KAYISI ÜRETİMİNİN EKONOMETRİK ANALİZİ VE M ALATYA İLİNDEKİ ETKİLERİ

Transkript

1 Tıirkive 2. 'Tormı Ekonomisi Kongresi. / VV6 - Adana ( 'ı İt: I Sav 39 KAYISI ÜRETİMİNİN EKONOMETRİK ANALİZİ VE M ALATYA İLİNDEKİ ETKİLERİ Prof Dr.C ahit KARA (iöiaie1 Ary (,or. Kenan P E K E R ' I. GİRİŞ D ünya kayısı üretim i, yıllar itibariyle sürekli artış g ö sterm iştir. Ö rneğin, dönem inde ton olan yıllık kayısı üretim i, dönem inde ton olmuş, başka bir ifade ile belirtilen dö nem ler arasında D ü n ya kayısı üretim inde % 2 3,3 lük bir artış gerçekleşm iştir T ü rk iy e ise son yıllard aki yıllık ortalam a ton üretim iyle D ünya kayısı üretim inde birinci sırada yer alm aktadır Türkiye, D ünya kayısı üretim inin dönem inde % 9,4 ünü karşılarken bu oran, dönem inde % 14,3 ve döneminde % 16,3 düzeylerine çıkm ıştır (T a b lo :!). Tablo: I. Ülkelerin Kayısı Üretim Miktarları ve Dünya K au sı Üretimindeki Payları Üretici Dönemi 19X4-86 Dönemi Donemi Ülkeler Miktar (1000 ton) % Miktar (1000 ton) % Mıkiar (looo ton) Türkiye 159 V İspanya ' İtalya Fransa B D T A B D Yunanistan İran Pakistan , Suriye Fas O n Diğer Ülkeler DÜNYA 1697 ıoo,o , ,0 Ka\nak. FAO. Prodııction Ycar Book. Roma % ı Atatürk Üniversitesi. Ziraat Fakültesi. Tarım Ekonomisi Bölümü. E R Z U R U M

2 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül Adana Çili: I Sayfa: 140 Tüketicilerin, giderek daha fazla bilinçlenm esi ve katkısız doğal besin m addelerine yönelm esi, ülkemizde kayısı üretim inin ve Türk kayısısının dış pazardaki payının artmasına neden olmuştur. Örneğin, Türkiye'nin sadece kuru kayısı ihracatı döneminde ton iken bu miktar, dönem inde ton ve döneminde ton olmuştur (T a b lo :2 ). İy i bir tanıtım ve dış ticaret politikası ile yıllık ton kayısının sadece A B D tüketicisinin ihtiyacını karşılam aya yetmeyeceği belirtilm ektedir (A non., 1994b). Bu ise kayısının dış pazar potansiyelinin yüksek olduğunun göstergesidir. Tablo:2. Türkiye'nin Kimi Kavisi İhracatı Dönem veya K u m K ayısı İhracatı Yıl Miktar (ton) Toplanı Üretimdeki Payı (%) Değer (1000 Dolar) , , , Kaynaklar: Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı. EBİM Kayıtları. Ankara Güneydoğu ve Doğu Ana. Böl. Kayısı İhracatçılar Birliği Kayıtları. Malatya Türkiye, kayısının gerek üretiminde ve gerekse dış ticaretinde en önem li ülke konumuna sahiptir. Ülkem izde, dönemine göre döneminde ağaç sayısı % 129,6, toplam kayısı üretimi %496,9 artış gösterm iştir. Kayısı üretiminin büyük bir kısmını sağlayan M alatya ilinde ise, aynı dönemler arasında, kayısı ağacı sayısı % 5 2 3,5, kayısı üretimi %831,7'lik bir artış gösterm iştir (Tablo:3). Tablo:3. Türkiye'de ve Malatya İlinde Kayısı Üretimindeki Gelişmeler Türkiye Ortalaması Malalya İli Kayısı / ığacı (Ad et) Kayısı Üretimi (ton) Kayısı Ağacı (Adet) Kayısı Üretimi (ton) Dönem Miktar Endeks Miktar Endeks Miktar Endeks Miktar Endeks , Kaynaklar: DİE. Tarımsal Yapı ve Üretim. Ankara ( ). Malalya Tarım İl Miid. Kayıtları. Malatya 1995.

3 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, 4-6 Eylül Adana Cilt: I M alatya, Türkiye kayısı üretiminin döneminde % 2 7,8 ini karşılarken bu oran, döneminde %37,8, döneminde % 3 6,5, döneminde % 5 2,0 ve döneminde % 4 3,4 olmuştur (A non., ) M alatya ilinde bitkisel üretim değerinin yıllar itibariyle bileşimi incelendiğinde, üretimin gün geçtikçe kayısı yetiştiriciliğinde yoğunlaştığı ve tek üründe ihtisaslaşmaya gidildiği belirgin olarak ortaya çıkm aktadır (Tablo:4). Tablo;4. Malatya İlin Bitkisel Üretim Değerinde Çeşitli Ürünlerin Paylan Yetiştirilen Bitkisel Üretim Değerindeki Payı (%) Ürünler Dön Dön Dön. Hububat ,3 Baklagiller Sebzeler Sınai Bitkileri ,0 7.2 Kayısı 14, ,7 Toplam Mev\eler 2 2, TOPLAM Kaynak: T.C.Ziraal Bankası. Tarımsal Üretim Değeri, Ankara ( ) Tablo:4 de görüldüğü gibi, M alatya ilinde kayısı, döneminde bitkisel üretim değerinin % 1 4,5 ini karşılarken bu oran, döneminde %52,6 ve döneminde % 5 6,7 olmuştur. Kayısının m eyve üretim değeri içerisindeki payı ise aynı dönemlerde sırasıyla % 6 6, 1, % 9 0,4 ve %92,4'dür. Tarımsal ürünlerde üretim artışı, ya üretim alanının artırılm asıyla, ya da birim alandan daha fazla ürün alınmasıyla (verim artışıyla) sağlanabilmektedir. Dünya'da tarıma açılabilecek yeni alanların kalm adığı dikkate alındığında, üretim artışının sadece verim artışıyla mümkün olabileceği söylenebilir. Ancak, tarımın her faaliyet kolu bağımsız olarak ele alındığında durum farklıdır. Yani bazı ürünlerin üretim alanlarının diğerleri aleyhine genişletilmesi, dolayısıyla artırılabilmesi mümkündür. Tarım, en basit şekliyle doğa ve insan arasında bir işbirliğini zorunlu kıldığından, ihtisaslaşma bir yandan doğal kaynaklara, öte yandan kişisel davranışlara bağlı kalmakta ve doğal kaynaklar bölgesel ihtisaslaşmayı, kişisel kabiliyetler de mesleki ihtisaslaşmayı meydana getirm ektedir(ö zgüven, 1983).

4 Türkiye 2. '/'arınıekonomisi Kongresi, Adana (ili: l Sayfa: 142 H er bölgenin kendine özgü doğal, ekonom ik ve sosyal koşulları o bölge için en iyi bir ihtisaslaşmanın seçimini belirlem ekte ve bu durum farklı faktörlerin fonksiyonu olm aktadır. Tü rkiye'd e m eyve üretimindeki artışın, üretim alanının tarla tarımı yapılan alanlar aleyhine genişletilerek sağlandığı anlaşılm aktadır. Kayısı, elma, arm ut, ayva, zeytin, antepfıstığı, muz gibi m eyvelerde bu yolla sağlanan üretim artışının bazı olumsuz sonuçları da ortaya çıkm aktadır. Özellikle, artan nüfusun beslenmesinde birinci derecede zorunlu tarım ürünlerinin üretildiği alanlar gün geçtikçe azalmaktadır B u çalışm anın amacı, Türkiye kayısı üretim inin yaklaşık olarak % 5 0,0 'sin i karşılayan M alatya ilinde, kayısı üretim inin ekonometrik analizini yapm ak, kayısı üretim indeki artışın üretim alanından ve verim artışından kaynaklanan kısmını belirlem ek, M alatya ilinde bitkisel üretimin kayısı yetiştiriciliğinde yoğunlaştırılm asının etkilerini araştırm ak ve tarımsal üretim de bölgesel ihtisaslaşmanın olumlu ve olumsuz sonuçlarını irdelem ektir. 2.MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Materyal Çalışm anın m ateryalini istatistikler, M alatya ilinde faal durumdaki toplam 32 kayısı işleyen fabrikadan ve 20 kayısı ihracatçısı firmadan anketlerle toplanan veriler ve konuyla ilgili bilimsel çalışmalar oluşturm aktadır Yöntem M alatya ilinde kayısı üretim inin ekonom etrik analizi, dönem ine ait istatistiki verilerden yararlanılarak ve v v M h2 M b4 h Y= a X] X 2 a 3 X _4 Xş biçimindeki üretim fonksiyonuyla yapılmıştır. Burada: Y: Kayısı üretimi (loıı), X : Meyve veren kayısı ağacı (adet). X2 :Çiftçmin eline geçen ortalama kayısı fiyatı (TL/kg.). X^: İklim. X.j: Kayısı ihracatının toplam üretimdeki payı (%), X<5: İlaçlamada kıılllamlan alet-ckipmanların miktarıdır. Üretim m iktarı ile üretim faktörleri arasındaki fonksiyonel bağıntıyı açıklam ak için çok sayıda matematiksel model geliştirilm iş olmasına rağmen,

5 Türkiye 2. Torun Ekonomisi Kongresi, Adana ( 'ili: / Sayfa: 143 tarımsal araştırmalarda Cobb-Douglas tipi üretim fonksiyonu geniş uygulam a alanı bulmuş ve kullanılm ıştır (Zoral, 1981) Bu çalışmada da Cobb-Douglas tipi üretim fonksiyonu kullanılm ıştır İklim, fonksiyona dıımmy değişken olarak dahil edilm iştir Kayısı üretimindeki artışın tarıma dayalı sanayi işletm elerinin kurulması, tarımsal kooperatifçilik, istihdam vb değişimlere etkilerinin belirlenmesi, anketlerle ve M alatya Kayısı Birlik yetkilileri ile yuzyııze yapılan görüşmelerle sağlanan bilgilerin değerlendirilmesi suretiyle yapılm ıştır 3.A R A Ş T IR M A S O N U Ç L A R I V E T A R T IŞ M A 3.1.K a y ıs ı Ü retim Fonksiyonu M alatya ilindeki kayısı üretim fonksiyonu. 0.9 K X ,4 3 7,, 0,258 Y= X ' X 2 x 3 A 4 X 5 şeklinde belirlenmiştir R 2 = 0,987 dir Bağım sız değişkenlerden, m eyve veren kayısı ağacı (th=5,697). çiftçinin eline geçen ortalama kavisi fiyatı (th=3,988), iklim (th=2,236) ve ilaçlamada kulllanılan alet-ekipmanlar (th=2,365) % 5 önem seviyesinde (tc=2,160) anlamlı bulunmuştur A ynı önem seviyesinde, kayısı ihracatının toplam üretimdeki payı ise önem siz (th=0,215) çıkm ıştır Kayısı üretiminde en etkili olan faktörler, önem sırasına göre, m eyve veren yaştaki ağaç sayısı (X ]), çiftçinin eline geçen ortalama kavisi fiyatı (X 2 ), ilaçlamada kulllanılan alet-ekipmanlar (X $ ) ve iklim ( X 3 ) olarak belirlenmiştir. Fonksiyona göre, meyve veren yaştaki kayısı ağacı varlığındaki bir birim artışın, diğer değişkenler aynı düzeylerinde kullanıldığında, 0,916 birim üretim artışı sağlayacağı görülmektedir Bağım sız değişkenlere ait üretim elastikiyetleri toplamı 1 'den büyük olduğundan ölçeğe göre atlan getiri vardır. M alatya ilinde kayısı üretimindeki artışta, üretim alanındaki artışın veya meyve ağacı varlığındaki artışın etkisinin fazla olduğu. Tablo 5'in incelenmesiyle de anlaşılabilir. Türkiye'de ve M alatya ilinde arazi kullanımındaki değişim karşılaştırıldığında, Türkiye'nin kayısı ağacı varlığı dönemine göre döneminde % 122,0 lik artış gösterm işken bu oran, M alatyş ili için % 479,0 olmuştur

6 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül Adana Cilt: l Sayfa: 144 Tablo:5. Türkiye'de ve Malatya İlinde Arazi Kullanımındaki Değişmeler Yetiştirilen Ürün Türkiye Toplamı Üretim Alanı (ha.) Malatya İli Üretim Alanı (ha.) Nev'i Değişim Değişim Dönemi Dönemi (% ) Dönemi Dönemi (%) Hububat ,1 i "O-N Baklagil , ,0 Endüstri Bitk , ,0 Sebzeler , ,9 Yağlı Tohum , ,0 Yumru Bitk , ,4 Yem Bitkileri , ,2 Nadas ,7 Orman ,3 Meyve Ağacı (1000 adet) , ,9 Kavısı(1000 adet) , ,0 Kaynak: DİE. Tarımsal Yapı ve Üretim. Ankara ( ). M alatya ilinde kayısı üretim indeki artışa verim in etkisi ise, kayısının M a latya ilindeki verimi ile Türkiye ortalam ası olarak verimi karşılaştırıldığında, daha iyi görülm ektedir (Tab lo:6). Tablo:6. Türkiye'de ve Malatya İlinde Kayısı Verimindeki Değişme Türkiye Malatya İli Dönem Meyve Veren Üretim Verim (kg/ağaç) Meyve Veren Üretim Verini (kg/ağaç) Ağaç (Adet) (ton) Mik. Eııd. Ağaç (Adet) (ton) Mik. Eııd , ,3 100, , ,3 100, , ,6 144, , ,7 200, , ,1 172, , ,6 143, , ,0 214, ,6 200, , ,4 284, , ,8 182,2 Kaynaklar: DİE, Tarımsal Yapı ve Üretim, Ankara ( ). Malatya Tarım İl Müdürlüğü Kayıtları, Malatya 1995.

7 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, 4-6 Eylül Adana T a b lo :6 daki verilerden yararlanarak, M alatya ilinde döneminde ton olan kayısı üretiminin döneminde ton düzeyine çıkmasında, m eyve veren yaştaki ağaç sayısından ve verim artışından kaynaklanan payları aşağıdaki gibi hesaplamak mümkündür (A ltund ağ ve Güneş, 1989); T ab lo :6 da görüldüğü gibi belirtilen dönemler arasında, m eyve veren yaştaki ağaç sayısı % 4 II, 6, verim % 8 2,2 ve kayısı üretimi % 8 3 l,7 artış gösterm iştir M eyve veren yaştaki ağaç sayısı ile verim artışı, toplam üretim deki artışı paylaştıklarına göre, üretim artışında verim liliğin payı; 82,2 / ( 4 11,6 + 82,2) = 0,166 ( % 16,7), m eyve veren ağaç sayısındaki artışın payı ise, olarak hesaplanabilir. 41 1,6 / (411,6 + 82,2) =0,833 (% 8 3,3 ) 3.2.Yörede Kayısı Üretimindeki Artışın Sonuçları M alatya ilinde bitkisel üretimin kayısı üretiminde yoğunlaştırılmasının etkileri, olumsuz ve olumlu olmak üzere iki grupta ele alınabilir Olumsuz Etkiler K ayısı üretim indeki artışın, üretim alanı artışından kaynaklanması, aşağıdaki olumsuz sonuçları doğurmaktadır: a) Kayısı üretim alanları diğer tarım ürünlerinin üretim alanı aleyhine genişlediği için, temel besin maddesi olan buğday üretimi azalmaktadır (Tab lo:7). Tablo:7 Türkiye'de ve Malatya İlinde Yıllar İtibariyle Buğday Örelim Alanı ve Miktarındaki Değişim Türkiye Toplamı Malatya İli Dönem Buğday Üretim Alanı Buğday Üretimi Buğday Üretim Alanı Buğday Üretimi (1 OOOlıa) Zinc. Eııd. (loootoıı) Zinc. End. (1 OOOlıa) Zinc. End. (loootoıı) Zinc. End , , , , , Kaynak: DİE. Tarımsal Yapı ve üretim. Ankara ( ).

8 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Adana ( 'ili: I Sayfa: 146 Tablo:7 de görüldüğü gibi Türkiye'de buğday üretim alanı ve miktarı dönemler itibariyle artış gösterirken. Malatya ilinde özellikle döneminden sonra, buğday üretim alanı ve miktarı azalma göstermiştir. b) Yörede tarımsal üretimin kayısı üretiminde yoğunlaştırılması, çiftçinin doğal ve ekonomik riskten daha fazla zarar görmesine neden olmaktadır Malatya ilinde kayısı üretiminde, iklimin olumsuz etkisi nedeniyle, verimin, dönemi verim ortalamasının altında kaldığı yıllarda, yörede yetiştirilen bazı tarımsal ürünlerin verimleri, genellikle, ortalama düzeyinde veya ortalamanın üstünde olmuştur (Tablo 8 ) Tablo:8. Malana İlinde Kayısının vc Diğer Ba/.ı Tarımsal lininlerin Etkisi Kayısı Veriminin Kayısı Buğday Şeker Dönemi Verim Ortalamasının (kg/ağaç) (kg/iıa) Pancarı Alımda Olduğu Yıllar (kg/lıa) Üretiminde İklimin Nohut (kg/iıa) Patates (kg/iıa) X X X0 19X X X X Malatya İli Ortalaması Verim ( Dönemi) X Kaynak: DİE. Tarımsal Yapı vc üretim. Ankara ( ). Tablo:8 de görüldüğü gibi kayısı veriminin ortalamanın altında olduğu yıllarda şeker pancarında ve patateste verim il ortalamasının üstünde gerçekleşmiştir Nohut ve buğday üretiminde ise, bu yıllardaki verimler ortalamadan fazla sapma göstermemişlerdir Olumlu Etkiler Yörede kayısı üretim artışının olumlu etkileri de olmuştur a) Malatya ilinde kayısı üretimindeki artışa bağlı olarak kayısı işleyen fabrikaların ve ihracatçı firmaların sayısı artmıştır Özellikle 1988 yılından sonra kurulması hız kazanan kayısı işleme tesisleri ve ihracatçı firmaların sayısı 1995 yılı itibariyle sırasıyla 56 ve 32 ye ulaşmıştır Halen faal durumda bulunan 32 kayısı işleme tesisinin durumları anket sonuçlarına göre aşağıdaki gibi belirlenmiştir:

9 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylül Adana Cilt: I Sayfa: 147 K ayısı işleme tesislerinin; Ortalam a kuruluş kapasiteleri Çalışm a kapasiteleri Personel istihdamı 3831 ton /yıl 1492 ton/yıl (% 3 8,9 ) 63,0 kişi (% 1 7 si erkek) b) Yörede 15 Kayısı Pazarlama Kooperatifi ile 1 K ayısı B irlik kurulmuştur yılında ton/yıl kapasite ile kurulan K ayısı B irlik, ilçelerde ve il merkezinde faaliyette bulunan K ayısı Pazarlam a Kooperatifleri'nin alım yaptıkları kayısıları işlemede ve üreticilere girdi temininde örnek bir kooperatifçilik sergilemektedir. Kayısı B irlik dönemi ortalamasında yıllık 767 ton kayısı işlemiştir yılında normal piyasa fiyatının ( TL/kg) üstünde (103 OOOTL/kg) bir fiyattan kayısı (şekerpare) alımı yapm ıştır c) Yörede kayısı üretimi ile ilgili kuruluşlarda (kayısı işleme tesisleri, ihracatçı firm alar) ortalama olarak 63,0 kişi istihdam edilm ektedir A nket sonuçlarına göre kayısı işleme tesisleri, ihracatçı firm alar ve ilgili kooperatiflerde istihdamın % 4,8 ini ise,ziraat Mühendisleri oluşturm aktadır. Sonuç olarak, M alatya ilinde bitkisel üretimin kayısı üretim inde yoğunlaştırılmasının, buğday üretimini azaltma ve doğal riski artırm a gibi olumsuz sonuçlarının yanında, tarıma dayalı sanayinin ve tarım sal kooperatifçiliğin gelişmesine ve istihdama, özellikle de Ziraat M ühendisleri istihdamına olumlu etkileri de olmaktadır. Tarım da bölgesel veya yöresel ihtisaslaşmanın, bu çalışmanın dar kapsamında belirlenen sonuçlarının yanında, bu çalışmada belirlenem eyen olumlu ve olumsuz sonuçları da muhakkak ki vardır Avrupa B irliğ i nin, ülkeler bazında, tarımsal üretimde mutlak ve nisbi üstünlüğe sahip ürünlerde ihtisaslaşmaya gitmeye çabaladığı dikkate alınırsa, tarımda bölgesel ihtisaslaşmanın biçimini ve etkilerini tespite yönelik araştırm aların yapılmasının önemi daha iyi anlaşılabilir. K A Y N A K L A R Altundağ, S.; T. Güneş, Türkiye de Patates ve Soğan Üretim M ik tarı İle Fiyat İlişkileri, Ankara Üniv. Fen Bil. Enst. Y.Lisan s Tezi, Ankara. Anonim, Tarım sal Üretim Değeri, T C. Ziraat Bankası, Ankara Anonymous, Production Year Book, FA O, Roma. Anonim, Çiftçi Eline Geçen Fiyatlar, D İE, Ankara. Anonim, , Tarımsal Yapı ve Üretim, D İE, Ankara Anonim, 1994a. E B İM Kayıtları, H D T M, Ankara.

10 Türkiye 2. Tarım Ekonom isi Kongresi, 4-6 Eylül Ada A n o n im, 1994b. Standart Ekono m ik ve Teknik D ergi, T S E Y ay. Y ıl: 3 3, K a y ıs ı Ö zel Sayı, Ankara. A n o n im, 1995a. T arım İl M üdürlüğü K ayıtlan (Yayınlan m am ış), Malatya. A n o n im, 1995b. G üneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi K ayısı İhracatçılar B irliğ i K a y ıtla rı, M alatya. A n o n im, 1995c. M a la tya T icaret Borsası, Sayı: 14, M alatya Ticaret ve Sanayi O d ası, M alatya. A raş, A., T ü rkiye Ekonom isinde Meyvacılığ ın Y e ri ve Önemi, M e y v e c iliğ i G eliştirm e Sem pozyumu, T Ü B İT A K Y ay. Ankara. K a rag ö lg e, C A razi T asarru f Şekillerine G öre Erzurum İlindeki Tarım İşletm elerinin Ekonom etrik Analizi, A tatürk Ü niv. Y a y N o :3 l2, A n k ara. K ip, E.; Y. İşya r, B asit ve Çoklu Regresyon Analizlerinin Zirai Ek o n o m i Problem lerine Uygulanması, A tatürk Ü n iv. Yay. No:460, Erzurum. Ö zgüven, A., Tarım Ekonom isi ve Politikası, Filiz K itabevi, İstanbul T a lim, M., Tarım da Teknolojik Gelişm e ve Prodüktivite, M P M I. V e rim lilik Kongresi B ild irileri, M P M Y ay. No:454. Ankara Z o ral, K.Y., Ü retim Fonksiyonları, Eg e Üniv. M akina Fak. Bornova.