yaşanabilir bir çevre ve yaşam koşulları yaratılabilirse sınıfsal çatışmanın da göreceli azalacağı iddia edilmektedir.ikinci yaklaşımda ise, kentlerin kapitalizmin sahnesi olmanın ötesinde bizatihi aktörlerinden biri olduğu ortaya çıktığından kentsel mekâna bir birikim aracı, bir gelişme sektörü olarak bakılmasıdır. Ve bunun gereği olan kentsel dönüşüm projeleriyle bu birikim olanağının gerçekleştirilmesini savunulmaktadır. Bu iki yaklaşımı bir arada düşünmek ise birbiriyle çeliştiği için pek mümkün görünmemektedir. Bir mekânsal yenileme ya da iyileştirmenin orada yaşayan yoksullar lehine kamu ya da özel finanssal kaynak aktarımı ile gerçekleşmesi neo liberal dönemin piyasa mantığına aykırı olduğu kadar, kentsel mekânı bir gelişme sektörü olarak ele alan kentleşme politikalarına da aykırıdır Kentsel dönüşüm sorunsalının sürdürebilirlik boyutu Kentsel dönüşüm, planlamanın temel unsurlarından biridir ve ondan bağımsız düşünülemez. Hükümetlerin yenileme politikaları ve programlarının uygulanma aracı olarak planlama, kentsel dönüşümü somutlaştıran bir olgudur. Kentlerin canlandırılmasında, planlamanın ve tasarımın bütüncüllüğü, sürdürülebilirliği, yaşam kalitesini arttırıcı tedbirler getirmesi ve özgünlüğü gibi ilkeler önem kazanmaktadır. Sürdürülebilir bir kentsel gelişim ve yeniden yapılanmanın planlama eksenini, kentsel dönüşüm tamamlamaktadır [Özden, Kubat, 2003]. 21.yy.ın metropolleşme olgusuyla birlikte Dünya üzerinde 500 kentin nüfusu bir milyonun üzerine çıkmıştır. Bu kentlerde altyapı hizmetlerinin özelleşmesinin kentsel servislerin eşit olmayan dağılımına neden olması, iletişim teknolojilerinin uzaklık kavramını yok etmesi ve otoyol yönelimli çağdaş ulaşım sistemleri, postmetropol için bölünme ve parçalanmaya yol açmış, endüstriyel ve ticari

35 16 fonksiyonların desantralize olmasına (merkezden uzaklaşması), yöre-kentleşme (suburbanization) ve kenar-kentleşmeye (edge-city) zemin hazırlanmıştır. Kentleşme süreci sistemler yaklaşımıyla ele alındığında, aslında tüm kentle ilişkili kavramların tümel birleşimidir. Bu koleksiyonun kentsel bağlamda bazı girdileri, çıktıları ve geri besleme süreçleri ile tanımlanması gerekir [Beatley, 1995]. Küresel bağlamda ele alındığında, kentlerde yaşanan değişim ve dönüşümler yeni kentsel alanların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Gelişmiş ülkelerin kentlerinde 1970 lerin sonu ve 1980 lerin başlarında karşı kentleşme (counter urbanization) olgusu yaşanmaktayken, büyük kentlerde 1950 ler ve 1960 larda yükselmeyığılama-yayılma olgusu ile eski kent merkezleri ile yeni gelişme alanları arasında uzaklaşmalar meydana gelmiştir. Genişleme gereksinimi duyan bu kentlerde 1970 ler ve 1980 lerde toplumsal ve mekansal bağlamda sıkışmalar, kirlenmeler, çarpışmalar, kimlik ve toplum duyusunda kaybolmalar görülmeye başlanmıştır. Hızlı bir kenar-kentleşme, kentleşememe (de-urbanization) ya da yanlış kentleşme (pseudo-urbanization) kavramları bu değişim ve dönüşümü kentlerde yaşatmıştır. Metropoliten oluşum gösteren kentlerde ise, 1980 lerin sonu ve 1990 ların başından itibaren özellikle birmerkezileşememe (decentralization) ve yeni kentleşmeyi (new urbanization) ve yeniden kentleşme (re-urbanization) kavramları bu değişim ve dönüşümü kentlere yaşatmıştır [Bilsel, Polat, Yılmaz, 2003] Kentsel Yenileme Kentsel yenileme düşüncesinin, 19. yüzyılın bitip, 20. yüzyılın başladığı ve sosyokültürel, ekonomik ve fiziksel açılardan büyük dönüşümlerin baş gösterdiği dönemlerde ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Aşırı nüfus hareketleri, yoğunlaşmaları ve yığılmaları ile birlikte, başta kent merkezleri olmak üzere tüm kentsel alanda bir dönüşüm başlamış, kent merkezlerinde yaşayan nüfusun yerini yeni sosyal tabakalar almıştır. Buna işlevsel anlamda dönüşümlerin de eklenmesi ile birlikte, kentsel çöküntü kendini göstermiştir. Tarihi kent merkezlerinin boşalması sonucu, bu alanda mevcut olan konut fonksiyonu, yerini ticaret

36 17 birimlerine, küçük imalathanelere ya da depolara bırakmış, burada yaşayan nüfus da merkezleri terk etmiş, yeni fonksiyonların getirdiği yeni bir sosyal tabaka merkeze yerleşmiştir. Bu işlevsel dönüşüm, kent merkezlerini son derece olumsuz yönde etkilemiş, kent merkezleri, hem sosyo-kültürel, hem de fiziksel açılardan özgün niteliklerini kaybetmişlerdir. Özellikle de II. Dünya Savaşı ndan büyük hasarla çıkan ve tarihi zenginlikleri dolayısıyla büyük önem taşıyan kentlerde yaşanan kentsel çöküntü, ilgili çevreleri konuyla yakından ilgilenmeye ve çözüm arayışlarına itmiştir [Özden, 2001]. Böylelikle, kentin sorunlu alanları olarak görülen alanların yenilenmesi ve bu suretle kente kazandırılması zorunluluğu ortaya çıkmış; hükümetlerin bu konuda geliştirdikleri politikalar ve çeşitli tarihlerde gerçekleştirilen toplantılar, hazırlanan raporlarla kentler yenilenmeye, yeniden canlanmaya başlamışlardır [Çakılcıoğlu, Cebeci, 2003]. Kentsel yenileme, çok geniş bir anlamda, mevcut doku üzerinde kaynakların yeniden dağılımına neden olan müdahale olarak tanımlanabilir. Bununla beraber, literatürde birden fazla anlamda kullanılmaktadır. Kimi kaynaklarda, kentsel çerçevede fiziksel, sosyal veya ekonomik değişiklik anlamında kullanılırken; kimi yerde gecekondu yenileme, iyileştirme veya temizleme gibi spesifik anlamlar da taşımaktadır [Gökbulut, 1996]. Genel bir çerçeve içinde, kentsel yenileme, farklı nedenlerden ötürü zaman süreci içinde eskimiş, köhnemiş, yıpranmış ya da kimi durumlarda terkedilmiş, vazgeçilmiş kentsel dokunun, günün sosyo-ekonomik ve fiziksel koşulları göz önünde tutarak değerlendirilmesi, dönüştürülmesi, ıslah edilmesi ve yeniden canlandırmak kente kazandırılması olarak ifade edilebilir [Özden, 2001]. Kentsel yenileme ve sefalet mahallesi sakinlerini yeniden yerleştirme, yapılması gereken amaçlardandır. Bununla beraber, bu işi başarmak için gereken vasıtaların, bu amaçların dışından değil, bu amaçlarla ilgili olanlar arasından seçilmesi gerekir. Böylece, yeniden geliştirme işi, sadece bu işi üzerine alanlara ve onların muhtemel kiracılarına fayda sağlayacak şekilde değil, önce bir bütün olarak topluma ve sonra

37 18 da, özellikle, sefalet mahallesinde yaşayanlara faydalı olacak şekilde yürütülmelidir. Sefalet mahallesi terimi (slum), ampirik bir terim olmaktan ziyade değerlendirme ifade eden bir terimdir, içinde yer aldığı yenileme politikasına bağlı olarak tarif edilmesi gerekir. Bir mahallede oturanlar çeşitli ekonomik, kültürel ve psikolojik sebeplerle çevre halkının çoğunluğu tarafından arzulanmayan bir takım açık ve gözle görülebilir davranışlarda bulunuyorlarsa, bu bölge sefalet mahallesi olarak tanımlanmaktadır [Gans, 1969] li yıllara denk gelen bu dönemde ortaya çıkan dönüşüm kavramı renewal dır. Alanın ilk kullanıcılarının alan dışı bırakılması ile yeniden geliştirme, yıkarak yenileme anlamına gelmektedir yılları arasındaki bu dönemde ise kentsel yenileme, renovation, rehabilitation ve upgrading kavramları ile tanımlanmaktadır. Sağlıklaştırma anlamına gelen bu terimlerden rehabilitation gelişmiş ülkelerde, upgrading ise gelişmekte olan ülkelerde kullanılmaya başlanmıştır lı yıllar hümanizmin ön planda olduğu bir dönem olduğu için ilk kullanıcılar alandan çıkarılmayıp, aksine alanda tutularak yıkmadan yenileme çabalarına girişilmiştir lerden günümüze kadar gelen bu dönemde, yenileme regeneration ve gentrification kavramları ile tanımlanmaktadır [Eke, Uğurlar, 2004]. Özetlemek gerekirse, kentsel yenileme eylemlerinin türlerini kısaca şöyle sıralamak mümkündür Yenileme - yenilenme (renewal - renovation) Yenileme; kamu girişimi ya da yardımıyla yoksul komşulukların yenilenmesi, yapıların iyileştirilmesi, daha iyi barınma koşulları, ticaret ve sanayi olanakları, kamu yapıları sağlanması amacıyla yerel plan ve programlar uyarınca kentlerin ve kent merkezlerinin tümünü ya da bir bölümünü günün değişen koşullarına daha iyi yanıt verebilecek bir duruma getirmek, ekonomik ve yapısal özellikleri iyileştirilmesine olanak vermeyecek ölçüde kötüleşmiş olan yoksul konutların yıkılması ve bunların oluşturduğu kent bölümlerinin yeni bir planlama düzeni

38 19 içinde geliştirilmesi olarak tanımlanabilir [ (2007)]. Büyük kentlerde düşük gelirli gruplar ekonomik ve sosyal sebeplerden ötürü zor problemlerle karşı karşıya kalmaktadır. Zayıf olan bu gruba yönelik harekete geçilip, alt yapı ve servislerin yaşanılan bu alanlara getirilebilmesi içinde sübvansiyona ihtiyaç duyulmaktadır. Bunun sağlanabilmesi içinde yenileneyenilenme zonları oluşturulmakta ve çalışmalar belirlenen alanlar içerisinde gerçekleştirilmektedir [Murcia de López, Castillo, 1997] Eski haline getirme (rehabilitation - upgrading) Deformasyonun başladığı, ancak özgün niteliğini henüz kaybetmemiş olan eski kent parçalarının eski haline kavuşturulması olarak tanımlanabilir [ Dergi/Say i% /20.htm. (2006)]. Rehabilitasyon yerine getirilirken yapılan hazırlıklar şu şekilde yapılmaktadır (Bkz. Şekil 2.5): Mümkün olduğu sürece, mal sahiplerinden minimum düzeyde yer almak Rehabilitasyon yerine getirilirken yapılan hazırlıklar Fiziksel ve finanssal kaynakların rehabilitasyon yapılacak alan için kullanılmasını sağlamak Alt seviyede olan yaşam standartlarını yeterli düzeye çıkarmak Alanda yer alan konut ve diğer yapıların vergi ve amortismanı hariç yapım giderlerini karşılamak Şekil 2.5. Rehabilitasyon sürecindeki hazırlıklar 1 Gelişmiş ülkelerde bu amaçlar doğrultusunda yapılan rehabilitasyon, gelişmekte olan ülkelerde ise upgrading olarak tanımlanmaktadır ve amacı, en temel 1 Word Bank, 2003 den yararlanılarak elde edilmiştir.

39 20 ihtiyaçlar olan temiz ve pis su sisteminin düzenlenmesi, temiz, güvenli bir ortamda yaşamanın sağlanmasıdır. Sağlıklı ortamların oluşturulması ön plandadır. Sağlık, eğitim gibi fonksiyonlardan yararlanamayan insanların en temel fonksiyonlardan yararlanmalarını sağlamayı amaçlamaktadır. Yani upgrading kavramında ilk amaç, sağlık, eğitim ve güvenliğin sağlanmasıdır [ urbanupgrading/upgrading/whatis/what-is.html#anchor-what-41312, (2007)] Yeniden canlanma - canlandırma (revival - revitalization) Sosyo-kültürel, ekonomik ya da fiziksel açılardan bir çöküntü süreci yaşamakta olan kentsel alan parçalarının, çöküntüye neden olan faktörlerin ortadan kaldırılması ya da değiştirilmesi sonucu, o alanın tekrar hayata döndürülmesi, canlandırılmasıdır [ (2006)]. Arazi fiyatları artarken, konut fiyatlarında da buna bağlı bir artış görünür. Ama bu artış bire bir olmaz. İnşaat fiyatlarındaki artış, konut birimlerinin yenilenmesini ve böylelikle değerlerinin artışını sağlar. Bu artış sonucunda da kentsel canlanma meydana gelmeye başlar [Gyourko, Saiz, 2004]. Rehabilitasyonun yerine getirilebilmesi için bunun ilk önce tanımlanması ve hedefleri yerine getirebilmek için kimlerin ve hangi kuruluşların birlikte çalışacağının belirlenmesi gerekir. Potansiyeller, stratejiler ortaya konularak da istenilen sonuç için çalışmaya geçilir [National Housing Institute, 2005] Yeniden oluşum (regeneration) Tümüyle yok olmuş, bozulmuş, köhnemiş, dolayısıyla çöküntü bölgesi haline gelmiş alanlarda yeni bir dokunun yaratılması ya da mevcudun iyileştirilmesi ile bu alanların kente kazandırılması anlamlarını içerir [ sayi23-24/20.htm, (2006)]. Yeniden oluşum için hazırlanan projelerin amaçları şu şekildedir (Bkz. Şekil 2.6):

40 21 Sosyal birleşmeyi sağlama, yalnız kalmayı ve toplumda izalosyonu ortadan kaldırma Yeniden oluşum için hazırlanan projelerin amaçları Halkın bir arada yaşamasına olanak vermek Yaşayanlar arasında yardımlaşmayı arttırmak Sağlıklı yaşam ortamlarını yaratabilmek Şekil 2.6. Rehabilitasyon sürecindeki hazırlıklar 1 Bunu yerine getirebilmek içinde izlenebilecek iki yöntem vardır. Birincisi, geliştirilmesine karar verilen alanın, kültürel, ticari, sosyal fonksiyonlarını ve konut kalitesinin arttırılmasıdır. İkincisi ise, bunları gerçekleştirirken, toplantılar ve görüşmeler ile insanların isteklerini, çağdaş hayatın gereklerinin planda yer almasını sağlamaktır [Ploger, 2001] Soylulaştırma (gentrification) Temelde regeneration ın bir kolu olmakla birlikte, soylulaştırma anlamına gelen gentrification kavramı, temel olarak orta ve üst gelir gruplarındaki ailelerin, dar gelirlilerin yaşadığı kent içindeki mahallelere iç göçünü ve buradaki mevcut konut stoğunu iyileştirmelerini içermektedir [Eke, Uğurlar, 2004]. Günümüz yenileme modellerine baktığımız zaman içlerinde en önemlisi soylulaştırma kavramıdır. Bu yüzden soylulaştırma kavramı daha detaylı olarak irdelenmiştir. İlk kez Ruth Glass tarafından 1963 yılında kavramlaştırılmasının ardından, geçen zaman içinde, soylulaştırma, işçi sınıflarının ya da dar gelirlilerin yaşamakta olduğu kent merkezlerindeki tarihi binalara, orta ve üst sınıfların, bu grupları yerlerinden ederek yerleşmesi ve buradaki binaları rehabilite etmesi süreci olarak 1 (2006) dan yararlanılarak elde edilmiştir

41 22 algılanmıştır. 80 li yıllarla birlikte sürecin kapsamı ve dolayısıyla ifade ettiği anlam bir hayli değişmiştir [İslam, 2003]. Soylulaştırma köhneleşmiş olan eski kent içi alanlarının sokak veya mahalle ölçeğinde olmak üzere çeşitli girişimlerde eski işçi sınıfı veya yoksul-alt sınıf kullanıcılarının yeni orta sınıf veya daha yüksek gelirli bir sınıf tarafından yerinden edilerek sınıfsal ve mülkiyet yapısı itibariyle değişime uğramasıdır. Kavram bu yönüyle daha çok konut piyasasındaki uygulamaları çağrıştırmaktadır. Buna göre soylulaştırma aynı zamanda kentsel arazi ve konut piyasası için bir yeniden yatırım ortamı sunmaktadır [Smith, 1982]. Soylulaştırmayı, eski kent içi alanlarını gerilemekten ve çöküntü alanı olmaktan kurtaran bir süreç olarak gören yaklaşımın tanımlamasında ise başka bir etken üzerinde durulmaktadır. Buna göre soylulaştırmacıların ortaya çıkışı ve onların kültürel kimliği ile tüketici olarak tercihleri önemli etkenlerdendir [Ley, 1994]. Ley e göre, Soylulaştırma çöküntü alanlarının hızla değerinin artması, sosyal yapısının yükselmesi demektir. Fakat, değişim yavaş ve küçük ölçekte olmaktadır ve değişimler toplum tarafından desteklenmektedir. Fakat, çevrenin değişmesine rağmen, komşuluk ilişkileri de bunlara bağlı olarak değişmektedir. Soylulaştırma farklı yollarla açıklanmaktadır. Bu konuya iki şekilde yaklaşılmaktadır. Smith (1979), Marksist yaklaşımla, boşlukların kiralanması, en uygun şekilde potansiyellerin ve arazinin kullanılmasını öngörmektedir. Smith in görüşüne göre, Kentlerin iç kısımlarının değeri artmaya başlamıştır. Kentlerin kenar kısımlarına kaçışlar başlamıştır. İlk etapta, yüksek gelirli grupların etkisiyle suburbanization gelişmiştir. Kentsel yenilemenin sonucu olarak, son 30 yıllık dönemde kent içindeki konut stokları artmıştır.

42 23 Ley in (1996) hümanistik görüşüne göre ise; Soylulaştırma kültürel ve demografik karakterinin birleşimi ile oluşmaktadır. İlerlemenin ve buna bağlı olarak değişimin arkasında profesyonel olarak çalışan bir güç yer alır ve bu güce soylulaştırıcılar adı verilir. Değişime ayak uyduranlar ise yeni sınıfı oluştururlar. Ley in (1996) daha önce yaptığı araştırma profillerinden yararlanılarak oluşturulan soylulaştırıcı tiplemesinde, soylulaştırırcıların ağırlıklı olarak 35 yaşın altında, yüksek eğitimli, sanat ve tasarım camiasında ya da gelişmiş hizmetler sektöründe çalışmakta olan küçük ve çocuksuz aileler veya çiftler ya da yalnız yaşayan bireyler oldukları görülür. Safha teorilerine göre süreç, zamanla mahalleye gelen soylulaştırıcıların profilleri değişecek, soylulaştırıcılar giderek daha iyi eğitimli, daha yüksek gelirli olacak ve içlerinde daha yüksek oranda profesyonel işlerde çalışanlar bulunacaktır. Teorinin risk eksenli versiyonlarına göre, soylulaştırıcılar mahalleye gelirken aldıkları riske göre üç şekilde sınıflandırılır: riskten habersiz grup risk oblivious-, riske meyilli grup risk prone- ve riskten çekinen grup risk averse- [Ley, 1996]. Buna göre en fazla riski, sürece ilk dahil olanlar riskten habersizler- almaktadır. Öncüler diye adlandırabileceğimiz bu kesimi Ley, yeni orta sınıf içinde sanat, uygulamalı sanat, medya ve eğitim sektörlerinde, sosyal hizmetlerde ve diğer devlet sektörleri ile kar amacı gütmeyen müesseselerde çalışan profesyonellerden oluşan bir alt grup ya da kendi ifadesi ile kültürel orta sınıf olarak tanımlamaktadır. Öncüleri riske meyilli ikinci grup izler. Önceleri sadece dar gelirlilerin bulunduğu mahallelerde öncülerin yaşamaya başlamasından ve semtin çehresinde yaşanan ufak çapta iyileşmelerden cesaret alan bu grup, mahalleye bir miktar risk alarak yerleşir.

43 24 Bu iki grubun yerleşmesi ile mahalle artık durumunu ispatlamış olur ve bundan sonra gelecekler için emlak piyasasındaki belirsizlik ortadan kalkar, böylece fiyatların giderek yükseldiği oldukça öngörülebilir bir markete, yatırımlarını riske etmek istemeyen üçüncü grup soylulaştırıcılar riskten çekinenler girer. Bu grup, öncüler gibi çeşitlilik ve farklılık arayışları sonucu değil, daha çok bu değerlerin metalaştırılmasıyla bir tür moda, statü sembolü haline geldiği için mahalleye yerleşme kararı alır (Bkz. Şekil 2.7) [Ley, 1996]. Riskten habersizler (Öncüler) Riske meyilli grup Riskten çekinenler En fazla riski alan ve sürece ilk dahil olan grup Öncülerin semtte meydana getirdikleri iyileşmeden cesaret alarak alana yerleşen grup Öncüler gibi farklılık arayışı sonucu değil, semtlere statü sembolü haline geldiği için yerleşme kararı alan grup Şekil 2.7. Soylulaştırıcıların sınıflandırılması 1 Soylulaştırma kimilerine göre kent merkezi ile şehrin diğer yerleri arasındaki fiyat farklarının oluşturduğu ekonomik fırsatın değerlendirilmek istenmesi, kimilerine göre sanayinin terki ile kent merkezlerinin konutsal yaşamla uyumlu hale gelmesi, kimilerine göre kent merkezinde çalışan ya da kent merkezlerini eğlence ve kültür aktiviteleri için sıklıkla kullanan insanların ev, iş veya eğlence mekanı arasında geçen zamanı minimize etmek istemeleri, kimilerine göre ise monotonluktan sıkılan bireylerin kent merkezlerini canlılık, çeşitlilik, farklılık, tolerans gibi değerler nedeniyle tercih etmeleri sonucu oluşmaktadır (Bkz. Şekil 2.8) [İslam, 2003]. 1 Ley, 1996 dan yararlanılarak elde edilmiştir.

44 25 Öncüler Riske Meyilli Grup Yerleşim Alanı değişim Yenilenen Yerleşim Alanı değişim Arazi Fiyatlarında Artış Statü Sembolü Haline Gelen Yerleşim Alanı değişim Riskten Çekinen Grup Şekil 2.8. Soylulaştırma süreci 1 Soylulaştırmanın oluşum nedenleri; Kentlerin ekonomik tabanlarındaki değişimler Orta sınıfların kültürel tercihlerindeki değişim Merkezdeki emlak fiyatlarının düşmesi şeklinde üç ana başlık altında sınıflandırmaktadır [Hamnett, 1991]: Birinci başlıkta yer alan açıklamalar, soylulaştırmayı oluşturan nedenlerin, kentlerin endüstriyel tabanlarındaki değişimlerde aranması gerektiğini savunmaktadır. Buna göre savaş sonrası ekonominin yeniden yapılanması sonucu, sanayi merkez kentleri terk edince, üretim sektöründen, servis sektörüne, işçi sınıflarından, yeni orta sınıflara yani potansiyel soylulaştırıcı arzı oluşmaktadır. Sanayileşmenin, kent merkezlerini orta sınıflar için yeniden yaşanabilir kıldığını savunan ekolojik yaklaşımlar da bu kategori altına sokulabilir. İkinci başlıkta yer alan açıklamalara göre, sınıf yapısında yaşanan değişimler, aynı zamanda yeni orta sınıfın kültürel tercihlerinde ve iş alışkanlıklarında da, onları soylulaştırmaya yani kent merkezlerinde yaşamaya iten, bir dizi değişikliğe yol açmıştır. Buna göre değişen cinsiyet ilişkileri ile ve özellikle kadının iş hayatına atılmasıyla artış gösteren çift maaşlı birliktelikler için işle ev arasında geçen 1 Ley, 1996 dan yararlanılarak elde edilmiştir.

45 26 zamanın minimize edilmesi önem kazanmıştır. Dolayısıyla bu gruplar kent merkezinde yaşamayı seçmişlerdir. Son olarak, kent merkezlerinin uzun süreli yatırımsızlık sonucu değer kaybetmesi ve kent merkezleri ile şehrin diğer yerleri arasında önemli fiyat farkları oluşmasına odaklı açıklamalara yer vermektedir. Kentsel gelişmenin belli bir aşamasında gerçekleşen soylulaştırma, 2. Dünya Savaşı sonrasında yaşanan kentsel gelişmenin yol açtığı toplumsal ve mekansal ayrışmadan farklı olan bir ayrışmaya işaret eder. Savaş sonrası artan ekonomik ve toplumsal olanaklar, orta sınıf ile işçi sınıfının yeniden üretimi açısından daha rahat bir yaşam ortamı sunmaktaydı. Bu dönemde banliyölerdeki mülkiyetin değerlenmesine karşın, kent içi alanların yatırımın bu alanlardan çekilmesi ve banliyölere olan göç ile boşalmaya başlamıştır. Smith, banliyöleşme sürecini sermayenin banliyöleşmesi olarak kavramlaştırırken, bugün yaşanan süreci ise yani banliyölerin oluşumuna yönelen sermaye hareketiyle birlikte oluşan rant farkı kavramı ile açıklamaktadır. Dolayısıyla yaşanan süreç kent içi ve merkezlerinin yeniden yapılanması açısından yeni ekonomik fırsatlar yaratmaktadır. Merkezdeki sermayenin değersizleşmesi, kentin bu az gelişmiş alanlarında yeniden değerlendirmeye dair fırsatlar yaratmaktadır [Smith, 1982]. Genel hatları ile kentsel mekandaki yeniden yapılanmayı şu şekilde açıklamak mümkündür [Şen, 2005]: 2. Dünya Savaşı sonrasında yaşanan mekansal ayrışma, artan ekonomik refah ve olanaklar sebebiyle mekandaki yeniden yapılanma; Banliyölerde işçi sınıfı ile orta sınıfa daha konforlu bulunan bir yaşam ortamının sunulması Banliyölerde mülkiyetin değerlenmesi Yatırımın kent içi alanlarından çekilmesi ve kent içindeki nüfusun banliyölere olan göçü ile bu alanların gerilemesi

46 27 Özellikle Batı daki kent içi alanları göçmen grupların veya iyice yoksullaşan kesimlerin yaşadığı yerler haline gelmesi şeklinde olmuştur li yıllarda, yeniden yapılanma süreci ise [Şen, 2005]; Eski kent merkezlerinin yeniden yatırım için cazip hale gelmeye başlaması Yeniden yapılanma olarak yaşanan sürecin yeni bir mekansal ve toplumsal ayrışmayı yaratması Bu ayrışmalar; Amerika da daha çok etnik sorun çerçevesinde gündeme gelirken, İngiltere başta olmak üzere kimi Avrupa kentlerinde ise sınıf meselesi çerçevesinde konunun gündeme gelmesi Özellikli olarak tarif edebileceğimiz bir sınıfın (yeni orta sınıf) 1970 li yılların sonlarında sınıfsal ayrışmayı yaratan ekonomik dönüşümlerin etkisiyle ortaya çıkmaya başlamasıyla şekillenmiştir. Yukarıda da belirtildiği gibi, özellikle Batı daki kent içi alanlar savaş sonrası yıllarda, göçmen grupların ve iyice yoksullaşan kesimlerin yaşadığı yerler haline gelmiştir. Dolayısıyla bu süreç kent içi alanların eskimeye ve gerilemeye başladığı yıllar olmuştur. Bu yılları takip eden 1960 ve 1970 li yıllarda ise, eski kent merkezleri yeniden yatırım için cazip hale gelmeye başlamıştır. Bu süreç yerleşim alanlarının iyileştirilmesinden öte ekonomik, sosyal ve mekansal boyutlarıyla daha kapsamlı bir değişimi ifade etmektedir [Şen, 2005] ların sonları ve 1970 ler kentsel yeniden yapılanmanın kapsamlı olarak gerçekleştiği yıllardır. Soylulaştırma bu kapsamlı yeniden yapılanma ile ekonomik ve diğer toplumsal dinamiklerin etkisiyle gerçekleşmeye başlamıştır. Bu süreç, öncelikle Londra, Paris, San Francisco, Washington, Toronto ve Vancuver gibi belli başlı Batı kentlerinde görülmeye başlamıştır. Fakat, soylulaştırmanın ne zaman ve neden bu kentlerde gerçekleşemeye başladığına dair açıklamalar birçok yönüyle birbirinden farklıdır. Temel ayrımları şöyle sıralar [Hamnett, 1991; aktaran Şen, 2005];

47 28 Kentlerin giderek büyümesi ve değişimi ile mekansal erişilebilirlik temelindeki tercihlerin değişimi Nüfusun demografik ve hane halkı yapısındaki değişim Yaşam biçimi ve tercihlerdeki değişim Enflasyon ve yatırımlara bağlı olarak konut fiyatlarındaki göreli değişim Büyük kentlerdeki istihdam ve mesleki yapının değişimi 1980 lerde kentsel yenilemenin önemine işaret edildiği iddia edilmeye başlanmıştır. Fordist üretimden, post fordist üretime geçişle birlikte, mesleki yapıda değişiklik başlamıştır. Ekonomideki değişiklikler sebebiyle, yönetsel ve teknik alanlardaki mesleklerde değişimler yaşanmaya başlanmıştır. Ekonomik değişim, sosyal kutuplaşmanın gelire ve mesleki statüye göre oluşmasına neden olmuştur. Bütüncül toplum parçalanmaya başlamıştır. Yeni ve küçük sınıflar oluşmuştur: profesyonel insanlar, bekar insanlar ve çocuklu genç çiftler. Yerleşim alanları, tarihi merkeze yakın olan alanlarda yaşam daha farklı ortaya çıkmıştır. İletişim teknolojisinde yer alan ve sosyal yapıyı da etkileyen değişimler mekansal yapının değişimini başlatmıştır. Finansman ve yönetim fonksiyonları ile hizmetler kent merkezlerine doğru kaymış, endüstriyel desantralizasyon başlamıştır [Ley, 1996]. Birbirine paralel olarak yaşanan değişimler sosyal kutuplaşma, mekansal dönüşüm eski kent merkezlerinin terk edilmesini buda kentsel dönüşümün yapılmasını zorunlu kılmıştır. Kent merkezinde yüksek gelirli grup ile düşük gelirli gruplar kentsel dönüşüm ve kentsel rehabilitasyon ile yer değiştirmeye başlamıştır. Diğer yandan, yerleşim alanlarındaki canlandırmaların iki aşaması mevcuttur: zorunlu gelişim ve soylulaştırma. Zorunlu gelişimde, semt sakinleri, para ve efor sarf ederek evlerini yenilemektedirler. Soylulaştırma doğrultusunda ise, orta ve yüksek gelirli gruplar, yenilenen alandaki yerli halkı yerlerinden etmektedirler. Soylulaştırma, yaşanılan alanlarda, fiziksel değişikliklere bağlı olarak sosyo-kültürel tercihin ifadesini içermektedir (Bkz. Şekil 2.9) [Şen, 2005].

48 29 Fordist Üretim geçiş Post fordist Üretim Mesleklerde Farklılaşma Toplumda Bölünme Sosyal Farklılaşma Ekonomi Alanda Farklılaşma Yeni ve Küçük Sınıflar Mekanda Farklılaşm Kent Merkezine Finansman Yönetim ve Hizmetlerin Kayması Endüstriyel Decentralizasyon Zorunlu Gelişim Soylulaştırma KENTSEL DÖNÜŞÜM Şekil lerde kentsel yeniden yapılanma süreci 1 Soylulaştırmayı açıklamak üzere yapılan kuramsal yaklaşımlar en genel ayrımı ile neoklasik yer seçimi kuramlarına dayalı geleneksel yaklaşım ve eleştirel yaklaşım olmak üzere iki kategoride ele alınacaktır. Geleneksel yaklaşım, ilk dönem çalışmaları ile son dönemdeki talep yönlü yaklaşımda etkisini gösterir. Bu yaklaşım, soylulaştırmayı olağan karşılayan ve bir yönüyle de bu süreci olumlu değerlendiren bir yaklaşımdır. Eleştirel yaklaşım ise bu sürecin öncelikle yerinden etme meselesi ile ortaya çıkan sorunları öne çıkararak, son dönem kentsel yenilemelerdeki neoliberal politikaların etkisini eleştirir. Bu yaklaşım, soylulaştırmanın genel ekonomik ve toplumsal yeniden yapılanmadan ayrı ele alınamayacağından hareketle kapitalist yeniden yapılanma ile olan ilişkisini öncelikli tutar [Şen, 2005]. Soylulaştırma kavramını dönemlere bölerek, anlatmamız gerekirse, kavram üç dönem halinde incelenebilmektedir: 1 Ley, 1996; Smith, 1982; Şen, 2005 den yararlanılarak elde edilmiştir.

49 30 I.Geleneksel Teoriler Etkisinde İlk Dönem Çalışmalar II. Son Dönem Çalışmaları: Arz ve Talep Yönlü Yaklaşımlar III. Son Dönem Çalışmalarda Talep ve Arz Yönlü Yaklaşımın Yeri Geleneksel yer seçim kuralları 1920 ve 1930 lardaki kentsel gelişmeleri açıklamak üzere Chicago Okulu olarak bilinen ve Park, Burgess ve diğer isimlerle gündeme gelmiştir. Bu akım, kentsel alanlardaki insan yerleşimlerini biyoloji ve ekolojiden ödünç alınan kavramlarla anlamaya ve açıklamaya çalışmıştır. Kentsel fonksiyonların mekandaki dağılımı ile yer seçimi, erişilebilirlik ve bunun maliyetine bağlı olarak ele alınmıştır. Bu akımı takiben kentsel çalışmalarda mekan ekonomisi ve bölge bilimi çerçevesinde neoklasik teoriyi mekansallaştırmaya çalışan ve böylelikle kentsel arazi piyasası analizlerini yaygınlaştıran bir yaklaşımın hakim olduğu görülür. Fakat bu yaklaşım, son dönem kentsel yeniden yapılanmaları açıklamakta yetersiz kalmıştır. Çünkü yerleşim alanlarının sınırlı bir çerçevede ele alınması sorunlu bir yaklaşımdır [Şen, 2005]. İlk dönem çalışmalarının birçoğunda soylulaştırma, semt değişimlerini tanımlayan ve sosyal değişimlere vurgu yapan biçimde ele alınmıştır. Dolayısıyla bu yaklaşımda, konunun genel ekonomik ve toplumsal süreçlerle olan ilişkisi zayıftır. Sosyal değişimler çerçevesinde ise daha çok soylulaştırıcıların demografik tanımı ve kültürel tercihlerinin önemi vurgulanmıştır [Smith, 1982]. İlk dönem çalışmalarının bir diğer özelliği de ampirik sorular üzerinde durmuş olmasıdır: Süreç nerede meydana gelmektedir, nasıl yayılmaktadır, soylulaştırıcıları kimlerdir. Birkaç istisna ile birlikte soylulaştırılan mahalle çalışmalarında ilgi, orta sınıfın analiz edilmesi üzerinedir. Yerinden edilen işçi sınıfı ve de bu alanların kaderi üzerine ilgi daha azdır [Şen, 2005]. Bu dönem araştırmaları ağırlıklı olarak istatistiksel eğilimler ve kamu politikalarının önerileriyle yönlendirilmiştir. Bu dönemde kapsamlı kentsel yenileme projelerinin gerçekleşmesi ile bunun soylulaştırmaya olan etkisi

50 31 dolayısıyla soylulaştırmanın nedenlerinden çok, etkileri üzerinde durulmuştur [Smith, Williams, 1986]. II. Son dönem çalışmaları, 1970 lerin sonlarında ortaya çıkan son dönem sürecin etkilerinden çok nedenleri üzerine yoğunlaşmaktadır. Daha çok İngiltere merkezli, araştırmalarda etkisi görülen bu yaklaşım, istatistik dökümlerden çok kuramsal analizlere dayalıdır. Bu araştırmalarda soylulaştırmaya kendine özgü izole süreç olarak değil de bütünlüklü bir süreç olarak, ekonomik yeniden yapılanma, istihdam yapısındaki değişimler bunun yanı sıra konut ve arazi kullanım piyasalarının kapsamlı bir alanı olarak yaklaşılmıştır. Son döneme ait ele alışlar farklı kapsamlı bir sınıflandırmada şu şekilde belirlenmektedir [Şen, 2005]: - Tüketim yanlı açıklamalara karşı üretim yanlı açıklamalarda; temel ayrım konunun arz ve talep yönlü olmasıdır. Bu bakış açısına göre, soylulaştırma, değerini yitirmiş ve yatırımsız alanlardaki belli arazi kullanımlarında sermayenin özel ve kamusal yatırımları, karlı yeniden yatırımlar için fırsatlar yaratmaktadır [Smith, 1982]. - Sanayi sonrası kent kavramı özellikle Ley tarafından geliştirilmiştir. Daha çok gelişmiş kapitalist ülke kentlerine işaret edilerek yaşanan ekonomik, sosyal ve politik yeniden yapılanmalar, tarihsel olarak sanayi sonrası toplumun ortaya çıkışı ile açıklanmaya çalışılmıştır. Sanayideki istihdamın düşüşü ve bilgi sektöründeki istihdam ayrıca buna bağlı hizmet sektöründeki büyüme bazı yaklaşımlarda bu büyük dönüşümün sadece bir boyutudur. Bunun yanında sanayi sonrası toplumun gelişimi ile kent arazilerinin kullanımları arasında doğrudan bir ilişki kurularak süreç açıklanmaktadır. Sanayi sonrası tezi, soylulaştırma tartışmasında üretim ve tüketim yanlı açıklamaların ikisine de yakındır [Smith, 1982] lerin başında Giddens gibi bazı bilim adamları yapı ve aktör kavramlarına dair toplumsal soruları keşfetmekle ilgilendiler ve soylulaştırma sürecindeki bireysel aktörlerin önemini vurgulamaya çalıştılar. Yapı ve aktör ilişkisinde olan tartışmalarla, soylulaştırma sürecinin karmaşıklığını araştırmak

51 32 üzere sosyal ve ekonomik çevrenin değişimine ilişkin bir dizi yanıt bulmayı amaçladılar [Şen, 2005]. -Soylulaştırma konusu yaygın olarak yeni orta sınıfın ortaya çıkışı ile tanımlanmıştır. Yeni orta sınıfın yükselişini, soylulaştıran konutların mimarisinden hareketle toplumsal konumları ile okumaya çalışır. Böyle olduğunda soylulaştırmanın kendisi yeni orta sınıfın toplumsal oluşumuna katkı yapar. Willams (1986) soylulaştırmanın sınıf temelli bir süreci yansıttığına vurgu yapar ve süreci ileri kapitalist ülkelerdeki sınıf yapısının yeniden oluşumunu desteklediğini ileri sürer. III. Son dönem çalışmalarda talep ve arz yönlü yaklaşımın yeri üzerine fikirler ortaya çıkarılmıştır. - Geleneksel ya da neoklasik yaklaşımın son dönem çalışmalarında özellikle talep yönlü yaklaşım kendini göstermektedir. Neoklasik yaklaşıma dayalı talep yönlü bakışın bir diğer özelliği soylulaştırmayı küçük ölçekli ve geçici bir süreç olarak ele almasıdır. Dolayısıyla kent merkezlerinden yerinden etme sonucu dışarıya olan göçün içeriğindeki değişiklik de yine bir süreç olarak karşılanmaktadır [Şen, 2005]. Talep yönlü yaklaşım için önemli bir açıklama aracı olan yeni orta sınıfın oluşumu, sanayisizleşme sürecine paralel olarak hizmet sektörü ve buna bağlı alt sektörlerin genişlemesi ile açıklanmaktadır. Ayrıca bu sınıfın soylulaştırma sürecinde mekansal ve toplumsal dönüşümlerdeki rolüne vurgu yapılmaktadır [Bridge, 1994]. Bu dönüşümler kentsel mekanın yeniden yapılanmasının gerekli kıldığı ileri sürülmektedir (Bkz. Şekil 2.10).

52 33 Talep Yönlü Yaklaşım yeni orta sınıf + sanayisizleşme + hizmet sektörü + alt sektörlerin genişlemesi Şekil Talep yönlü yaklaşım 1 - Arz yönlü yaklaşım ise, konut piyasasındaki yeniden yatırım olanakları ile sermaye birikim süreci ilişkisine dair genel toplumsal dinamiklerin analiz edilmesini ön planda tutar. Arka planda ise politik iktisat bakış açısının yaklaşımını kullanır (Bkz. Şekil 2.11) [Smith, 1979]. Arz Yönlü Yaklaşım yeniden yatırım olanakları + sermaye birikim süreci + toplumsal dinamiklerin analiz edilmesi Şekil Arz yönlü yaklaşım 2 Arz yönlü yaklaşımda soylulaştırmanın gerçekleşmesinde önemli rolü olduğu ileri sürülen sanatçılar, eşcinseller gibi marjinal yaşamayı tercih eden kişilerin öncü olarak kabulüne alternatif bir açıklama getirilmektedir. Buna göre kent öncüleri ekonomik anlamda öncüdürler. Arz yönlü yaklaşım çerçevesinde Neil Smith (1979) in geliştirmiş olduğu rant farkı kuramı önemli bir açıklamanın aracı olmuştur. Buna göre kent içindeki arazilerin yeniden değerlenmesine bağlı olarak oluşan gerçek arazi rantı ile arazinin gelecekte en yüksek ve en iyi kullanımıyla oluşan potansiyel rant arasındaki fark rant farkı nın oluşmasına neden olur. Rant farkı, değerlenerek gerçekleşen arazi rantının potansiyel ranttan çok daha düşük olmasıyla oluşur. Rant farkı değerinin büyük olması, soylulaştırmanın başlaması ve hız kazanmasını sağlamaktadır. 1 Bridge, 1994 den yararlanılarak elde edilmiştir. 2 Smith, 1979 dan yararlanılarak elde edilmiştir.

53 34 Kentsel yenileme eylemlerinden bahsettikten sonra dönüşüm ve yenilemenin hangi alanlarda gerçekleşeceği üzerinde durursak (Bkz. Şekil 2.12); Aşırı yoğunluklu kaçak apartman alanları Gecekondu alanları Tarihi kentsel alanlar Yenileme ve Dönüşüm Alanları Doğal afet (deprem,sel,heyelan vb. gibi) riski yüksek olan alanlar Kent merkezindeki çöküntü alanları Ekonomik ömrünü doldurmuş kentsel alanlar Şekil Yenileme ve dönüşüm alanları 1 Bu tür alanların, çağdaş ve günümüz ihtiyaçlarına cevap verebilecek kent parçalarına dönüşebilmesi için kamu ve özel sektör ile sivil örgütlerin işbirliği ile yeni ortaklıklara ve buna imkan verecek yasal düzenlemelere ihtiyaç bulunmaktadır [Göksu, 2002]. Kentlerimiz, bugün aşırı nüfus yığılmaları, ekonomik şartlar, sosyal bilinçsizlik, koşulsuz ve yanlış yer seçimi tercihleri, arz-talep eğilimleri gibi çeşitli nedenlere bağlı bir çöküş yaşamaktadır. Dünya da olduğu gibi, ülkemizde de kuvvetle hissedilen bu çöküş, yalnızca hala kentleşme sancıları çekmekte olan az gelişmiş ülkelerde değil, 19. yüzyıldan bu yana hızlı dönüşüm süreçleri yaşayan gelişmiş ülkelerde de görülmektedir. Kentlerin çeşitli faktörler sonucu çöküntüye uğraması, ilgili çevreleri bu çöküntüyü ortadan kaldıracak çözüm arayışlarına yöneltmiştir. Kentsel yenileme kavramı, işte bu arayışların bir sonucu, bir çözüm yolu olarak ortaya atılmıştır. Ancak bu yenileme hareketleri her zaman bir 1 Göksu, 2002 den yararlanılarak elde edilmiştir.

54 35 dönüşümü de beraberinde getirmemiştir. Bu iki kavramın yani yenileme ve dönüşüm kavramlarının birbirine karıştırılmaması gerekmektedir. Kentsel dönüşüm salt bir kent mekanının yenilenmesi olarak algılanmamalıdır [Çakılcıoğlu, Cebeci, 2003].

55 36 3. DÜNYA DA KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN GELİŞİMİ, MODELLER, DENEYİMLER, UYGULAMALAR yy.da Dünya da Kentsel Dönüşümün Gelişimi Dünya deneyiminde kent içi alanların kentsel dönüşümü, 19.yy Avrupa sındaki kentsel büyüme hareketi sebebiyle yıkıp yeniden yapma nitelikli kentsel yenileme yaklaşımı ile ortaya çıkmıştır. 19.yy da kamu sektörü liderlik modeli ile gerçekleştirilen kentsel dönüşüm süreci iki temel motife dayanır. Birinci, İngiltere de kentsel politikalar üreten Konut Kanunu dur (1851), ki bu kanun sosyal konut programları ve sıhhileştirme projeleri şeklinde kentsel yenileme stratejilerine sahiptir. İkincisi, Fransa da gelişim müdahaleleri gerçekleştiren Haussman Operasyonlarıdır ( ), ki bu operasyonlar büyük çapta kamulaştırma, yıkarak geniş alanlar açma ve yeniden yapma şeklindeki kentsel yenileme stratejisine sahiptir [Gürler, 2003]. 19.yy dan bugüne uygulanan kentsel dönüşüm politikaları ve müdahale biçimleri çeşitlilik göstermiştir lerin ortalarından 1945 lere kadar, kentlerdeki fiziksel ve toplumsal bozulmaya karşı en önemli müdahale biçimi, kentsel yenileme dir (urban renewal). Endüstri Devrimi sonrasında, sanayi kentlerinde hızla artan çevre kirliliği, sanayi alanlarının düzensiz yapılaşması, kalabalık ve yaşam standartları düşük konut alanları ve yetersiz altyapı hizmetleri, sağlıksız kentlerin gelişmesine neden olmuştur. Temiz, sağlıklı ve yaşanabilir kentlerin geliştirilmesi amacıyla, ilk kentsel yenileme projeleri kamusal alanların artırılmasını sağlamaya çalışmıştır. 19. yy ın ikinci yarısında Park Hareketi kente doğayı getirmeyi amaçlamış; bunun sonucunda 1844 te Liverpool da Birkenhead Parkı, 1845 te Londra da Victoria Parkı, ve 1863 te de New York ta Central Park yapılmıştır. Park Hareketi ni, kent merkezlerinde geniş bulvar ve caddelerin açılmasını kapsayan kentsel yenileme projeleri izlemiştir. Bu tür projelerin başında, Paris te yılları arasında Baron Haussmann öncülüğünde gerçekleştirilen kentsel yenileme projesi gelir. Bu proje ile birlikte, Paris in merkezinde büyük yıkımlar yapılmış; geniş bulvarlar ve caddeler açılmış; ve bu ulaşım arterleri, kent merkezi dışındaki

56 37 Bois de Boulogne ve Bois de Vincennes gibi parklara bağlanmıştır. Bu dönemdeki yenileme projeleri, hem çevrenin hem de trafiğin iyileştirilmesini sağlamakla kalmamış; aynı zamanda, kent merkezi ve çevresindeki aşırı kalabalığı azaltmıştır. Avrupa da bu dönemdeki kentsel yenileme projelerine paralel olarak, Kuzey Amerika da Güzel Kent Hareketi gelişmiş; kentlerde geniş bulvar ve caddeler açılmış; belediye ve mahkeme binaları, kütüphane, müze gibi önemli kamusal kullanımlar bu bulvar ve caddelere cephe verecek biçimde yerleştirilerek kent merkezlerinin yenilenmesi sağlanmıştır [LeGates ve Stout, 1998] yy.da Dünya da Kentsel Dönüşüm Süreçlerinin Gelişimi 20.yy.ın başında yaşanan ekonomik, politik, sosyal ve mekansal dönüşüm süreçleri, bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişimi ve yayılması ile iç içedir. Gelişmiş teknoloji içeren yeni üretim süreçleri bilgi tabanlı servislerin üretimi ve ulaşılabilirliğini gerekli kılarken, hızlı ulaşım ağları mekansal dönüşüm süreçlerini desteklemektedir. Küresel bilgi ekonomisine geçiş sürecinde kentlerin yaşadığı önemli dönüşümler değişen üretim süreçlerinin yanı sıra, kentlerin bilgisayar teknolojileri, iletişim ağları ve hızlı ulaşım kanalları üzerinden birbirlerine bağlanmalarıyla ilgilidir. Bu süreçte kentler arasındaki ilişki ağları, küresel ve bölgesel pazarların sürdürülebilmesini olanaklı kılar. İlişki ağlarının önemli kesişim noktalarında yer alan kentler, yönetim ve servis işlevlerini barındıran etkileşim merkezlerini oluşturur. Bu anlamda sürdürülen ağsal ilişkiler bir yandan merkez kentlerin küresel ve bölgesel ölçekteki rollerini belirlerken, diğer yandan mal ve hizmet üretimine yönelik örgütlenmelerin mekansal dağılımını etkiler. Karmaşık mekansal dokular oluşturan kentler arası asal ilişkiler üretim süreçleri üzerinden kurulurken, iletişim ve ulaşım ağları dönüşümün önemli aktörleri olmaktadır [Kayasu, Yaşar, 2003]. Kentlerin yeniden tanımlanarak mekansal olarak yeniden düzenlenmesi ve bu yönde yapılan değişiklikler, kapitalist üretim ve bölüşüm ilişkilerinin geldiği düzeyle, neoliberal birikim modeline geçişle birlikte kapitalist üretim ve bölüşüm ilişkilerine yeni bir biçim kazandırılmış olmasıyla bağıntılıdır.

57 38 Üretimin yeni bir temelde örgütlenmesi, kapitalist pazarın genişlemesiyle birlikte, kente ait olan az çok gizli kalabilmiş olan ne varsa, bu süreçte metalaştırılarak sermaye birikimine kaynaklık haline getirilmektedir. Kentlerdeki dönüşüm, kapitalizmin mekansal dönüşümünün bir parçası olarak gerçekleşmektedir. Sanayinin üretimin yeni örgütlenmesine uygun dağılımı, sanayi-tarım ilişkisinin yeniden düzenlenmesi, tarımın yeni bir temelde örgütlenmesini de içerecek bir kapsamdadır. Küresel düzeyde sermayenin genişletilmiş yeniden üretimi, para ve mal dolaşımı süreçlerine hız kazandırmak amacıyla gerçekleştirilen emperyalist kapitalist sistemin yeniden yapılandırılması sürecinin bir parçasıdır [Ufuk Çizgisi Yazı Grubu, 2006]. Kentsel dönüşüm sürecinin politiko-ekonomik güdüsü, zaman içinde ulusal gelişiminden, küresel bütünleşme hedefine yönelerek kentsel planlama bağlamında değiştirmiştir. Bu nedenle, Dünya deneyimindeki kentsel dönüşüm yaklaşımı sistematik temellerine ve tarihi dönemlere görece ile başlıca dört kategoriye ayrılır [Gürler, 2003]: 1. Dünya daki gelişim-yönelimli bağımsız politiko-ekonomisi, modern kentleri planlama amaçlı kentsel yenileme yaklaşımını ortaya çıkarmıştır. 2. Dünya daki endüstri-yönelimi birleşmiş politiko-ekonomisi, endüstri kentleri planlama amaçlı kentsel rehabilitasyon yaklaşımını ortaya çıkarmıştır. 3. Dünya daki yeniden gelişim-yönelimli liberal politiko-ekonomisi, endüstri sonrası kentleri planlamak amaçlı kentsel yeniden canlandırma yaklaşımını ortaya çıkarmıştır. 4. Dünya daki sermaye yönelimli bütünleşmiş politiko-ekonomisi, Dünya kentlerini planlamak amaçlı kentsel yeniden üretim yaklaşımını ortaya çıkarmıştır Modern hareket ve kentsel yenileme yaklaşımı 1.Dünya Savaşı sonrası, kentlerin Fordist ekonomi sistemi doğrultusunda modern hareket yönelimli endüstriyel gelişmesi ve bağımsız politiko-ekonominin varlığı Dünya da ulus-devletlerin kentleşmesini üretmiştir. 19. yüzyıldan bu yana hızlı

58 39 dönüşüm süreçleri yaşanmaya başlamıştır. Zamanla kentlerin çeşitli faktörler sonucu çöküntüye uğraması, ilgili çevreleri bu çöküntüyü ortadan kaldıracak çözüm arayışlarına yöneltmiştir. Kentsel yenileme kavramı, işte bu arayışların bir sonucu, bir çözüm yolu olarak ortaya atılmıştır [Özden, 2001]. Bu amaçla 1910 larda; güzel kent kavramı yönelimli kentsel yenileme yaklaşımı, tek merkezli ideal kentlere yönelik planlama ilkelerini vurgulamıştır. Meydanlar, bulvarlar, açık kamusal alanlar ve yeşil alanlar kentlerde dönüşen alanlardır lerde uluslararası modernist imaj yönelimli kentsel yenileme yaklaşımı, modern kentlerin planlanması ve mimarisine yönelik gelişim programlarının önemini vurgulamıştır larda CIAM tarihi miras yönelimli kentsel yenileme yaklaşımı, modern kentlerin planlama ilkelerinin önemini vurgulamıştır (Bkz. Şekil 3.1) [Gürler, 2003]. 1. Dünya Savaşı ve Endüstrileşme Ulus Devletlerin Kentleşmesi Çöküntü Alanlarının Oluşması 1910 Güzel Kent Hareketleri 1920 Modern Kent Planlarına Yönelik Gelişim Programları 1930 CIAM, Tarihi Miras Yönelimli, Modern Kentlerin Planlama İlkelerinin Belirlenmesi Şekil yılları arasında kentsel yenileme yaklaşımı Endüstriyel gelişme ve kentsel rehabilitasyon yaklaşımı Sanayileşmenin getirdiği sosyo-ekonomik dönüşüm, hızlı, kontrolsüz kentleşme süreci ve modernleşme çabaları ile birlikte, yirminci yüzyıl, son derece ciddi 1 Özden, 2001; Gürler, 2003 den yararlanılarak elde edilmiştir.

59 40 kentsel sorunlara sahne olmuştur. Özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında bombalanarak zarar gören kentlerin yeniden canlandırılması, rehabilitasyonu gibi konularda odaklanan ilgili çevreler, kentlerin çöküntü alanlarının yenilenerek kentlere kazandırılması amacıyla çeşitli arayışlar içine girmişlerdir. Bu amaçla 1950 lerden başlayarak, Avrupa ülkelerinde çeşitli toplantılar yapılmış; kampanyalar açılmış; böylelikle kentsel yenilemenin ilkeleri saptanmaya çalışılmıştır. Bu çabalara, 1956 yılında Leo Grabler tarafından, Batı Avrupa nın bombalanmış kentlerinin yeniden inşası konusunda hazırlanan araştırmalarını, aynı yıl Almanya da kent planlamanın tarihçesi ve yeniden inşa konusunda gerçekleştirilen konferans düzenlenmiştir [Dieffendorf, 1989]. II.Dünya savaşı sonrası, kentlerin kapitalist ekonomi sistemi doğrultusunda endüstriyel gelişme yönelimli desantralizasyonu ve otoriteler politiko-ekonominin varlığı Dünya da emek gücünün kentleşmesini üretmiştir. Sermaye birikimi ve bölgesel endüstriyel kentsel gelişim sayesinde merkez dışına taşınarak boşalan kent içi endüstri alanlarının rehabilitasyonu kentte kentsel dönüşümün müdahale biçimidir larda endüstriyel modernist imaj yönelimli kentsel rehabilitasyon yaklaşımı, endüstri kentlerinin kent içi alanlarına yönelik sosyal konut programlarının önemini vurgulamıştır lerde kapitalist endüstri yönelimli kentsel rehabilitasyon yaklaşımı, kapitalist endüstri kentlerinin MİA ve çevresine yönelik yeniden geliştirme programlarının önemini vurgulamıştır [Gürler, 2003] lerden itibaren tarım alanlarından dışlanan nüfusun büyük kentlere yığılması sonucu, merkezden çevreye doğru düzensiz biçimde genişleyen kentler, hormonlu bir biçimde büyümüşlerdi. Kentin önceki, hızlı ve düzensiz büyümesi işbirlikçi kapitalizmin hızlı ve çarpık gelişmesinin ürünüydü. Hızla düzensiz biçimde büyüyen, bu büyümeye denk bir altyapı (yol, su, elektrik, kanalizasyon, yeşil alan ) gelişiminin olmadığı, binaların, evlerin üst üste yığıldığı, merkezden çevreye doğru doğa katledilerek genişleyen metropol kentler, bu şekilde ortaya çıkmıştır (Bkz. Şekil 3.2) [Ufuk Çizgisi Yazı Grubu, 2006].

60 41 2. Dünya Savaşı Sonrası Kentlerin yeniden canlandırılması, rehabilitasyonu söz konusudur 1940 Endüstri Kentlerinin Kent içi Alanlarına Yönelik Sosyal Konut Programı MİA ve Çevresine Yönelik Geliştirme Programları -Düzensiz, Doğayı Katleden Metropoller Oluşmaya Başlamıştır. -Toplantılar Yapılarak Yenileme İlkeleri Saptanmaya Çalışılmıştır. Şekil yılları arasında kentsel rehabilitasyon yaklaşımı Post-modern hareket ve kentsel yeniden canlandırma yaklaşımı Avrupa ülkeleri ve Amerika nın uzun yıllardan beri sürdürmekte olduğu kentsel yenileme çabaları, aynı zamanda kentsel koruma ilkeleri ile de ilişkilendirilmekte, bütüncül koruma ilkesinin ışığında gerçekleştirilen kentsel yenileme eylemleri, bir yandan kentsel kültür mirasını yakın çevresiyle birlikte koruyup yaşatırken, diğer yandan kentlerin çöküntü bölgelerini ıslah edip, bu alanları, öngördüğü yeni fonksiyonlarla renklendirmeye, canlandırmaya ve kente kazandırmaya yardımcı olmaktadır [Özden, ]. Kentlerin kentsel bölgelerinin post fordist ekonomi sistemi doğrultusunda post modern hareket yönelimli liberal politiko-ekonominin varlığı Dünya da 1 Dieffendorf, 1989; Gürler, 2003 den yararlanılarak elde edilmiştir.

61 42 sermayenin kentleşmesini üretmiştir. Sermaye dolaşımı ve toplum hareketi sayesinde terkedilmiş kentsel alanların yeniden canlandırılması, kentte kentsel dönüşümün müdahale biçimidir larda, model kent yönelimli kentsel yeniden canlandırma yaklaşımı, kapitalist kentlerin kent içi tarihi alanlarına yönelik tarihi ve kentsel koruma programlarının önemini vurgulamıştır lerde endüstri sonrası formasyon yönelimli kentsel yeniden canlandırma yaklaşımı, post modern miras kentlerin yıpranmış kentsel alanlarını turizm endüstrisi ile iyileştirmenin önemini vurgulamıştır [Gürler, 2003] li yılların başından bu yana izlenen köklü değişimler sadece ekonomik alanda değil, sosyal, kültürel, kurumsal ve mekansal anlamda da bir çok değişime neden olmuştur. Temelde küreselleşen Dünya ekonomisi bu değişimlerin temelini oluşturmaktadır. Bu bağlamda üretim sistemlerinde fordist üretimden fordist sonrası üretimde yaşanan değişimin arkasında iki temel tamamlayıcı mantık ortaya çıkmıştır. Bunlardan ilki uluslararası piyasalara olan tepkidir ki bu sermayenin küresel bağlamda akışları ve uluslararası şirketler kapsamında düşünülmektedir. Çokuluslu şirketler küresel bağlamda yatırım stratejileri doğrultusunda kaynakları yerel alanlara tekrar aktarmaktadır. İkinci mantık ise mekansal bağlamda düşünülmektedir. Aslında üretimin mekana olan bağımlılığının doğal kaynaklara yakınlık, ulaşım ve iletişim maliyetleri düşünüldüğünde azalmış olduğu bir gerçektir. Üretimin bu bakımdan bir değişime uğradığı doğrudur, ancak bu değişimler bir mekandan diğerine farklılıklar gösterir. Kısaca üretimin bazı mekansal özelliklerinin önemi azalırken, bazı yeni kritik faktörlerin önemi artmaktadır (Bkz. Şekil 3.3) [Keating, 1998].

62 43 Kentsel Yenileme Çabaları Kentsel Koruma İlkeleri ile İlişkilendirilmiştir. -Kültür Mirası Koruma -Çöküntü Alanlarının Islahı 1960 Model Kent Yönetimli Kentsel Yeniden Canlandırma Yaklaşımı ile Tarihi Alanların Korunmasının Önemi Arttı 1970 Ekonomik Alanın Yanında Sosyal, Kültürel, Kurumsal, Mekansal değişim başladı. Yıpranmış Alanların Turizm İle İyileştirilmesinin Önemi Arttı. Şekil yılları arasında kentsel yeniden canlandırma yaklaşımı Günümüz - endüstri sonrası gelişim ve kentsel Rönesans hareketi Kentlerin yeniden yapılandırma ekonomi sistemi doğrultusunda endüstri sonrası gelişimi ve küresel sürece entegrasyon yönelimli bütünleşmiş politiko ekonominin varlığı Dünya da sermaye hareketliliğini üretmiştir. Sermayenin dolaşımı ve piyasa simgeciliği sayesinde çökmüş kent içi alanların kentsel Rönesansı, kentlerde kentsel dönüşümün müdahale biçimidir. Bu amaçla 1980 yıllarında Avrupa çapında yeniden yapılanma konulu bilimsel araştırmalar yapılmış, 1987 tarihinde Bellagio Konferansı hazırlanmış, Avrupa Konseyi nde 1981 yılında Urban Renewal adlı kampanyayı başlatılmıştır. Avrupa ülkelerinle eş zamanlarda, Amerika da da benzer çabalara rastlamak mümkündür. Sürdürülebilir 1 Özden, ; Gürler, 2003 den yararlanılarak elde edilmiştir.

63 44 kentler yaratmak, hem konut alanlarını, hem de toplumları geliştirebilmek ve bunları ekonomik gelişmeye paralel olarak ileriye götürmek bu çabalar arasında yer almaktadır [Özden, ] lerde, endüstri sonrası piyasa yönelimli kentsel Rönesans yaklaşımı, Dünya kentlerinin çökmüş kent içi endüstriyel alanlarına yönelik yeniden geliştirme programlarının önemini vurgulamıştır larda, endüstri sonrası rant yönelimli kentsel Rönesans yaklaşımı, küresel kentlerin kültürel ve tarihi kent içi alanlarına yönelik yeniden yapılandırma programlarının önemini vurgulamıştır. Bu dönemde, kentsel dönüşümü sebebine göre gruplandırmak mümkündür [Gürler, 2003]: 1. Konut yönelimli kentsel yeniden üretim şeması 2. Ticaret yönelimli kentsel yeniden üretim şeması 3. Turizm yönelimli kentsel yeniden üretim şeması 4. Tarihi koruma yönelimli kentsel yeniden üretim şeması 1980 li yıllar tüm Dünya da, özellikle Avrupa ve Kuzey Amerika da çok belirgin bir kentsel dönüşüm sürecinin başlangıcını belirlemiştir. Bu süreç kentlerde ekonomik, politik, sosyal ve mekansal değişimleri harekete geçirirken, kentlerin dönüşüm dinamiklerinde de önemli farklılaşmalar izlenmiştir. Ekonomik yeniden yapılanma aynı zamanda toplumsal yapıdaki değişimi hızlandırmış, bu değişimle birlikte yaşam tarzlarının da farklılaşması ile toplumda farklı grupların farklı yaşam birimlerini tercih etmesi ve tercihlerin konut alanlarının dönüşüm ve gelişim süreçlerine yansıması, kent mekanındaki dönüşüm altyapısını hazırlamıştır. Kapitalizmin mekansal dönüşümüne uygun bir dönüşüm geçiren kentler, 1980 li yıllarda başlayan, 1990 lardan beri de hız kazanıp belirginleşen bir değişim geçirmektedir (Bkz. Şekil 3.4) [Kayasu, Yaşar, 2003].

64 45 Küreselleşme ile Entegrasyon Sermaye Hareketliliğini Geliştirmiştir. Bu Dönemde Kente Müdahaleler Dönüşüm İle Yapılmaya Başlanmıştır Yeniden Yapılanma Konulu Bilimsel Araştırmalar Yapıldı. Sürdürülebilir Kentler Yaratmak, Konut ve Toplumları Geliştirmek İçin Konferanslar Düzenlenmiştir Rant Yönelimli Yaklaşım, Dahilinde Ekonomik, Politik, Sosyal, Mekansal Değişimler Harekete Geçirildi Hızlanarak Devam Etmektedir. Şekil günümüz endüstri sonrası gelişim ve kentsel Rönesans hareketi Kentsel Dönüşüm, Dünya Örnekleri Kentsel dönüşüm projelerinin Dünya da uygulanan örnekleri incelediğinde, projeleri dörde ayırabilmekteyiz [Neccar, 2006]: İlk olarak, çağın gerisinde kalmış üretim ilişkileri ve biçimlerini kullanan sanayi dallarının oluşturduğu kentler görülmektedir. Bu sanayi dallarına demir çelik sanayisi gibi tek bir sektöre bağımlı sanayi kentleri sayılabilmektedir. Bu kentler giderek işsizliğin, dışlanmışlığın ve belki de en önemlisi yabancı düşmanlığın (ırkçılık) en çok yoğunlaştığı yerler olmuştur. Kentler gittikçe çöküntü alanları haline gelmiştir. Kentsel dönüşüm projeleri, kamunun çöküntü alanlarını yeniden yapılandırma için önemli bir araç konumuna gelmiştir. Bunun en bilinen örneği Almanya daki Ruhr Havzasında yapılan kentsel dönüşüm projeleridir. Eski fabrikalar müze olurken, fabrika arazisi park olmuştur. 1 Özden, ; Gürler, 2003; Kayasu, Yaşar, 2003 dan yararlanılarak elde edilmiştir.

65 46 İkinci olarak tarihsel yapıların yoğun olarak yer aldığı bölgelerin yeniden yapılanmasında kentsel dönüşüm projelerinin kullanıldığı görülmektedir. Modernizmin ve onun getirdiği yaşama koşulları giderek tarihsel bölgelerin terk edilmesine ya da yok edilmesine yol açmaktadır. Diğer yandan kentsel rantın en fazla çıkarıldığı yerlere yakın olması tarihsel dokunun yıpranmasına ve yok olmasına yol açmaktadır. Kamusal politikalar ve kentlilerin davranışları bu alanlarda kullanım değerinin değil değişim değerinin hüküm sürmesine neden olmaktadır yılları arasında kent içi tarihi alanlar, kentsel dönüşüm sürecine ticaret yönelimli kentsel yeniden üretim şeması ile deneyim olarak dahil olmuştur. Bu dönemde çökmüş merkezi kent alanlarını yeniden geliştirmek amacıyla bu alanların ekonomileri yeniden yapılandırılarak dönüştürülmesine önem verilmiştir. Örn: Detroit, New Haven ve Sao Paulo-Mexico. Bu nedenle, bu dönemin politiko ekonomik güdüsü kentsel dönüşüm sürecini iki farklı şekilde organize etmiştir. Birincisi, Detroit ve New Haven örneklerinde olduğu gibi kent içi alanlarda MİA ve çevresini yeniden geliştirmektir. İkincisi ise, Sao Paulo örneğinde olduğu gibi, tarihi çekirdeği şehrin komuta ve kontrol merkezi yapıp kent dışı alanlarda yeni ofis bölgelerini üretmektir. Dolayısıyla kentsel tasarım yaklaşım süreci bağlamına ve dönüşecek alanların yerel olabilirlik karakteristiklerine görece ile farklılaşmıştır [Gürler, 2003] lerin sonuna doğru fikir olarak şekillenmeye başlayıp, 80'lerde hız kazanan kentsel dönüşümün en iyi örnekleri arasında Londra Docklands, Paris Le Defans, Beyrut Kent Merkezi ve Dubai örnekleri verilmektedir. Tüm projelerin amacı, yeni Dünya düzeninde kentlerin rekabet imkanlarını artırmak, uluslararası şirketleri ve finansmanı ülkelerine çekmek ülkelerin uluslararası sisteme entegrasyonunu artırmak, projelerin sahiplerinin sunuşlarında belirtilmektedir. Projelerde, çalışma alanlarının (ticaret merkezleri, tekno parklar, vb.), dolayısı ile kentin ekonomik aktivitelerinin daha çağdaş hale getirilmesi dönüştürülmesi ön plana çıkarılmıştır. Konut projeleri esas amaca destek olarak gerçekleştirilmektedir [Ulusoy, 2006].

66 47 Tarihi kentsel alanlar ise yeniden canlandırma yönelimli kentsel yeniden üretim şemaları ile süreç içinde dönüşen odak deneyimler haline gelmiştir [Gürler, 2003]. Yenileme türlerinden tarihi koruma yönelimli yenilemeye örnek, Atlanta, San Francisco; turizm yönelimli yenilemeye örnek, New Orleans, Denver dır. Kentsel Dönüşüm projelerini Dünya da uygulanan örneklerden üçüncüsünde özellikle yoğun göç sonucu oluşmuş gecekondu alanlarında kentsel dönüşüm projelerinin uygulandığını görülmektedir. Buna slumları ve gettoları da dâhil edebiliriz. Kentler bilindiği gibi doğuşundan bu yana göçe sahne olmaktadır. Bu bölgeler genellikle altyapısız sağlık koşullarının son derece yetersiz olduğu yerlerdir. Diğer yandan buralarda işsizlik oranları da son derece yüksektir. Burada enformel ilişkiler hakim hale gelmiştir. Bu yerler giderek çöküntü alanları haline gelmektedir [Neccar, 2006]. Dördüncü grubu ise doğal afete uğramış veya uğrayabilecek olan yerlerdeki kentsel dönüşüm projeleri oluşturmaktadır. Burada amaç risk alanı içerisinde yer almış olan yerleşimleri doğal afete uğramış olsun olmasın o alana uygun olarak dönüştürülmesidir [Neccar, 2006]. Çalışmanın bu bölümünde Dünya da uygulanan kentsel dönüşüm-yenileme örneklerinden bazıları detaylı olarak sunulacaktır Amaçlarına göre kentsel dönüşüm örnekleri Konut yönelimli örnekler Stratford kent yenileştirme projesi (İngiltere) Konut yönelimli bir proje olan örnek, Londra nın doğusunda bulunan Stratford kenti için hazırlanmıştır. Londra Belediyesi nin Ekim 2004 de Stratford projesi ile ilgili olarak hedeflediği çalışma ile bu alanda öncelikli olarak bölgenin canlı bir kentsel topluluk haline gelmesini sağlayacak; binlerce yeni konut ve de kanal tünel

67 48 demiryolları yapımı ile de Stratford un Londra nın Avrupa ya açılan bir kapısı olması hedeflenmektedir. Burada yüksek kalitede konutların yapımı hem istihdam yaratması hem de Londra nın artan nüfusunu destekleyecek sosyal donatıların oluşturulması planlanmaktadır. Alışveriş merkezleri, bölge ulaşımı için altyapı çalışmaları ve de 2012 Olimpiyat Oyunları için gelecek ziyaretçilere sunulan hizmetlerin yüksek standartlarda olmasını sağlayacak yenileştirme çalışmaları planlanmaktadır [Kocabaş, 2006]. Hiroşima - Danbara kenti yeniden inşa projesi (Japonya) Konut yönelimli projeye örnek olan bir başka projede Hiroşima-Danbara Kenti Yeniden İnşa Projesi dir. Bu çalışma, 1945 yılında savaşta harap olan Hiroşima kentinin yeniden inşasını, kamu, özel sektör ve yerel halkın komiteler aracılığı ile örgütlenerek yaptığı bir projedir. Hiroşima'nın yeniden inşa edilmesi ve Danbara yerleşiminin dönüşümü projeleri halkın örgütlenerek, problemleri çözmek için ne kadar etkili olduklarını göstermesi açısında önemli bir uygulamadır. Kamu-özel sektör ve yerel halk işbirliği ile gerçekleştirilmiştir. Projenin temel amacı özellikle fakir halkın konut sorunlarına çözüm bulmak, geniş ölçekte yeşil alan, park ve kamu alanları elde etmek, halk ile belediye arasında ihtiyaçlar konusunda sistematik bir ilişki kurmaktır [The City and Regional Development Bureau, 2006]. Ticaret yönelimli örnekler Thebes yerleşmesi planlamaya katılım projesi (Yunanistan) Thebes yerleşmesinde yaşayan göçmenlerin başta konut ve işsizlik sorunlarını çözmek üzere yerel ve merkezi yönetim işbirliği ile halkın planlama ve uygulamaya katılımını sağlayan bir proje olan Thebes Yerleşmesi Planlamaya Katılım Projesi, konut yönelimli bir örnektir. Halkın, konutların proje ve planlama boyutunda katılımının sağlanmasını, kültür, dükkan ve diğer servisler için ortak mekanların yapımında halkın katkı vermesi amaçlanmıştır [Benz, 2004].

68 49 Dockland projesi (Londra - İngiltere) Ticaret yönelimli projeye örnek Dockland Projesi dir. Proje, Londra'da büyük bir çoğunluğu kamu arazisi olan limanlar bölgesinde 1980 li yıllarda kamu özel sektör işbirliği ile başlatılan büyük bir dönüşüm projesidir. Proje, etaplar halinde, ticaret, ofis alanları, konut ve kamu yatırımları içeren uluslararası yatırımcıları da kapsayan bir projedir. Proje, proje geliştirme şirketi, merkezi yönetim, yerel yönetim, özel sektör ortaklığıyla yürütülmüştür. Dockland Projesinin amaçları kent merkezinin uluslararası bir ticari merkez haline dönüştürülmesi, ekonominin canlandırılması ve iş olanaklarının canlandırılması şeklinde özetlenebilir [Ledwidge 2006]. Portekiz - Lizbon Expo 98 dönüşüm projesi Ticaret yönelimli bir projeye örnek olan çalışmanın gerçekleştirildiği alan, yakın zamana kadar, petrol depolarının yer aldığı ve katı atıkların işlem gördüğü eski bir sanayi alanı olarak kullanılmaktaydı. Bu durum, nehir kıyısında kentliler tarafından kullanılmayan çok büyük bir alanın kaybına, aynı zamanda da öncelikle yakın çevresi için ve sonrasında da kentin bütünü için büyük bir kirliliğe neden olmaktaydı. Lizbon Expo 98 projesi, çevre kirliliği yaratan, kısmen terk edilmiş olan petrol depolarının yer aldığı ve katı atıkların işlem gördüğü eski bir sanayi alanının, Uluslararası Fuar Alanına ve sonrasında kentlilerin kullandığı açık ve kapalı kamusal mekanlara dönüşümü projesidir [Erden, 2003]. Tarihi koruma yönelimli Solidere projesi (Beyrut - Lübnan) Proje, savaşta harap olan Beyrut kent merkezinin tek elden yeniden inşasını kamu ve özel sektör işbirliği ile ele alan bir çalışmadır yılında başlayan proje,

69 50 tarihi ve kültürel değerlerin restorasyonu, yeni alanların inşasını kapsamaktadır. Kamu ve özel sektör işbirliğiyle geliştirilen proje ile Beyrut merkezi günün koşullarına göre yeniden inşa edilmiş, yeni eğitim ve sağlık hizmetleri sunulmuştur [Schmid, 2006]. Gecekondu alanı sağlıklaştırma örneği Rio kenti gecekondu sağlıklaştırma programı (Rio de Janerio - Brezilya) Hazırlanan bu proje, konutların iyileştirilmesi, yaşam şartlarının düzeltilmesi, iş ve eğitim olanaklarının artırılması gibi amaçlarla kamu ve yerel halk işbirliğiyle uygulanmaktadır. Rio kentinde, yaklaşık nüfusun 1/3 ü çok kötü şartlarda gecekondu alanlarında yaşamaktadır yılında belediye tarafından başlatılan Favela-Bairro Sağlıklaştırma Programı ile kent merkezindeki gecekondu alanlarının standartlarının yükseltilme çalışmaları başlatılmıştır [Inter-American Development Bank, 2006].

70 51 4. TÜRKİYE DE KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN GELİŞİMİ, MODELLER, DENEYİMLER, UYGULAMALAR 4.1.Türk Planlama Sisteminde Kentsel Dönüşümün Gelişimi Batıda olduğu gibi Türkiye de de kentsel dönüşüm uygulamaları ile kent arasında yakın bir ilişki olduğu söylenebilir. Cumhuriyet sonrasında bir yandan modernleşme yanlısı hükümetler kentlerin de batılı kentlerdeki standartlara ulaşmasını sağlamaya çalışırken, akademik alanda da modernleşmeci ve evrimselci bir bakış açısından egemen olduğu söylenebilir. Türkiye de kentlerde yaşanan değişim ve dönüşümleri yönetmek görevi, öncelikle merkezi kurumlara ait olmuştur yılında başlayan Planlı Dönemde, Devlet Planlama Teşkilatı kurulmuş ve bölgesel ölçekte kalkınma planları yapılmaya başlamıştır. Gerçekten de, kentsel dönüşüm olgularının etkileşim içinde olduğu dinamikler, kırdan kente göç olduğu gibi, bölge planlama ölçeğine kadar uzanmakta ve ülke çapında ele alınmayı gerektirmektedir [Yıldırım, 2006]. Ancak batıdaki örneklerin tersine bir sosyal hizmet ya da kentlerdeki sorunlara çözüm olarak kentsel dönüşüm uygulamalarına girişilmesi 1970 lerden sonrasına rastlamaktadır. Kentsel dönüşüm uygulamalarının tarihi aslında Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluş yıllarına ve Ankara nın genç Cumhuriyetin başkenti olarak seçilmiş ve Cumhuriyetin niteliklerini yansıtıcı bir dönüşüm uygulamasına girişilmiştir. Uluslararası bir yarışma sonucunda Alman Mimar Herman Jansen a hazırlattıran imar planı doğrultusunda bir yandan Yenimahalle ve Amele Mahallesi gibi yeni yerleşim bölgelerinin inşası başlatılırken, diğer yandan da eski Ankara kent dokusu yenilemeye başlatılmıştır. TBMM, Gar, Ankara Palas binası gibi binalar hep bu çerçevede inşa edilmiş, dönüşümün fiziksel görünümünde yeni kurulmuş Cumhuriyetin tüm değerleri görünür hale getirilmeye çalışılmıştır. Bu dönüşümün arka planında var olan sosyo-ekonomik süreçler, arazinin el değişmesi vb gibi konutlar üzerindeki tartışmalar bugün bile sürse de, kapsamı ve öncü rolü ile bu dönüşüm uygulamasının diğer tüm kentlere örnek vasfı da çok önemlidir [Şahin, 2003].

71 52 Türk kent planlama sistemi içinde kentsel dönüşümün bir kentsel yenileme modeli olarak en yaygın uygulaması özellikle kent merkezlerinde ve yakın çevresinde kalmış gecekondu alanlarının yeniden kazanımı ve yeniden yapılandırılması arayışının bir uzantısıdır. Gecekondu en basit anlamda 1950 lerde, bir yandan tarımda makineleşme, diğer yandan hızlı bir sanayileşme sonucu artan kırdan kente göçün karşısında devletin yeterli ve uygun koşullarda konut sunamaması ile göçerin yeni bir konut sunum biçimi geliştirmesi olarak tanımlanabilir. Ancak ilk önceleri barınma amaçlı oluşan gecekondular zaman içerisinde artan göç oranı ve populist devlet politikaları ile şekillenen af uygulamaları ile bir taraftan kentsel mekanda önemli bir alana sahip olurken, diğer taraftan nüfusunu spekülatif ortamlara taşımıştır. Kentlerin ekonomik ve fiziksel mekanda büyümesi ile gecekondu alanları rant değeri gittikçe artan merkezi alanlarda yeniden değerlenirken, bunun farkına varan gecekondulu bir zamandan barınma olarak gördüğü gecekondusundan en yüksek faydayı elde etme arayışı içindedir. Diğer tarafta bu tür oluşumları engellemesi ve kentsel rantın dağıtımında uygun konut sunamadığında popülist yaklaşımlara sığınmakta ve varolanı yasallaştırma yolları aramaktadır [Dündar, 2003]. Gecekondu alanlarındaki dönüşümün içeriği, 1948 yılından sonra, İmar Planları serisi ile oluşmuştur. Planların amacı, dönüşümün hızlı ve büyük ölçeklerde yapılmasıdır. İmar Planlarının içeriği, gecekondu alanlarının hızla yıkılmasını içermektir. İmar Planlarına bağlı olarak dönüşümün etkisi ve yaşanan problemler ise şu şekildedir [Dündar, 2001]: 1. Nüfusun hızla artması, alanların da büyümesine neden olmuştur. Farklılıkların nedenleri, bölgelerin kalkınma potansiyellerinin değişken olmasıdır. 2. Yaşam alanlarındaki düşük koşullar, sosyal hizmetlerin, yeşil alan kullanımının az olmasına neden olmaktadır. Bu noktada, dönüşüm sebebiyle, gelecekteki kent problemleri, göz önüne alınmalıdır. Gecekondu alanları, kentlerin etrafında yer alırken, esnek yapısı ile kolayca değişebilmektedir. Fakat, hız ve kalitesiz durum, yaşam koşullarının daha da fakirleşmesine neden olmaktadır bu da doğru bir yaklaşım değildir.

72 53 3. İzinsiz arsa ve konut sahibi olan gecekondu nüfusuna yasaya aykırı transferi, İmar Planları tarafından yasal barınaklar yapılmasına neden olmuştur. 4. Semtler arasındaki ilişkinin azalması ve ortak dayanaklar, mülkiyet yapısının karışması sebebiyle, toplumun zarar görmesine neden olmuştur lere gelindiğinde ise Sosyal Demokrat hareketlerinin merkezi siyaset alanında ve özellikle de yerel yönetimlerde ağırlık kazanması ile kırsal alanlardan kentlere göç tüm hızı ile devam ederken, sosyal ağırlıklı kentsel uygulamalar başlatılmış ancak dönemin hareketli ve kaotik siyasal ortamı içerisinde yeterli kaynaklar bulunamamış ve planlanan uygulamaların bir çoğu hayata geçirilememiştir. Hızlı kentleşme, doğurduğu gecekondu olgusu ile birlikte, kentsel siyasetin önem kazanmasında büyük rol oynamıştır. Yerel ile merkezi yönetim arasında, kaynak sorunları, vesayet uygulamaları, arsa spekülasyonu, konut bunalımı ve kır-kent dengesizlikleri ile ilgili gerginlikler yüzeye çıkmıştır. Merkezi yapılanmadan kaynaklanan sorunlara bir tepki olarak, 1970 lerde Belediyecilik Hareketi doğmuş, ancak çok büyük bir tepki yaratamamıştır [Yıldırım, 2006] ler ve sonrasında ise kentsel dönüşüm uygulamaları ve yerelleşme açısından tam bir kopma ve kırılma noktası oluşturmaktadır. Öncelikle Özal döneminde 3030 sayılı Büyükşehir Belediyesi Yasası (1984) ve 3194 sayılı yasa ile planlama yetkilerinin Belediyelere devredilmesi ve Belediyelere aktarılan kaynakların artırılması sonucunda neredeyse bütün büyük kentlerde kapsamlı planlama ve imar hareketleri başlatılmıştır. Bu hareketler içinde ise önemli kentsel dönüşüm faaliyetleri yer tutmaktadır. Uygulanması düşünülen kentsel dönüşüm projelerinin içeriği tarihi kent dokusunun restorasyonundan gecekondu alanlarının sağlıklı kentsel dokulara dönüştürülmesine kadar çok geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır [Şahin, 2003]. Bu dönemde konut alanlarının affına yönelik olarak çıkarılan yasalarla Islah İmar Planı kavramı ilk olarak gündeme gelmiştir. Bu çerçevede düzensiz konut alanlarının yasallaştırılmasına yönelik olarak çıkarılan ilk yasa 1983 tarihli ve

73 sayılı yasa olmuştur. Ancak bu tarihten sonra 1984 ve 1986 yıllarında iki yasa daha çıkarılmıştır. Sırasıyla 2981 sayılı ve 3290 sayılı bu yasalar amaç ve içerik olarak ilk yasayla benzer nitelikte olup sadece affedilecek konut alanlarının kapsamını genişletmişlerdir. Düzensiz konut alanlarının dönüşümünü sağlamanın yasal ve teknik aracı olarak da ıslah imar planı kavramı il olarak kısaca gecekondu affı yasaları olarak tanımlanan bu yasalarla gündeme gelmiştir. Yasada ıslah imar planı şu şekilde tanımlanmaktadır [Sönmez, 2003]: Düzensiz ve sağlıksız biçimde oluşmuş yapı topluluklarının veya yerleşme alanlarının, sınırları belli edilmek suretiyle, mevcut durumu da dikkate alınarak dengeli, düzenli ve sağlıklı hale getirilmesi amacıyla, halihazır haritalar üzerinde yapılan ve yapılanma şartlarını da belirleyen imar planıdır. İmar ıslah planları Türkiye de gecekondu alanların yenilenerek kentsel arsa pazarına kazandırılmasına ilişkin ilk çözüm yoludur. Arazinin temizlenerek altyapısının geliştirilmesi ve parselasyon yapılmasından ilgili belediyenin sorumlu olduğu, yeni yapılaşmanın ise gecekondu ile müteahhidin varacağı anlaşma ile şekilleneceği ıslah imar planları ile dönüşümün gerçekleşmesinde üç farklı oluşum tanımlanabilir [Dündar, 2003]: 1. Büyük inşaat firmaları en yüksek rantlı alanların dönüşümünü hızlı bir şekilde gerçekleştirmektedir. 2. Küçük ölçekli firmalar ya da en yaygın kullanımıyla yap-satçılar daha az karlı alanların önemli ulaşım aksları ve/veya prestijli konut alanları çeperi vb dönüşümünde etkin rol oynamaktadır. 3. Kentin karsız alanlarında, kent çeperinde, topografik engelli, çöp toplama ya da sanayi alanlarının yanında yer seçmiş gecekondu alanlarında dönüşüm gerçekleştirilemezken, gecekondu ıslah imar planlarının yarattığı rant beklentisi ile farklı çözümleri tümüyle reddetmektedir. Bu alanlarda eskime hızlanırken kentsel çöküntü alanları oluşmaktadır. Bu değerlendirme göstermektedir ki ıslah imar planları ile önemli oranda gecekondu alanlarında dönüşüm sağlanırken, belki de en önemli problemli

74 55 alanlarda ıslah imar planı dönüşümü engellenmektedir. Bunun yanı sıra dönüşümü gerçekleştirilen alanlarda ise, hükümetler planlar için gerekli kriterleri geliştiremediğinden dönüşüm beklenilen fiziksel mekanı yaratamamıştır. Her parselde yıkılan 1-2 katlı gecekondu yerine her katta 2 daire olan 4 katlı apartmanların gelmesi nüfus yoğunluğunu hızla artırırken gerekli sosyal donatılar hiçbir zaman gerçekleştirilmemiştir. Bunun nedeni yapılaşmanın yap saçtılar elinde parsel bazında ele alınması ve onların da sosyal donatılarla ilgilenmemesidir. Kiracı nüfus alan dışı kalmış ve kent içindeki diğer gecekondu alanlarına eklenmiştir. Eski gecekondu alanları apartmankondu alanlarına dönüşmüştür. Geçiş alanları olarak da tanımlanabilecek bu alanlar özellikle sosyal anlamda çok daha problemli oluşumlar yaratmaktadır. Gecekondu esnek bir yapı biçimi olduğundan gecekondulunun değişken ekonomik ve sosyal yaşam şartlarına uyum sağlanabilirken, apartman bu imkanı vermemektedir. Bu alanlar hızla slumlaşmaktadır [Dündar, 2003] larda ise yerel yönetimlere ayrılan kaynakların ve imkanların yetersizliği ve mülkiyet sorunlarının dolayısıyla yerel yönetimler bu kentsel dönüşüm faaliyetlerini gerçekleştirmede başarılı olamamıştır [Şahin, 2003]. Günümüzde, kentsel dönüşüm kapsamına giren müdahaleler yerel yönetimlerin yetki ve sorumluluk alanına girmektedir. Avrupa Birliği nin Avrupa Yerel Yönetim Şartı gibi belgelerinde vurgulanan yerinden yönetim (subsidiarity) ilkesi doğrultusunda, kamu hizmetlerinin vatandaşa en yakın makam tarafından yerine getirilmesi beklenmektedir. Ancak yapılacak işin kapsamı, niteliği ve ekonomik verimlilik ile ilgili gereklilikleri göz önüne alınarak, bu hizmetler daha büyük makama da devredilebilmektedir. Bununla birlikte, kentsel dönüşüm için ulusal bir strateji izlenmesi önerilmektedir. İngiltere deki ulusal dönüşüm stratejisi ile ilgili politikalar, serbest piyasa yanlısı ve müdahaleci sosyal demokrat yaklaşımlar arasında bir denge kurmaya çalışan Üçüncü Yol ideolojisi üzerine inşa edilmiştir. Pazar öncülüğünde dönüşüme dayalı, Urban Development Corperations (Kentsel Gelişme Şirketleri) ve City Action Teams (Kent Eylem Ekipleri) gibi oluşumlarda, İngiliz İşçi Partisi nin yenilenmiş programlarında ise 1998 tarihli

75 56 New Commitment to Regenaration (Dönüşüme Yeni Bağlılık) gibi merkezi-yerel yönetim birimlerini bir araya getirme girişimleri, bu doğrultudaki yeni kurumlar kurulma girişimlerini yansıtmaktadır. Bunların yanında daha yaygın kentsel dönüşüm dalgalarının tetikleyicisi olacak prestij stratejileri geliştirilmiştir. Ancak prestij projelerinin yoksul kesimlere faydadan çok zarar getirdiği, fiziksel dönüşüm mekanizmasını sağlasa bile, daha derinde yatan sosyal ve ekonomik ayrımları gizlediği bilinmektedir. Kente gerçek anlamda olumlu etkiler getirecek kültür politikalarının, kentsel dönüşüm, ekonomik, çevresel,sosyal, kültürel, sembolik ve politik vb tüm boyutlarına cevap verebilmesi gerekir (Bkz. Şekil 4.1) [Yıldırım, 2006]. Cumhuriyetin ilanı Özellikle 1950 lerden sonra büyük şehirlerimizde mekansal bir farklılaşma meydana gelmeye başlamıştır Hızlı değişim dönüşümü yanında getirmektedir 1970 lerde göç hızla devam ederken siyasi ve ekonomik açıdan sıkıntılar yaşanmaya başlanmıştır 1970 lerde kentlerdeki çözüm olarak kentsel dönüşüm uygulamalarına başlanmıştır 1960 yılları ülkemiz tarihi açısından Planlı Kalkınma Dönemi nin başlangıcı 1984 yılında yürürlüğe giren yeni İmar Kanunu ile 3194 sayılı yasa ile plan onama yetkisini Belediyelere Kaynakların artırılması sonucunda kentsel dönüşüm faaliyetlerinin bulunduğu kapsamlı planlama ve imar hareketlerinin başlatılması 1990 lar- kaynakların ve imkanların yetersizliği sebebiyle kentsel dönüşüm faaliyetleri başarılı olamamıştır 2000 lerde ise, Kentsel dönüşüm kapsamına giren çalışmalar Avrupa Yerel Yönetim Şartı nda yer aldığı üzere, yerel yönetimler tarafından yerine getirilmektedir. Kentsel dönüşüm için ulusal stratejiler izlenmesi önerilmektedir. Şekil 4.1. Türkiye de planlama sürecinde kentsel dönüşüm 1 1 Yıldırım, 2006; Şahin, 2003; Dündar, 2001,2003; Yıldırım, 2006 dan yararlanılarak elde edilmiştir

76 Türkiye de Uygulanan Kentsel Dönüşüm Projelerinde Finansman Modelleri Kentsel dönüşüm projelerinin gerçekleştirilmesi için finansmanın nasıl olacağının hazırlanması yapılması en temel öğelerden biridir. Yine projelerin hayata geçirilebilmesi için yenilikçi yöntem ve projeler kullanılmaktadır. Bu yöntemlerde, imar haklarının toplulaştırılması yöntemi ve imar hakları transferi yöntemi olarak ikiye ayrılmaktadır. Kentsel yenilemeye ilişkin düzenlemeler, yalnızca taşınmazların yeniden paylaşımını ve fiziki dönüşümü sağlayan süreçler değil, bu uygulamalarda finansman ve sosyal boyutları da içeren yerel kalkınma projeleri olarak tanımlanmalıdır. Bu düzenlemelerin özel finans mekanizmaları sağlaması yanında sosyal hedeflere yönelik, yerel toplulukların ihtiyaçlarını ve yetersizliklerini gözeten projelere de yer vermesi gerekir [Balamir, 2006]. Türkiye de kentsel dönüşüm projelerinin kent yönetimlerince hayata geçirilmesi için ayrılmış merkezi yönetim kaynakları bulunmamaktadır. Buna karşılık, yerel yönetimlerin yararlanabileceği Avrupa Birliği, Akdeniz Çevresel Yardım Programı (METAP), Avrupa Yatırım Bankası, Euromed, UNESCO ve Avrupa Konseyi fonları gibi çeşitli uluslararası kaynaklar mevcuttur. Ülke çapında kullanılabilecek, uluslararası kurumlardan, merkezi ve yerel yönetim kaynaklarından ve özel sektör katkılarından beslenen, kentsel dönüşüme yönelik özel bir fon kurulması ise daha kalıcı bir yöntem olarak tavsiye edilmektedir. Bu tür dışarıdan desteklerle yürütülme seçeneğinin yanı sıra, kentsel dönüşüm projelerinin kendi iç kaynaklarını yaratabilmeleri ve ekonomik sürdürülebilirliklerini sağlamaları için özelleşmiş modeller üretmeleri için de çabalar mevcuttur. Bu modellerle, bir yandan kentsel rantların kamuya dönmesi de sağlanmış olmaktadır [Yıldırım, 2006]. Kentsel dönüşüm projelerinin yerine getirilebilmesi için görev ve yetkiler merkezi yönetim ve yerel yönetim arasında paylaştırılmıştır günlü, 5104 sayılı

77 58 Yasayla, "Protokol Yolu" olarak adlandırılan Kuzey Ankara girişi ve çevresini kapsayan alanlarda kentsel dönüşüm projesi çerçevesinde fiziksel durumun ve çevre görüntüsünün geliştirilmesi, güzelleştirilmesi ve daha sağlıklı bir yerleşim düzeni sağlanması için Toplu Konut İdaresi ve Ankara Büyükşehir Belediyesi yetkilendirilmişlerdir. Öte yandan günlü, 5162 Sayılı Yasa ile; Toplu Konut İdaresi Başkanlığına, gecekondu dönüşüm projeleri geliştirebilme, inşaat uygulamaları ve finansman düzenlemeleri yapabilme görev ve yetkisi verilmiştir [ (2007)]. Türkiye de yerel yönetimlerin kentsel uygulamalarda başvurdukları başlıca imar araçları arasında kamulaştırma ve 18.madde uygulaması olarak bilinen arsa düzenlemesi bulunmaktadır. Bu araçlardan yola çıkılarak kentsel dönüşüm projelerinde yeni yaklaşımlar ve yöntemler de bugün türetilmektedir. Buna göre, bireysel imar hakkı yerine, proje bazında yaratılan değerin paylaşımı esasına dayanan modeller geliştirilmelidir [Yıldırım, 2006]. Mülkiyet ve imar haklarını farklı biçimlerde ele alan çeşitli yöntemler hakkında bilgi aşağıda verilmiştir. Kentsel yapılı çevrenin dönüşümünde ve tarihi dokuların korunmasında mevcut planlama araçları yetersiz kalmaktadır. Kentsel alanlara yönelik yatırımların, dönüşüm, koruma ve sağlıklaştırma amaçları doğrultusunda yönlendirilmesi için, imar haklarının toplulaştırılması, imar haklarının transferi ve gayrimenkulun menkule dönüştürülmesi gibi yeni araçlar planlama mevzuatı ve ilgili mevzuat içinde tarif edilmeli ve düzenlenmelidir [ sgoster.php?id=22, (2007)]. İmar Haklarının Toplulaştırılması Yöntemi Yöntem kısaca, parsel bazında, klasik anlamda var olan imar haklarının, proje bazında bir araya getirilerek, toplulaştırılması ve yaratılan değerin kamu ve özel sektör işbirliği çerçevesinde paylaşılmasıdır. Proje amaç ve ilkeleri doğrultunda,

78 59 arsa sahibi, yatırımcı ve kullanıcıları belirlenmiş, bir proje senaryosu ortaya konulmaktadır. Senaryo gerçekleştiğinde ise fiziksel olarak, kentsel standardı yüksek proje ve çevreler yaratılmakta, ekonomik olarak ise fizibilitesi yapılmış, kaynak bulma yöntemleri daha önce belirlenmiş bir yapı ortaya çıkarmaktadır. Bu model ülkemizde ilk kez, kapsamlı olarak Portakal Çiçeği ve Dikmen Vadisi Kentsel Dönüşüm Projelerinde uygulanmıştır. Modelin avantajları [Göksu, 2003]: Parsel bazında yapılaşma yerine, proje bazında yapılaşma hakkı, Proje bazında yaratılan değerin ortaklaşa paylaşımı, İmar hakkının değil, yaratılan değerin paylaşımı Kamulaştırma yerine, toplulaştırma sonucunda daha fazla kamu yararı Farklı grupların projeye katılımı Proje ortaklarının geliştirilmesi olarak sıralanabilir MÜLK SAHİPLERİ ŞİRKET- KOOPERATİF BELEDİYE ÖZEL SEKTÖR (GİRİŞİMCİ) TARAFLAR KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJELERİ ORTAKLIK YAPIM ANLAŞMALARI GAYRİMENKUL YAT. ORT. -GECEKONDU ALANLARI -KAÇAK YAPI ALANLARI -YAPI YOĞUN ALANLAR -ÖZEL PROJE ALANLARI -DİĞER PROJE ALANLARI YÖNTEM İMAR HAKLARININ TOPLULUŞTIRILMASI ARAÇLAR SATIN TAKAS ALMA- KAT KARŞILIĞI GAYRİMENKUL SERTİFİKASI AVANTAJLAR PARSEL BAZINDA YAPILAŞMA YERİNE PROJE BAZINDA YAPILAŞMA İMAR HAKKI DEĞİL, YARATILAN DEĞERİN ORTAKLAŞA PAYLAŞIMI DAHA FAZLA KAMU YARARI Şekil 4.2. İmar haklarının toplulaştırılması yöntemi [Göksu, 2003]

79 60 Gayrimenkul sertifikası, inşa edilecek veya edilmekte olan gayri menkul projelerin finansmanında kullanılmak üzere ihraç edilen, belirli bir vadesi olan hem borçlanma senedi özelliğini taşıyan hem de mülkiyet hakkı sağlam bir menkul kıymettir. Kentsel dönüşüm projelerinin finansmanında da kullanılır [ sunum/z2d/z oturum.pdf., (2007)]. Gecekondu dönüşüm sertifikası, Devlet gecekondu sahibine belirleyeceği bir bedel karşılığında tapu senedi yerine gecekondu dönüşüm sertifikası vererek, bir menkul değer yaratır. Tapu devri asgari 100 sertifika sahibinin bir araya gelerek kuracağı ortaklıklara veya kooperatiflere yapılır. Ortaklık ya da kooperatifler anlaşacakları özel sektör girişimcileri ile birlikte belediyelerin uygun göreceği imar haklarına uygun olarak gecekondu alanlarını geliştirirler. Böylece gecekondu bölgeleri kentin çöküntü alanları olmaktan kurtulacak, kentli nüfus arasındaki sosyal uçurumlar azalacaktır [Göksu, 2002]. İmar haklarının toplulaştırma sertifikası; sağlıksız kent parçalarının ve ekonomik ömrü dolmuş çöküntü alanları ile güvenli olmayan yerleşim alanlarının, güvenli ve gelecek nesilleri de dikkate alan, sürdürülebilir yerleşimlere dönüştürülmesi gerekmektedir. Bu tür projelerde, bireysel talep ile toplumsal talebin, mekansal olarak, yapı parselleri yerine, proje bütünlüğü içinde imar haklarının toplulaştırılmasıdır. Parsellere bölünmüş ve dikeyde kurulan kat irtifaklı mülkiyet yerine, proje amaç ve hedefleri doğrultusunda, toplulaştırma ve bu hakların menkul değere dönüştürülerek kullanılması, projenin kalitesini, uygulanabilirliğini ve finansmanı ile birlikte karlığını beraberinde getirecektir [Göksu, 2003]. İmar Hakları Transferi Yöntemi Kentlerimizde, Kentsel Dönüşüm Proje uygulama süreci yaşanacaktır. Bu süreç içinde, kent yönetimleri ve aktörlerin başarılı olabilmeleri için, birtakım yasal düzenlemeler ve yenilikçi yaklaşımlara ihtiyacı olacaktır. Bu yaklaşımlardan biri olan, İmar Haklarının Transferi (İHTr.) yönteminin ülkemiz kentlerinde de

80 61 kullanılmasına olanak sağlanmasıdır. Amaç, dönüşümü ve korunması gerekli alanlarda, varolan imar hakkı veya imar baskısı altında oluşabilecek potansiyel imar haklarının, bir başka projeye transferini veya bu hakkın menkul kıymet hakkına dönüşümünün sağlanmasıdır. Bu model ülkemizde uygulanmamasına rağmen birçok ülkede başarılı bir şekilde uygulanmaktadır. Modelde, arsanın yerine imar haklarının alım ve satımı söz konusudur. Programın başarılı olması için dört konu önem kazanmaktadır [Göksu, 2003]: Taşınmazın korunacağı bölgenin tasarımı Gelişecek bölgenin tasarımı Hukuki yönünün geliştirilmesi İşleyiş prosedürü Ayrıca model, özellikle deprem riski olan, kritik alanların boşaltılarak, mevcut imar haklarının başka alanlara veya projelere transferi ile gecekondu ve kent merkezindeki çöküntü alanlarının dönüşümünde kullanılabilir. Modelin avantajları [Göksu, 2003]: Doğal ve kültürel değerlerin korunması Eşitlikçi imar hakkı dağılımı Piyasa koşullarında imar haklarının daha etkin kullanılması Kentsel toprağın çağdaş ve kentsel gereksinimlere yönelik olarak en optimum ve yararlı kullanılmasıdır İmar hakkı transfer sertifikası; kentlerimizdeki yapı yoğunluğunun oldukça yüksek olması ve buna karşın yeşil alan, park, oyun alanı gibi kamu kullanımlarının az olmasının yanı sıra, deprem riski yüksek alanlar ve mevcut konut stokumuzun, belli bir bölümünün güvenli olmayan durumu dikkate alındığında, artık, kentlerimizde, bir takım alanların boşaltılması ve/veya dönüşümün gerçekleştirilmesi gerekmektedir [Göksu, 2003].

81 62 Yukarıda anlatılan proje geliştirme araçlarına eşlik edecek, sosyo-ekonomik sürdürülebilirlik araçları da geliştirilmesi gereklidir. Başarılı dönüşüm doğrultusunda, yapılar ve çevreleri ile birlikte buralardaki faaliyetlerinde korunması ve dönüşüme ayak uydurması, yerel halka yeni istihdam olanakları yaratan, gelir düzeyini yükseltici insan kaynakları geliştirme programları ve katma değer stratejileri uygulanmalıdır. Bunun alanda hızla yükselen fiyatlar ve yaşam giderleri de göze alınarak yapılması, yerel halkın yerel tüketim döngülerinden dışlanmalarını önlemek açısından önemlidir. Bu konu dönüşümün yapısal sosyoekonomik sorunlarından biridir [Yıldırım, 2006] Ankara da Kentsel Dönüşüm Ankara da konut alanlarının gelişimi Cumhuriyetin ilanından 1945 yılına kadar geçen sürede Türkiye de kentleşme çok yavaş gelişmekle beraber, bu süreçte dikkatler, 13 Ekim 1923 te başkent ilan edilen Ankara nın imarı üzerinde yoğunlaşmıştır [Bayraktar, 2006]. Cumhuriyetin ilk yıllarından günümüze kadar uzanan süreçte Ankara daki konut ihtiyacı temel olarak, yap-satçı, toplu konut ve gecekondu olmak üzere üç şekilde karşılanmıştır [Dündar, 1997]. Ankara Cumhuriyetin ilk yıllarında nüfusu en hızla artan kent olmuş ve yeni gelen nüfusa yeterli sayıda konut üretilememiştir lu yıllarda ekonomik krizin etkisiyle kamunun konut üretiminden çekilmesi ve bu bağlamda yeterli sayıda bireysel konut üretiminin gerçekleştirilememesi Ankara da gecekondu yapımını başlatmıştır lerden itibaren konut kooperatifçiliğinin de bireysel konut üretimine ek olarak ortaya çıkması gecekondu yapımının önüne geçmek de yeterli olmamıştır [Türel, 1986] lı yıllarda artan nüfusu istihdam edecek bir sanayi yığılması olmadığı için kent merkezindeki iş olanaklarına en yakın eğimli, sel yatağı gibi yerleşmeye açılmamış alanlara yerleşme başlamıştır [Şenyapılı, 1996] de Ankara için çıkarılan 5218 sayılı Konut Edindirme Destekleme Kanunu ile devlet arazileri

82 63 konut üretimi ve satımı için belediyeye transfer edilmiştir. O dönemde Yenimahalle projesini de içinde barındıran 650 hektarlık gecekondu alanı Ankara Belediyesi tarafından yasallaştırılmıştır [Dündar, 1997] li yıllara gelindiğinde Ankara daki nüfusun daha da hızlandığı bir döneme girildiğinden ve II.Dünya Savaşı sonrası yükselen arazi fiyatları nedeniyle bireysel üretimin artık yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu bağlamda 1954 yılında kat mülkiyetine geçişi olanaklı kılan yasal düzenlemeyle birlikte yap-satçılar eliyle gerçekleştirilen çok katlı konut hızla gelişmeye başlamıştır [Türel, 1986] li yıllara gelindiğinde zaman kooperatif türü üretim, toplu konut gelişimine olanak sağlamıştır lerde gerçekleştirilen işçi sendikalarının SSK kredisini kullanarak yaptıkları Aydınlıkevler ve Karakusunlar daki toplu konut projeleri bunun en önemli örneklerindedir. Ayrıca 1970 lerin ortasına doğru orta gelir gruplarının kent dışında aldıkları arsa üzerine toplu konut girişimleri hızlanmış ve kooperatiflerin yerel yönetimler ve kooperatifler birliği öncülüğünde örgütlenme süreci başlamıştır. Bunun en önemli örneklerinden biri Kent-Koop tur. Ankara da Kent-Koop Batıkent i Türk Kooperatifler Merkez Birliği de Çayyolu mevkiinde kamulaştırılan alanların yapılaşmasını gerçekleştirmiştir [Türel, 1986]. Aslında kooperatif gelişmelerinde 1975 yılından sonra Eskişehir gelişme aksı ve Gölbaşı arasında bir artış yaşanmıştır ve bu kooperatifler yüksek gelir grupları için de çekicilik arz etmeye başlamıştır [Kayasu, Yaşar, 2003] li yıllarda toplu konut gelişimleri daha çok planlı alanlar üzerinde devlet fonu ve diğer finansal kaynaklardaki artış ile birlikte toplu konut projeleri şeklinde gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde kabul edilen Toplu Konut Kanunu nun bundaki etkisi açıktır. Aslında lı yıllar arasında toplu konut tipi yapılaşma konut üretiminde temel olarak ön plana çıkmaktadır lerin sonlarına doğru konut sunumunda konut gelişimcileri adı verilen, kent çeperindeki arazileri satın alıp bu alanlar için konut projeleri hazırlayan bir grubun etkili olmaya başladığı görülmektedir. Mesa tarafından inşa edilen Koru Sitesi, Emlak Bankası tarafından gerçekleştirilen Konutkent ve Bilkent teki konutlar bu şekilde üretilen konut

83 64 alanlarına örnek olarak verilebilir. Bu konutlar üst gelir grupları düşünülerek inşa edilmiş, spordan çevresel kaliteyi içeren bütün olanakları ile diğer grupları dışlamaktadır [Dündar, 1997] li yılların ikinci yarısında gerçekleşen önemli bir olay ise 2981 sayılı yasa ile birlikte gecekondu alanları üzerinde yeni planlar geliştirilmesi ve belli alanların yenileme projeleriyle dönüşümün sağlanmasıdır. Bu 1990 lı yıllardan günümüze kadar da önemini kaybetmeden devam eden gelişmeler çerçevesinde, Dikmen Vadisi Konut ve Çevre Geliştirme Projesi, Portakal Çiçeği Kentsel Kalkınma Projesi, GEÇAK projesi gibi yenileme projeleri Ankara da göze çarpmaktadır lı yıllardan bu yana yap-sat tipi konut gelişimi Ankara da etkinliğini sürdürmektedir. Bunun yanı sıra orta ve üst gelir gruplarına yönelik toplu konut ve kooperatif gelişimleri özellikle batı koridorunda devam etmektedir. Gecekondu alanları yatayda ve dikeyde gelişmelerini sürdürmektedir. Dikmen, Balgat, Çukurambar, Yıldız, Çukurca gibi gecekondu alanları apartman bloklarına büyük metropollerde olduğu gibi, Ankara da üst gelir gruplarının dışa kapalı konut bloklarında yerleşme eğilimi göstermektedir [Kayasu, Yaşar, 2003]. Ayrıca, 1990'lı yıllardaki Ankara uygulamaya başlanılan kentsel dönüşüm projeleri (Portakal Çiçeği ve Dikmen vadileri), kamu eliyle yaratılan toprak rantının yine kamu öncülüğünde gecekondu sahipleriyle "paylaşılması" esasına dayandırılmasına rağmen, bu projeler birey ile toplumun çıkarları arasındaki dengeye kısa dönem ve uzun dönem çözümlemeleri çerçevesinde bir doğrultu çizmediği, kent toprağını, arsayı, kimileri gibi "üretilebilir" bir meta sayıldığı, toplum yararını gerçekleştirme işlevini bencil çıkarlarından başka kaygısı olmayan bireylere ve sermayeye emanet edildiği için, "Kentsel dönüşüm, kentsel rantın yeni adı" olmuştur (Bkz. Şekil 4.3) [Keleş, 2006].

84 65 Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren Ankara daki konut ihtiyacı temel olarak, *yap-satçı, *toplu konut *gecekondu olmak üzere üç şekilde karşılanmıştır 1930 lu yıllar- Ekonomik krizin etkisiyle konut üretilememesi Ankara da gecekondu yapımını başlatmıştır 1940 lı yıllar- Artan nüfusun iş olanaklarına yakın olabilmek için eğimli alanlara yerleşmeye başlamışlardır 1980 li yıllar Toplu konut tipi projeler gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Koru Sitesi, Konutkent ve Bilkent gibi lerin ortası- Orta gelir grupları kent dışında aldıkları arsalar üzerine toplu konut girişimlerine başlamışlardır. Batıkent ve Çayyolu gibi lı yıllar- Nüfus hızla artmaya devam etmektedir. Konut yetersiz kalmaktadır lerin ortası- Gecekondu alanlarında dönüşüm başlamıştır. Portakal Çiçeği ve Dikmen Vadisi Kentsel Dönüşüm Projeleri 1990 lı yıllarda kentsel dönüşüm rantın yeni adı olmuştur. Şekil 4.3. Ankara da konut alanlarının gelişimi Ankara da uygulanan kentsel dönüşüm örnekleri Kentsel dönüşüm projeleri Ankara özelinde değerlendirildiğinde dönüşüm modelinin merkezi alanlarda sıkışmış, rant değeri yüksek gecekondu alanlarının kentsel arsa pazarına kazandırılması esası ile şekillendiği görülmektedir. Bu bağlamda mekanın biçimlendirilmesinde asıl etken gecekondu nüfusuna ilişkin sosyal kaygılar değil merkezi arazinin artan değeri ile üzerindeki düşük kalitedeki yapı arasındaki rant aralığının en karlı şekilde kullanımı ve bu artı değerin kentsel arsa pazarında paylaşımıdır. Bu paylaşım belediyenin yapabilir kıldığı özel sektörün alandan en yüksek faydayı sağlama beklentisinde mekanda prestij ile biçimlenirken, gecekondu nüfusunun yine aynı beklenti ile alanı terk etmesi dönüşümü hızlandırmakta ve bu alanlar yeni bir sosyal kaygı alanına 1 Dündar, 1997; Türel, 1986; Kayasu, Yaşar, 2003; Keleş, 2006 dan yararlanılarak elde edilmiştir.

85 66 dönüşmektedir. Böylece kentsel dönüşüm projeleri fiziksel mekanı kentsel yaşam ortamları yaratma adına yeniden biçimlendirirken, soylulaştırma gibi önemli bir sosyal dönüşüm sürecine de ivme kazandırmaktadır [Dündar, 2003]. Kentler uluslararası sermaye hareketlerinin düğüm noktaları olarak öne çıkarken, kentsel mekanın (yeniden) üretimi yeni birikim stratejilerinin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Büyük kentsel yatırımlar, kentsel yenileme projeleri, soylulaştırma (gentrification) girişimlerine bürünen bu süreç, bir sosyo-mekansal yapı olarak kentleri köklü bir dönüşüme tabii tutmaktadır. Bir yandan yerel-üstü dinamiklerle/sermaye akışlarıyla daha yoğun biçimde ilişkili kentsel politikalar kent yönetimine hakim olmakta ve yeni yönetim/düzenleme biçimleri ortaya çıkmakta, diğer yandan bu politikalar sonucunda kentsel mekanda büyük yer değişiklikleri/yerinden edilmeler yaşanmakta ve toplumsal sınıflar arasındaki sosyo-mekansal ayrışma dinamikleri derinleşmektedir [Neccar, 2006] yılı sonbaharı itibariyle Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından 24 kentsel dönüşüm bölgesinin Ankara kent makro formu üzerinde yer seçtiği ilan edilmiştir. İlan edilen kentsel dönüşüm bölgelerinin konumları incelendiğinde büyük bir kısmının kentin çeperinde ya da kent merkezindeki boş arazilerde yer aldığı, kent merkezindeki çöküntü alanlarında ve gecekondu alanlarında ilan edilenlerin azınlıkta olduğu görülmektedir. Özellikle bugüne kadar parçacı imar planları ile yapılaşmaya açılamamış olan güney ve güney batı aksındaki çok büyük alanların kentsel dönüşüm bölgesi ilan edilmesi ilginçtir. İlan edilen kentsel dönüşüm bölgelerinin büyüklüklerine bakıldığında kent çeperine yakın bölgelerde ilan edilen kentsel dönüşüm bölgelerinin daha büyük alanları kapsadığı, göreli olarak kent merkezi ve etrafındaki alanlarda ilan edilen kentsel dönüşüm bölgelerinin ise daha küçük alanlarda ilan edildikleri gözlemlenmektedir. İlan edilen bölgelerden özellikle kent çeperinde yer alanların alanlarının yüzlerce hektar büyüklüğünde olması kentsel dönüşümün planlamaya bir alternatif olma durumunu doğrular niteliktedir [Şahin, 2006].

86 67 Bu bölümde, Türkiye deki son dönem örneklerinden en fazla dikkat çeken kentsel dönüşüm projelerinden Portakal Çiçeği Vadisi Kentsel Dönüşüm Projesi ve Dikmen Vadisi Kentsel Dönüşüm Projesi ne değinilecektir. Portakal Çiçeği Vadisi kentsel dönüşüm projesi Portakal Çiçeği Vadisi, mülkiyetin büyük bir bölümü, kamunun elinde olan; ancak belli bir bölümü yeşil, diğer bölümü ise iskana müsait olmayan bir kentsel alan kullanımında iken, çeşitli yönetimlerce (belediye-bakanlık) getirilen planlama kararları sonucunda, birtakım imar hakları alarak kentsel arsaya dönüşmüştür. Dönüşüm sürecinde, şahıs mülkiyeti gittikçe artmıştır. Şahıs mülkiyetinin artışına paralel olarak, inşaat emsali de artmaya başlamıştır li yıllara kadar, yapılaşma hakkı vadi çeperlerinde kullanılmış ve bugünkü yapılar oluşmuşsa da, vadi içindeki yapılaşma hakkının kullanılmasına izin verilmemiştir yılında ise, söz konusu imar hakları kaldırılmış ve yeşil alan kullanımlı bir plan ile kamulaştırma kararı alınmıştır. Yani, geçmiş belediye yönetimi, vadinin yeşil alan yapılabilmesi ve mülkiyetin kamu eline geçmesi için klasik kamulaştırma yöntemini benimsemiştir. Ancak, dönemin belediye yönetimi, kaynak sıkıntısı nedeniyle, kamulaştırma işlemini gerçekleştirememiştir. Böylelikle, Portakal Çiçeği Vadisi, hem yeşil alan olarak düzenlenmemiş, hem de vadide mülkiyeti ve imar hakları bulunan hissedarlar mağdur olmuşlardır. Uygulanan yöntem, kamulaştırma sistemi ile başlayan ve daha önceki gelişmelerde olduğu gibi proje süreçlerini uzatan ve zora sokan hukuk sürecine girmeden; imar haklarının toplulaştırılması ve projede yaratılacak değerin, arsa sahipleri ile uzlaşarak, paylaşımı yöntemi devreye sokulması ile oluşturulmuştur [Göksu, 2002]. Modelde, Ankara ya çağdaş ve kentsel standardı yüksek bir alan kazandırılması, Belediyenin kaynak ayırmadan, kendi kaynağını kendi yaratan bir proje gerçekleştirilmesi Arsa sahiplerinin, geçmişte aldıkları imar hakkı karşılığında, projede yaratılacak değerden pay alması amaçlanmıştır [Göksu, 2003].

87 68 Model, proje amaçları ve uzlaşmanın sağlanabilmesi için belirlenen ilkeler, arsa sahipleri ile yapılan toplantılarda tartışılmıştır. Tartışmalar sonucunda varılan uzlaşmanın temel ilke ve konuları şunlar olmuştur: Vadi içinde yer alan tüm parsellerin, gerek konum, gerekse geçmişte verilen imar hakları yönünden, aynı değerde kabul edilmesi, yani, eşitlik ilkesi, Geçmiş yılarda, vadi içinde verilmiş olan imar haklarının düşürülmesi, ancak, yaratılacak kentsel standardı yüksek çevre ve inşaat kalitesi sayesinde ara sahiplerinin mağdur edilmemesi Vadinin, en az %70-80 inin yeşil alan olarak düzenlenmesi Projedeki yatırımların gerçekleşmesi için arsa sahiplerinden gerek belediye, gerekse şahısların kaynak ayırmamaları [Göksu, 2003]. Proje kapsamında 67 adet hissedara ait toplam m 2 lik alanda, imar hakları uzlaşma yoluyla toplulaştırılmıştır. Mevcut imar hakkı ¼ oranında azaltılmış, ancak alanın %80 i yeşil alan yapılarak, diğer yatırımların değeri artırılmıştır. Vadide, yeşil alan yatırımı dışında, 180 konutu içeren iki konut bloğu ile ticaret ve kültür merkezi fonksiyonlarını içeren bir Ansera gerçekleştirilmiştir. Toplam yatırım yaklaşık 45 milyon USD civarında olmuştur. Proje yatırımları başlamadan önce vadide 76 adet gecekonduda yaşayanlarla da uzlaşma sağlanarak, belediye tarafından, Ankara nın bir başka bölgesinde altyapı arsa verilmiş ve konutların mimari projeleri hazırlanmıştır [Göksu, 2002]. Sonuç olarak, daha iyi bir yaşam çevresi oluşturulduğu söylenebilir. Fakat, yenilenen alan eski sahiplerine ait bir alan olmaktan çıkmıştır. Sahip oldukları gecekondular ellerinden alınmış, yerlerine yeni konutlar verilmiştir. Bu sonuçlar projenin olumlu kısmını oluşturmaktadır. Fakat, bu alanda yaşayanlar bulundukları yerlerden şehrin başka kısımlarına yerleşmek zorunda kalmışlardır. Bu durumda göstermektedir ki, gecekondu alanlarında yapılan dönüşümler, dönüşümler ilgili yaşanan sorunların hepsine çözüm getirememektedir.

88 69 Resim 4.1. Proje öncesi Portakal Çiçeği Vadisi ndeki gecekondular [Uzun, 2005] Resim 4.2. Portakal Çiçeği Vadisi Projesi sonrasında yapılan lüks konutlar [Uzun, 2005] Dikmen Vadisi kentsel dönüşüm projesi Dikmen Vadisi Projesi, gerek örgütlenme ve planlama, gerekse yatırım büyüklüğü ve kaynak sağlama yöntemi açısından önemli bir kentsel dönüşüm projesidir. Proje, Ankara nın önemli bir kentsel gelişme omurgası olan vadinin, kentsel ölçekte bir rekreasyon alanı ile birlikte ticaret ve kültür yatırımlarını içeren bir çekim merkezi haline gelmesini amaçlamıştır. Portakal Çiçeği Projesi nde olduğu gibi projeyi gerçekleştirmek için klasik kamulaştırma yöntemi yerine, hak sahipliği koşullarını sağlayan gecekondu sahipleri ile taşınmazlarına karşılık, proje

89 70 geliştirme şirketi kurulmuştur. Ancak, proje ile ilgili tüm kararların, katılımcı bir şekilde alınabilmesi amacıyla hak sahipleri, mahalle muhtarları, belediye başkanları ve şirket yöneticilerinden oluşan bir proje karar kurulu oluşturulmuştur [Göksu, 2003]. Projenin ana hedefi, m 2 büyüklüğündeki vadide 5 km uzunluğunda bir rekreasyon alanı ile birlikte bir kültür ve eğlence koridoru yaratmaktır. Ankara Büyükşehir Belediyesi Dikmen Vadisi Kentsel Dönüşüm Projesinin birinci etabı 2000 yılında tamamlanmıştır. Bu Proje sayesinde modern kent yapısına uymayan Dikmen Vadisi gecekondu alanının modern ve planlı kentsel yerleşime dönüşümü sağlanmıştır. Proje kapsamında özetle konut, 68 dükkan, 1 konferans ve sergi salonu, 2 yüzme havuzu, 2 spor merkezi, 2 güzellik salonu, 11,2 ha yeşil alan, 1,8 ha seyirlik havuz, 3 km yol inşa edilmiştir [Ankara Büyükşehir Belediyesi Fen İşleri Müdürlüğü, 2006]. Dikmen Vadisi 2. Etap Projesi 600 konutun yanı sıra bir çok sosyal hizmet tesislerinden oluşmaktadır m 2 alanı kapsayan projenin m 2 alanı çim ve bitki alanı olarak düzenlendi. Çevre düzenlemesi için ağaç ve bitki dikilmiştir. Dikmen Vadisi 3. Etap, halk arasında 902. parsel olarak bilinen Güneypark Kentsel Dönüşüm Projesi'nin yapımlarına start verilirken, şimdi de Dikmen Vadisi'nin son etapları olan 4. ve 5. etabın yapımının gerçekleştirilmesi için hak sahipleriyle sözleşmeler imzalanmaya başlanmıştır. Dikmen Vadisi 4. ve 5. Etap Kentsel Dönüşüm ve Gelişim Projesi nde yapım çalışmalarına başlanmasıyla birlikte 165 hektarlık ( m 2 ) alan üzerinde inşaat çalışmalarının yapılacağı, hak sahibinin bulunduğunu proje alanında 8 binin üzerinde konut yapılacağını ifade edilmiştir [ (2007)]. Dikmen Vadisi modelinin en temel güçlü yönü, projenin yerel yönetime en az yük getirerek finansman yapısının kendi kendine işlemesidir. Modelde, finans, değer eklenen yapım haklarıyla sağlanmıştır. Ayrıca bu durum, gecekondu sahiplerinin ikna edilmesinde de kullanılmaktadır. Fakat, kalkınma hakları görüldüğü üzere planda öngörüldüğü gibi sadece gecekondu sahipleri tarafından kullanılmamaktadır. Modelde, bu tür haklar, proje değerlerini karşılamak için

90 71 kullanılmaktadır. Dikmen Vadisi Modeli nin gerçekleşmesi sırasında yaşanan problemleri yasal çerçevenin eksikliklerinden kaynaklanmaktadır sonrası, iki yerel hükümet -Ankara Büyükşehir Belediyesi ve Çankaya Belediyesi- yaşanan tartışmalara bağlı olarak, vadinin problemleri hakkında çelişkiye düşmüşlerdir lar sırasında, Çankaya Belediyesi nin kısmi kararları vadi çevresinde uygulanmaya başlanmıştır. Bu uygulamaların kaynağı olan plan, yeşil alan olarak korunmasını öneren master planı ile uyuşmazlık göstermiştir yılları arasında Büyükşehir Belediyesi Çankaya Belediyesi nin izniyle farklı ölçeklerde 13 plan hazırlamıştır yılında, Çankaya Belediyesi, Dikmen Vadisi Projesi ile ilgili planla ilgili bütün haklarını Büyükşehir Belediyesi ne transfer etmiştir [Devecigil, 2005]. Dikmen Vadisi, kuzey-güney doğrultusunda 5 km devam eden gecekondu alanıyken, alanın doğusu ve batısı orta ve yüksek gelir grupları tarafından sarılmış durumdaydı. Projenin amacı, vadide dönüşüm sağlanarak, vadinin rekreasyon alanı olarak kullanılmasını sağlamak, ticari, kültürel ve sosyal düzenlemeler yaparak alanın kullanılmasını sağlamak ve gecekondu sahiplerinin konut sorunlarını yerinde, kendi kendine finans sağlayarak, yerel halkın katılımını sağlayarak çözmek olduğu için, yapılan konutların bir kısmına gecekondu sahipleri yerleştirilmiştir. Vadinin kuzey yönündeki gecekondu alanındaki yaşam stili, yolda halı yıkamak, kadınların köylü kıyafetleri giymek, yangın merdivenlerinde çay içmektir. Apartmanlarda yaşamak yaşam şartlarına uymadığı için apartmanlarda yaşamaya alışamamışlardır. Konut sahiplerinin %84,7 si yılları arasında Anadolu daki kasabalardan göç etmişlerdir. Aile büyüklükleri ortalama olarak 4 civarındadır, yaşayanların yaklaşık olarak yarısı (%45,3) ilk okul mezunudur. %44,9 u emekli, %18,3 ü kamuda aylıklı olarak, %12,8 i işçi olarak çalışmaktadır. %54,7 si gazete okumamaktadır. Buna karşılık alanın güneyinde kalan semtteki arazi ve malların değerleri belediyenin oluşturduğu şekilde yükselmeye başlamıştır [Uzun, 2003].

91 72 Resim 4.3. Proje öncesi Dikmen Vadisi, gecekondu sahipleri için yapılan apartmanlar [Uzun, 2005] Resim 4.4. Dikmen Vadisi Projesi sonrasında yüksek gelirli grup için yapılan lüks apartmanlar [Uzun, 2005] 4.4. Gecekondu Alanlarındaki Dönüşüm Uygulamaları Problemleri Dünya daki uygulamalara bakıldığında, kentsel dönüşümün iki çeşidi vardır. Bunların ilki yerinde dönüşüm, yani bir kentin belirli bir bölgesinin etap etap yıkılarak yeniden inşa edilmesidir. Diğeri ise transfer yöntemidir. Yani kentin bir bölümünün başka bir yere transfer edilmesi, boşalan evlerin yıkılarak yenilerinin inşa edilmesidir. Gelişmiş ülkelerdeki kentsel dönüşüm uygulamaları insan odaklı olduğu için katılımcıları memnun etmek amacıyla yerinde dönüşüm tercih edilmektedir. İlk kez 1990'lı yıllarda Ankara'da Portakal Çiçeği ve Dikmen Vadisi'nde kentsel dönüşüm projeleri uygulanmıştır. Bu projelerde 5 binden fazla

92 73 gecekondu anlaşma yoluyla yıkılarak yerine daha fazla yeşil alanı olan ve daha iyi konutlar yapılmış ve kaliteli çevreler elde edilmiştir. Kentsel dönüşüm projelerinde uzlaşma çok önemlidir. Hiçbir kentsel dönüşüm projesi halka rağmen başarılı olamamaktadır. Bir takım direnişler ile karşılaşılır. Projenin süresi uzatılır. Proje verimsizleşir. Ama halkla birlikte yapılacaksa uzlaşma şartlarının ve ilkelerinin çok iyi ortaya koyulması gerekmektedir [Kireçci, 2007] ler sırasında, hükümet, kent ve yerel düzeyde, Ankara için doğal öğeleri korumak için bir şeyler yapmayı düşünürken, sonrasında bunu gerçekleştirememiştir. Ankara nın gecekondularla istila edilmiş olan önemli vadileri, hazırlanan projelerle, gecekondudan kurtarılmıştır. Fakat, projeler tam anlamıyla başarıya ulaşamamıştır. Projelerin başarılı olamamasındaki nedenler ise şu şekildedir [Devecigil, 2005]: 1. Yerel kaynaklar gecekondu için yönlendirilememiştir. Bu durumda ekonomik sorunların ortaya çıkmasına neden olmuştur. 2. Kendi kendine finans mekanizması gecekondu alanına bağlı olması gerekirken bu önemsenmemiştir. 3. Gecekondu alanlarındaki kiracılar için problemlere aldırış edilmemiş sadece hak sahiplerinin problemleri üzerinde durulmuştur. 4. Gecekondu alanlarının dönüşümü, alanın özel durumu bakımından kompleks problemlere sahiptir. Gecekondu alanının yüksek katlı bloklarla bütünleştirilmesi olanaksızdır. Kentsel dönüşüm adı altında gerçekleşen projeler incelendiği zaman ortaya çıkan sorunları şu başlıklar altında toplayabiliriz [Özer, 2006]: 1. Mülkiyet Boyutu: Kamuya ait alanların özel imar hakları ile özel yatırımcılara satılarak özelleştirilmesidir. Bu nedenle bir çok kentsel dönüşüm projesi ekonomik çıkarlara hizmet eden rant projeleri olarak değerlendirilmektedir. 2. Kent Kültürü ve Kimliği Boyutu: Kentsel dönüşüm projeleri sadece kentin fiziksel dokusunu değiştirmekle kalmayıp, ayrıca kentsel yaşam ya da kent

93 74 kültürünü de etkilemektedir. Sonuçta, yerin doğasına, sorunlarına ve potansiyellerine uymayan ve yerel halkın dışlandığı kentsel yaşam vizyonu yaratılmamış uygulamalar ile kent kültürü ve kimliği olumsuz etkilenmektedir. 3. Şeffaflık ve Katılım Boyutu: Kentsel Dönüşümle yaratılacak yaşam kalitesi, kamunun yararlanmasına değil de birkaç kişi veya gruba sunulmaktadır. Kentsel dönüşüm projelerinde, kentsel kararlarda demokratik bir sürecin işletilerek halkın bilgilendirilmediği, yerel ve kent sakinlerinin eşit bir ortak olarak görülmediği süreçler yaşanmaktadır. 4. Kent Planlama Boyutu: Kentsel mekanda sorunların ne olduğu ve saptanan sorunun nasıl çözümleneceğine ilişkin yöntemin belirlenmesi gerekir. Böylece sorunları algılama ve tanımlama yaklaşımı, belirlenecek politikalara karar verilmesinde önemli rol oynar. Ayrıca kentsel dönüşüm projelerinin planlama sürecinde soyutlanarak parçacı üretilmesi nedeniyle kentle entegre olamamaktadır. Gerek Portakal Çiçeği Projesi, gerekse de Dikmen Vadisi Projesi, ülkemizde gerçekleştirilen en kapsamlı, ilk dönüşüm proje örnekleridir. Her iki örnek, katılım, model üretme, kaynak yaratma ve proje senaryosu geliştirme yönleri ile bundan sonra uygulanacak projeler için bir veri oluşturmaktadır. Ancak, unutulmaması gereken, her bir projenin senaryosunun ve katılımcıların farklı olması nedeniyle, kullanılacak yöntemlerinde farklı olması gerektiğidir [Göksu, 2003].

94 75 5. ALAN ÇALIŞMASI: KUZEY ANKARA GİRİŞİ KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJESİ (PROTOKOL YOLU) Değişen kent dinamiklerine bağlı olarak, Dünya da hızla önem kazanan kentsel dönüşüm projeleri, 1990 lardan itibaren Türkiye gündemine de girmiştir. Kentsel dönüşüm projelerinin yapılması, değişim yapılan alanların, fiziksel ve sosyal mekanda farklılaşmasına neden olmaya başlamıştır. Bu sebepten ötürü, tez kapsamında kentsel dönüşümün fiziksel ve sosyal mekana etkisi, kentsel dönüşüm projeleri arasında özel bir yere sahip olan, sınırları 5104 sayılı yasa ile belirlenmiş, 1582 ha. Alan kaplayan, Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi dahilinde incelenmiştir. Sincan Etimesgut Yenimahalle Keçiören Altındağ Mamak Çankaya Gölbaşı Harita 5.1. Proje alanının kentteki konumu [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2006]

95 76 İki etaptan oluşan, Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi nin, ilk etabının çalışmalarına Yeşilöz Mahallesi, Yeşiltepe Mahallesi, Şenyuva Mahallesi, Güzelyurt Mahallesi ve Baraj Mahallesi nde başlamıştır. Bu araştırmada, proje kapsamında yer alan mahallelerde anketlerden yararlanılarak bilgi toplama yöntemi kullanılmıştır. Anket çalışması ikiye ayrılmaktadır. Anket çalışmasının birinci kısmını Ankara Büyükşehir Belediyesi nin, tarihinde proje başlamadan önce alanda yaşayanlarla yaptığı, her biri 19 sorudan oluşan toplamda 115 kişi ile yapılmış olan anketler (Bkz. EK-4 - EK-7), ikinci kısmını ise, Eylül 2006 da proje dahilinde sözleşme imzalamış ama o tarihte konutları yıkılmamış olan 35 kişiyle yapılan 15 sorudan meydana gelen anketler oluşturmaktadır. Ankara Büyükşehir Belediyesi nden alınan anketler, alanda yapılaşmanın ne zaman başladığını, hane halkı verilerini, mülkiyet durumlarını, proje öncesindeki memnuniyet durumunu, yaşam koşullarını, alanda yaşadıkları sıkıntıları, ekonomik durumlarını, çalışma koşullarını, alanda yapılan yeni anketler ise, projeye insanlar bakışını, alanda proje sonrasında yaşanan sıkıntıları, beklentilerini ortaya koymaktadır. Alan çalışması kapsamında hak sahipleriyle yapılan anketler haricinde, proje hakkında Ankara Büyükşehir Belediyesi ve TOBAŞ la görüşülmüş, emlakçıyla emlak değerleri hakkında, muhtarlardan da alana dair bilgi alınmıştır. 12 Eylül 2006 tarihinde yapılan görüşme, TOBAŞ da, Halkla İlişkiler Sorumlusu Şule İŞÇİ ile proje hakkında görüşme yapılmış, proje başlamadan önce ve sonrasında yaşanan sıkıntılar ve kurumun proje hakkındaki görüşü de bu sayede ortaya çıkarılmıştır. Yapılan anket ve görüşmeler sonucunda ortaya konulan hipotezler sınanmıştır.

96 Alan Tanımı ve Planlama Süreci Planlama alanı; 1960 lı yıllardan itibaren gecekondu ve kaçak yapılaşma sürecine girmiştir. Ağırlıkla yılları arasında (toplam yapıların %56 sının) yapıldığı anlaşılmaktadır [Ankara Büyükşehir Belediyesi Anket Çalışmaları, 2005]. Ankara Büyükşehir Belediyesi nden alınan bilgilere göre, 1970 li yıllarda başlayan gecekondulaşmanın izleri başlangıçta sadece Altındağ civarında görülürken, 1980 li yıllara gelindiğinde alanın geneline yayıldığı ve bütünlük oluşturmaya başladığı anlaşılmaktadır. Çıkartılan imar afları ile yoğunlaşan kaçak yapılaşmanın 1990 lı yıllardan itibaren artmaya başladığı görülmektedir. Özellikle seçim dönemlerinde yoğunlaşan yapılaşma, yıkımlar başlayıncaya kadar, planlama alanı içerisinde toplam 9000 adet kaçak konutla somutlaşmıştır. Projenin 1.etabına giren Güzelyurt, Şenyuva, Yeşiltepe, Yeşilöz ve Baraj mahallelerinde gecekondu oluşum süreci ise şu şekildedir: Mahalle muhtarlarıyla yapılan görüşmeler sonucunda alınan bilgiler doğrultusunda, planlama alanındaki en eski yerleşim yerinin 1960 larda yerleşilmeye başlanmış olan Yeşilöz Mahallesi olduğu ortaya çıkmaktadır lerden sonra Yeşiltepe Mahallesi, gecekondu sayısı ve buna bağlı olarak artan nüfus sonucunda Yeşilöz Mahallesi nden ayrılarak kurulmuştur. Güzelyurt Mahallesi 1965 lerde oluşmaya başlamıştır. Yeşilöz Mahallesi nde olduğu gibi Güzelyurt Mahallesi de gecekondu sayısı ve nüfus artışı sonucunda 1980 lerde Şenyuva Mahallesi, Güzelyurt Mahallesi nden ayrılmıştır. 1.etaba giren Baraj Mahallesi de 1970 lerden sonra gecekondulaşmanın başladığı bir yerleşim alanıdır (Bkz. Harita 5.2). Bu konutların 3000 tanesi proje alanının Keçiören kesiminde geri kalan 6000 i ise Altındağ bölgesinde kalmaktadır. Ortalama gelirin milyon arasında olduğu bölgede kentin alt gelir grupları yaşamaktadır. Mevcut fiziki yapı gecekondu alanlarının tipik özelliklerini yansıtmaktadır. Nerede ise bütün konutların kanalizasyon-temiz içme suyu bağlantıları ile elektrik hizmetleri mevcuttur.

97 78 Harita 5.2. Planlama alanında yaşanan gecekondulaşma süreci 1 1 Ankara Büyükşehir Belediyesi nden alınan bilgiler doğrultusunda hazırlanmıştır.

98 79 Ankara kentinin kuzey aksında yer alan Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Alanı nda Esenboğa Yolu kabaca belediye sınırını oluşturmaktadır. Yolun batısı Keçiören Belediyesi, doğu kısmı Altındağ Belediyesi sınırları içinde kalmaktadır. Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesinin kapsadığı alan 1582 ha.olup, bölgede ayrıca toplam adet gecekondu bulunmaktaydı. Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi 1.Etap Alanı 324,90 ha olup bunun 209,12 ha kısmı şahıslara, 115,78 ha kısmı çeşitli kamu kurum ve kuruluşlarına aittir [Ankara Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı İmar Daire Başkanlığı, 2003] li yıllarda kullanıma açılan Esenboğa Havaalanı kentin Kuzey aksının önemini arttırmış; Esenboğa Havaalanından başlayan ve Pursaklar, Hasköy, Dışkapı, Çankırı ile geleneksel-tarihi merkez olan Ulus tan geçerek Atatürk Bulvarı boyunca devam ederek yeni oluşmakta olan kent merkezi Kızılay ve Bakanlıklar Sitesini takiben Çankaya Köşküne kadar uzanan Protokol Yolu oluşmuştur yılında TBMM nin İnönü Meydanı nda yer alan yeni binasına taşınması ile birlikte aksın önemi daha da artmıştır yılında Esenboğa- Protokol Yolunun çift şeritli yol haline getirilmesi kentin Kuzey Aksının önemini daha da arttırmış ve kent merkezine olan yakınlığı nedeniyle 1970 li yıllarda başlayan gecekondulaşma sürecinde kaçak yapılaşmanın yoğunlaştığı bir alan haline dönüşmüştür li yıllarda başlayan sanayileşme süreci özellikle Havaalanı bağlantısına ihtiyaç duyan sektörler başta olmak üzere farklı iş kollarında uzmanlaşmış sanayi türlerinin (ilaç, elektronik, mobilya, basım vb.) bu aks üzerinde yer seçmesine neden olmuştur [Ankara Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı İmar Daire Başkanlığı, 2003]. Alanın planlama geçmişine baktığımız zaman Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi alanı 5104 sayılı Kanun onaylanmadan önce gerek Keçiören Belediyesince, gerekse Altındağ Belediyesince Islah İmar Planları ile dönüştürülmeye çalışıldığı ancak bu girişimlerin sonuçsuz kaldığı görülmektedir.

99 80 Çizelge yılı öncesi alana yapılan müdahaleler (Bkz. Harita 5.3) [Ankara Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı İmar Daire Başkanlığı, 2003] Keçiören Belediye Meclisinin gün ve 181 sayılı kararı ile onaylanan 1/1000 ölçekli Şenyuva-Güzelyurt Islah İmar Planı doğrultusunda uygulamalar yapılmıştır. Ankara Büyükşehir Belediye Encümenince gün ve 725 sayılı kararı ile Güzel Ankara Yarışmaları kapsamında Kuzey Ankara Kent Girişi Protokol Yolu Konut ve Çevre Geliştirme Projesi adı altında yarışmaya çıkarılmasına karar verilmiştir. Ankara Büyükşehir Belediyesi nin günlü olur u ile yarışmaya çıkarılması uygun görülmüştür. Fakat, Kent Omurgası 1.Bölüm (Altınpark-Hasköy-Çevreyolu) Kentsel Tasarım Yarışması nın düzenlenmesi sebebiyle 1 / 5000 ölçekli pafta imar uygulamasının durdurulması istenmiştir. İmar çalışmaları durdurulmadığı için güncel durumun değerlendirilmesi ve proje kapsamında değerlendirilmesi için Keçiören ve Altındağ Belediyeleri nce yapılan uygulamaların 1 / 5000 ölçekli paftalar üzerine işlenerek gönderilmesi istenmiş, finansmanı sağlayabilmek amacıyla da TOKİ den yardım istenmiştir; ancak girişimler sonuçsuz kalmıştır. Alana yapılan müdahaleler gün ve 65 sayılı Islah İmar Planı Revizyonu ile sürdürülmüştür. 4 kat yapılaşma hakkı verilen ıslah planlarında 1,6 emsal uygun görülmüştür. Yeşilöz, Yeşiltepe mahallelerinde başlayan uygulamalar ise Islah İmar Planlarının sahip oldukları sınırlılıkların ötesine geçmeyi başaramamıştır Ayrıca Keçiören kesiminde Hacıkadın Deresi çevresindeki imar planları incelendiğinde imarlı alanların oldukça büyük kesiminin yapılaşma riski taşıyan alanlara verildiği anlaşılmaktadır. Altındağ Belediyesince Pamuklar Mahallesine yapılan Islah İmar Planı her ne kadar yapılaşma riski olan alanları yerleşime açmamış olsa bile kentsel dönüşümü başaramamıştır. Kentin öncelikli gelişme alanlarında yer almayan bu bölgeler altyapı hizmetlerinin kısıtlılığı, yüksek eğime sahip olmalarının inşaat maliyetlerini arttırıcı etkisi ve mülkiyet yapısının dağınıklığı nedenleri ile uzun yıllardır cazibe odağı olamamışlardır. Bütün bu nedenler bile bu alanların Islah İmar Planları ile

100 81 dönüşümünü beklemenin hem yararsız hem de içerdiği sakıncalar ve yarattıkları kentsel çevrelerin yetersizlikleri nedenleri ile yanlış olduğunu göstermektedir. Kuzey Ankara Kentsel Dönüşüm Projesi hazırlanan 1 / 5000 ölçekli Kuzey Ankara (Protokol Yolu) Pursaklar Karacaören Köyü ve Çevresi Nazım İmar Planı ; Protokol Yolu üzerinde planlı biçimde yapılmaya çalışılan dönüşüm süreçlerinin başlangıç noktası olarak kavranan Toplu Konut yerleşiminin konumlanacağı alan olarak düşünülmüştür. Bu plan sınırları içinde bulunan Karacaören Toplu Yerleşim Özel Proje Alanı özellikle alandaki kaçak konutların tasfiye edileceği alan olarak tasarlanmıştır. Çizelge yılı sonrası alana yapılan müdahaleler (Bkz. Harita 5.3) [Ankara Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı İmar Daire Başkanlığı, 2003] 2004 Demirciler Sitesinin güneyinde, Ankara Çevre Otoyolunun kuzeyinde ve Esenboğa Yolunun doğusundaki alanı kapsayan söz konusu plan, Ankara Büyükşehir Belediye Meclisinin gün ve 524 sayılı kararıyla uygun görülerek Bayındırlık ve İskan Bakanlığınca tarihinde onaylanmıştır. Karacaören Özel Proje Alanı ve yakın çevresine ait 1 / 1000 ölçekli Kuzey Ankara Karacaören Toplu Konut Yerleşmesi Özel Proje Alanı Uygulama İmar Planı Ankara Büyükşehir Belediye Meclisinin gün ve 1349 sayılı kararıyla onaylanmıştır. Nazım imar planının tümüne yönelik olarak hazırlanan 1/1000 ölçekli Kuzey Ankara Pursaklar-Karacaören Uygulama İmar Planı Ankara Büyükşehir Belediye Meclisinin gün ve 170 sayılı kararıyla onaylanmıştır Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Öncelikli Proje Alanı (1.Etap) Nazım İmar Planı, projenin amacına uygun gerçekleştirilmesine yönelik hak sahipleri ile yapılacak uygulamaya dönük usul ve esasları belirleyen, Ankara Büyükşehir Belediye Meclisinin gün ve 237 sayılı kararın ekindeki 1. Etap Uygulama sınırını kapsamaktadır. Sınır aynı kalmak kaydıyla, bu usul ve esaslar Ankara Büyükşehir Belediye Meclisinin gün ve 1025 sayılı kararla yeniden düzenlenmiştir.

101 82 Harita 5.3. Planlama alanına yapılan müdahaleler 1 1 Ankara Büyükşehir Belediyesi İmar Daire Başkanlığı ndan alınan bilgiler doğrultusunda hazırlanmıştır.

102 83 Yapılan bütün çalışmalar 5104 sayılı kanunun yürürlüğe girmesiyle hükmünü kaybetmiştir. Bugün geçerliliği olan tek plan 5104 sayılı kanun esas alınarak hazırlanan Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi dir Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi nin Amacı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi TBMM de 4 Mart 2004 tarihinde 5104 sayılı özel yasa olarak kanunlaşmıştır. Ankara Büyükşehir Belediyesi, projenin 1582 hektarlık alan kapladığını, Esenboğa yolunun Altındağ Belediyesi sınırlarında kalan 6921, Keçiören Belediyesi sınırlarında kalan 2521 gecekondunun yıkılacağını, hak sahiplerinin ise Büyükşehir Belediyesi ile TOKİ nin yapacağı konutlara taşınacağını belirmektedir [ (2006)]. Belediye, projede, gecekonduların yıkılmasıyla Esenboğa yolu çevresinde rekreasyon alanları, ticaret merkezleri, lüks konutlar inşa edilecektir diyerek projede yapılacakları vurgulamıştır tarihinde yürürlüğe giren 5104 sayılı yasa ile sınırları belirlenen Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi nin yasadaki amacı, Ankara nın Kuzey Girişini kapsayan alanda, imar ıslah planlarının bulunmasına rağmen şehircilik anlayışına uygun yapılaşmanın çok yavaş ilerlemesi ve bölge gecekondu işgalinden kurtulamaması nedeni ile Kuzey Ankara girişi ve çevresini kapsayan alanlarda kentsel dönüşüm projesi çerçevesinde fiziksel durumun ve çevre görüntüsünün geliştirilmesi, güzelleştirilmesi ve daha sağlıklı bir yerleşim düzeni sağlanması ile kentsel yaşam düzeyinin yükseltilmesidir şeklinde tanımlanmıştır. Belediye amacını yerine getirirken de yapılan çalışmalarda öncelikle insanları mağdur etmeden ve Projeye katılımları sağlanarak bölgenin şehircilik anlayışına uygun hale getirileceği üzerinde durmuştur. Fakat, yapılan anlaşmalar göstermektedir ki, proje sadece hak sahiplerine yönelik olarak ele alınmıştır. Alanda yaşayan kiracılar göz ardı edilmiştir. Yani kiracılar mağdur duruma düşürülmüştür (Bkz. EK-8).

103 84 Ayrıca, proje geneli için, yol boyunca bir kentsel görüntünün de geliştirilmesine yönelik bir proje hazırlanarak uygulanması, insanların sağlıklı koşullarda yaşamasını sağlayacağı gibi, çevresel değerleri artıracak ve Başkentimizin Dünya başkentleri arasında hak ettiği yeri almasına da katkı sağlayacaktır, bu itibarla, Ankara nın kent omurgasını, ulusal ve uluslararası giriş kapısını oluşturan ve tarihsel kimliğini yansıtan bu bölgeyi, Başkentimizin simgesi ve modern bir yerleşim yeri haline getirecektir görüşü vardır. Ama kent bütününden ayrı olarak planlanan ve insanları yaşadıkları ortamları değiştirerek ve kent kimliğiyle bütünleşmeyen bir projenin amacını tam olarak yerine getirebileceği düşünülemez Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi nin Genel Özellikleri 5104 sayılı yasa ile sınırları belirlenen Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi çerçevesinde projedeki müşavirlik ve kontrollük hizmetlerinin yürütülmesi amacı ile Toplu Konut İdaresi ve Ankara Büyükşehir Belediyesi ortaklığı ile tarihinde TOBAŞ (Toplu Konut İdaresi Ankara Büyükşehir Belediyesi A.Ş.) isimli şirket kurulmuş ve proje alanında inşa etmiş olduğu şantiye binasında faaliyetlerine başlamıştır Ha alana yayılan projenin uygulama işlemlerinin bir anda yürütülemeyeceği, ayrıca adet gecekondunun tahliye edilmesi, bölgede yaşayan insanların kiralık ev bulma, taşınma vb. sorunlar ile karşı karşıya kalmalarına sebep olacağından projeyi etaplara ayırma zorunluluğu doğmuştur. Bu bağlamda proje iki etaba ayrılmıştır. Bu nedenle ilk olarak gecekonduların yoğun olarak bulunduğu 325 ha.lık ve 6000 adet gecekonduyu kapsayan alan projenin 1. etabı olarak ayrılmıştır. 1.etap alanının 209,12 ha kısmı şahıslara, 115,78 ha kısmı çeşitli kamu kurum ve kuruluşlarına aittir. Kamu kurum ve kuruluşlarına ait araziler 5104 sayılı yasa gereği bedelsiz olarak Ankara Büyükşehir Belediyesi adına devredilecektir. Belediye Meclisinin tarih 1025 sayılı kararı ile 1.etap uygulamalara başlanılmıştır [Ankara Büyükşehir Belediyesi, ]. Proje kapsamında 5 tip hak sahibi tanımlanmıştır [Ankara Büyükşehir Belediyesi, ]:

104 85 1.Arsası bulunan hak sahipleri: Proje kapsamında arsası bulunan hak sahiplerine min.imarlı 100 m 2, imarsız 167 m 2 olmak şartı ile konut karşılığı sözleşme yapılmaktadır. Bu hisseleri tamamlayamayan şahıslar borçlandırılmak sureti ile konut hakkı kazanmakta olup, borçlanmaları 24 ayda tahsil edilmektedir. Nisan 2007 itibariyle 2401 kişiyle sözleşme yapılmıştır. 2.Hem arsası hem de tesisi bulunan hak sahipleri: Projede arsası ile birlikte tesisi bulunan şahısların sözleşmelerinde arsa sözleşmesine ek olarak tesislerinin bedelleri toplam borçlarından düşülmekte ve aylık 200 YTL kira yardımı yapılmaktadır. Nisan 2007 itibariyle 2516 kişiyle sözleşme yapılmıştır. 3.Tapu tahsis belgesi bulunan hak sahipleri: Bölgede tapu tahsis belgesi alan ancak bu hakkı tapuya çevirmeyen hak sahipleri ile borçlarını 48 ayda ödemek şartı ile 80 m 2 lik konut sözleşmesi yapılmakta ve aylık 200 YTL kira yardımı yapılmaktadır. Nisan 2007 itibariyle 824 kişiyle sözleşme yapılmıştır. 4.Kaçak olarak gecekondu yapan şahıslar: 5104 Sayılı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu kapsamında kalan hazine arazileri üzerine 775 Sayılı Gecekondu Kanunu gereğince yılı öncesinde ev yapmış ve vergisini ödemiş olan şahıslar proje kapsamında hak sahibi olmaktadır. Nisan 2007 itibariyle başvuru yapan 1204 kişiyle sözleşme yapılmıştır. Bu amaçla hak sahiplerine, TOKİ tarafından Altındağ İlçesi Karacaören mevkiinde yapılmakta olan 2400 adet 80 m 2 lik dairelerden birer adet daire tahsis edilecektir. Karacaören mevkiindeki inşaatlar devam etmektedir. İlk olarak 480 konut mayıs ayı sonunda, 496 konut ağustos ayı itibari ile teslim edilmesi planlanmaktadır. Aralık ayı itibari ile yapılan ihale ile de yine 480 konut, 1 adet 24 derslikli ilköğretim, 1 adet 24 derslikli lise, 2 adet spor salonu hak sahipleri için yapılacağı söylenmektedir. 5.Proje kapsamında esnaf olarak faaliyet gösteren şahıslar: Projeyi kapsayan alanlarda esnaf olarak faaliyet gösteren şahıslar tarafından yapılan başvurular ile

105 86 mağduriyetlerinin giderilmesi talep edilmiştir. Bu talepler değerlendirilmeye alınmış, bölgede esnaf olarak faaliyet gösteren şahıslara yine proje kapsamında yapılacak iş yerlerinden tahsis edilmesine karar verilmiştir. Nisan 2007 itibariyle 29 kişiyle sözleşme yapılmıştır. Ayrıca 1.etap proje kapsamında ruhsatlı olarak yapılmış apartmanlar bulunmaktadır. Bu apartmanların projenin bütünlüğünü ve simetrisini bozacağından yıkılmalarına karar verilmiştir. Ancak bu apartman sahiplerinin mağdur edilmemeleri açısından mevcut dairelerinin büyüklüğü oranında yeni yapılacak konutlardan tahsis edilecektir [Ankara Büyükşehir Belediyesi, ]. Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi kapsamında toplam adet konut inşa edilmesi düşünülmektedir. Hak sahiplerine verilmek üzere Altındağ ve Keçiören yakalarında inşa edilmek üzere 3 konut tipi planlanmıştır [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2005]. Çizelge 5.3. Arsa karşılığı verilecek konutlar [Ankara Büyükşehir Belediyesi, ] 200 m 2 imarlı 333 m 2 imarsız hisseye 80 m 2 konut (net kullanım alanlı) 250 m 2 imarlı 416 m 2 imarsız hisseye 100 m 2 konut (net kullanım alanlı) 300 m 2 imarlı 500 m 2 imarsız hisseye 120 m 2 konut (net kullanım alanlı) Proje kapsamında gecekondusu bulunan ve Ankara Büyükşehir Belediyesi ile sözleşme imzalayan hak sahiplerine aylık 200-YTL kira ödemesi yapılmakta olup, kira yardımları sözleşme yapılan şahıslara konutları teslim edilinceye kadar devam edeceği yapılan sözleşmelerde belirtilmiştir. Ayrıca gecekonduları bulunan şahıslara evlerini tahliye ederken yaşadıkları mali sıkıntılara destek olabilmek amacı ile talepleri halinde 5 aylık kira bedelleri tutarı YTL bedel peşin olarak ödenmiştir [TOBAŞ, 2006].

106 87 Proje kapsamında, hak sahipleri beşe ayrılmıştır. Hak sahiplerinin hakları göz önünde bulundurularak anlaşmalar yapılırken, proje alanında yaşayan kiracılar göz ardı edilmiştir. Yapılan anlaşmalar sonucunda yaklaşık 7000 hak sahibiyle, 3580 adet 80 m 2 konut, 1824 adet 100 m 2 konut, 1972 adet 120 m 2 konut yapılmak üzere anlaşma yapılmıştır. Ayrıca, bölge genelinde yoğun olarak tahliye işleminin başlamış olması alanın çevresinde etkili olan kira artışlarına neden olmuştur YTL olan kira bedelleri, alanda yapılan değişiklikler dolayısıyla 400YTL ye kadar çıkmıştır (Deliktaş Emlak sahibi, Hüseyin Deliktaş ile yapılan görüşme sonucunda alınan bilgilere göre, proje sonrasında kiralar, Çubuk ta 60 YTL den YTL ye, Pursaklar da YTL den YTL ye, Aktepe de 300 YTL den 400 YTL ye çıkmıştır). Bu nedenden ötürü kira yardımı yetersiz hale gelmiştir. Resim 5.1. Kuzey Ankara kent girişi [Ankara Büyükşehir Belediyesi, ]

107 SAYILI KUZEY ANKARA GİRİŞİ KENTSEL DÖNÜŞÜM KANUNU PROJE ŞEMASI TOPLU KONUT İDARESİ BAŞKANLIĞININ BAĞLI OLDUĞU BAKANLIK KUZEY ANKARA GİRİŞİ KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJESİ YÖNETMELİĞİ TOPLU KONUT İDARE BAŞKANLIĞI ORTAK HESAP ANKARA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ Ankara Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü- EGO Genel Müdürlüğü ALTINDAĞ VE KEÇİÖREN BELEDİYELERİ TOBAŞ Proje alanı içindeki yol, köprü, viyadük, su, yağmur suyu, pis su kanalları ve bunlarla ilgili sanat yapıları HAK SAHİPLERİ TAPUSU OLANLAR RUHSATSIZ OLANLAR TAPU TAHSİS BELGESİ OLANLAR İMARLI TAPU SAHİPLERİ İMARSIZ TAPU SAHİPLERİ 1 Ocak 2000 tarihinden önce yapıldığını belgeleyen ruhsatsız yapı ve gecekondu sahipleri, hak sahipleri için yapılacak konutlardan, bedelini on yıl içinde ödemeyi taahhüt etmek kaydıyla hak sahibi olurlar. Hak sahibi olacak kişiler, bu ödemeleri 775 sayılı Gecekondu Kanunundaki hükümlere göre yaparlar. 200 m 2 imarlı m 2 imarsız hisseye ---> 80 m 2 konut (net kullanım alanlı) 250 m 2 imarlı m 2 imarsız hisseye --->100 m 2 konut (net kullanım alanlı) 300 m 2 imarlı m 2 imarsız hisseye --->120m 2 konut (net kullanım alanlı) 2981 sayılı Kanun ile aynı 2981 sayılı Kanunun bazı maddelerini değiştiren 3290 ve 3366 sayılı kanunlar ile 2/3/1988 tarihli ve 3414 sayılı Kanun ile bu kanunlara dayanılarak çıkarılan yönetmelikler gereği süresi içerisinde müracaat edenler ile tapu tahsis belgesi almış olanlar Şekil 5.1. Organizasyon şeması Sayılı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Kanunu göre düzenlenmiştir.

108 Sayılı Kanun çerçevesinde Ankara Büyükşehir Belediyesi ve Toplu Konut İdaresi nin eşit ortaklığında kurulan TOBAŞ ın, görevi yasa da; müşavirlik, kontrollük, arsa alımları, konut sözleşme işlemleri ile halkı bilgilendirmek olarak belirlenmiştir. Ankara Büyükşehir Belediyesi Kuzey Ankara Protokol Yolu Kentsel Dönüşüm Projesi çalışmalarında ihtiyaç duyulan tapu sicil bilgileri ve kadastral haritalar ile teknik belge örneklerinin temini ve bu çalışma kapsamında Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından yapılan ve yaptırılan kamulaştırma haritalarının kontrollük hizmetlerinin yapılması konularında teknik ve idari işbirliği esaslarını belirlemek, karşılıklı hizmet alışverişini yapmak üzere protokol imzalanmıştır [ (2006)]. MART 2005 Resim 5.2. Yıkım öncesinde Kuzey Ankara kent girişinin durumu [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2006]

109 90 ARALIK 2005 Resim 5.3. Yıkım öncesinde Kuzey Ankara kent girişinin durum [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2006] Mart 2005 de proje başlamamışken, 9 ay sonra Aralık 2005 de alanda başlatılan yıkımlar büyük oranda tamamlanmıştır. Ocak 2007 itibariyle ise, proje kapsamında kalan kamu arazilerinin devir işlemlerinin ve hak sahiplerine ait arsa alımları ve konut sözleşmeleri tamamlanmıştır. Ankara Esenboğa Havalimanı Protokol Yolu Kentsel Dönüşüm I. Etap öncelikli proje alanı kentsel tasarım onaylanmış, imar ve parselasyon planları ile elektrik, telekom projeleri tamamlanmıştır. Doğalgaz uygulama projeleri ise tamamlanmak üzeredir. Onaylı plan ve projeler üzerinden genel altyapı ve yol çalışmaları başlamıştır tarihinde 1/5000 planda revizyon yapılmış, Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından onaylanmış, tarihinde de ilk plan iptal edilmiştir. 1/5000 imar planı, 1/1000 plana göre değiştirilmiştir. Planlar arasındaki uyumsuzluk ortadan kaldırılmıştır [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2007]. Yaklaşık 4 milyon m 2 lik bir alanı kaplayan Kuzey Ankara Girişi Protokol Yolu Kentsel Dönüşüm Projesi I. Etap Proje alanında ASKİ Genel Müdürlüğü, yaklaşık 40 km tali yol, yaklaşık 10 km yaya yolu, ayrıca atık su, yağmur suyu ve içme suyu, elektrik, telekom gibi altyapı hizmetlerini yapacaktır. Ayrıca 3,5 km.

110 91 uzunluğunda yol, viyadük ve tünelden oluşan yeni protokol yolu da yine ASKİ tarafından yapılacaktır. ASKİ, çalışmalarına 29 Ocak 2007 de başlamıştır ve kısa bir sürede tamamlamayı hedeflemektedir [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2007]. T.C. Başbakanlık Toplu Konut İdaresi onaylı Kentsel Tasarım Projesinde öngörülen konut tipleri üzerinden üst yapının uygulamalarına yönelik ihale sürecini başlatmıştır. 1. Etap ilk konut ihalesi 26 Şubat 2007 de yapılmıştır. 1 adet 24 derslikli ilköğretim okulu ve 710 konuttan oluşan ihaleyi Toprak İnşaat AŞ. almıştır. Tüm hak sahibi konutlarının tamamlanması için 2009 yılı hedeflenmektedir. Hak sahipleri arasında yapılacak kura ile dairelerin tahsisi yapılacaktır; ama tarih henüz belirlenmemiştir [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2007] Projede Yapılacak Çalışmalar Esenboğa Yolu Projesi nin 4 yıl içinde tamamlanması hedeflenmektedir. Bu süre içerisinde proje kapsamında yapılacak olan çalışmalar şunlardır: Proje kapsamında Altındağ Belediyesi sınırları içinde kalan 6921, Keçiören Belediyesi sınırlarında kalan 2521 gecekondu yıkılacaktır. 3 milyon 600 bin metrekare alan üzerinde gerçekleşecek projede 650 bin metrekare yeşil alan ve park-bahçe bulunacaktır. Ayrıca 180 bin metrekare gölet, iki tane beş yıldızlı otel ile kongre merkezlerinin yer alacağı projede, 830 bin metrekarelik alanda dinlence, eğlence, özel rekreasyon alanları yapılacaktır. 3 kilometrelik güzergahta yol, tünel ve viyadük yapılacaktır. 6 bin 760 konutun bölgedeki hak sahibine verileceği projede toplam 18 bin konut inşa edilecektir. Projenin uygulandığı alanda şu anda 25 bine yakın bir nüfus vardır. Proje tamamlandığında bu alanda 70 bin üstünde nüfus yaşacaktır [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2006].

111 92 Harita 5.4. K.Ankara kent girişi proje alanı 1 1 Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2006 dan alınan bilgiler doğrultusunda hazırlanmıştır.

112 93 Çizelge /5000 ölçekli Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Öncelikli Proje Alanı Nazım İmar Planı arazi kullanım tablosu ve alan dağılımı [Ankara Büyükşehir Belediyesi İmar Daire Başkanlığı Protokol Yolu Proje Koordinatörlüğü, 2005] KULLANIM KARARI ADET ALAN (Ha) YÜZDE(%) KONUT ,30 41,55 TİCARET 4 6,19 1,57 TURİZM 2 2,94 0,74 ÜNİTE MERKEZİ 16 10,62 2,70 REKREASYON+GÖLET 1 72,80 18,52 PARK 32 66,64 16,95 YOL ,51 17,94 TOPLAM ,00 100, Gecekondu Sahiplerine Verilecek Konutlar Yaklaşık 4 milyon m 2 lik bir alanda uygulanmakta olan I. Etap Projesi kapsamında tapulu tesisi, boş arsası ya da tapu tahsis belgeli gecekondusundan dolayı, proje kapsamında daire sözleşmesi imzalamış olan 7051 hak sahibi bulunmaktadır. Proje kapsamında hak sahipleri için üretilecek konut sayısı toplamda 7376 adettir. Hak sahipleri için 5 farklı tipte konut üretilecektir. Bu farklı tipte konutlar, hak sahipleri ile yapmış olunan sözleşmelere göre net 80 m 2, net 100 m 2 ve net 120 m 2 lik dairelerden oluşmaktadır. Hak sahibi konutları I. Etap öncelikli Proje alanın da yer almaktadır. Hak sahipleriyle yapılan sözleşmeye göre (Bkz. EK-8); Tapulu ve imarlı 100 m 2 'den aşağı arsası olanlar, kendi aralarında bir araya gelerek 150 m 2 yi buldukları takdirde konut talebinde bulunabileceklerdir. Tapulu ve imarsız 166 m 2 'den aşağı arsası olanlar, kendi aralarında bir araya gelerek 250 m 2 'yi buldukları takdirde konut talebinde bulunabileceklerdir Konut talebinde bulunmayıp, arsa bedelini isteyen hak sahipleri ile 100 m 2 nin altında arsası bulunanlar imarlı arsaların bedelleri karşılığını m 2 başına 130 YTL

113 94 (130 milyon TL) olarak, Büyükşehir Belediyesi ile TOKİ nin ortak kurduğu TOBAŞ Şirketi'nden alabileceklerdir. 166 m 2 den küçük imarsız arsası bulunanlar ise m 2 sini 80 YTL (80 milyon TL) olarak TOBAŞ Şirketi'ne satabileceklerdir. Proje kapsamında TOKİ ve Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından adet satış amaçlı konut üretilecektir. Satış amaçlı konutlar ile hak sahibi konutları arasında, konut tipi ve daire m 2 farklılığı bulunmaktadır. Hak sahibi konutları ile satış amaçlı konutların inşaat kalitesi aynı olacağı söylenmektedir. Yapılan sözleşmeye göre; Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi I. Etap Proje alanında Kamu arazilerini ya da şahıs parsellerini işgal eden kaçak yapı sahiplerinden ancak vergisini ödeyip 1 Ocak 2000 öncesine ait geçerli evrak beyan eden gecekondu sahiplerine hak sahibi konumunda ev sahibi olma hakkı tanınmıştır. Bu amaçla TOKİ tarafından Karacaören de toplam 2464 adet sosyal konut yapılmaktadır. Konutlar bedeli karşılığı hak sahiplerine tahsis edilecektir. İnşaatlar devam etmektedir. Karacaören mevkiinde yapılmış ve yapılacak olan hak sahibi konutlarının, hak sahipleri arasında yapılacak olan kura ile blok ve daireler belirlenecektir. Kura sonrası sözleşmeler ilgili banka tarafından yapılacaktır. Hak sahipleri arasında yapılacak kurada belirlenecek ve sözleşme sonucu tahsis edilecek dairenin bedelinden, kıymet takdir komisyonlarınca kaçak yapı için tespit edilmiş bedelin %10 u ve ağaçların bedeli düşülecek, kalan tutar taksitlendirilecektir. Hak sahiplerinden ayrıca peşinat alınmayacaktır. Ödeme programı 15 yıl, taksitlendirme 180 ay olarak belirlenmiştir. Aylık taksitler kura sonucu belirlenmiş dairenin fiyatına göre; şerefiye dahil yaklaşık 212 YTL ile 278 YTL arasında değişmektedir. Kura sonucu belirlenmiş daireleri, isteyen hak sahipleri sözleşme yapıldıktan sonra kendi aralarında takas edebilecektir [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2007].

114 95 Hata! Resim 5.4. Yıkım öncesinde Kuzey Ankara kent girişinin durumu [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2006] Resim 5.5. Yıkım öncesinde Kuzey Ankara kent girişinin durumu [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2006]

115 Protokol Yolu Projesi nde Uygulanacak Olan Projeler Ankara nın Kuzey girişinde yapımına başlanan (Esenboğa Yolu) Kuzey Ankara Kentsel Dönüşüm Projesi kapsamında, bölgede ikamet eden, fakat proje dışında kalan insanlara da Büyükşehir Belediyesi bazı haklar tanımıştır [ (2006)]. Kiracılara ev imkanı 1 Ocak 2000 tarihinden önce şahıs ve hazine arsası üzerine ev yapanlar ile kiracıların TOKİ nin yaptığı evlerden kira öder gibi ev sahibi olabileceği belirtilmiş, ayrıca iş yeri sahibi olanların tapularında yazılan metre kare oranında yeni yapılacak alanlardan yer verileceğini söylenmiştir. Esenboğa Yolu Projesi sözleşmesinde olmamasına rağmen bu haklardan yararlanmak isteyen kişilerin, kendisi ve bakmakla yükümlü olduğu kişiler üzerinde gayri menkulünün bulunmamasının şart olduğunu vurgulanmıştır [ (2006)]. Resim 5.6. Yıkım öncesinde Kuzey Ankara kent girişinin durumu [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2006]

116 97 Sosyal yardımlarda öncelik Belediye, bölgede yaşayan halka gıda, kömür ve diğer sosyal yardımlarda öncelikli davranacağını belirtmiştir. Keçiören kısmında 1800 gecekondu yıkılmış ve gecekondusunu boşaltan insanların bir kısmına kira yardımı yapılırken bir kısmı da Güneşevler ve Tuzluçayır da bulunan Büyükşehir Belediye lojmanlarına yerleştirilmiştir. Ayrıca Büyükşehir Belediyesi ne ait Mamak Araplar da bulunan 1200 daireli Eserkent Konutları da hak sahiplerine tahsis edilmiştir [ (2006)]. Projede yapılacak sosyal alanlar Ankara Büyükşehir Belediyesi Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi çerçevesinde yapılacak sosyal donatı alanlarının bu bölgede yaşayacaklar ile tüm başkentlilerin kültürel ve sosyal ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde planlandığını ifade etmiştir. Projede alt yapı ve sosyal donatı düzenlemeleri adı altında; 180 bin m 2 lik alanda gölet, Şenyuva Mahallesi, Çevre Yolu Çubuk Barajı bağlantısını sağlamak amacı ile 3 km uzunluğunda yol, tünel ve viyadükten oluşan yeni ulaşım güzergahı ve 650 bin m 2 özel rekreasyon (dinlence-eğlence) alanı inşa edileceği kaydedilmiştir. Projede, özel rekreasyon alanı içerisine yaklaşık 5000 kişiyi alabilecek kapasitede 1 adet kongre merkezi, Türk yemekleri ve çeşitli Dünya mutfaklarından seçkin yemekler sunabilecek 5 adet lokanta, 2 adet açık amfi; 2 adet beş yıldızlı otel, 4 adet cafe, çay bahçeleri, 2 adet pastane, 6 adet fast-food, çok sayıda büfe, 1 adet fitness merkezi, 1 adet düğün salonu,1 adet nikâh salonu,1 adet tanıtım ve sergi salonu, 1 adet basketbol sahası, 1 adet futbol sahası, 1 adet tenis sahası, 1 adet mini golf sahası, alışveriş merkezleri, çok sayıda dükkân, ilk ve ortaöğretim okulları, lise, sağlık ocağı, Ankara Büyükşehir Belediyesi kabul salonu ve Ankara Büyükşehir Belediyesi Konuk Evi inşa edilecektir [ 1327, (2006)].

117 98 Yaşlılar-hanımlar ve gençlere yönelik tesisler Yaşlılar için aktivite merkezi içerisinde; spor salonları, toplantı, dinlenme ve hobi odaları, istedikleri türde bitki ve ağaç yetiştirebilecekleri hobi bahçeleri, 1 adet termal havuz bulunacaktır. Hanımlar için aktivite merkezi; içerisinde, 1 adet kütüphane, resim salonu, 1 adet yüzme havuzu, takı tasarımı ve çeşitli kurslar için eğitim odaları, step-aerobikkondisyon salonları, özel günler için kabul salonu olacaktır. Gençler için aktivite merkezi içerisinde de; 1 adet sinema, oyun salonları (langırt, masa tenisi, satranç, bilardo vb.) 1 adet spor salonu bulunacaktır [ (2006)]. Kentsel dönüşüm projesi dahilinde yapılan düzenlemelerin mekana etkisi: Alanın proje başlamadan önceki ve sonraki durumunu karşılaştıracak olursak, projenin mekana etkisinin nasıl olduğuna dair bilgi edinebiliriz: Planlama alanında proje öncesinde kişi yaşamaktayken, proje sonrasında bu sayının çıkması beklenmektedir. Proje öncesinde, alan konutlardan, küçük ticaret birimlerinden, eğitim ve dini tesislerden oluşmaktaydı. Projenin başlaması ile, konut, 4 ilköğretim tesisi ve 7 cami yıkılmıştır. Proje sonrasında, alanda yaşayacak nüfusun ihtiyacı olan sosyal donatı ve teknik altyapı alanları, planda ünite merkezi olarak ayrılan alanlarda yer almaktadır. Ünite merkezleri, planda, yaklaşık 7 adet komşuluk ünitesinin merkezini oluşturacak ve her bir birim yaklaşık kişiye hizmet verecek şekilde yerleştirilmiştir. Bu alanlarda; bölgenin ihtiyacını karşılamak üzere ticaret, sosyo-kültürel tesisler, eğitim ve sağlık alanları, idari ve dini tesisler, pazar yeri vb. sosyal ve teknik altyapı alanları yer alabileceğine dair plan notu geliştirilmiştir. Ünite merkezlerinde yer alacak sosyal ve teknik altyapı alanlarının niteliklerinin belirlenmesi Kentsel Tasarım Projesi aşamasına bırakılmıştır.

118 99 Yapıların mimarisini kısıtlamamak, ileride gerekecek plan değişikliklerini önlemek amacıyla, alandaki kullanımların nitelik, yükseklik, büyüklük vb. yapılaşma koşullarının kentsel tasarım ve peyzaj projesinde belirlenmesi uygun görülmüştür. Planlama alanının kuzeyinde büyük bir turizm tesis alanı önerilmiştir. Bu alanlarda oteller, kültür ve kongre merkezleri ve rekreatif faaliyetlerin yer alması düşünülmektedir. Projede nüfus ve yapı yoğunlukları belirlenmemiştir. Yani, proje gerçekleştikten sonra alanın çekiciliğine göre proje yoğunlukları kolaylıkla değiştirilebilecektir. Bu durumda göstermektedir ki üst ölçek plan kararları olmadan bu şekilde değişikliklerin yapılabilecek olması projenin rant amaçlı bir proje olduğunu göstermektedir. Çizelge 5.5. Proje öncesi ve sonrası durum [Ankara Büyükşehir Belediyesi İmar Daire Başkanlığı Protokol Yolu Proje Koordinatörlüğü, 2005] Proje öncesi Proje sonrası % değişimi Nüfus %288 lik artış Nüfus Yoğunluğu Gecekondu alanı iken belirli bir yoğunluk yok (63 k/ha 1 ) Serbest bırakılmıştır (183 k/ha 2 ) %290 luk artış Konut Sayısı %300 lük artış Yapı Yoğunluğu Gecekondu alanı iken belirli Serbest bırakılmıştır %300 lük artış bir yoğunluk yok (TAKS=0,42 4 ) (TAKS=0,14 3 ) Donatı alanları Alanda sadece konut, ticari birimler, eğitim tesisleri, dini tesisler bulunmaktaydı Ticaret, sosyo-kültürel tesisler, eğitim ve sağlık alanları, idari ve dini tesisler, turizm ve kültür tesisleri ile rekreatif alanlar yapılacaktır Proje öncesi ve sonrası düzenlenen alan, sayısal yönden incelendiği zaman, alanın nüfus, nüfus yoğunluğu, konut sayısı ve yapı yoğunluğunda 3 katlık bir artışın olduğu görülmektedir Alanda yaşayan kişi sayısı ve toplam alan göz önüne alınarak ortalama bir nüfus yoğunluğu bulunmuştur. 2 Alanda yaşayacak kişi sayısı ve toplam alan göz önüne alınarak ortalama bir nüfus yoğunluğu bulunmuştur. 3 Alanda yıkılan yapı sayısı ve toplam alan göz önüne alınarak ortalama bir yapı yoğunluğu bulunmuştur. 4 Alanda yapılacak yapı sayısı ve toplam alan göz önüne alınarak ortalama bir yapı yoğunluğu bulunmuştur.

119 Alan Çalışmasının Sonuçları İki etaptan meydana gelen Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi, ilk etabının çalışmalarına başlamış, bir dönüşüm projesidir. Proje çalışmasının başladığı alanların içine Yeşiltepe Mahallesi, Şenyuva Mahallesi, Güzelyurt ve Baraj Mahallesi girmektedir. Yeşilöz Mahallesi nde sadece 50 konut 1.etap çalışmalarına girmektedir, geri kalan alan projenin 2. etap çalışmasında yer almaktadır. 1.etaba ait olan kısmın yıkımı tamamlanmış, ikinci etabın çalışmalarına henüz başlanılmamıştır. Ama yıkım yapılan mahallelere yakın olması ve etkilenmesi açısından bu alanda yaşayan kişilerde dahil olmak üzere, birinci etap dahilinde sözleşme yapılan hak sahipleriyle anket yapılmış, onların proje hakkındaki görüşleri alınmış, muhtarlardan alana dair bilgi alınmış, proje hakkında Ankara Büyükşehir Belediyesi ve TOBAŞ la görüşülmüştür TOBAŞ da yapılan görüşme 1 12 Eylül 2006 tarihinde yapılan görüşme sonucunda projenin 1.etabına yönelik yıkım işlemlerinin %90 ının bittiği, geri kalan alandaki yıkımında en kısa sürede tamamlanacağı söylenmiştir. 1.etap inşaat çalışmalarına 1 ay içerisinde başlanacağı ve 3 yıl içerisinde anahtarların teslim edileceğine dair bilgi alınılmıştır (Ocak 2007 itibariyle, proje kapsamında hak sahiplerine ait arsa alımları ile konut sözleşmeleri ve yıkımlar tamamlanmıştır. Altyapı çalışmaları da hızla devam etmektedir). 1.etaptaki hareketlenme sonucunda ise rant sebebiyle 2.etap çalışmasının kendiliğinden başlanacağı düşüncesinde olunduğu alınan bilgiler arasındadır. Görüşme sırasında, herkesle bire bir görüşüldüğü, olacakların anlatıldığı ve imzaların atıldığı, ama şimdi kiminle görüşürseniz görüşün bizle görüşme 1 Görüşme TOBAŞ da, Halkla İlişkiler Sorumlusu Şule İŞÇİ ile, 12.Eylül.2006, Saat:09.45 de yapılmıştır.

120 101 yapmadılar diyecekleri söylenmiştir. Niye böyle bir durum olduğu sorusuna da, sadece kendi düşünceleri ön planda, anahtarı ne zaman alacaklarıyla ilgileniyorlar, bu sorunun cevabı da kesin olmadığı için bizim dediklerimizi kulak ardı yapıyorlar ve bu sorunun yanıtını alamadıkları için görüşmelerin yapılmadığını düşünüyorlar diye cevap verilmiştir. Yine görüşme sırasında, gecekondu sahiplerinin lojmanlara yerleştirildiğinin ya da kira yardımı yapıldığının, hatta eğitim-öğretim yılının başlamasıyla çocuklu ailelere burs verdiğinin üzerinde durulmuştur. Lojmanda yaşayanların, apartman yaşantısına alışamadığı, çöp vb maddeleri balkonlardan attıkları, hayvan beslemeye devam ettikleri ve yaşanan en küçük sıkıntı da (lavabonun, tuvaletin tıkanması vb) tamirci yerine yaşadıkları evi onlara verenleri yani kendilerini aradıklarından bahsedilmiştir. Yani gecekondudan apartman hayatına geçenlerin hala gecekonduda yaşıyormuş gibi hareket ettikleri ve diğer insanların bu yüzden rahatsız oldukları dile getirmiştir. Sadece ekonomik açıdan insanların yeterli duruma getirilmesinin yetmediği, ayrıca sosyal açıdan da kişilere yardım edilmesi gerektiğinin üstünde durulmuştur. Herkesin ikna olduğunu, sıkıntının yaşanmadığını ama altyapı çalışmaları sürerken hiç bir şey yapılmıyor gibi göründüğünü ve bu durumun insanları şüphe içerisinde bıraktığını ama inşaatlar başlanınca her şeyin yoluna gireceğini, anahtar teslimi ile herkesin mutlu olacağını söylenerek görüşmeye son verilmiştir Alanda yapılan görüşmelerin değerlendirilmesi 1 Esas yıkımların hemen hemen tamamlandığı ve görüşmelerin yapıldığı mahalleler, Yeşiltepe Mahallesi, Şenyuva Mahallesi, Güzelyurt ve Baraj mahalleleridir. Bu 1 Görüşmeler ve anketler 12 Eylül 2006 günü yapılmıştır.

121 102 mahallerin her birinde sekiz, Yeşilöz Mahallesi nde üç görüşme ve anket yapılmıştır. Eylül 2006 itibariyle alanda 80 civarında aile yaşamaktaydı. Anket yapılan kişiler, Eylül ayı itibariyle alanda yaşamaya devam eden, projeye dahil edilmiş olmalarına rağmen henüz konutları yıkılmamış, ama yakın zamanda yıkılacak olan hak sahipleri ve kiracılar olmak üzere toplamda 35 kişidir. Hane halkı bilgileri: Alanda yıkımlardan önce kaç kiracı yaşadığına dair kesin bir bilgi bulunulamamıştır. Muhtarlarla yapılan görüşmeler sonucunda yaklaşık değerler öğrenilmiştir: Yeşiltepe Mahallesi nin Eylül 2006 itibariyle %33 ünden fazlası yıkılmıştır. Toplamda 1000 civarında konut var olduğu, bunların yaklaşık 300 ünün kiracı olduğu söylenmiştir. Şenyuva Mahallesi nin %95 i yıkılmıştır. Bu mahallede kaç kiracı olabileceğine dair her hangi bir bilgi alınılamamıştır. Çünkü bu mahallede insanları evlerinin bile 1 veya 2 odasını kiraya verdikleri bilinmektedir. Toplamda 1750 konut bulunmakta olduğu öğrenilmiştir. Güzelyurt Mahallesi nin %50 si yıkılmıştır. Toplamda 1000 in üzerinde konut olduğu ve bunların %30 unun yani yaklaşık 350 sinin kiracı olduğu söylenmiştir. Baraj Mahallesi nin %84 ü yıkılmıştır. Mahallede yaklaşık 6900 konut olduğu ve 1000 civarında kiracı olduğu öğrenilmiştir. Alanda yaşayan kiracılarda genel olarak Pursaklar, Akyurt, Çubuk, Altındağ, Saray, Keçiören tarafına yerleşmişlerdir. İl dışına gidenlerinde olduğu bilinmektedir.

122 103 Hazine arsası üzerinde tapusuz yaşayanlara Karacaören de yapılacak konutlardan, tapusu olanlara da bulundukları yerden konut verileceğine dair bilgi halk arasında yaygındır. Yapılan görüşmeler doğrultusunda, alanda yaşayanların %61 inin tapusu bulunmaktadır, %39 u da ruhsatsız yapılarda yaşamaktadır imar verildikten sonra tapu almış ruhsatsız Şekil 5.2. Mülkiyet sahibi olma şekli 1 Eylül 2006 itibariyle projenin 1.etabına ait yıkım hemen hemen bitmiştir, görüşmeler yapılıp, anlaşmalar sonuçlandırılmış ve imzalar atılmıştır. Bu yüzden evi yıkılmasa bile bu alanda yaşayan halk başka alanlara taşınmıştır. Gidenler ya belediyenin verdiği lojmanlara yerleştirilmiş ya da kira yardımı alarak istedikleri yerde kiraya çıkmışlardır. Projenin 2.etabına yönelik herhangi bir girişim bulunmamaktadır. O yüzden daha bu alana yönelik görüşme ve bunun ardından meydana gelen yıkıma başlanmamıştır Mekansal değerlendirilmeler / sonuçlar Alan çalışması sonucunda yapılan anketlere genel olarak baktığımız zaman çıkan sonuçlar şu şekildedir: 1 Alan çalışması sonucunda yapılan anketlerden yararlanılmıştır.

123 104 İnsanların çoğunun ne olacağını bilmedikleri (%35) için huzursuz oldukları, yerlerinden edilecekleri, düzenleri bozulacağı (%5) için projeden memnun olmadıkları dikkat çekmektedir. Çoğu insan proje yüzünden akraba ve arkadaşlarından ayrılmış durumda olduğundan bu durum insanlar arasında sorun olmaktadır. Kira yardımı alanlardan ya da lojmanlara gidenlerden olumlu duyumlar almadıkları için huzursuzlukları daha da artmaktadır memnun memnun değil konuyla ilgilenmiyor 75 Şekil 5.3. Projeden memnuniyet durumu projenin sonucunun ne olacağı belli değil sıkıntı çekiyorlar 9 3,5 3,5 3,5 23 4,5 35 evleri ellerinden alınıyor özgürlükleri ellerinden alınıyor akrabaları ve arkadaşları taşınmak zorunda kalmış uygulama kötü yaşanacak yer verilmiyor sıkıntı çekiyorlar, evleri ellerinden alınacak düzenleri bozulacak Şekil 5.4. Projeden memnun olmama nedenleri 2 1 Alan çalışması sonucunda yapılan anketlerden yararlanılmıştır. 2 Alan çalışması sonucunda yapılan anketlerden yararlanılmıştır.

124 105 Gelir seviyesi düşük bir kesimin yaşadığı alan olmasına rağmen, proje sonrasında civar yerleşimlerdeki kiralar YTL den 400 YTL ye kadar çıkmıştır. Ama yapılan kira yardımı YTL arasında olduğu için bu yardım ekonomik açıdan insanlarda rahatlık yaratmamaktadır. Bu durumdan haberdar oldukları için; Kiraya çıkarsak eğer nasıl geçineceğiz? diye sıkıntılı bir biçimde düşünmektedirler. Ayrıca yıkımlardan sonra, alanda güvenlik problemleri çıkmaya başlamıştır. Mahalleler fuhuş yapılan mekanlara dönüşmüş, baliciler ve şarapçılar yüzünden insanlar geceleri dışarı çıkamaz hale gelmişlerdir. Can güvenliklerinin olmadığını söylemektedirler. Ayrıca alanda yaşayanlar azaldığı için otobüs seferlerini azaltılmış ve bu yüzden geride kalanlar ulaşım sıkıntısı çekmeye başlamışlardır. Yollar bozulmuş ve düzeltilmemiş, var olan araçların yolları kullanması da zorlaşmış, asfalt parçalanmış durumdadır. Yıkımlardan sonra alanda elektrik ve su sıkıntısı yaşanmaya başlanmıştır. Görüşme yapılan kişilerin %44 ü bu problemleri yaşadıklarını söylemektedirler elektrik, su, güvenlik, ulaşım yok Şekil 5.5. Alanda karşılaşılan problemler 1 1 Alan çalışması sonucunda yapılan anketlerden yararlanılmıştır.

125 106 Eylül 2006 itibariyle alanda yaşamaya devam edenler, yaşanan sıkıntılardan dolayı, Keşke bu proje başlamasaydı da bizim düzenimiz bozulmasaydı, biz yaşantımızdan memnunduk demektedirler. Projeden önce hayatlarından memnun olanların oranı %44 dür. Eylül 2006 itibariyle alanda yaşamaya devam eden ve yaşadıkları alandan memnun olanların oranı yaklaşık olarak %56 civarındadır projeden önce memnun, proje sonrasında memnun değil memnun Şekil 5.6. Yaşanılan yerden memnuniyet durumu 1 Anahtar ellerine geçinceye kadar da hiç kimseye güvenmediklerini de dile getirmişlerdir. Ayrıca proje sonrasında ev fiyatları bin YTL arasında olacağı için, gecekondu sahiplerinin borçlandırma yöntemiyle para ödemek zorunda olmaları fikri de insanlara cazip gelmemektedir. Çünkü; YTL maaşla benden istedikleri parayı nasıl onlara ödeyebilirim ki diye düşünmemektedir. 1 Alan çalışması sonucunda yapılan anketlerden yararlanılmıştır.

126 107 Yaşadıkları yeri terk etmek istemiyorlar ama bu durum karşısında mecbur gitmek zorunda kalacağız demektedirler. Ayrıca apartmana taşındıkları zaman, yakıt, kapıcı, elektrik, su gibi ekstra apartman giderleri çıkacağını, bunu ödemenin de zor olacağı konusu insanları korkutmaktadır. Bu nedenle evlerinde yaşamak isteseler de ekonomik durumları doğrultusunda ne yapacaklarına karar vereceklerini söylemektedirler. Görüşme yapılan kişilerden %38 i bu soruya eğer ekonomik açıdan sorun olmazsa alacakları konutlarda yaşamaya devam edeceklerini söylemektedirler. %40 ı ise başka şansları olmadığı için alacakları konutta yaşamlarını sürdürmeyi deneyeceklerini, ama eğer gitmek zorunda kalırlarsa da merkezi olması, alışveriş sorunu olmaması, ulaşımın kolay olması sebebiyle yaşamak için Keçiören, Altınpark, Hasköy, Çubuk, Pursaklar ve Solfasol arasında seçim yapacaklarını söylemektedirler ekonomik açıdan sorun olmazsa yaşamaya devam edecekler oturacaklar taşınmak zorunda kalacak 40 soyal açıdan sorun olacağını bu yüzden taşınacaklarını düşünüyorlar Şekil 5.7. Alacakları evleri değerlendirme şekilleri 1 1 Alan çalışması sonucunda yapılan anketlerden yararlanılmıştır.

127 109 konusunda bilgileri yoktur. Görüşme yapılan hak sahiplerinden duydukları bilgiler doğrultusunda konuşmaktadırlar. Görüşme yapılanların %14,2 si proje hakkında bize bilgi verildi demiştir, ama onlarında %80 i verilen bilgilerin yetersiz olduklarını düşünmektedirler. 29 evet 71 hayır Şekil Proje hakkında bilgi aldınız mı? 1 22 evet hayır 78 Şekil Alınan bilgi yeterli mi? 2 Yaşanan sorunlar, var olan belirsizlikler sebebiyle, geride kalanların yaşamları proje öncesinden daha zor hale gelmiş durumdadır. 1 Alan çalışması sonucunda yapılan anketlerden yararlanılmıştır. 2 Alan çalışması sonucunda yapılan anketlerden yararlanılmıştır.

128 110 Olumsuz düşünenlerin yanında -ki görüşme sonuçlarına göre %75 lik kısmı oluşturmaktadır- proje hakkında olumlu düşünenlerde vardır. Görüşme yapılan kişilerin %25 i projeden memnun olduklarını söylemişlerdir. Şimdi sıkıntı yaşıyoruz ama proje sonrasında daha konforlu, kaloriferli evlerimiz olacak, yaşadığımız çevre güzelleşecek, bu yüzden yaşanan sıkıntılar sorun değil, katlanırız. Zaten Melih Gökçek bizi düşündüğü için bu projeyi başlattı, o yaptığı için her zaman bu projenin arkasındayız. diyen insanlarda bulunmaktadır. Kendileri düşünüldüğü için projenin başlatıldığını düşünmektedirler. 25 gerçekleşince güzel olacak kaloriferli ve güzel evleri olacak ev verecekler, çevre güzelleşecek Şekil Projeden memnun olma nedenleriniz nelerdir? 1 Alanda halen yaşamakta olan kiracılar da bulunmaktadır. Yapılan görüşmelere göre, görüşülen kişilerin %25 i kiracıdır. Onlar sadece yeni yer aramak zorunda kaldıkları için sorun yaşadıklarını, yoksa projenin olumlu sonuçlar doğuracağını düşünmektedirler. Kiracılar; Bizi ilgilendiren bir proje değil, proje tamamlandıktan sonra bu alanda yeniden yaşamaya başlayamayız, kiralar yüksek olacak, o yüzden bütçemize uygun başka evler bakıp, o alanlara yerleşeceğiz demektedirler (Muhtarlardan alınan bilgilere göre proje başlatılmadan önce alandaki kira bedeli, YTL arasındadır). 1 Alan çalışması sonucunda yapılan anketlerden yararlanılmıştır.

129 kiracı ev sahibi 75 Şekil Mülkiyet durumu 1 Ayrıca şu noktada unutulmamalıdır ki, yıkımlar alandaki ticaretin de bitmesine neden olmuştur. Şu anda var olan bütün ticari fonksiyonlar %95 oranında bitmiştir. Birkaç bakkal ve eczane dışında başka ticari amaçlı yer bulunmamaktadır. Bir eczane ve bakkal sahibi ile yapılan sözlü görüşme sonucunda, alanda kimsenin kalmadığı, bu yüzden satış yapamadıklarını ve kapatmak zorunda olduklarını söylemişlerdir. Yani proje sadece alanda yaşayanların evlerinin yıkılmasına değil, geçim kaynaklarının da tükenmesine neden olmuştur. Proje kapsamında insanların projeden memnun olsun olmasın istedikleri konutlar şu şekildedir: yaşlı ve engelliler evlerinin giriş çıkışın kolay olmasını, diğerleri ise müstakil, bahçeli evlerde yaşamaya alışkın oldukları için, aynı şekilde evlerinin olmasını istemektedirler. 1 Alan çalışması sonucunda yapılan anketlerden yararlanılmıştır.

130 bahçeli, 2katlı, 3+1, müstakil giriş katı, düz ayak girilip çıkılsın büyük, kaloriferli bütçeye uygun Şekil Yaşamak istedikleri konutun özellikleri 1 Proje sosyal ve fiziksel açıdan göz önüne alındığında olumlu gözükmektedir. Bu yargıyı gecekondu sahipleri ve yıkılan alanda yaşayan kiracılar da kabul etmektedir. İnsanlar yerlerinden edildikleri için mağdur durumda olduklarını düşünmektedir. Ama aslında hazine arsasına bina yapmakla -yapılan aflarla hak sahibi olmalarına rağmen- kendilerinin en başta yaptıkları hatayı çekmektedirler. Yapılanlar dahilinde projeyi incelediğimiz zaman; Alanın prestij mekanı haline gelmesi amaçlanmaktadır, ki alanın fiziksel durumu iyileştirilerek bu amacın gerçekleşme olasılığı yüksektir. Proje sonrasında sadece mekansal açıdan değil sosyal açıdan da alanda değişme, iyileşme meydana gelecektir. Çünkü proje kapsamında yapılanlar, alanın çekiciliğini arttırmayı ve üst gelir grubunun alana getirilmesini amaçlamaktadır. Bu durum alanın fiziksel durumuna ek olarak, sosyal durumun da olumlu yönde değişmesine neden olacaktır. 1 Alan çalışması sonucunda yapılan anketlerden yararlanılmıştır.

131 113 Yapılan anket ve görüşmeler sonucunda insanların bu durumun farkında oldukları ve ekonomik açıdan bu alanda yaşayamayacaklarını düşündükleri ve hak sahiplerinin ileriye yönelik olarak, yaşayacakları alternatif alanlar düşünmeye başladıkları ortaya çıkmıştır. Alanda yaşayan hak sahipleri istememelerine rağmen, yerlerinden edilmelerine bağlı olarak yeni yer arayışına girmeleri, başka alanlara yerleşmesi gibi planlanmayan sonuçlar ortaya çıkaracaktır. Alanda yaşayanların yaşayacakları yeni alanları araması kentsel dönüşümün bir sonucu olarak soylulaştırmanın ortaya çıkaracağını göstermektedir. Proje sonrasında, alanın etrafındaki yerleşimler de etkilenecek, zamanla dönüşüm etkisini civar yerleşimlerde de gösterecektir. Projenin, gecekondu sahiplerine daha iyi koşullar sağlamak gibi bir amacı olmasına rağmen, alanı terk edeceklerin çoğunluğu oluşturması sonuçta yapılan bu projenin rant odağı yaratacağını göstermektedir. Proje kapsamında sadece alanda yaşayan hak sahiplerine yönelik düzenlemeler yapılmıştır. Alanda yaşayan mevcut kiracılar göz ardı edilmiştir. Hak sahiplerinin alacakları konutlar için istenen tutarın ( bin YTL) bu alanda yaşayan halk için büyük değerler olması, ödeme koşullarının zorlaşmasına neden olmaktadır. Kira yardımı adı altında hak sahiplerine verilen yardımın ekonomik koşullar göz önünde tutulduğunda alanda yaşayanlara yardımcı olmamaktadır. Yapılan görüşmeler sonucunda hak sahipleri proje hakkında yeterli bilgi almadıklarını söylemeleri, projenin halk katılımına önem vermediğini göstermektedir Sosyo-ekonomik değerlendirmeler / sonuçlar tarihinde proje başlamadan önce alanda yaşayanlarla, Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından yapılan, her biri 19 sorudan oluşan toplamda 115 kişi ile yapılmış anketlerin değerlendirilmesi sonucunda şu sonuçlar elde edilmiştir (Bkz. EK-4 - EK-7):

132 114 Harita 5.5. Mahalle sınırları ve anket yapılan bölgeler 1 1 Ankara Büyükşehir Belediyesi nden alınan bilgiler doğrultusunda hazırlanmıştır.

133 115 Çizelge 5.6. Belediyeden alınan anketlere göre bölgelerde anket yapılan kişi sayısı [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004] 1. Bölge 2.Bölge 3. Bölge 4. Bölge Toplam Anket Yapılan Kişi Sayısı Toplam(ailelerdeki birey sayısı) Yapılan anketler çerçevesinde, hane halkı sayısının belirlendiği sorunun sorulduğu 115 kişiden alınan cevaplar doğrultusunda hane halkının %12,5 i 2 kişi, %16 sı 3 kişi; %29 u 4 kişi, %27 si 5 kişi, %7 si 6 ve yine %7 sinin 6 üzeri kişiden oluştuğu ortaya çıkmıştır. 27% 7% 12,50% 29% 16% 2 kişilik 3 kişilik 4 kişilik 5 kişilik 6 ve üzeri kişilik Şekil Hane halkı sayısı [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004] Hanede yaşayanların yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde %22 si 14-19, %24 ü 20-29, %19 u 30-39, %17 si 40-49, %11 i 50-59, %7 si ise 60 yaş üzeri olduğu belirlenmiştir.

134 116 7% 11% 17% 19% 22% 24% yaş yaş yaş yaş yaş 60 ve üzeri yaş Şekil Hanede yaşayanların yaş grubu dağılımları [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004] Hanede kaç kişinin çalıştığına dair soruda %77 sinde 1, %18 inde 2, %2 sinde 3 kişinin çalıştığı ve %1 inde de 1 kişinin emekli olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. 18% 2% 1% 1 kişi 2 kişi 3 kişi 1 kişi emekli 77% Şekil Hanede çalışan kişi sayısı [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004] Diğer bir soruda hanelerinin %87 sinde 1, %9 unda 2 ve %2 sinde 2 den fazla ailenin yaşadığı tespit edilmiştir.

135 117 9% 2% 1 Aile 2 Aile 2 den Fazla Aile 87% Şekil Hanede yaşayan aile sayısı [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004] Eğitim durumunun sorulduğu soruda %2 si okur yazar olmayan, %1 inin okur yazar, %54 ünün ilkokul mezunu, %22 sinin lise mezunu, %14 ünün ortaokul mezunu, %3 ünün üniversite mezunu olduğu ortaya çıkmıştır. 14% 3% 2% 1% Okur Yazar Olmayan Okur Yazar İlkokul Mezunu 22% 54% Lise Mezunu Ortaokul Mezunu Üniversite Mezunu Şekil Eğitim durumları [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004]

136 118 Çalışanların %18 inin esnaf, %6 sının memur, %19 unun emekli, %4 ünün fabrika işçisi, %6 sının kalfa, %0,6 sının işportacı, %7 sinin inşaat işçisi, %1 inin gündelikçi ve %2 sinin diğer meslek gruplarından olduğu tespit edilmiştir. 7% 1% 2% Esnaf Memur 18% 0,60% Emekli 6% Fabrika İşçisi Kalfa 4% İşportacı 6% İnşaat İşçisi Gündelikçi 19% Diğer Meslekler Şekil Meslek grupları [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004] İşyeri adresleri sorusuna %7 si Ulus ve çevresi, %9 u Kızılay ve çevresi, %11 i siteler ve yakın çevresi, %2 si Keçiören (Asfalt - Şose) ve çevresi, %18 i Protokol Yolu çevresi, %1 i Esenboğa - Çankırı yolu sanayi tesisleri, %13 ü OSTİM - İvedik sanayi bölgeleri ve %40 ı da diğer cevabını vermişlerdir. 7% 9% Ulus ve Çevresi Kızılay ve Çevresi 40% 11% Siteler ve Çevresi Keçiören ve Çevresi 13% 1% 2% 18% Protok Yolu ve Çevresi Esenboğa-Çankırı Yolu Sanyi Tesisleri Ostim-İvedik Sanayi Bölgeleri Diğer Bölgeler Şekil İşyerlerinin bulunduğu yerler [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004]

137 119 Bölgede yaşayanların %21 inin arabası varken, %78 inin ise yoktur. 21% Arabası var Arabası yok 78% Şekil Araç sahipliği [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004] Bölgede yaşayanların %59 u işyerine otobüs-minibüs ile, %14 ü yaya olarak, %10 u servisle, %2 si ise diğer yollardan ulaşmaktadır. 10% 2% Otobüs-Minibüs 14% 59% Yaya Servis Diğer Şekil İşyerlerine ulaşım şekli [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004]

138 120 Aylık gelir sorusuna %22 si 300 YTL ve altı, %47 si YTL, %13 ü YTL, %7 si YTL, %0,9 u , %2,9 u ise cevabını vermiştir. 0,90% 2,90% 7% 22% 300 YTL ve Altı 13% YTL YTL YTL YTL 1500 ve Üstü 47% Şekil Gelir dağılımları [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004] Protokol Yolu kapsamındaki arsa sorusuna %47 si tapu tahsisli gecekondum var, %13,5 i kendi arsamda ruhsatsız evim var, %10,4 ü imarlı parselim-yapım var, %8,3 ü gecekondum var tahsisim yok, %2 si üzeri boş durumda arsam var, %33,3 ü diğer cevabını vermiştir. 33,30% 2% 8,30% 10,40% 13,50% 47% Tapu tahsisli gece kondu Kendi arsasında ruhsatsız ev İmarlı parsel-yapı Tahsisi olmayan gecekondu Boş arsa Diğer Şekil Mülkiyet durumu [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004]

139 121 Gecekondu yapım yılı sorusuna %20 si arası, %36 sı arası, %23,8 ü arası, %14,1 i arası, %4,3 ü 2000 ve sonrası cevabını vermiştir. 14,10% 4,30% 20% ,80% % 2000 ve sonrası Şekil Gecekonduların yapım yılı dağılımı [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004] Alanda yaşayan insanlar günlük tüketim dışındaki alışverişlerinizi nereden yapıyorsunuz sorusuna %40,1 i Hasköy - Dörtyol, %2,6 sı Aktepe çevresi, %8,9 u Keçiören - Şose - Gazino, %27,6 sı Ulus ve çevresi, %8,9 u Pursaklar, %0,8 i Dışkapı ve çevresi, %1,7 si büyük alışveriş merkezi (Karum, Migros, Real vb), %6,2 si diğer cevabını vermiştir. 8,90% 0,80% 1,70% 40,10% Hasköy-Dörtyol Aktepe çevresi Keçiören çevresi Ulus çevresi 27,60% Pursaklar çevresi Dışkapı çevresi 8,90% 2,60% Büyük alışveriş merkezleri Şekil Alışveriş yapılan bölgeler [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004]

140 122 Yine sağlık hizmetlerinin nereden karşılandığına dair soruda; %34,7 si sağlık ocağı, %3,5 i özel poliklinik, %0,7 si eczane, %39,7 si SSK, %13,4 ü devlet hastaneleri, %4,9 u sağlık güvencem yok, %0,7 si üniversite hastaneleri, %5,6 sı ise diğer cevabını vermiştir. 0,70% 4,90% 13,40% 5,60% 34,70% 3,50% Sağlık Ocağı Özel Poliklinik Eczane SSK Devlet Hastaneleri Sağlık güvencem yok Üniversite Hastaneleri Diğer 39,70% 0,70% Şekil Kullanılan sağlık hizmetleri [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004] Alanda yaşayan insanlar semt merkezinde eksikliği hissedilen hizmetler nelerdir sorusuna, %15,9 u eğlence hizmetleri: cafe - pastane - lokanta vb, %18 i sağlık hizmetleri: doktor - diş hekimi - eczane vb, %15 i eğitim hizmetleri: okul - dershane vb, %9,5 i sanayi tüketimine yönelik hizmetler, %13,8 i ulaşım hizmetleri, %21,4 ü gıda market - kasap vb, %16,2 si giyim konfeksiyon, %12,2 si kişisel hizmetler: kuaför, terzi vb, %15,3 ü spor, aerobik - step, %9,5 i büro hizmetleri, %2,1 i eksikliğini duyduğum hizmet yok, %15,5 i diğer cevabını vermiştir.

141 123 Eğlence Hizmetleri 2,10% 15,50% 15,90% 9,50% 18% 15,30% 15% 12,20% 9,50% 16,20% 13,80% 21,40% Sağlık Hizmetleri Eğitim Hizmetleri Sanayi Tüketimine Yönelik Hizmetler Ulaşım Hizmetleri Gıda-Market Giyim Kişisel Hizmetler Spor Büro Hizmetleri Şekil Yaşanılan yerdeki eksiklikler [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004] Halkın hangi eğitim olanaklarından yararlandığını irdeleyen, 85 kişiye sorulan soruya, %69,4 ü ilköğretim okulu, %2,3 ü özel okul, %10,5 i protokol yolu çevresindeki liseler, %3,5 i özel dershaneler, %7 si devlet üniversiteleri, %7 si ise diğer cevabını vermiştir. 7% 3,50% 10,50% 2,30% 7% 69,40% Mahalle İlköğretim Okulu Özel Okul Protok Yolu Çevresindeki Liseler Özel Dersaneler Devlet Üniversiteleri Diğer Şekil Yaşanılan alanda kullanılan eğitim hizmetleri [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004]

142 124 Yapılan bu anketin son sorusu ise halkın bu projeden beklentilerini irdeleyen bir sorudur. %31 i bir evim olsun yeter, %24,2 si 2 katlı müstakil - teras bir evim olsun yeter, %4,8 i katlı bir yapıda dairem olsun, %1,9 u mevcut arsam imara girmeksizin diğer amaçlar için bana bırakılsın, %19,4 ü 4 katlı bir apartmanda dairem olsun, %4,8 i imarlı yapım korunsun, %13,5 i ise diğer cevabını vermiştir. Evim olsun 4,80% 19,40% 13,50% 31% Müstakil - Teras evim olsun katlı yapıda dairem olsun Arsam imara girmeksizin bana bırakılsın 4 katlı apartmanda dairem olsun 1,90% 4,80% 24,20% İmarlı yapım korunsun Diğer Şekil Proje ile gerçekleşmesi istenilenler [Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2004] Anketlere genel olarak baktığımız zaman, ailelerin çoğunlukla 4 ve 5 kişiden oluştuğu ve %35 inin 40 yaşının üzerinde olduğu, ailelerde %77 oranında bir kişinin çalıştığı görülmektedir. Aileler %87 oranında tek hane yaşadığı ortaya çıkmıştır. %54 ünün ilkokul mezunu olduğu tespit edilmiştir. Alanda yaşayan halkın çoğunluğu esnaf ya da emekli olduğu görülmektedir. Araba sahipliği %78 oranında yok olarak cevaplanmış ve insanlar iş yerlerine %54 oranında otobüs ve minibüsle gittiği tespit edilmiştir. Alanda yaşayanların ekonomik durumlarına bakıldığında gelirlerinin çoğunlukla 500 ve altı olduğu görülmektedir. Arsa sahipliği ise tapu tahsis ve ruhsatsız seçenekleri üzerinde ve gecekondu yapım yılları ise 1960 ile 1980 yılları arasında yoğunlaşmıştır. Alanın eğitim, sağlık başta olmak üzere sosyal ve ekonomik aktiviteler vb alanlarda eksiklikler nedir sorusuna ise çeşitli cevaplar alınmıştır. Alanda bir çok alanda eksikliklerin olduğu

143 125 düşünülmektedir. Projeden beklentilerinin ne olduğu sorusuna ise genel olarak bir evim olsun yeter ya da 2 katlı müstakil evim olsun yeter cevabı verilmiştir. Yani insanlar proje başlamadan önceki hayatlarına kaldıkları yerden daha iyi yaşam şartlarıyla devam etmek istemektedirler.

144 SONUÇ VE ÖNERİLER Ekonomik, sosyal ve politik alanlarda yaşanan değişimler, kentlerin fiziksel biçimlenişini de etkilemektedir. Bu etkilerin başında fiziki mekanın dönüşümü gelmektedir. Kentlerin fiziki mekan dönüşümü, sadece ülkemizin değil, gelişmiş ve gelişmekte olan bütün ülkelerin ortak kentsel sorunlardan biridir. Bu sorunun çözümü için merkezi yönetimlerin, yerel yönetimlerin, özel sektör kuruluşlarının, akademik çevrelerin, uluslararası organizasyonların farklı fikirleri ve uygulamaları bulunmaktadır. Bu fikirler ve uygulamalar neoliberal dönemin bir yansıması olarak, plandan zayide proje kapsamında ele alınmaktadır. Genel olarak, kentsel dönüşüm projeleri ile kentlerin yenilenmesi, korunması ve sağlıklaştırılması yanında sorunlu alanların kente yeniden kazandırılması sağlanmaktadır. Değişen kent dinamiklerine bağlı olarak, kentsel dönüşüm projeleri 1990 lardan itibaren Türkiye gündemine de gelmiştir. Kentsel dönüşüm projeleri arasında özel bir yere sahip olan Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi bu çalışmanın inceleme konusunu oluşturmaktadır. Tezin birinci bölümünde, çalışmanın amacı, önemi, kapsamı, hipotezleri, sınırlılıkları, yöntemi ortaya konulmuştur. İkinci bölümde, çalışmanın kavramsal ve kuramsal çerçevesi ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, Dünya da ve dördüncü bölümde Türkiye de ve özellikle Ankara da kentsel dönüşümün tarihsel gelişimi irdelenmiştir. Beşinci bölümde ise, kentsel dönüşüme ilişkin bir alan araştırması olarak Kuzey Ankara Kentsel Dönüşüm Projesi elde edilen bilgi ve bulgular ışığında incelenmiştir. Tez çalışması kapsamında alanda gerçekleştirilen araştırma dahilinde elde edilen bilgi ve bulguların hipotezlerle karşılaştırılması ile şu sonuçlara varılmıştır:

145 127 Kentsel dönüşüm projeleri sonucunda, taşınmaz malların fiyatlarında artış ortaya çıkar. Alan çalışması sonucunda konut fiyatları, daha önce arsası ile beraber tek katlı gecekondu fiyatı YTL arasında değişirken, düzenleme sonrasında bloklar içerisindeki konutların fiyatı YTL nin üzerinde olacağı; ayrıca, proje sonrasında civar yerleşimlerdeki kiraların YTL den 400 YTL ye kadar çıktığı saptanmıştır. Kentsel dönüşüm projeleri fiziksel mekanı kentsel yaşam ortamları yaratma adına biçimlendirir. Proje öncesinde alanda yaşayan nüfus iken, proje sonrasında nüfusun e ulaşması kararlaştırılmıştır. Proje ile alandaki konut sayısının 6000 den e çıkartılması, 3 milyon 600 bin metrekare alan üzerinde gerçekleşecek projede 650 bin metrekare yeşil alan dışında 180 bin metrekare gölet, iki tane beş yıldızlı otel ve kongre merkezlerinin yer alması planlanmıştır. Kentsel dönüşüm projeleri, hak sahiplerinin alanı terk etmesine neden olur. Anket sonucunda elde edilen bilgiler doğrultusunda hak sahiplerinin %22 si yenilenecek alana uyum sağlayamayacaklarından dolayı alanı terk etmek zorunda kalacaklarını ifade etmişlerdir. Kentsel dönüşüm projelerinin olumlu ve olumsuz sonuçları bulunmaktadır. Gelecekte dönüşüm projelerinin başarılı olabilmesi için bu sonuçlar göz önüne alınmalıdır. Türkiye deki uygulama örneklerine bakıldığında kentsel dönüşüm projeleri mekanda sosyal ayrışma meydana getirmektedir. Bu durumda fiziksel problemlere bir yenisi eklenmektedir.

146 128 Kentsel dönüşüm projelerinde öncelikle orada yaşayan hak sahipleri mağdur edilmemelidir. Özellikle de dönüşüm yapılan bölgelerde yaşayan halk, dönüşüm sonrasında yaşadıkları çevreden uzak yerlerde iskan edilmemelidir. Yapılacak olan yeni konutlardan edinmeyi sağlayabilmek için halkın ödeme gücü düşünülerek düzenlemeler yapılmalıdır. Ama sadece hak sahipleriyle bu durum sınırlı kalmamalıdır. Kiracılarında bu proje kapsamında göz önüne alınması, onların da barınma haklarının ellerinden alınmamasına dikkat edilmelidir. Hak sahiplerinin ikna edilmesi ve yıkım aşamasından sonra yaşayacakları yerlerin belirlenmesi, yaşam koşullarının en az kendi evlerinde yaşadıkları düzeyde olması, eğer kira yardımı yapılıyorsa bu değerin ekonomik koşullar göz önünde bulundurularak belirlenmesi gerekmektedir. Hak sahiplerinin projelere katılması, süreçleri yakında izleyebilmesi, fikrini rahatlıkla beyan edebilmesi projeye olan bakış açısının da değişmesine yardımcı olacaktır. Kendileri için yapıldığına inanılan bir projeyi sahiplenmeleri bu sayede daha kolaylaşabilir. Ayrıca katılımın içinde, merkezi yönetim-yerel yönetim-özel sektör ötesinde daha geniş bir çerçevede algılanarak, uzman meslek üyeleri, sivil toplum kuruluşları ve halkla işbirliğinin de olması gerekmektedir. Eğer bu şekilde iş birliği sağlanabilirse, hem eleman eksikliği, hem de bilgi eksikliğinin azalması sağlanabilir. Planlar hazırlanırken sadece çalışma yapılacak alan düşünülmemelidir. Kent bütünü içindeki yerine de önem verilmesi, o alanın kentten soyutlanmayarak planlanması projenin başarısını arttırabilir. Hazırlanan dönüşüm projeleri parçacı olarak değil; üst ölçekli planlarda bütüncül ve kapsamlı olarak ele alınmalıdır. Proje başlamadan her türlü politik sorunun çözülmesi gerekmektedir. Özetle kentsel dönüşüm projeleri, gerçekçi ve uygulanabilir politikalar doğrultusunda hazırlanmalı, çevresel ve kültürel değerlere önem verilmeli, yaşam kalitesinin arttırılmasına dikkat edilmeli, sadece fiziksel mekan olarak değil, ekonomik, sosyal ve kültürel bir mekan olarak düşünülmeli, kente uyumlu, kenti kimliksizleştirmeyen, kentle bütünleşmiş ve insan haklarının ön planda tutulduğu, rant amaçlı olmayan, var olan halkın yerinde kalmasını amaçlayan kentsel dönüşüm projeleri yapılmalıdır.

147 129 Bu tez çalışması, gelecekte hazırlanacak çalışmalara, kentsel dönüşüm projelerinin başarısını ölçmeye veya diğer projelerle karşılaştırılarak, zamanla dönüşüm projelerinde izlenen gerileme ya da gelişmeleri göstermesi bakımından yardımcı olacaktır. Ancak bu çalışmanın projenin ilk adımlarını, sözleşme, yıkım ve altyapı çalışmaları sürecini gösterdiğini unutmamak gerekmektedir. Yaşanan sıkıntılar sadece inşaatlar başlamadan, yani insanların yeni konutlarına yerleşmeden, yaşayacakları yeni mekanlara alışmadan önceki durumunu göstermektedir. Proje kapsamında çalışmalar bittikten sonra, kişilerin alanda yaşayıp yaşayamayacakları, yeni duruma ayak uydurup uyduramayacakları konusunda yetersiz kalmaktadır. Ayrıca hipotezlerden bazılarının doğrulanması içinde projenin sonuçlanması gerekmektedir. Bu hipotezler ise; Dönüşüm yapılan alana yeni bir grubun gelmesi, alanda ekonomik değişimi yaratır. Kentsel dönüşüm projeleri sonrasında, alt gelir grubundaki insanlar, alana yeni yerleşen üst ve orta gelirli gruba uyum sağlama süreci içerisine girerler. Dönüşüme uyum sağlayabilenler proje sonrası alanda yaşamaya devam ederler, uyum sağlayamayanlar ise başka alanlara taşınırlar.

148 130 KAYNAKLAR 1. Ankara Büyükşehir Belediyesi, Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Plan Açıklama Raporu, BŞB, Ankara, 1-5, (2007). 2. Ankara Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı İmar Daire Başkanlığı, Protokol Yolu Nazım İmar Planı, gün ve 123/ANK-8 Sayılı Yazı, 1-8 (2003). 3. Ankara Büyükşehir Belediyesi Fen İşleri Müdürlüğü, Dikmen Vadisi Projesi Plan Açıklama Raporu, BŞB, Ankara, 4-8 (2006). 4. Aslanoğlu, R., Kent kimlik ve küreselleşme, Asa Kitabevi, Bursa, 142 (1998) 5. Ayaydın, A., 14 Aralık 2005, Sabah Gazetesi, 7 (2006). 6. Balamir, M., Kentsel dönüşüm, Bülten 40, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, (2006). 7. Balkanay Ö., Erez H., Seyrek O.. Karanfilköy gecekondu yerleşmesinde yasayan çocukların sosyal kopma segregasyon- düzeylerinin irdelenmesi, Dünya Sehircilik Günü 26. Kolokyumu, Şehir Plancıları Odası, Ankara, 1 (2002). 8. Bayraktar, E., Avrupa Birliği sürecinde konut kooperatiflerimizin sorunları, Türkiye Kent Kooperatifleri Merkez Birliği Türkkent Teknik Kongresi, Antalya, 2-6 (2003). 9. Bayraktar, E., Gecekondu ve kentsel yenileme, Editör: Nesrin Turhan, Ekonomik Araştırmalar Merkezi Yayınları, Ankara, , (2006). 10. Beatley, T., Planning and sustainability: the elements of a new paradigm Journal of Planning Literature, 9, (4): (1995). 11. Benz, T., Update on Thebes project, SEFTON, 2 (2004). 12. Bilsel, G., Polat, E., Yılmaz, N., Türkiye de 1980 sonrası kentsel dönüşümün toplumsal ve mekansal dinamikleri, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, YTÜ, İstanbul, (2003). 13. Bridge, G., Gentrification, class and residence: a reappraisal, Environment and Planning: Society and Space, 12: (1994).

149 Castells, M., Kent, sınıf, iktidar, Çeviri Asuman Erendil, Bilim ve Sanat, Ankara, 35 (1997). 15. Çakılcıoğlu, M., Cebeci, Ö.F., Kentin çöküntü alanlarında uygulamada yetersiz kalan imar planlarının yerine alternatif planlama süreçleri, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul, (2003). 16. Devecigil, P., Urban transformation projects as a model to transform gecekondu areas in Turkey: the example of Dikmen Valley Ankara, European Journal of Housing Policy, USA, 5, (2): (2005). 17. Dieffendorf J.M., Urban reconstruction in Europe after World War II, Urban Studies, London, 26: (1989). 18. Dündar, Ö., Changing meanings of urban renewal: Ankara Dikmen Valley Development Project, PhD Thesis, Department of Urban and Regional Planning, METU, Ankara, (1997). 19. Dündar, Ö., Kentsel dönüşüm uygulamalarının sonuçları üzerine kavramsal bir tartışma, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, YTÜ, İstanbul, (2003). 20. Dündar, Ö., Models of urban transformation informal housing in Ankara, Pergamon, Great Britain, 18 (6): (2001). 21. Eke, F., Uğurlar, A., Kentsel dönüşüm: başarı mı? hata mı?, Değişen- Dönüşen Kent ve Bölge, TMMOB, Ankara, 1, 382 (2005). 22. Erder, S., Kentleri paylaşmak?, Dosya Editörü: Deniz İncedayı, Mimarlık 326, TMMOB Mimarlar Odası, Ankara, 25 (2005). 23. Erden, D., Kentsel yenileşmede bir araç olarak dönüşüm projeleri, Doktora Tezi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, MSGSÜ, İstanbul, 48 (2003). 24. Gans, H., Bugünkü yeniden geliştirme ve yeniden yerleştirme planlamasının insani yönleri, Şehirlerin Yeniden Geliştirilmesi veya Yenilenmesi Sırasında İşbirliği, İmar ve İskan Bakanlığı - Mesken Genel Müdürlüğü-Sosyal Araştırma Dairesi, Ankara, (1969). 25. Gökbulut, Ö., Kentsel yenilemenin değişen anlam ve boyutu, Planlama Dergisi, TMMOB Şehir Plancıları Odası Yayını, İstanbul, 12: (1996). 26. Göksu, F., Kentsel dönüşüm projelerinde yenilikçi yaklaşımlar, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, YTÜ, İstanbul, (2003).

150 Göksu, F., Dönüşüm projelerinde yenilikçi yaklaşımlar, Mimar Sinan Üniversitesi, İstanbul 1-8, (2002). 28. Gönen, M., Tanzimat tan Cumhuriyet e kentsel kamusal mekândaki dönüşüm ve Bayezid Meydanı örneği, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Şehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı, Ankara, 49 (2002). 29. Gürler, E., Kentsel yenileme üretim süreci üzerine karşılaştırmalı çalışma:istanbul örneği, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, YTÜ, İstanbul, (2003). 30. Gyourko, J., Saiz, A., Reinvestment in the housing stock: the role of construction costs and the supply side, Journal of Urban Economics, 55, (2004). 31. Hamnett, C., The blind men and the elephant: the explanation of gentrification, Instute of British Geographers, 16, (1991). 32. Harvey, D., Sosyal adalet ve şehir, Metis Yayınları, İstanbul, 82 (2003). 33. Inter-American Development Bank, Brazil: Rio de Janeiro favela-baırro project, Upgrading Urban Communities, SWF, USA, 5-8 (1995). 34. Işık, O., Kenti düşünmek, kent üzerine düşünmek, Toplum ve Bilim, 14 (3): 166 (1999). 35. İslam, T., Galata da soylulaştırma: soylulaştırıcıların demografik ve kültürel özellikleri üzerine bir çalışma, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul, (2003). 36. Kayasu, S., Yaşar, S.S., Kentsel dönüşüm üzerine bir değerlendirme: kavramlar, gözlemler, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul, (2003). 37. Keating, M, Governing cities and regions: teritorial reconstruction in a global age, Global City-Regions: Trends, Theory, Editör, A.J. Scott, Policy, Oxford University Press, Oxford, 330 (2001). 38. Keleş, R., Kentsel sağlıklaştırma, Kentleri Paylaşmak, Mimarlık 327, TMMOB Mimarlar Odası, Ankara, 37 (2006). 39. Kireçci, T., 10 Soruda Kentsel Dönüşüm, Planlama Dergisi, İstanbul, 5, 25 (2007).

151 Kocabaş, A., Kentsel dönüşüm (yenileş(tir)me): İngiltere deneyimi ve Türkiye deki beklentiler, Literatür Yayınları, İstanbul, 2-14 (2006). 41. Kurtuluş, H., Kentsel dönüşüm: toplumsal dışlama, yok sayma, Evrensel Kültür, 12: 53 (2005). 42. LeGates ve Frederic Stout, The city reader, 2 nd ed., Routledge, New York, (1992). 43. Ledwidge, P., Cork docklands development project, The Property Valuer, London, 1-12 (2006). 44. Ley, D., Gentrification and the politics of the new middle class, Environment and Planning D: Society and Space, New York, 12: (1994). 45. Ley, D., The middle class and the remarking of the central city, Oxford University Pres, New York, (1996). 46. Murcia de López, E., Castillo, L., El Salvador: a case of urban renovation and rehabilitation of mesones, Sage Publications, El Salvador, 9, 161 (1997). 47. National Housing Institute, Building a better urban future new directions in housing policy for weak market cities, The Enterprise Foundation, London, 37, (2005). 48. Neccar H., Kentsel dönüşüm üzerine: kavramsal giriş, Sendika Yayınları, İstanbul, 35 (2006). 49. Özden, P. P., Kentsel yenileme uygulamalarında yerel yönetimlerin rolü üzerine düşünceler ve İstanbul örneği, İ.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, İstanbul, 23-24, 1-10 (2001). 50. Özden, P., Kubat, A., Türkiye de şehir yenilemenin uygulanabilirliği üzerine düşünceler, İTÜ Dergisi, İstanbul, 2 (1): (2003). 51. Özer, N., Kentleri nasıl dönüştürmeli?, Planlama Dergisi 2006/2, TMMOB Şehir Plancıları Odası, Ankara, 169 (2006). 52. Ploger, J., Millenium urbanism discursive planning, European Urban & Regional Studies, London, 8 (1): (2001). 53. Rose, D., Rethinking gentrification, displacemnet and neighborhood revitalisation, State University of New York Pres, Albany, (1984).

152 Pustu, Y., Küreselleşme sürecinde kent, antik siteden Dünya kentine, Sayıştay Dergisi, İstanbul, (60): 130, (2006). 55. Schmid, H., Privatized urbanity or a politicized society? reconstruction in Beirut after the civil war, European Planning Studies, London, 366 (2006). 56. Short, J. R., Globalization and the city, Longman, New York, 53 (1999). 57. Smith, N., Toward a theory of gentrification; a back to the city movement by capital not people, Journal of The American Plnning Association, London, 45, (1979). 58. Smith, N., Gentrification and uneven development, Economic Geography, London, 58, (1982). 59. Smith, N., Williams, P., Gentrification of the city, Unwin Hyman Press, Australia, 58 (1986). 60. Sönmez, N., Islah imar planı uygulamaları ile oluşan kentsel dönüşümün sosyal ve mekansal sonuçları üzerine görgül bir değerlendirme, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, YTÜ, İstanbul, (2003). 61. Şahin, Z., İmar planı değişiklikleri ve imar hakları aracılığıyla yanıltıcı kentsel dönüşüm senaryoları: Ankara Altındağ ilçesi örneği, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, İstanbul, YTÜ, İstanbul, (2003). 62. Şahin, Z., Kentsel dönüşümün kentsel planlamadan bağımsızlaştırılması/ ayrılması sürecinde Ankara, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, Ankara, (2006). 63. Şahingür, A., Müderrisoğlu B., AB nin toplum tabanlı kentsel dönüşüme yaklaşımı ve Türkiye deki kentsel dönüşüm uygulamalarının etkinliği, Değişen-Dönüşen Kent ve Bölge, Cilt 1, TMMOB, Ankara, (2004). 64. Şen, B., Soylulaştırma: kentsel mekanda yeni bir ayrışma biçimi, İstanbul da Kentsel Ayrışma, Bağlam Yayıncılık, Ankara, (2005). 65. Şengül, T., Kentsel çelişki ve siyaset, WALD, İstanbul, (2001). 66. Şenyapılı, T., Ankara Kenti nde gecekondu süreci, Batıbirlik Yayınları, Ankara, 1-50 (1996). 67. The City and Regional Development Bureau, Danbara land readjustment project (Hiroshima city), Ministry of Land, London, 12 (2006).

153 Thomas S., A glossary of regeneration and local economic development, Local Economy Strategy Center, Manchester, UK, 13 (2004). 69. TOBAŞ, Kuzey Ankara girişi kentsel dönüşüm projesi raporu, BŞB, Ankara, 1-8 (2006). 70. Topal, K., Akyazı, H., Yeni küresel ekonomik sistem ve ulusal kalkınmada kentlerin önemi, ÇYY, 6 (4): 5 (1997). 71. Turok I., Kentsel dönüşüm: neler yapılabilir ve nelerden kaçınılmalı?, Uluslararası Kentsel Dönüşüm Uygulamaları Sempozyumu, İstanbul, 38 (2004). 72. Türel, A., Ankara da konut yapım süreçleri, EGO Genel Müdürlüğü, Ankara, (1986). 73. Ufuk Çizgisi Yazı Grubu, Kent yoksulları ve kentin değişen yapısı, Ufuk Çizgisi Dergisi, 39: 12 (2006). 74. Ulusoy, A., Kentsel dönüşüm ve/veya kent toprakları üzerinden sağlanan rantın bölüşümü, Bülten 40, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, 4-6 (2006). 75. U.S. Department oh Housingand Urban Development, National urban policy report, the state of the cities - part one: findings - revitalization, renewal, and remaining metropolitan challenges, Hud User, USA, (1999). 76. Uyar, N., Küreselleşme ve kent, Evrensel Basım Yayın, Ankara, 15 (2002). 77. Uzun, N., The impact of urban renewal and gentrification on urban fabric: three cases in Turkey, Royal Dutch Georaphical Society, Blackwell Publishin, USA, 94 (3): (2003). 78. Uzun, N., Residential transformation of squatter settlements: urban redevelopment projects in Ankara, Journal of Housing and the Built Environment, 20: (2005). 79. Yasin, M., Kentsel dönüşüm uygulamalarını hukuki boyutu, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 60: 105 (2005). 80. Yıldırım, E., Güncel bir kent sorunu: kentsel dönüşüm, Planlama Dergisi 2006/1, TMMOB Şehir Plancıları Odası Yayını, Kozan Ofset, Ankara, 35: 7-24 (2006).

154 Yirmibeşoğlu, F., Yiğiter, R., Kentsel dönüşüm sürecinde yerel gündem 21 in rolünün Türkiye deki uygulamalar ile değerlendirilmesi, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, YTÜ, İstanbul, (2003). 82. Word Bank, Entitledment Policy, Vietnam: Urban Upgrading Project, Resettlement Policy Framework Policy Guıdıng The Compensatıon, Resettlement And Rehabılıtatıon Of Project Affected Persons, Press, London, 1, 14 (2003). 83. World Bank Group, Making cities liveable, Entering The 21.st Century World Development Report, London, 142 (2000). 84. Internet : Ankara Büyükşehir Belediyesi Dikmen Vadisi (2007). 85. Internet : Ankara Büyükşehir Belediyesi Esenboğa Yolu Projesi'nde Uygulama Başladı (2006). 86. Internet : Ankara Büyükşehir Belediyesi Protokol Yolu Projesi nde Bölge Halkına Yeni İmkanlar (2006). 87. Internet : Ankara Büyükşehir Belediyesi Esenboğa Yoluna Dev Tesisler (2006). 88. Internet : TMMOB Şehir Plancıları Odası Şehircilikte Reform Sonuç Bildirgesi (2007). 89. Internet : Çankaya Büyükşehir Belediyesi Toplu Konut İdaresi Başkanlığının 2002, 2003 ve 2004 Yılları Eylem ve İşlemlerinin Araştırılıp Denetlenmesine İlişkin Rapor Özeti (2007). 90. İnternet : Gayrimenkul Yatırım Ortaklığı Derneği Gayrienkul Zirvesi (2007). 91. İnternet : Başbakanlık 5104 Sayılı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu (2006).

155 İnternet : İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Kentsel Yenileme Uygulamalarında Yerel Yönetimlerin Rolü Üzerine Düşünceler ve İstanbul Örneği (2006). 93. İnternet : Yıldız Teknik Üniversitesi, Yakup Eğercioğlu, Kentsel Tasarımın Değişen Dinamikleri: Uzundere (İzmir) Kentsel Yenileme Projesi (2007). 94. İnternet : İzmir Ticaret Odası İzmir in Sorunları (2006). 95. İnternet : Planlama Dergisi, Küreselleşme Sürecinde Kent Kavramı 2 (2006). 96. İnternet : TMOOB İzmir Şehir Plancıları Odası Türkiye nin Kentsel Dönüşüm Politikalarına Bir Bakış ve Yeni Beklentiler (2006). 97. İnternet : Massachusetts Instute of Technology What is Upgrading? r-what (2007). 98. İnternet: Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü İle Ankara Büyükşehir Belediye Başkanlığı Arasında Kuzey Ankara Protokol Yolu Kentsel Dönüşüm Projesine Ait Protokol İmzalandı (2006).

156 EKLER 138

157 139 EK-1 Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu Kanun No Kabul Tarihi : Amaç MADDE 1. - Bu Kanunun amacı, Kuzey Ankara girişi ve çevresini kapsayan alanlarda kentsel dönüşüm projesi çerçevesinde fiziksel durumun ve çevre görüntüsünün geliştirilmesi, güzelleştirilmesi ve daha sağlıklı bir yerleşim düzeni sağlanması ile kentsel yaşam düzeyinin yükseltilmesidir. Kapsam MADDE 2. - Bu Kanun, ekli Protokol Yolu Sınır Krokisi nde gösterilen Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi alan sınırları içindeki her tür ve ölçekteki planlar, inşa edilecek resmi ve özel her türlü yapı, alt yapı ve sosyal donatı düzenlemeleri ve kamulaştırma işlemleri ile Projenin amacına uygun gerçekleştirilmesine yönelik usul ve esasları kapsar. Tanımlar MADDE 3.- Bu Kanunda geçen; a) Bakanlık : Toplu Konut İdaresi Başkanlığının bağlı olduğu bakanlığı, b) İdare : Toplu Konut İdaresi Başkanlığını, c) Belediye : Ankara Büyükşehir Belediyesini, d) İlçe belediyeleri : Altındağ ve Keçiören belediyelerini, e) Proje : Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesini, İfade eder.

158 140 EK-1 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu Plan ve ruhsata ilişkin hükümler MADDE 4.- İlgili mevzuatına göre ilçe belediyeleri ve diğer kamu kuruluşlarına ait olan, her ölçek ve nitelikteki imar planları, parselasyon planları ve benzeri imar uygulamalarına dair izin ve yetkiler ile proje onayı, yapı izni, yapım sürecindeki yapı denetimi, yapı kullanma izni ve benzeri inşaata dair izin ve yetkiler Proje alan sınırları içinde kalan bölgede Belediyeye aittir. Belediyece hazırlanacak 1 / 5000'lik nazım imar planları Bayındırlık ve İskan Bakanlığı tarafından onanarak yürürlüğe girer. Proje alan sınırları içindeki tüm gayrimenkuller, bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten önce mevzuata uygun olarak yapılmış ve onaylanmış herhangi bir ölçek ve türdeki imar planı kapsamında kalsalar dahi, bu Kanuna göre yapılacak plan hükümlerine tabi olurlar. Proje alan sınırları içinde kalan bölgede, bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten önce yapılmış olan planların uygulanması Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren durur. Bu planların kısmen veya tamamen uygulanmaya devam edilmesi ya da bu Kanuna göre yeniden yapılması hususunda Belediye yetkilidir. Proje uygulaması tamamlandıktan sonra, Belediyenin bu Kanundan kaynaklanan yetkileri ilgili mevzuatına göre ilçe belediyeleri ve diğer kamu kuruluşlarına devredilir. Arazi ve arsa düzenlemesi MADDE 5.- Belediye, Proje alan sınırları içinde bulunan binalı veya binasız arsa ve arazilerde yeni yapılacak imar planlarına göre düzenleme yapar. Fiilen bir kamu hizmetinde kullanılan, üzerinde kullanım amacına yönelik yapı bulunan taşınmazlar hariç olmak üzere, Proje sınırları içerisinde kalan bölgede

159 141 EK-1 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu Proje için ihtiyaç duyulan arazi ve arsalardan, kamu tüzel kişilerinin mülkiyetinde bulunanlar bedelsiz olarak Belediyeye devredilir. Gerçek kişilerin ve özel hukuk tüzel kişilerinin mülkiyetinde bulunan gayrimenkuller ile tarihli ve 2981 sayılı İmar ve Gecekondu Mevzuatına Aykırı Yapılara Uygulanacak Bazı İşlemler ve 6785 Sayılı İmar Kanununun Bir Maddesinin Değiştirilmesi Hakkında Kanuna göre hak sahibi olan kişilerin haklarına konu gayrimenkuller, malikler ve hak sahipleriyle yapılacak anlaşmalar çerçevesinde Projede kullanılır. Bu anlaşmaların usul ve esasları yönetmelikle belirlenir. Anlaşma sağlanamayan hallerde gerçek kişilerin ve özel hukuk tüzel kişilerinin mülkiyetinde bulunan gayrimenkuller Belediye tarafından kamulaştırılabilir. Bu Kanun uyarınca yapılacak kamulaştırmalar tarihli ve 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun 3 üncü maddesinin ikinci fıkrasındaki, iskan projelerinin gerçekleştirilmesi amaçlı kamulaştırma sayılır. Proje alan sınırları içinde yapılacak planlarda, kamu tesislerine ayrılan veya ayrılacak alanlar, daha önce Belediyeye devredilmiş ise, devir miktarını aşmayacak kısmı bedelsiz olarak ilgili kamu tüzel kişisine geri verilir. Proje alanı içerisinde 2981 sayılı İmar ve Gecekondu Mevzuatına Aykırı Yapılara Uygulanacak Bazı İşlemler ve 6785 Sayılı İmar Kanununun Bir Maddesinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun ile aynı 2981 sayılı Kanunun bazı maddelerini değiştiren 3290 ve 3366 sayılı kanunlardan süre itibariyle yararlanamayan, ancak 1 Ocak 2000 tarihinden önce yapıldığını belgeleyen ruhsatsız yapı ve gecekondu sahipleri, hak sahipleri için yapılacak konutlardan, bedelini on yıl içinde ödemeyi taahhüt etmek kaydıyla hak sahibi olurlar. Hak sahibi olacak kişiler, bu ödemeleri 775 sayılı Gecekondu Kanunundaki hükümlere göre yaparlar. Proje alanı sınırlarında kalan ve içme suyu kullanımından vazgeçilen baraj ve koruma kuşaklarındaki su havzalarını planlamaya ve bunlara ilişkin sınırları belirlemeye Belediye yetkilidir.

160 142 EK-1 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu Proje yönetimi MADDE 6.- Proje alan sınırlarındaki kentsel tasarım projeleri ile konut, sosyal donatı, çevre düzenlemesi ve teknik alt yapı projeleri ile yapım dahil diğer işler Belediye ve İdare tarafından, Bakanlıkça tespit edilecek görev dağılımına göre yapılır veya yaptırılır. Projedeki müşavirlik ve kontrollük hizmetleri İdare ve Belediye tarafından özel hukuk hükümlerine göre kurulacak veya iştirak edilecek şirket tarafından bedeli karşılığında yürütülür. Finansman ve gelirler MADDE 7. - Proje için gerekli mali kaynak, ilgili yıl bütçe kanunlarında gösterilen miktarda İdare ve Belediye bütçesinin özel tertiplerine intikal ettirilecek ödenekler ile Belediye ve İdarenin kendi kaynaklarından ayıracağı ödenekler ve satış gelirleri dahil her türlü Proje geliriyle sağlanır. Bu ödenekler ve Proje gelirleri İdare ve Belediye tarafından açılacak müşterek banka hesabına aktarılır ve Projeye dair her türlü harcama bu hesaptan yapılır. Hesapla ilgili işlemler, kamu kurumlarının kaynaklarını banka hesabında toplamalarına dair düzenlemeler uygulanmaksızın özel hukuk hükümlerine göre yürütülür. İdare, bütçesine aktarılan ödeneklerden veya kendi kaynaklarından, Projedeki konut, sosyal donatı, çevre düzenlemesi ve teknik alt yapı işlerinde kullanılmak üzere, Belediyeye konut kredisi sağlayabilir. Bu kredinin usul ve esasları yönetmelikle belirlenir. Projeden elde edilen gelirler Projenin finansmanında kullanılır. Projenin tamamlanmasından sonra artan Proje geliri varsa, bu gelirin Bakanlık tarafından belirlenecek kısmı, İdare, Belediye, ilçe belediyeleri ve Proje alan sınırları içerisinde alanı bulunan diğer belediyelerin bütçesine, kalan kısmı ise genel bütçeye gelir kaydedilir.

161 143 EK-1 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu Diğer hükümler MADDE 8.- Bu Kanunda hüküm bulunmayan hallerde tarihli ve 3194 sayılı İmar Kanununun ilgili hükümleri uygulanır. Belediye ve İdare tarafından yapılacak konut ve iş yeri satışları tarihli ve 2985 sayılı Toplu Konut Kanunu hükümlerine göre yapılır. Bu Kanunda belirtilen yönetmelikler ile Kanunun uygulanmasına ilişkin diğer yönetmelikler Bakanlık tarafından hazırlanarak yürürlüğe konulur. Yürürlük MADDE 9.- Bu Kanun yayımı tarihinde yürürlüğe girer. Yürütme MADDE 10.- Bu Kanun hükümlerini Bakanlar Kurulu yürütür. [ doc. (2006)]

162 144 EK-2 Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliği YÖNETMELİK Başbakanlıktan: KUZEY ANKARA GİRİŞİ KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJESİ YÖNETMELİĞİ BİRİNCİ BÖLÜM Amaç, Kapsam, Dayanak ve Tanımlar Amaç MADDE 1 (1) Bu Yönetmeliğin amacı, 4/3/2004 tarihli ve 5104 sayılı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanununun uygulama usul ve esaslarını düzenlemektir. Kapsam MADDE 2 (1) Bu Yönetmelik 5104 sayılı Kanunun ekinde yer alan Protokol Yolu Sınır Krokisinde gösterilen proje alanındaki her ölçekteki planlar, inşa edilecek her türlü yapı, alt yapı ve sosyal donatı düzenlemeleri, hak sahipleri ile yapılacak anlaşmalar ve kamulaştırma işlemlerinde uygulanacak usul ve esasları kapsar. Dayanak MADDE 3 (1) Bu Yönetmelik 5104 sayılı Kanuna dayanılarak hazırlanmıştır.

163 145 EK-2 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliği Tanımlar MADDE 4 (1) Bu Yönetmelikte geçen; a) Bakanlık: Toplu Konut İdaresi Başkanlığının bağlı olduğu bakanlığı, b) Belediye: Ankara Büyükşehir Belediyesini, c) Diğer Gecekondu Sahipleri: 2981 sayılı İmar ve Gecekondu Mevzuatına Aykırı Yapılara Uygulanacak Bazı İşlemler ve 6785 sayılı İmar Kanununun Bir Maddesinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun ile aynı 2981 sayılı Kanunun bazı maddelerini değiştiren 3290 ve 3366 sayılı kanunlardan süre itibarı ile yararlanamayan ancak 1 Ocak 2000 tarihinden önce yapıldığını belgeleyen ruhsatsız yapı ve gecekondu sahiplerini, ç) İdare: Toplu Konut İdaresi Başkanlığını, d) İlçe belediyeleri: Altındağ ve Keçiören belediyelerini, e) İşyerleri: 5104 sayılı kanunun yürürlüğe girdiği tarihten önce ticari faaliyette bulunduklarını belgeleyen ve halen ticari faaliyetlerini sürdüren tapulu işyeri sahiplerini, f) Kentsel Tasarım Projesi: 1/1000 ölçekli uygulama imar planı ile getirilen kullanım kararları ve yapılaşma koşulları doğrultusunda hazırlanacak 1/500 ölçekli tasarım projelerini, g) Kiracılar: 1 Ocak 2000 tarihinden önce yapılan yapılarda 5104 sayılı Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten en az geriye doğru üç yıl oturan kiracıları, ğ) Nazım İmar Planı: Proje alanı kapsamında hazırlanacak 1/5000 ölçekli planları, h) Ortak hesap: İdare ve Belediye tarafından açılacak müşterek banka hesabını, ı) Proje: Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesini, i) Ruhsatlı Yapılar: 5104 sayılı kanunun yürürlüğe girdiği tarihten önce ilçe belediyesinden gerekli yapı ruhsatını alarak bina inşa eden ( iskan izni almış ya da iskan izni alma aşamasında) gerçek kişi ve kooperatifleri, j) Şirket: İdare ve Belediye tarafından özel hukuk hükümlerine göre kurulan şirketi,

164 146 EK-2 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliği k) Tapu sahipleri: Proje alanı içerisinde imarlı veya imarsız tapu sahiplerini, l) Tapu Tahsis Belgesi sahipleri: 2981 sayılı Kanun ile aynı 2981 sayılı Kanunun bazı maddelerini değiştiren 3290 ve 3366 sayılı kanunlar ile 2/3/1988 tarihli ve 3414 sayılı Kanun ile bu kanunlara dayanılarak çıkarılan yönetmelikler gereği süresi içerisinde müracaat edenler ile tapu tahsis belgesi almış olanları, m) Trampa: Kamulaştırılacak mülke karşılık proje alanı içinde veya dışında konut veya imara müsait arsa verilmesi işlemini, n) Uygulama İmar Planı: Proje alanı kapsamında hazırlanacak 1/1000 ölçekli planları, ifade eder. İKİNCİ BÖLÜM Tapulu Arsası ve Tapulu Arsası Üzerinde Tesisleri Bulunan Gayrimenkuller İçin Uygulanacak Esaslar İşyeri ve konut sözleşmesi MADDE 5 (1) Proje alanı içerisinde kalan ve üzerinde işyeri ve konutu bulunan tüm tapulu gayrimenkul sahipleri ile mülklerinin Belediye Meclisince belirlenen büyüklükte olması kaydıyla; konut ve işyeri sözleşmesi yapılır. Gayrimenkul sahiplerine arsa miktarlarına bağlı olarak verilecek konut ve iş yerlerine ilişkin nitelikler Belediye Meclisince belirlenir. İşyeri ve konut verilmesi MADDE 6 (1) Belediye ile anlaşma yapan imar, tapulama ve kadastro tapulu arsa ve tesis maliklerine, mülklerinin Belediye Meclisince belirlenen büyüklükte olması kaydıyla; bölgede yapılacak işyeri ve konutlardan hak sahiplerine verilir.

165 147 EK-2 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliği Eksik kalan arsa miktarının tamamlanması MADDE 7 (1) İmarlı ve kadastro arsa malikleri ile yapılacak işyeri ve konut sözleşmesinin eksik kalan arsa miktarları için her 1 m 2 arsaya karşılık gelen inşaat alanı hesaplanarak ilgili malik hissesi karşılığı düşen inşaat maliyeti bedeli Belediyeye taksitle ödenir. Taksit esasları Belediye Meclisince belirlenir. İnşaat maliyet bedeli her yıl Bayındırlık ve İskan Bakanlığınca yayımlanan değerler üzerinden uygulanır. Borçlandırma suretiyle işyeri ve konut sözleşmesi MADDE 8 (1) İşyeri ve Konut sözleşmesinde işyeri ve konut hakkı olan hak sahipleri ile talepleri halinde borçlandırma suretiyle işyeri ve konut sözleşmesi yapılabilir. Birden fazla işyeri ve konut sözleşmesine müsait olan hak sahipleri MADDE 9 (1) Talepleri halinde arsa hissesi birden fazla işyeri ve konut sözleşmesine müsait olan hak sahipleri ile hisse oranlarına denk gelecek şekilde işyeri ve konut sözleşmesi yapılabilir. Arsa sahiplerinin Belediyeye borçlanması durumunda ise ödemeler sözleşme tarihinden itibaren peşin olarak ödenir. Arsa üzerindeki tesis ve müştemilat MADDE 10 (1) İmarlı, kadastro ve tapulama arsası üzerinde bulunan tesis ve müştemilatın Bayındırlık ve İskan Bakanlığınca her yıl yayımlanan birim fiyatları üzerinden kıymet takdir komisyonlarınca belirlenen bedelleri, sözleşme ile Belediyeye verilecek konutların maliyet bedellerinden düşülür. Bu işlem sonucunda oluşacak olan maliklerin alacakları Belediye tarafından peşin ödenir.

166 148 EK-2 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliği Arsa sahiplerinin Belediyeye borçlanması durumunda ise ödemeler sözleşme tarihinden itibaren taksitle ödenir. Taksit esasları Belediye Meclisince belirlenir. Tahliye MADDE 11 (1) Belediye ile anlaşma yapan tapulu tesis malikleri sözleşme tarihinden itibaren 7 gün içinde su, doğal gaz ve emlak vergisi borçlarını kapatarak tesisi boş olarak Belediyeye teslim eder. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 2981 Sayılı Kanuna Tabi Tapu Tahsis Belgeli Gecekondulara Uygulanacak Esaslar Konut sözleşmesi MADDE 12 (1) Tapu tahsis belgesi bulunan gecekondu maliklerine proje alanı içerisinde üretilecek ve nitelikleri Belediye Meclisince tespit edilecek hak sahipleri konutlarından verilmesi için konut sözleşmesi yapılır. Tapu tahsisli gecekondu malikleri MADDE 13 (1) Tapu tahsisli gecekondu maliklerine nitelikleri Belediye Meclisince tespit edilecek konut verilir. Borçlandırma suretiyle konut sözleşmesi MADDE 14 (1) Tapu tahsis belgesindeki tahsis miktarı 400 m 2 olup arsa borcu bulunmayan hak sahiplerine Belediye Meclisince belirlenecek büyüklükte bir adet konut verilir. Tapu tahsis belgesindeki tahsis miktarı 400 m 2 den az olan maliklerin eksik arsa oranları, konut sözleşmesi ile Belediye Meclisince tespit edilecek konut büyüklüğünün inşaat maliyet bedeli oranı üzerinden hesaplanacak bedele, gecekonduya ait varsa arsa borcuda ilave edilerek, toplamdan; tesis ve müştemilata ait enkaz bedeli düşülerek borçlandırma yapılır.

167 149 EK-2 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliği Kıymet takdiri MADDE 15 (1) Tapu tahsisli tesis müştemilat ve ağaçların kıymet takdir bedelleri Belediye tarafından oluşturulacak kıymet takdir komisyonunca belirlenir. Maliklere verilecek konutların Bayındırlık ve İskan Bakanlığınca yayımlanan inşaat maliyet değerleri üzerinden maliyet bedelleri belirlenerek maliyet bedellerinden enkaz bedelleri düşüldükten sonra kalan bedel sözleşme tarihinden itibaren bir sonraki aydan başlayarak taksitle ödenir. Taksit esasları Belediye Meclisince belirlenir. DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Belgesiz ve Kaçak Gecekondulara Uygulanacak Esaslar Hak sahipliği MADDE 16 (1) 2981 sayılı İmar ve Gecekondu Mevzuatına Aykırı Yapılara Uygulanacak Bazı İşlemler ve 6785 sayılı İmar Kanununun Bir Maddesinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun ile aynı 2981 sayılı Kanunun bazı maddelerini değiştiren 3290 ve 3366 sayılı kanunlardan süre itibarı ile yararlanamayan ancak 1 Ocak 2000 tarihinden önce yapıldığını belgeleyen ruhsatsız yapı ve gecekondu sahipleri hak sahibi olurlar. Gecekondu kanununda öngörülen şartları sağlayacaklara verilecek konutlar MADDE 17 (1) Bu Yönetmelikte tanımlanan diğer gecekondu sahiplerine tahsis edilecek konut bedelleri 2985 sayılı Toplu Konut Kanunu hükümlerine göre belirlenir. Bu Yönetmelikte tanımlanan diğer gecekondu sahiplerinin konut tahsis işlemleri İdare tarafından yürütülür.

168 150 EK-2 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliği Kıymet takdiri MADDE 18 (1) Hak sahiplerine ait gecekondu, tesis, müştemilat ve ağaçlar için Belediyece oluşturulacak kıymet takdir komisyonunca belirlenecek kıymet takdir bedelinin %10 u enkaz bedeli olarak hesaplanır. Bu bedel, yapılacak sözleşme ile hak sahiplerine verilecek konuta ait inşaat maliyetinden düşülüp kalan bedel hak sahibi tarafından ödenir. BEŞİNCİ BÖLÜM Finansman ve Gelirler Finansman MADDE 19 (1) Proje için gerekli mali kaynak ilgili yıl bütçe kanunlarında gösterilen miktarda İdare ve Belediye bütçesinin özel tertiplerine intikal ettirilecek ödenekler ile Belediye ve İdarenin kendi kaynaklarından ayıracağı ödenekler ve satış gelirleri dahil her türlü proje gelirleriyle sağlanır. Bu ödenekler ve proje gelirleri İdare ve Belediye tarafından açılacak müşterek banka hesabına yatırılır ve projeye dahil her türlü harcama bu hesaptan yapılır. (2) İdare ve Belediye tarafından yapılan harcamalar, ortak hesaptan İdare ve Belediyeye iade edilir. (3) İdare, bütçesine aktarılan ödeneklerden veya kendi kaynaklarından projedeki konut, sosyal donatı, çevre düzenlemesi, teknik altyapı kamulaştırma ve diğer uygulamalarda kullanılmak üzere Belediyeye konut kredisi sağlayabilir. Bu kredinin faizi, vadesi ve ödeme koşulları Belediye ve İdare arasında yapılacak protokolle belirlenir.

169 151 EK-2 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliği Gelir Paylaşımı MADDE 20 (1) Projenin tamamlanmasından sonra artan proje geliri varsa; bu gelirin Bakanlıkça belirlenecek kısmı İdare, Belediye, ilçe belediyeleri ve proje alan sınırları içerisinde alanı bulunan diğer belediyelerin bütçesine, kalan kısmı ise genel bütçeye gelir kaydedilir. ALTINCI BÖLÜM Diğer ve Son Hükümler Kira bedeli MADDE 21 (1) Proje alanı içerisinde tesisi bulunan arsa malikleri ve tapu tahsis belgesi sahipleri ile bu Yönetmelikte tanımlanan diğer gecekondu sahiplerine, tahliye tarihinden itibaren Belediye Meclisince kararlaştırılacak aylık kira bedeli, Belediyece verilecek konutların teslim tarihine kadar ödenir. Kira artış bedeli her yıl Belediye Encümenince belirlenir. (2) Belediyeye ait lojmanlar hak sahiplerinin talebi halinde kendilerine tahsis edilir. Lojman tahsisi yapılan hak sahiplerine kira bedeli ödenmez. Enkazların verilmesi MADDE 22 (1) Konut sözleşmesi yapılan hak sahipleri, sözleşme tarihinden itibaren konut ve müştemilatlarını tahliye ederek 7 gün içerisinde yıkıp boşalttıkları takdirde yıkım karşılığı enkazları kendilerine verilir. Planlama MADDE 23 (1) Planlama aşağıda belirtilen esaslara göre yapılır.

170 152 EK-2 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliği a) İlgili mevzuata göre proje alanı içinde olup ilçe belediyeleri, belde belediyeleri ve kamu kurum ve kuruluşlarına ait olan her ölçek ve nitelikteki imar planları, parselasyon planları, etaplama ve benzeri imar uygulamalarına dair izin ve yetkiler ile proje onayı, yapı izni, yapı kullanma izni ve inşaata dair benzeri izin ve yetkiler Belediye tarafından kullanılır. b) İmar planı ile getirilen kararlar doğrultusunda Belediyece yapılacak veya yaptırılacak kentsel tasarım projeleri İdarenin uygun görüşü alınarak Belediyece uygulamaya konulur. c) Proje alanı sınırı içerisinde kalan ve içme suyu kullanımından vazgeçilen baraj ve koruma kuşaklarındaki su havzalarını planlamaya ve bunlara ilişkin sınırları yeniden belirlemeye Belediye yetkilidir. ç) 5104 sayılı Kanunun yürürlük tarihinden önce onaylı imar planları doğrultusunda yapılmış ve/veya yapılmakta olan yapılar ile henüz yapılaşmamış alanlara ilişkin uygulamaya yönelik kararlar Belediye Meclisince alınır ve Belediye tarafından uygulanır. Mülk edinme MADDE 24 (1) Fiilen bir kamu hizmetinde kullanılan ve üzerinde kullanım amacına yönelik yapı bulunan taşınmazlar hariç olmak üzere proje alanı sınırları içerisinde kalan bölgede proje için ihtiyaç duyulan arazi ve arsalardan kamu tüzel kişilerin mülkiyetinde bulunanlar bedelsiz olarak Belediyeye devredilir. Ancak 5104 sayılı Kanun kapsamında Belediyeye devredilen gayrimenkullerden, İdare ve Belediyenin Proje kapsamında kullandıkları kaynak dikkate alınarak Bakanlık tarafından belirlenenlerin mülkiyeti, İdare adına tescil edilir. Bu taşınmazların tescili Tapu Sicil Müdürlüklerince resen yapılır. Tescillerde 5104 sayılı Kanunun yürürlük tarihi esas alınır. Bu tarihten sonra yapılan her türlü mülkiyeti devir edici işlemler iptal edilir.

171 153 EK-2 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliği Kamulaştırma MADDE 25 (1) Rızai anlaşma sağlanamadığı takdirde 4/11/1983 tarihli ve 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu uygulanarak şahıs mülkiyetlerinin Belediye adına tescili yapılır. Arazi ve arsa düzenlemesi MADDE 26 (1) Proje alan sınırları içerisinde binalı veya binasız arsa ve araziler yapılacak imar planları doğrultusunda Belediyece yapılan veya yaptırılan parselasyon planları ile düzenlenir. Proje yönetimi MADDE 27 (1) Proje alan sınırlarındaki kentsel tasarım projeleri ile konut, sosyal donatı, çevre düzenlemesi ve teknik altyapı projeleri ile yapım dahil diğer işler, Belediye ve İdare tarafından Bakanlıkça tespit edilecek görev dağılımına göre yapılır veya yaptırılır. (2) Proje alanı içindeki yol, köprü, viyadük, su, yağmur suyu, pis su kanalları ve bunlarla ilgili sanat yapıları İdare ve Belediyenin uygun görmesi halinde Ankara Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü ve EGO Genel Müdürlüğüne yaptırılabilir. İdare ve Belediyenin ortak kararıyla Ankara Su ve Kanalizasyon İdaresinin kendi imkanlarıyla yaptırdığı işlerin bedeli Bayındırlık Birim Fiyatları üzerinden, ihale ile yaptırdıkları işler ihale bedeli üzerinden, EGO nun proje alan sınırları içerisindeki doğalgaz ile ilgili yapacağı veya yaptıracağı alt yapı hizmetleri ihale bedeli üzerinden ödenir. Bu işler ile ilgili proje, müşavirlik ve kontrollük hizmetleri 5104 sayılı Kanunun 6 ncı maddesine göre yapılır.

172 154 EK-2 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliği Yürürlük MADDE 28 (1) Bu Yönetmelik yayımı tarihinde yürürlüğe girer. Yürütme MADDE 29 (1) Bu Yönetmelik hükümlerini Toplu Konut İdaresi Başkanlığının bağlı olduğu Bakan yürütür. 10 Ekim 2006 SALI Resmî Gazete Sayı : YÖNETMELİK Başbakanlıktan: KUZEY ANKARA GİRİŞİ KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJESİ YÖNETMELİĞİNDE DEĞİŞİKLİK YAPILMASINA DAİR YÖNETMELİK MADDE 1 14/4/2006 tarihli ve sayılı Resmî Gazete de yayımlanan Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliğine 27 nci maddeden sonra gelmek üzere aşağıdaki madde eklenmiştir. İhale işlemleri MADDE 27/A (1) 5104 sayılı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanununa ekli Protokol Yolu Sınır Krokisinde gösterilen Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi alan sınırları içerisindeki her tür ve ölçekteki planlar, inşa edilecek resmi ve özel her türlü yapı, alt yapı ve sosyal donatı ile konut, yol, tünel, köprü, hastane, okul, cami ve rekreasyon alanı yapım ve düzenleme işleri için, Arsa Satışı Karşılığı Gelir Paylaşımı veya Kat Karşılığı Yapım işleri uygulamak suretiyle ihale yapılabilir.

173 155 EK-2 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Yönetmeliği (2) Yapılacak ihale işlemleri ile ilgili usul ve esaslar İdarece belirlenir." MADDE 2 Bu Yönetmelik yayımı tarihinde yürürlüğe girer. MADDE 3 Bu Yönetmelik hükümlerini Toplu Konut İdaresi Başkanlığının bağlı olduğu Bakan yürütür. Yönetmeliğin Yayımlandığı Resmî Gazete nin Tarihi Sayısı 14/4/

174 EK-3 Anket sonuçları 156

175 EK-3 (Devam) Anket sonuçları 157

176 EK-3 (Devam) Anket sonuçları 158

177 EK-3 (Devam) Anket sonuçları 159

178 EK-3 (Devam) Anket sonuçları 160

179 EK-4 Belediyeden alınan anketler (1.bölge) 161

180 EK-4 (Devam) Belediyeden alınan anketler (1.bölge) 162

181 EK-5 Belediyeden alınan anketler (2.bölge) 163

182 EK-5 (Devam) Belediyeden alınan anketler (2.bölge) 164

183 EK-6 Belediyeden alınan anketler (3.bölge) 165

184 EK-6 (Devam) Belediyeden alınan anketler (3.bölge) 166

185 EK-7 Belediyeden alınan anketler (4.bölge) 167

186 EK-7 (Devam) Belediyeden alınan anketler (4.bölge) 168

187 EK-8 Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi kapsamında hak sahipleriyle yapılan anlaşma 169

188 EK-8 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi kapsamında hak sahipleriyle yapılan anlaşma 170

189 EK-8 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi kapsamında hak sahipleriyle yapılan anlaşma 171

190 EK-8 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi kapsamında hak sahipleriyle yapılan anlaşma 172

191 EK-8 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi kapsamında hak sahipleriyle yapılan anlaşma 173

192 EK-8 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi kapsamında hak sahipleriyle yapılan anlaşma 174

193 EK-8 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi kapsamında hak sahipleriyle yapılan anlaşma 175

194 EK-8 (Devam) Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi kapsamında hak sahipleriyle yapılan anlaşma 176

195 EK-9 Kuzey Ankara kent girişi öncelikli proje alanı 128