MADEN TETKİK ve ARAMA DERGİSİ

Transkript

1 MADEN TETKİK ve ARAMA DERGİSİ Türkçe Baskı İÇİNDEKİLER

2 MTA Dergisi (2015) 150: 1-17 Maden Tetkik ve Arama Dergisi GÖKÇEADA NIN (ÇANAKKALE) JEOLOJİSİ THE GEOLOGY OF GÖKÇEADA (ÇANAKKALE) Ramazan SARI a*,, Ahmet TÜRKECAN b, Mustafa DÖNMEZ b, Şahset KÜÇÜKEFE a, Ümit AYDIN c ve Öner ÖZMEN c a Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Balıkesir Bölge Müdürlüğü b Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi Başkanlığı c Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Maden Etüt ve Arama Dairesi Başkanlığı Anahtar Sözcükler Gökçeada, Jeoloji, Volkanizma, Magmatizma. Keywords: Gökçeada, Geology, Volcanism, Magmatism ÖZ Biga Yarımadası nın 20 km batısında yer alan ve Türkiye nin en büyük adası olan Gökçeada ın jeolojisi, özellikle de magmatik kayaçları bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Gökçeada nın kuzeybatısında tektonik yükselimle dar bir alanda yüzeyleyen Geç Ediakaran/Erken Paleozoyik yaşlı Çamlıca metamorfitleri adanın en yaşlı kayaçlarıdır. Çamlıca metamorfitleri üzerinde denizaltı yelpaze çökellerinden oluşan Erken Eosen yaşlı Karaağaç Formasyonu uyumsuz olarak yer alır. Çamlıca metamorfitlerini keserek Karaağaç Formasyonu içerisine yerleşen riyolitik lavlar ile tüf ve tüfitlerden oluşan Dağiçitepe volkanit üyesi ise çalışma sahasının en yaşlı volkanik birimidir. Karaağaç Formasyonu üzerinde uyumsuz olarak Orta Eosen yaşlı sığ denizel kumtaşlarından oluşan Koyunbaba Formasyonu çökelmiştir. Üzerinde ise uyumlu olarak GB-KD uzanımlı resifal kireçtaşından oluşan Soğucak Formasyonu bulunur. Soğucak Formasyonu üzerinde uyumlu olarak yer alan Orta-Üst Eosen yaşlı Ceylan Formasyonu ve Ceylan Formasyonu üzerinde de uyumlu olarak bulunan Erken Oligosen yaşlı Mezardere Formasyonu, derin denizel ortamda türbiditik akıntılara bağlı olarak çökelmişlerdir. Mesozoyik ve Eosen yaşlı birimleri keserek, Eosen yaşlı çökel birimler içerisine kriptodom ve dom şeklinde yerleşen ve çalışma sahasının bugünkü sert topoğrafyasını oluşturan Geç Eosen (?)- Oligosen yaşlı subvolkanitler, adadaki ikinci magmatik evre olup, Gökçeada Domları olarak isimlendirilmiştir. Subvolkanitlerin alt zonlarında kristalleşen diyorit-monzodiyorit porfirler ise Mutludere sokulumunu oluşturmaktadır. Gökçeada nın doğusunda ve güneyinde Oligosen yaşlı Mezardere Formasyonu üzerinde pomza akmaları şeklinde izlenen Geç Oligosen yaşlı Gökçeada ignimbiriti yer alır. İgnimbiritin üzerine ise bloklu kül akmalarından oluşan Erken Miyosen yaşlı Kesmekaya volkanitleri gelir. Bazaltik andezit ile andezitik bileşimli lav ve piroklastitlerden oluşan Orta Miyosen yaşlı Eşelek volkanitleri Gökçeada nın doğusunda genişçe bir alanda izlenir. Genellikle az pekişmiş konglomera, kumtaşı ve silttaşı ile marn ara katkılarından oluşan Üst Miyosen yaşlı Çanakkale Formasyonu Gökçeada nın doğu, güneydoğu ve güneyinde dar alanlarda yüzeylemektedir. Gevşek, tutturulmamış, kum, silt, vb. çökellerden oluşan Kuvaterner yaşlı alüvyal çökeller ve yamaç molozları kendinden önce oluşmuş tüm birimleri uyumsuz olarak örterek istifi sonlandırırlar. Gökçeada nın ana tektonik yapılarını Neo-tektonik dönemde gelişen sağ yanal atımlı oblik faylar oluşturmaktadır. ABSTRACT The geology and especially the magmatic rocks of Gökçeada, which is the biggest island of Turkey and located at 20 km s west of Biga Peninsula, constitute the subject of this study. Late Ediacaran/ Early Paleozoic aged Çamlıca metamorphics which crop out with a tectonic uplift in a narrow area in northwest of Gökçeada are the oldest rocks of the island. Early Eocene aged Karaağaç Formation which is formed by submarine fan deposits unconformably overlies Çamlıca metamorphics. As for the Dağiçitepe volcanic member which is formed by rhyolitic lavas, tuff and tuffites emplaced into Karaağaç Formation cutting Çamlıca metamorphics is the oldest volcanic unit of the study area. On Karaağaç Formation, Koyunbaba Formation has unconformably been deposited which consists of Middle Eocene shallow marine sediments. Then it has conformably been overlain by Soğucak Formation which consists of SE-NW extending reefal limestone. Middle-Upper Eocene aged Ceylan Formation which conformably overlies the Soğucak Formation and the early Oligocene aged Mezardere Formation which conformably overlies Ceylan Formation have been deposited due to turbiditic currents in deep marine environment. Late Eocene(?) Oligocene aged subvolcanics which cut Mesozoic and Eocene units and emplaced into Eocene aged sedimentary units in the form of crypto dome and dome form the recent rigid topography of the study area and are the second magmatic phase called the Gökçeada Domes. Diorite-monzonites porphyry which crystallized in lower zones of subvolcanics on the other hand constitutes Mutludere intrusion. In eastern and southern parts of Gökçeada, Late Oligocene Gökçeada ignimbrites are located which are observed in the form of pumice flows on Mezardere Formation. These ignimbrites are then overlain by Early Miocene aged Kesmekaya volcanics which are formed by blocky ash flows. Middle Miocene aged Eşelek volcanics consisting of lava and pyroclastics with composition basaltic andesite and andesite are observed on a large area in east of Gökçeada. Upper Miocene aged Çanakkale Formation which is generally formed by the intercalation of poor consolidated conglomerate, sandstone, siltstone and marl crops out in narrow regions at east, southeast and south of Gökçeada. Quaternary alluvial deposits and debris composed of loose, unconsolidated sand, silt and other sediments unconformably overlie all previous units and complete the succession. Main tectonic structures of Gökçeada are formed by right lateral oblique faults which developed in Neo-tectonic period. * Başvurulacak yazar: Ramazan Sarı, rsarimta@hotmail.com 1

3 Gökçeada nın (Çanakkale) Jeolojisi 2 1. Giriş Gökçeada Trakya nın güneybatısında, Biga Yarımadası na yaklaşık 20 km mesafede olup, Ege çukurluğunun kuzeyinde yer almaktadır (Şekil 1). Çanakkale iline bağlıdır. 289 km 2 yüzölçümü ve 92 km kıyı uzunluğu ile Türkiye nin en büyük adasıdır. Bu çalışma, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) nün Batı-Orta Anadolu Polimetal Maden Aramaları Projesinin yılları arasında uygulanan Çanakkale-Balıkesir Ruhsat Etütleri alt projesi kapsamında, Gökçeada da yapılacak polimetal çalışmalarına baz oluşturacak 1/ ölçekli jeoloji haritalarını yapmak üzere gerçekleştirilmiştir. Bu çerçevede Gökçeada da daha önce yapılmış jeoloji haritaları değerlendirilmiş, gerekli yerlerde revizyon ve/veya detay jeoloji çalışmaları yapılmıştır. Araziden toplanan örneklerin paleontolojik, petrografik ve mineralojik tanımlamaları ile kimyasal analizleri MTA laboratuvarlarında gerçekleştirilirken, jeokronolojik yaşlandırmalar Actlab da (Kanada) yaptırılmıştır. Gökçeada da ilk önemli jeoloji çalışmalarını Akartuna (1950), Okut (1975), Akartuna ve Atan (1978) gerçekleştirmişlerdir. Nitekim Jeoloji haritalarının yapımı sırasında özellikle Akartuna ve Atan (1978) ın çalışmalarından büyük ölçüde yararlanılmıştır. Daha sonra Ercan vd. (1995) Tersiyer volkanizmasının özelliklerini araştırmışlar, Temel ve Çiftçi (2002), Kesgin ve Varol (2003),Varol ve Baykal (2008) ise daha çok sedimanter kayaçların stratigrafisine yönelik çalışmalar yapmışlardır. Ilgar vd. (2008) ise adanın 1/ ölçekli jeoloji haritasını yayımlamışlardır. Ancak bu çalışmaların hemen hiçbirinde, adanın gerçek morfolojisini oluşturan dom yapıları nedeniyle adeta bir Domlar Ülkesi olarak isimlendirilebilecek olan Gökçeada nın magmatik kayaçları üzerinde yeterince durulmamıştır. Oysa adada önemli bir magmatik etkinlik söz konusudur. Bu nedenle Ada da yaygın olarak gözlenen magmatik kayaçların da detaylı olarak ayırtlandığı jeoloji haritalarının hazırlanarak, bölgenin jeolojik evrimine ve maden potansiyelinin ortaya konmasına yönelik araştırmalara katkı sağlanması amaçlanmıştır. 2. Stratigrafi Gökçeada da Mezozoyik ten Kuvaterner e kadar değişen yaşlarda metamorfik, magmatik ve çökel kayalar yüzeylemektedir. Kayaçların oluşturduğu formasyonlara ilişkin adlamalarda Stratigrafi Komitesinin Trakya Litostratigrafi Birimleri kitabında (MTA, 2006) önerilen formasyon isimleri kullanılmıştır. Adanın jeoloji haritası şekil 1 de, kayaçlara ilişkin genelleştirilmiş stratigrafik kesit ise şekil 2 de sunulmuştur Çamlıca Metamorfitleri (Pєça) Serisit şist, klorit şist, sleyt ve mermer seviyelerinden oluşan birim, Biga Yarımadası nda Okay vd. (1990) tarafından Çamlıca metamorfitleri olarak tanımlanmış olup, bu çalışmada da aynı isim kullanılmıştır. Gökçeada nın kuzeybatısında çok küçük bir alanda; Dağiçi Tepe de ve Dağiçi Tepe nin batısındaki dere içinde yüzlek vermektedir (Şekil 1). Serisit şist, klorit şist, sleyt ve mermer türde oluşan Çamlıca metamorfitlerinin % 80 den fazlasını gri, kirli kahve, yeşilimsi kahve renkli, iyi foliasyon gösteren, bol mikalı, yer yer karbonatlı kuvarsmikaşistler oluşturur. Petrografik olarak birim içerisinde granat-mika-kuvarsşist, mika-kuvarsşist saptanmıştır. Bu kayaçlar içerisinde kuvars ve beyaz mika minerallerinin yanısıra kalsit, biyotit, albit, klorit ve granat mineralleri de yaygın olarak bulunur. Gökçeada da Çamlıca metamorfitlerinin tabanı gözükmemektedir. Dağiçi Tepe nin batısındaki dere içinde faylanma ile yüzeylenmişlerdir (Şekil 3). Birim, aynı yerde Küviziyen-erken Lütesiyen yaşındaki çökeller tarafından açılı diskordansla örtülürken (Şekil 4), Eosen yaşlı riyolitler ve Oligosen yaşlı subvolkanikler tarafından da kesilmektedir. Akartuna ve Atan (1978) tarafından fosil bulunamamasına karşın Paleozoyik olarak yaşlandırılan birim, Biga Yarımadası nda Karabiga ilçesi batısında Eosen ve Oligo-Miyosen yaşlı granitoyidler tarafından kesilmektedir (Ilgar vd., 2008). Birimin Biga Yarımadası ndaki kuvarsmikaşistlerdeki fengitlerden metamorfizma yaşı Rb/Sr yöntemiyle My olarak saptanmıştır (Okay ve Satır, 2000). Yapılan son çalışmalar ise Çamlıca metamorfitlerinin ilksel çökelme yaşının Geç Ediakaran ve/veya Erken Paleozoyik olduğunu belirtmektedir (Tunç vd., 2002). Yakın çevredeki kayaçların litoloji ve metamorfizma özelliklerinin benzerliği dikkate alındığında; Çamlıca metamorfitlerinin, Yunanistan ile Bulgaristan arasındaki Rodop Masifi nde kalkşist, mermer ve amfibolit aradüzeyleri içeren kuvarsmikaşist ve gnayslardan oluşan Üst tektonik birimine benzerlik gösterdiği düşünülmektedir (Papanikolau

4 MTA Dergisi (2015) 150: 1-17 Şekil 1- Gökçeada nın jeoloji haritası (Akartuna ve Atan, 1978 den yararlanılarak yapılmıştır). Qal- Alüvyon; Qym- Yamaç molozu; Tmç- Çanakkale Formasyonu: Kumtaşı, kiltaşı, silttaşı vb.; Tme- Eşelek volkanitleri: Bazaltik andezit, andezitik piroklastikler; Tmel- Lav üyesi: Gri-koyu gri renkli piroksen andezitik lav; Tmk- Kesmekaya volkanitleri: Kül-blok akıntısı, lahar türü piroklastik akmaları; Togi- Gökçeada ignimbiriti: Kirli beyaz rekli pomzalı ve pomza akmalı; TogdGökçeada domları: Porfirik dokulu andezit; Tomu- Mutludere sokulumu: Kuvars monzonit, diyorit-diyorit porfir; TomMezardere Formasyonu: Çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı, marn vb.; Tec- Ceylan Formasyonu: Kiltaşı, kumtaşı, silttaşı, şey, marn vb.; Teck- Kumtaşı üyesi: Orta-kalın tabakalı kumtaşı, silttaşı; Tes- Soğucak Formasyonu: Resifal kireçtaşı: TekoKoyunbaba Formasyonu: Konglomera, kumtaşı, silttaşı; Tek- Karaağaç Formasyonu: Kumtaşı, kiltaşı, kireçtaşı, marn, çakıltaşı vb.; Tekd- Dağiçitepe volkaniti: Riyolitik lav, tüf ve tüfit; Pєça- Çamlıca metamorfitleri: Mika şist, serisit şist, klorit şist vb. ve Panagopulos, 1981; Barr vd., 1999; Okay ve Satır, 2000; Duru vd., 2008) Karaağaç Formasyonu (Tek) Gökçeada nın batı-kuzeybatısında Gizli Liman ile Mutlu Dere arasında, çakıltaşı, kumtaşı, kiltaşı, marn ardalanması ile riyolitik bileşimdeki volkanik kayaçlar yüzeylenmektedir. Trakya da ilk defa Sfondrini (1961) tarafından Karaağaç birimi olarak tanıtılan birim, bu çalışma kapsamında Gökçeada da Karaağaç Formasyonu olarak isimlendirilmiştir. Altta çakıltaşı ile başlayan Karaağaç Formasyonu, üste doğru kabalaşan ve kalınlaşan kumtaşı dizileri, riyolitik tüfler ve kanal dolgusu çökellerinden oluşmaktadır. Alt düzeylerinde ince tabakalanmalı kireçtaşı seviyeleri yer almakta olup, bol miktarda nummulit fosilleri kapsar. Merceksi kanal dolgusu çökelleri istifin en üst seviyesini oluşturur. Kanal tabanları aşınmalı yüzeye sahiptir. Kanallar içerisinde çamurtaşı parçaları ve denizel fosil kabukları izlenmektedir. Birimin alt dokanağı, Dağiçi Tepe nin batıgüneybatısındaki dere içerisinde Çamlıca metamorfitleri üzerinde uyumsuz olarak izlenmektedir. Üzerinde ise uyumsuz olarak Koyunbaba Formasyonu bulunmaktadır. Aktaş mevkiinde 900 metre kalınlık sunan Karaağaç Formasyonu (Kesgin ve Varol, 2003), üste doğru sığlaşan ve sonunda delta çökellerine geçen denizaltı yelpaze çökelleri olarak yorumlanmıştır (Ilgar vd., 2008). 3

5 Gökçeada nın (Çanakkale) Jeolojisi є Şekil 2- Gökçeada nın genelleştirilmiş sütun kesiti. 4

6 MTA Dergisi (2015) 150: 1-17 Şekil 3- Çamlıca metamorfitleri ile Karaağaç Formasyonu arasındaki tektonik dokanak (Dağiçi Tepe). Şekil 4- Çamlıca Metamorfitleri ile Karaağaç Formasyonu arasındaki diskordan dokanak (Dağiçi Tepe nin batısındaki dere içi). 5

7 Gökçeada nın (Çanakkale) Jeolojisi Formasyonun Çamlıca metamorfitlerinin üzerine uyumsuzlukla gelen en alt bölümlerinden derlenen örneklerde; 6 Assilina suteri SCHAUB, 1981, Assilina tenuimarginata HEIM, 1908, Assilina cuvillieri SCHAUB, 1981, Assilina maior HEIM, 1908, Nummulites praediscorbinus SCHAUB, 1981, Nummulites cf lehneri SCHAUB, 1962, Nummulites boussaci ROZLOZSNIK, 1924, Assilina sp., Nummulites spp., Discocylina spp., Linderina? sp. fosilleri saptanarak Dr. Şükrü Acar tarafından tanımlanmıştır. Bu fosil kapsamına göre birimin çökelim yaşı, en geç Küvizien - en erken Lütesiyen olmalıdır Dağiçitepe Volkanit Üyesi (Tekd) Gökçeada nın kuzeybatısında sahilde ve sahile yakın kesimde yüzlekler veren oldukça altere riyolitik bileşimde volkanitler, Gökçeada da ilk defa bu çalışma kapsamında tanımlanarak Dağiçitepe Volkanit Üyesi olarak adlandırılmıştır. Birim; Asar Tepe, Taşlı Dere, Günbatan Tepe, Oğlak Tepe, Oğlak Dere, Dağiçi Tepe ve Çatal Tepe de yüzeylenmekte olup, en iyi gözlendiği yer Dağiçi Tepe dir (Şekil 1). Birim riyolitik bileşimli lav ve tüflerden oluşur. Lavlar dom şeklinde yüzeylemiş olup, bol eklemli ve çatlaklıdır. Özellikle sahilde iyi gelişmiş sütun yapıları gözlenmektedir. Lavlar beyaz ve gri renklerde olup, porfirik dokuludur. Makroskopik olarak bol miktarda kuvars, biyotit ve hornblend fenokristalleri gözlenmekte olup, feldispatlarda yoğun epidotlaşma izlenmektedir. Dağiçitepe volkanitlerine ait lavlar Çamlıca metamorfitlerini keserek Karaağaç formasyonu içine yerleşmişlerdir. Beyaz renkleri ile belirgin olan tüfitler ise çökellerin içinde uyumlu olarak bulunmaktadırlar. Volkanik faaliyetin ilk evresinde tüf, daha sonrasında ise lavlar çıkarak ortama yerleşmişlerdir. Yer yer de Oligosen yaşlı subvolkanik kayaçlar tarafından kesilmişlerdir (Şekil 5). Tüflerin Karaağaç Formasyonu ile arakatkılı bulunması ve domların bu çökelleri kesmesi nedeniyle söz konusu volkanik faaliyetlerin Küvizyen-Lütesiyen yaş konağında etkin olduğu düşünülmektedir. Şekil 5- Karaağaç Formasyonu ile Dağiçitepe volkaniti dokanağı (355 rakımlı tepenin kuzeybatı yamacı). Benzer türde volkanitlere ilişkin beyazımsı renkli tüfler güneyde Limnos Adası nda da Alt-Orta Eosen yaşlı çökellerle aradüzeyli olarak 1-6 m arasında kalınlık sunarlar (Innocenti vd. 1994) Koyunbaba Formasyonu (Teko) Gökçeada nın batı-kuzeybatısında Saklı Liman da, Aktepe kuzeydoğusunda, Dereköy kuzeybatısında Raşit Tepe güneyinde, Soğucak Tepe kuzeyi ile Kolbaşı Tepe de ve adanın kuzeyinde Kuş Burnu civarındaki sahilde kırmızı kahverengi, gri ve yeşilimsi renklerde kırıntılılar yüzlekler vermektedir. Güneybatı kuzeydoğu yönlü uzanan bu kırıntılılar, bu çalışmada Koyunbaba Formasyonu olarak adlandırılmıştır. Birim ilk defa Trakya da Esso Standart (1960) Jeologları tarafından Yeniköy formasyonunun Koyunbaba üyesi olarak isimlendirilmiş, daha sonra Keskin (1974) ve Kasar vd. (1983) tarafından formasyon aşamasına çıkarılmıştır. Tabanda çakıl taşları ile başlayan birim üst seviyelere doğru konglomera-kumtaşı-silttaşı-marn ardalanmasına geçer. İnce ve orta tabakalı olan formasyon içinde çakıl taşları daha çok kanal dolguları şeklindedir. Birim temele ait şist, kuvarsit, kireçtaşı çakılları ile Erken Eosen volkanizmasına ait olduğu düşünülen riyolit çakılları ve pomza parçacıkları içermektedir (Şekil 6). Çakıllar iyi yuvarlaklaşmış olup, orta-iyi boylanma göstermektedir. Kumtaşları içinde pirit yoğunlaşmaları ile oluşmuş koyu kahverengi siyah renklerde nodüller de izlenmektedir. Koyunbaba Formasyonu, Karaağaç Formasyonu nun üzerine uyumsuz olarak gelmektedir. Üzerinde ise Soğucak Formasyonu nun kireçtaşları uyumlu olarak bulunmaktadır. Formasyonun Gökçeada daki yüzleklerinde fosil

8 MTA Dergisi (2015) 150: 1-17 (Sümengen ve Terlemez, 1991) Gökçeada daki yüzlekleri için de aynı isim kullanılmıştır. Gökçeada nın batı-kuzeybatısında Saklı Liman, Ak Tepe, Yumurta Tepe, Soğucak Tepe kuzeyi, Delik Tepe ve Karaçalı Tepe arasında, Mutlu Tepe kuzeydoğusunda ve Ulukaya Tepe kuzeybatısında GB-KD uzanımlı olarak yüzeylenmektedir (Şekil 1). Şekil 6- Koyunbaba Formasyonu; Pomzalı volkanik çakıllı çakıltaşı, kumtaşı (Yumurta Tepe batı-güneybatısı). saptanmamış olmasına karşın, bölgesel korelasyona göre Orta Eosen yaşta olmalıdır. Birim önceki bazı araştırmacılar tarafından (Temel ve Çiftçi, 2002; Ilgar vd., 2008; Varol ve Baykal, 2008) Fıçıtepe Formasyonu olarak tanıtılmıştır. Ancak Stratigrafi Komitesi nin Trakya Bölgesi Litostratigrafi Birimleri (2006) kitabında Koyunbaba Formasyonu: Koyunbaba Formasyonu esas olarak çakıltaşı ve kumtaşlarından oluşmuştur. Yer yer marn, kil, kireçtaşı ve temele ait büyük blokları da kapsar. Bu litolojiler Orta-Geç Eosen deniz transgresyonunun ilk ürünleri olan taban klastiklerini temsil eder. Koyunbaba Formasyonu daha yaşlı birimler üzerinde uyumsuz olarak bulunur. Üstte ise Soğucak Formasyonu ile dereceli geçişlidir. Birim egemen olarak kireçtaşı ve daha az oranda kumtaşından oluşur. Kireçtaşları yer yer düzgün tabakalanmalı, yer yer de mercekler şeklinde gözlenmekte olup, gri, açık gri, beyaz renklerde, sert, gözenekli ve erime boşlukludur. Üste doğru killi kireçtaşına geçer. Kumtaşları ve ince çakıltaşları tabana yakın seviyelerde bir iki metre kalınlığındadır. Soğucak Formasyonuna ait kireçtaşları içinde bol miktarda gastropod, mercan, nummulit fosilleri tanımlanmıştır. Varol ve Baykal (2008) yama resifi özelliği gösteren formasyonda, Fabiania cassis (Oppenheim), Spharegypsina sp., Alveolina sp., Gypsina sp., Nummulites sp., Discocylina sp., Gyroidinella sp., Rotalia sp., Asterocyclina sp., Globigerapsis sp., Asterigerina sp., Rotalidae fosillerini bulmuşlar ve birimi Orta Eosen olarak yaşlandırmışlardır. Özellikle Aktepe de çapı 5 cm yi bulan nummulit fosilleri bulunmaktadır (Şekil 7). Fıçıtepe Formasyonu ise: Fıçıtepe Formasyonu litolojik olarak çakıltaşı, kumtaşı ve çamurtaşlarından oluşur. Altındaki Karaağaç Formasyonu nun Karaburun üyesi ile dereceli geçişlidir. Üstünde ise Orta Eosen yaşlı Koyunbaba ve Soğucak Formasyonları açısal uyumsuz olarak bulunmaktadır. şeklinde tanıtılmaktadır. Gökçeada da haritalanan birimin stratigrafik ve litolojik benzerlikleri göz önünde tutularak bu çalışmada Koyunbaba Formasyonu olarak adlandırılmıştır Soğucak Formasyonu (Tes) Gökçeada da bol nummulit fosilli kireçtaşları ile daha az oranda kumlu ve çakıllı kireçtaşları yüzlekler vermektedir. Benzer özellikler taşıyan birim Trakya da Soğucak Formasyonu olarak isimlendirilmiş olup Şekil 7- Soğucak Formasyonu; kireçtaşları içerisindeki nummulit fosilleri (Ak Tepe güneyi). Gökçeada da Soğucak Formasyonu tabanda Koyunbaba Formasyonu ile geçişliyken, Erken Eosen yaşlı Karaağaç Formasyonu üzerine uyumsuz olarak gelir. Üzerine gelen Ceylan Formasyonu ile geçişli olan birim Oligosen yaşlı Gökçeada domları tarafından kesilmiştir. Sparitik ve mikritik kireçtaşları ile çakıllı ve kumlu kireçtaşlarından oluşan Soğucak Formasyonu, sahip olduğu sedimanter yapısal özellikler ve fosil 7

9 Gökçeada nın (Çanakkale) Jeolojisi topluluğuna göre sığ denizel bir ortamda meydana gelen çökelimi yansıtmaktadır (Ilgar vd., 2008). Birimin ölçülen kalınlığı Aktaş Tepe cvarında 60 m, Dereköy civarında ise 120 m kadardır (Kesgin ve Varol, 2003) Ceylan Formasyonu (Tec) Ceylan Formasyonu, kiltaşı-kumtaşı-şeyl ardalanmasından oluşmaktadır. Formasyon ilk kez Ünal (1967) tarafından Trakya da tanımlanmıştır. Gökçeada da ise ilk kez Temel ve Çiftçi (2002) tarafından kullanılmıştır. Birim, Gökçeada nın ortasında kuzeydoğu-güneybatı uzanımlı olarak yüzeylemekte olup, Şirinköy, Dereköy, Şahinkaya, Tepeköy, Bademli köyü, Kuzu Limanı ve Gökçeada ilçe merkezi arasında, adanın genişçe bir bölümünde gözlenir (Şekil 1). Ceylan Formasyonu genel olarak şeyl-kumtaşı ardalanmasından oluşur. Derin denizde çökelen birim giderek sığlaşır ve Mezardere Formasyonuna geçer. Şeyller, yeşilimsi mavimsi gri, sert, volkanitlere yakın olduğu yerlerde ileri derecede alterasyona uğramış, yer yer başkalaşmış, kıymıksı kırılmalı, yer yer kıvrımlanmalı olup, ince kumtaşı bantlıdır. Kumtaşları; genelde kuvars içermekte, sarımsı gri renkli, sert, köşeli kırılmalı karbonat çimentolu, inceorta tanelidir. Yer yer bitki kırıntıları gözlenir. Çalışma alanındaki haritalanabilir kumtaşları Kumtaşı Üyesi olarak haritalanmıştır (Şekil 1). Giderek sığlaşarak Mezardere Formasyonuna geçen birim içinde 4050 cm kalınlığa ulaşan mercek şeklinde, ekonomik olmayan linyit oluşumlarına rastlanmaktadır (Şekil 8). Ceylan Formasyonu çökelleri içinde işlenmiş tüf ve çok ince taneli volkanik gereçlere de rastlanmaktadır. Şekil 8- Ceylan Formasyonunun sığlaşan üst seviyeleri içerisindeki linyit mercekleri (Orta Tepe nin doğu-kuzeydoğu yamacı). 8 Yaklaşık 400 ile 900 m arasında kalınlıklar sunan (Kesgin ve Varol, 2003) Ceylan Formasyonu, altındaki Soğucak Formasyonu üzerine uyumlu olarak gelmektedir. Birimin üzerinde ise Mezardere Formasyonu uyumlu olarak bulunmaktadır. Birim ayrıca Gökçeada Domları tarafından da kesilmiştir. Genel olarak derin denizde türbiditik sistem içerisinde çökelen Ceylan Formasyonu ndan elde edilen fosil toplulukları, birimin Orta-Geç Eosen yaşta olduğunu göstermektedir (Akartuna ve Atan, 1978; Kesgin ve Varol, 2003; Ilgar vd., 2008) Kumtaşı Üyesi (Teck) Ceylan Formasyonu içerisinde yer alan sarımsı açık kahverengi renkli, orta kalın tabakalı, iyi boylanmalı ve tabakalara ilişkin oygu, dolgu, kaval vb. taban ve tavan yapıları içeren kumtaşlarının haritalanabilir kısımları Kumtaşı Üyesi olarak ayrılmıştır. Birim Tepeköy güneydoğusunda, Dereköy güneydoğusunda, Doruk Tepe güneydoğusunda, Kaleköy ve Kuzu Limanı civarında yüzeylemektedir. Bölgede yapılan arkeolojik kazılar kumtaşlarının M.Ö yıllarından beri yapıtaşı olarak kullanıldığını göstermektedir (Şekil 9) (Hüryılmaz, H., 2011, sözlü görüşme). Şekil 9- Ceylan Formasyonu; Kumtaşı Üyesinin MÖ 3000 yıllarında yapı taşı olarak kullanımı (Büyükdere vadisi, Yenibademli höyüğü).

10 MTA Dergisi (2015) 150: Mezardere Formasyonu (Tom) Gökçeada da Erken Oligosen yaşlı çakıl taşı ile daha az miktarda kumtaşı, silttaşı, marndan oluşan birim Mezardere Formasyonu olarak isimlendirilmiştir. Formasyon ilk defa Ünal (1967) tarafından Trakya da tanımlanarak isimlendirilmiş, Gökçeada da ise ilk kez Temel ve Çiftçi (2002) tarafından kullanılmıştır. Birim Gökçeada nın kuzeydoğusunda; Kuzu Limanı ile Gökçeada nın güneybatısında bulunan Aktaş Tepe arasında KD-GB doğrultulu bir şerit halinde uzanır. Yüzlekler Gökçeada nın kuzeydoğusundaki Dal Tepe. kuzeyi ile Gökçeada ilçe merkezinin güneydoğusunda, doğuda; Dibek Tepe ile Gölyeri Tepe arasında, Balıkçı mevkiinde, güneybatıda Aktaş Tepe kuzeyinde ve doğusunda yüzlekler vermektedir (Şekil 1). Birim, genellikle çakıltaşı ile daha az miktarda kumtaşı, siltaşı ve marn ardalanmasından oluşmaktadır. Mezardere Formasyonu sarımsı, hardal renkli, ince orta taneli, orta kötü boylanmalı, orta kalın tabakalı kumtaşları ile başlamaktadır. Bu kumtaşları mavi-gri ve boz renkli marnlarla ardalanmaktadır. Marnlı seviyeler içerisinde yer yer bitum ve kömür oluşuklarına rastlanmaktadır. Kumtaşlarında yer yer ripılmarklar gözlenmekte, lamellibranş kavkıları izlenmektedir. Birimin kalınlığı yaklaşık olarak 500 m dir (Temel ve Çiftçi, 2002). Mezardere Formasyonu, Ceylan Formasyonu üzerinde uyumlu olarak bulunmaktadır. Birim, Gökçeada domları tarafından kesilmiş, Gökçeada ignimbiriti tarafından örtülmüş ve Eşelek volkanizmasına ilişkin ürünler tarafından kesilerek örtülmüştür. Mezardere Formasyonu nun Gökçeada daki yüzleklerinden elde edilen nanno fosil örneklerine dayanılarak birimin yaşı Erken Oligosen olarak belirlenmiştir (Ilgar vd., 2008). Hakim litolojinin konglomera olması, lamellibranşlı biyostromal kumtaşı ve çakıltaşı seviyeleri ile bitümlü marn ve killi linyit seviyelerinin bulunması ayrıca alttan üste doğru sık sık ripılmarkların mevcudiyeti formasyonun littoral ortamda çökeldiğini ve ortamın da zaman zaman düşük ve yüksek enerjili durumlar geçirdiğini göstermektedir (Akartuna ve Atan, 1978). Bu kayaç topluluğu Sümengen vd. (1987) tarafından delta ilerisi çökelleri olarak yorumlanmıştır Mutludere Sokulumu (Tomu) İlk defa bu çalışmada haritalanarak tanımlanan birim, adada Tepeköy batısında Mutlu Dere ve Dereköy kuzeyinde Kargalı Dere içinde, Yeni Bademli ile Kuzu Limanı arasındaki Aksu Dere içinde küçük yüzlekler vermektedir (Şekil 1). Birim yüzeye çok yakın sokulum yapmış olup, çok sığ derinliklerde yerleşmiştir. Çok miktarda daykla beraber bulunan ana kütle kuvars monzonit-diyorit porfir bileşimindedir (Şekil 10). Şekil 10- Mutludere sokulumu; Diyorit porfir (Mutlu Dere). Sokulum, genellikle altere ve yer yer yoğun altere olup, yüzleklerinde silis, silis damar-damarcıkları, serisit, klorit, epidot, yer yer manyetit damardamarcıkları, hidrotermal biyotit damarcıkları ve yer yer killeşme ile karbonatlaşma gözlenir. Kayaçta ince taneliden iri taneliye kadar değişen boyutlardaki kristalen hamur içinde irice plajiyoklaz ve daha az ortoklas ve hornblend kristalleri gözlenir. Kayaç içerisinde dissemine ve damar-damarcıklı pirit, kalkopirit, manyetit, kırık ve çatlak yüzeyleri boyunca malakit oluşumları görülür. Mikroskobik incelemelerinde plajiyoklaz, biyotit ve amfibol fenokristalli, porfirik dokulu diyorit porfir olarak tanımlanmıştır. Plajiyoklazlar, polisentetik ikizli ve zonlu olup, 0,8-2 mm arası tane boyuna sahiptir. Plajiyoklazlarda az miktarda serisit, karbonat ve kil alterasyonu belirlenmiştir. Biyotitler, 0,4-0,8 mm arası boyutlarda olup, az miktarda kloritleşmiş, opaklaşmış ve hidrobiyotitleşmiştir. Biyotitler bazen kümeler halinde ve daha ince taneli olup, yaygın olarak 9

11 Gökçeada nın (Çanakkale) Jeolojisi kloritleşmiştir. Daha az miktarda izlenen amfiboller ise karbonat, biyotit, klorit ve opak minerale dönüşüm göstermektedir. Hamur malzemesi ise silisleşmiş olup, mikrokristalen kuvars (ikincil?), kloritleşmiş biyotit ile altere feldispat mikrokristallerinden ve eser miktarda karbonattan oluşmuştur. Aksesuar mineral olarak çok az apatit ve zirkon saptanmıştır. Ayrıca kayaç geneline dağılmış halde özşekilsiz opak mineral de gözlenmektedir. 10 Yüzeyden ve sondaj karotlarından alınan petrografi örneklerinin mineralojik incelemelerinde sokulum kayacı diyorit pofir-monzodiyorit porfir olarak tanımlanmıştır. Hidrotermal alterasyonun yoğun olduğu zonlarda kayaç ilksel dokusunu tamamen yitirmiş ve minerallerini az bir kısımda korumuş olup, porfirik dokuludur. İlksel mineral olarak, tamamen killeşmiş ve az oranda serisitleşmiş feldispat belirlenmiştir. Hamurda killeşmiş feldispatlar izlenmiş olup, yaygın silisleşme, daha az oranda karbonatlaşma ve kloritleşme yanısıra epidot oluşumları da izlenmiştir. Makroskobik ve mikroskobik incelemelerde büyük epidot minerallerinin gözlenmesi alterasyona neden olan hidrotermal akışkanların mezotermal veya hipotermal sıcaklıkta olduğunu göstermektedir. Sokuluma bağlı olarak Kargalı Dere, Mutlu Dere ve Akarsu Dere mevkiilerinde yoğun killi, serisitli, klorit-epidotlu, silis damar-damarcıklı, yer yer yoğun pirit alterasyonu, hematit-limonitli, manyetit damardamarcıklı ve yer yer malakit ve azuritli altere zonlar gözlenmektedir. Altere zonlar içerisinde dissemine ve damar-damarcıklı pirit, kalkopiritli cevherli zonlar da gözlenir. Birim Karaağaç Formasyonu ile Ceylan Formasyonu nun çökelleri içine sokulmuştur. Sokulumun etkileri dokanak ve yakınlarında gözlenmekte olup, çevre kayaçları düşük dereceli termal metamorfizma sonucu yer yer hornfelse dönüşmüşlerdir (Şekil 11). Sokulumun Geç Eosen yaşlı çökelleri keserek yerleştiği gözlenmiştir. Bu nedenle Eosen sonrası ortama yerleşmiş olduğu söylenebilir. Bunun yanında Limni Adası ndaki Fakos sokulumunun Erken Miyosen yaşlı olduğu bilinmektedir (Innocenti vd., 1994; Pe-Piper vd., 2009). Semadirek Adası nda sokulum yapmış olan granitoyidin yaratmış olduğu kontak metamorfizma ise 40,9±2,2 My önce gerçekleşmiştir (Seymour vd., 1996). Yine Batı Anadolu da yerleşmiş olan Kestanbol graniti de Şekil 11- Sedimenter kayalar içine sokulmuş olan diyoritmonzodiyorit porfirlerin dokanağında gelişen fels-hornfels zonu (Mutludere). 28 My yaşlıdır (Fytikas vd., 1984). Gökçeada bir domlar bölgesidir ve bölgede çok sayıda Oligosen yaşlı dom ve kriptodom gözlenmektedir. Bütün bu veriler dikkate alındığında Mutludere sokulumunun Oligosen döneminde bölgeye yerleşmiş olabileceği düşünülmektedir. Ancak, bölgesel ölçekte bakıldığında bu sokulumların Orta Eosen den itibaren yöreye yerleşmeye başladığı da gözardı edilmemelidir Gökçeada Domları (Togd) Gökçeada volkanik kayaçlar oldukça geniş alan kaplarlar. Temel ve Çiftçi (2002) tarafından Adadaki tüm volkanitler Ayvacık formasyonu adı altında toplanmış ve Erken Orta Miyosen de oluştukları savunulmuştur. Ancak adadaki bu volkanitler hem oluşturdukları yapı şekilleri, hem ürünleri, hem bileşimleri, hem de yaşları yönünden farklılık göstermektedirler. Kuzeydoğu-güneybatı yönlü dizilmiş dom-kriptodom şeklinde yerleşmiş andezit ve diyorit porfir türündeki volkanik kayaçlar bu çalışmada Gökçeada domları olarak isimlendirilmiştir. Domlar bölgeye Orta Eosen de başladığı düşünülen sokuluma bağlı olarak sığ derinliklerde yerleşmişler, yer yer de yüzeyleyerek küçük lav akıntıları oluşturmuşlardır (Şekil 1). Andezit ve diyorit porfir bileşimli kayaçlar yer yer 3 km çapında, sığ derinliklere sokulum yapmış domlar şeklinde gözlenmektedirler. Lav domları ile birlikte yer yer küçük lav akıntıları ve monojenetik breşlere de rastlanır. Beraberlerinde birçok sill ve dayk bulunur. Lavların içinde gerek magmatik gerek sedimanter kökenli anklavlara rastlanmaktadır.

12 MTA Dergisi (2015) 150: 1-17 İnce kesit incelemelerinde lavlar, genel olarak holokristalen porfirik dokuludur. Başlıca mineral bileşenlerini hemen hepsi yarı özşekilli veya özşekilli prizmatik fenokristal veya mikro fenokristaller şeklinde gözlenen plajiyoklaz ve amfibol mineralleri ile eser miktarda gözlenen klinopiroksen ve biyotit mineralleri oluşturmaktadır. Aksesuar bileşen olarak eser miktarda özşekilli apatit minerali ile opak mineraller gözlenmektedir. Bazı amfibol fenokristallerinde iç zonlanma mevcuttur. Plajiyoklaz fenokristalleri yer yer bir araya toplanarak glomerokristal kümelerini oluştururlar. Plajiyoklaz fenokristallerinde magma karışımı dokuları yaygındır. Tüm amfibol minerallerinde kenarlardan itibaren zayıf kemirilmeler ve piroksen+opak mineral agregalarından oluşan reaksiyon kuşakları gözlenir. Subvolkanik olanlarda hamur genel olarak mikrokristalen özellikte olup, yüzeyde akmış örneklere kıyasla kristallenme derecesi biraz daha fazladır ve daha iri boyutta minerallerden oluşmaktadır. Hamurun bu dokusal özelliği kayacın soğuma koşullarının subvolkanik koşullara yakın olabileceğine işaret etmektedir. Hamurun mineralojik bileşimini esasen plajiyoklaz mineralleri ile iğnemsi formlarda gözlenen klinopiroksen mineralleri, opak mineraller ve ikincil kökenli olması muhtemel klorit mineralleri oluşturmaktadır. Gökçeada domları Mesozoyik-Eosen yaş konağında oluşan birimleri keserek Eosen birimleri içine yerleşmişlerdir. Yer yer de küçük lav akıntıları halinde akmışlardır. Domlar kestiği çökelleri yer yer pişirmiş ve deforme etmiştir (Şekil 12). Yer yer de ıslak zemine temasları nedeniyle ani soğuma çeperleri oluşturmuşlardır. Şekil 12- Ceylan formasyonunu kesen Gökçeada domlarına ait subvolkanitler (Köklü Tepe). Gökçeada domları adaya Oligosen döneminde yerleşmişlerdir. Uğurlu Köyü nün kuzeybatısında Çal Tepe de bu çalışma kapsamında yapılan radyometrik yaş ölçümünde K/Ar yöntemi ile 28,6±0,8 My değeri saptanmıştır. Ercan vd. (1995) ise yine Gökçeada domlarında yaptıkları radyometrik yaş tayinleriyle Ulukaya dan 30,4 My, Kapıkaya dan 34,3 My yaşlarını saptamışlardır. Bütün bu değerler Gökçeada domlarını oluşturan magmatik faaliyetin Erken Oligosen de gerçekleştiğini göstermektedir Gökçeada İgnimbiriti (Togi) Gökçeada nın doğusunda ve güneyinde yüzlek vermekte olup, ilk kez bu çalışma ile tanımlanarak Gökçeada ignimbiriti olarak isimlendirilmiştir. Gökçeada nın doğusundan başlayarak güney sahilinde Aktaş Tepe ye kadar yüzeylenmektedir (Şekil 1). İgnimbiritin çıkış merkezi belirlenememiş olup, olasılıkla deniz içinde kalmış bir kalderadan kaynaklanarak adanın doğu ve güneyine yerleşmişlerdir. Benzer ignimbiritler Gökçeada nın güneyinde yer alan Limni adasında da bulunmaktadır (Innocenti vd., 1994). Gökçeada ignimbiriti beyaz, kirli beyaz, pembe renklerde olup, yer yer pomza akmaları olarak gözlenmektedir. İgnimbiriti oluşturan bileşenlerden pomzalar genelde beyaz, kirli beyaz renklerde olup, biyotit ve amfibol mineralleri içermektedir. Litikleri genelde andezitik subvolkanik kayaç parçacıkları oluşturmakta, yer yer kiltaşı, şeyl türü kayaç parçalarına da rastlanmaktadır. Yoğun pomza içeren beyaz renkli ignimbiritler pomza akmalarına bağlı olarak oluşmuşlardır. Genelde litikler alt seviyelerde daha yoğunken, üste doğru pomzalar yoğunlaşmakta, giderek çapları yer yer cm ye ulaşmaktadır. Pomzalar genelde yuvarlak olup, yer yer alev yapısı görüntüsü kazanmışlardır. İçerisinde tabandan alınmış/koparılmış kiltaşı, şeyl parçacıklarına da rastlanmaktadır. Boyutları birkaç milimetreden birkaç desimetreye kadar değişmektedir. Sıcaklığın etkisi ile renk ve görüntü değişimine uğramışlardır. Yine birim içinde ağaç parçaları kalıntılarına da rastlanmaktadır (Şekil 13). Pembe renkli ignimbiritlerin bileşenlerinin boyutları beyaz renklilere göre çok daha küçük (< 2 cm) olup, litikçe zengindir. Pembe renge sahip olan ignimbirit üniteleri, beyaz renkli olanlara kıyasla biraz daha fazla kaynaşmış olup, kolon çökmesine bağlı olarak patlamanın ilk evresinde pomza akmaları ile oluşmuştur. Akıntının üzerinde yer yer pomza geri düşmeleri de bulunmaktadır. 11

13 Gökçeada nın (Çanakkale) Jeolojisi Kesmekaya volkanitleri; dom patlamalarına bağlı olarak oluşan bloklu kül akması, moloz akıntısı ve lahar türü piroklastik akma oluşuklarıyla Gökçeada ignimbiritinin üzerinde yer alır. Lavlar bloklu kül akıntılarının üzerinden akarak ortama yerleşmişlerdir. Lavlar gri, pembe renkli, genelde andezitik bileşimde, porfirik dokudadır. Makroskobik olarak akma yapıları gözlenmektedir. Fenokristal olarak plajiyoklaz, biyotit ve hornblend içermektedirler. 12 Şekil 13- Gökçeada ignimbiriti içerisindeki ağaç kalıntısı (Aktaş Tepe nin kuzey-kuzeydoğu yamacı). Gökçeada ignimbiriti Ceylan ve Mezardere formasyonlarının üzerine uyumsuzlukla gelmekte olup, Kesmekaya ve Eşelek volkanitleri tarafından uyumsuz olarak üzerlenmiştir. İgnimbiritin üzerinde Eşelek volkanitleri ürünlerinden olduğu düşünülen kül-blok akması ve lahar türü oluşuklar bulunmaktadır. Stratigrafik olarak Erken Oligosen yaşlı olduğu bilinen Mezardere Formasyonu üzerine gelmesi, üzerinde ise Erken-Orta Miyosen yaşlı Eşelek volkanitlerinin bulunması nedeniyle Gökçeada ignimbiritini oluşturan volkanik faaliyetin Geç Oligosen de etkin olduğu düşünülmektedir. Gökçeada ignimbirit oluşukları, olasılıkla günümüzde Gökçeada-Biga Yarımadası ve Limni Adası nın sınırladığı bir alanda deniz içinde kalmış bir volkana ait ürünlerdir. Biga Yarımadası ile Limni Adası nda da ignimbiritler bulunmakta olup, Gökçeada ignimbiritinin bir bölümünün bu alanlardaki ignimbiritlerden bazıları ile eşlenik olması büyük bir olasılıktır Kesmekaya Volkanitleri (Tmk) Gökçeada nın güneyinde yer alan kül-blok akmaları ile andezitik türdeki lavlar, önceki çalışmalarda tüf-aglomera-andezit (Akartuna ve Atan, 1978), Çan volkanitleri (Ercan vd. (1995), Hisarlıdağ volkanitleri (Kesgin ve Varol, 2003), Ayvacık formasyonu (Temel ve Çiftçi, 2002) gibi ada dışından genel isimlerlerle isimlendirilmiş olup, adada ilk kez bu çalışma ile tanımlanarak Kesmekaya volkanitleri olarak isimledirilmişlerdir. Volkanitler, Gökçeada nın güney sahilinde Sürmeli Tepe ile Aktaş Tepe arasında yüzeylenmektedir (Şekil 1). Mikroskop altında yapılan incelemelerde; hipokristalen seri porfirik dokulu olup, ince tanelidir. Başlıca mineral bileşenlerini, hemen hepsi yarı özşekilli veya özşekilli fenokristaller şeklinde gözlenen plajiyoklaz mineralleri ile klinopiroksen mineralleri oluşturmaktadır. Bunların haricinde yaygın olarak mikrofenokristal veya fenokristal boyutlarında gözlenen ve amfibol ve/veya mika kalıntısı olması muhtemel, tümüyle opasitleşmiş mineral pseudomorflarına da rastlanmıştır. Plajiyoklaz fenokristallerinde tozlu zonlar, elek dokusu, kemirilmiş kenarlar vb. gibi magma karışımı dokuları oldukça yaygın gözlenir. Kayacın fenokristal bileşenleri mikrokristalen özellikte bir hamur içerisinde yer almakta olup, hamurunu çubuksu prizmatik plajiyoklaz mineralleri ile iğnecikler şeklinde gözlenen mika mineralleri, seyrek de olsa klinopiroksen mineralleri ve opak mineraller oluşturmaktadır. Volkan camı materyali mikroskop altında ayırt edilebilmektedir. Kayacın fenokristal/hamur oranı yüksektir. Birim Gökçeada ignimbiritinin üzerine gelmektedir. Üzerinde ise dokanağı çok net gözlenememekle beraber Eşelek volkanitleri yer almaktadır. Kesmekaya volkanitlerine ilişkin lavlardan yapılan radyometrik yaş belirlemesinde Sümeli Tepe de K/Ar yöntemiyle 37,2±1 My ölçülmüştür. Ancak yapılan yaş belirlemesinin plajiyoklazlarda gerçekleştirilmiş olması nedeniyle gerçek yaşı verdiği konusunda kuşkular bulunmaktadır. Birimin Gökçeada ignimbiritinin üzerinde bulunması, bölgesel korelasyonda Biga Yarımadası ndaki Erken Miyosen yaşlı volkanitlerle (Dönmez vd., 2005, 2008) stratigrafik ve litolojik olarak benzer özellikler taşımaları nedeniyle Kesmakaya volkanitlerini oluşturan volkanizmanın Erken Miyosen de

14 MTA Dergisi (2015) 150: 1-17 gerçekleşmiş olabileceği düşünülmektedir Eşelek Volkanitleri (Tme) Gökçeada nın doğusunda bazaltik andezit ve andezit bileşimindeki lav ve piroklastitlerden oluşan volkanik ürünler, ilk kez bu çalışmada haritalanmış ve Eşelek volkanitleri olarak isimlendirilmiştir. Birim Kuzu Limanı kuzeyinde Eğrice Tepe ile Kuzu Limanı nın güneydoğusunda Dal Tepe den başlayarak, Eşelek güneybatısında Kocaçavuş ve Esencik tepelerini de içine alacak şekilde geniş bir alanda yayılım gösterir. Eşelek volkanitleri bazaltik andezit ve andezit bileşimlerinde lavlar ile piroklastitlerden oluşmaktadır. Altta yer alan moloz akması ve bloklu kül akması türünden piroklastitlerin üzerine, kalınlığı ve yayılımı çok fazla olmayan lav akıntıları gelmektedir. Birime ilişkin lavlar üye olarak ayrılmış ve haritalanmıştır. Piroklastitler bloklu kül akıntısı ve lahar türü oluşuklardan meydana gelir. Kül-blok akmalarında blokların boyutları oldukça değişik olup, yer yer boyutları 1 m ye kadar ulaşabilmektedir. Tüflerin içinde siyah lekeler halinde turba oluşukları ile koyu kahverengi renkli demiroksit nodülleri bulunur Lav Üyesi (Tmel) Lavlar genellikle levha eklemli bir yapıya sahiptirler. Pomza akmalarının üzerine gelen lavlar büyük bir olasılıkla sulu bir ortama gelmiş ve ani soğumaya bağlı olarak parçalanmaya (quench fragmantion) uğramışlardır. Bu nedenle özellikle taban seviyelerinde breşik bir yapı izlenmektedir. Piroksen andezit olarak adlandırılan lavlar, gri renkli, porfirik dokulu, ince fenokristallidir. İncekesit incelemelerinde; genel olarak holokristalen porfirik dokuya sahip olup, ince-orta tanelidirler. Başlıca mineral bileşenlerini yarı özşekilli veya özşekilli prizmatik fenokristaller şeklinde gözlenen plajiyoklaz mineralleri ile haki renkli amfibol mineralleri oluşturmakta, bunlara daha az gözlenen biyotit mineralleri eşlik etmektedir. Aksesuar bileşen olarak opak mineraller yaygın bulunmaktadır. Amfibol ve biyotit fenokristallerinin etrafında ince opasitleşme kuşakları yaygındır. Plajiyoklaz fenokristallerinin bünyesinde magma karışımına işaret eden dokusal özellikler oldukça yaygın gelişmiştir. Ayrıca, çoğu plajiyoklaz fenokristalinin dış kenarlarında mantolanmaların yaygın olduğu, bazılarının ise sferulitik dokulu K-feldispat mantoları ile kuşatılmış olduğu gözlenmektedir. Sferülitik dokulu K-feldispat oluşumları kayacın hamurunda yer yer yamalar şeklinde de gözlenmektedir. Hamur mikrokristalen özellikte olup, tümüyle kristalleşmiş durumdadır. Hamur mineralojisini başlıca çubuksu prizmatik plajiyoklaz mineralleri ile iğnecikler şeklinde gözlenen mika mineralleri ve opak mineraller oluşturmaktadır. Hamur dokusu olası metasomatik ornatma süreçleri nedeniyle karmaşıklaşmıştır. Çubuksu prizmatik plajiyoklaz minerallerini tanımlayabilmek çoğu durumda güçtür. Kayacın fenokristal/hamur oranı yüksektir. Ayrıca yer yer el örneğinde de gözlenebilecek boyutlarda, monzodiyorit veya diyorit kökenli olması muhtemel magmatik anklavlar gözlenmiştir. Bunlar holokristalen dokusal özelliğe sahip olmaları sayesinde kayacın hamuru içerisinde kolaylıkla fark edilebilmektedir. Mineralojik bileşimlerini plajiyoklaz, klinopiroksen ve biyotit mineralleri oluşturmaktadır. Eşelek volkanitleri Mezardere Formasyonu ile Gökçeda ignimbiritini örterken, Çanakkale Formasyonu tarafından uyumsuz olarak örtülmektedir. Gökçeada ignimbiritini kesen lavlar, dokanaklarında onları pişirmiş ve deforme etmiştir (Şekil 14). Yine lavlar olasılıkla sulu bir ortam içinde ignimbiritler üzerinde akarken ani soğumaya bağlı olarak parçalanmışlar ve ignimbirit içindeki pomzalarda da yönlenmeye sebep olmuşlardır. Birimin Kesmekaya volkanitlerini üzerlemesi ve Geç Miyosen yaşlı Çanakkale Formasyonu tarafından uyumsuzlukla örtülmesinden dolayı birimin Erken- Şekil 14- Gökçeada ignimbiritini kesen Eşelek volkanitlerrine ait dayklar (Kocabaş Tepe nin güney-güneybatısındaki yol üzeri). 13

15 Gökçeada nın (Çanakkale) Jeolojisi Orta Miyosen döneminde ortama yerleşmiş olacağı düşünülmektedir Çanakkale Formasyonu (Tmç) Çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı ve marndan oluşan birim Çanakkale Formasyonu olarak isimlendirilmiştir. İlk kez Şentürk ve Karaköse (1987) tarafından tanımlanan birim, Gökçeada da, adanın doğu, güneydoğu ve güneyinde dar alanlarda yüzeylemektedir (Şekil 1). Doğuda ve güneydoğudaki yüzlek, Tuzgölü nün doğu-kuzeydoğusunda yer alan yarımadadadır. Güneydeki yüzlekler ise Tuz Gölü ile Kapıkaya arasında kıyıda küçük alanlarda görülür. Genellikle az pekişmiş konglomera, kumtaşı ve silttaşı ile marn ara katkılarından oluşur. Birbirleriyle yanal ve düşey yönde geçişli kıyıyüzü, plaj, gelgit düzlüğü, gelgit çekilme deltası ve gelgit ortamı karbonatlarınadan oluşmaktadır (Ilgar vd, 2008). Birimin genel litolojisini kumtaşları oluşturur. Kumtaşları; açık sarı-sarımsı gri, gevşek tutturulmuş, dağılgan, ince orta taneli, çok iyi boylanmalı, yer yer çapraz katmanlıdır. Kumtaşları arasında, çok ince şeyl, çakıltaşı, biyoklastik çakıltaşı seviyeleri yer almaktadır. Adada kalınlığı yaklaşık 15 m olarak belirlenen Çanakkale Formasyonu (Temel ve Çiftçi, 2002), Miyosen yaşlı Eşelek volkanitlerinin üzerine transgresif olarak gelmektedir. Üzerinde ise güncel plaj çökelleri yer almaktadır. Adada Akartuna ve Atan (1978) tarafından Ponsiyen olarak yaşlandırılan birim, Biga Yarımadası nda Atabey vd. (2004) tarafından Geç Miyosen (Orta-Geç Panoniyen) olarak yaşlandırılmaktadır. Çanakkale Formasyonu bölgede Geç Miyosen denizini temsil eden tek birim olup, kaya türü plaj ortamını yansıtmaktadır Yamaç Molozu (Qym) Adada yüzeyleyen domların yamaçlarında serbest moloz akmaları şeklinde gözlenmektedir Alüvyon (Qal) Akarsu yataklarında, eski çukurluklar üzerinde ve kıyı kuşaklarındaki düzlükler üzerinde gelişmiş Kuvaterner yaşlı çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı ve çamurtaşlarından oluşur. Birim Uğurlu Köyü nün doğu-kuzeydoğusunda, Şirinköy ün güneyinde, Yerkaya Tepe ile Kapıkaya mevkiinin güneyinde, Gökçeada İlçe Merkezi ile Kaleköy arasında, Eşelek köyü civarında dere yatakları ile düzlüklerde izlenir (Şekil 1). 3. Tektonik Gökçeada sismolojik bir bölge olan Ege nin, deprem potansiyeli yüksek olan bir adasıdır. Adada yapılan Arkeolojik kazılarda, adada bulunan yerleşim yerlerinin depremden etkilendiği ortaya konmuş, Yenibademli Höyük te doğal bir afete maruz kalan bireylerin kalıntılarına ulaşılmıştır (Hüryılmaz, 2011). Gökçeada, genel olarak kuzeydoğu-güneybatı yönlü fay dizilerinin denetimi altındadır. Adanın kuzey kısmı güneye göre yükselmiş olup, tabaka eğimleri genelde güneydoğuya doğru 20 ile 40 arasında değişmektedir. Birimler batıdan doğuya doğru gençleşir (Şekil 15). Tektonik olarak yükselmenin en güçlü verisi adanın kuzeyinde çok dar bir alanda yüzeyleyen metamorfik kayaçlardır. 14 Şekil 15- Gökçeada ya ilişkin KB-GD doğrultusunda ölçeksiz şematik jeolojik kesit (Kça; Çamlıca metamorfitleri, Tek; Karaağaç Formasyonu, Tekd; Dağiçitepe volkaniti, Tec; Ceylan Formasyonu,Tom; Mezardere Formasyonu, Tomu; Mutludere sokulumu, Togd; Gökçeada domları, Togi; Gökçeada ignimbiriti, Tme; Eşelek volkanitleri, Tmel; Eşelek volkanitleri lav üyesi, Tmç; Çanakkale Formasyonu, Qal; Alüvyon).

16 MTA Dergisi (2015) 150: 1-17 Gökçeada tektonik olarak Koral vd. (2008) tarafından detaylı olarak çalışılmıştır. Yazarlara göre; adanın günümüz morfolojisini kazanmasında Kuzey Anadolou Fay Sisteminin içinde olduğu düşünülen fay sisteminin büyük etkisi olmuştur. Bu sistem en batıda adanın kuzey kıyısı boyunca çizgisel olarak uzanır. Bir başka fay dizisi ise adanın uzun ekseni boyunca uzanır. Adanın güneydoğusunda ise Kefalos fayı olarak isimlendirilen fay Tuzla Gölü çöküntüsünü sınırlar. Bu faylar genellikle sağ basamaklı ve neredeyse düşey atımlı oblik faylardır (Şekil 16). Yazarlar bu oblik fayların kuzeybatı yönlü antitetik ve kuzeydoğu yönlü sintetik faylarının da bulunduğunu belirlemişlerdir. Koral vd. (2008) tarafından antitetik ve sintetik faylar olarak belirlenen çizgisellikler bize göre Gökçeada domlarının çökel birimler içerisine sokulumuyla oluşan keskin dokanaklardır. Tarafımızdan yapılan çalışmalarda Koral vd. (2008) nin Gökçeada nın uzun ekseni boyunca belirlenen tektonik zonlarının belirli ölçüde yerleri değiştirilmiş olup, ek olarak İnceburun, Ak Tepe, Zeytinli, Kuzu Limanı ve Koç Dere fayları belirlenmiştir (Şekil 16). İnceburun Fayı: İnceburun mevkiinin güneybatısındaki dere içerisinde silttaşı, kumtaşı, kiltaşı ve marn ardalanmalı Karaağaç Formasyonu içerisindeki K30 B doğrultulu 45 GD eğimli tektonik zondur. Aktepe Fayı: Uğurlu köyü, Aktepe, Kolbaşı Tepe ve Oğlak Tepe nin doğusundaki vadi boyunca uzanmakta olup, K60 D doğrultulu, 50 GD eğimli ve sağ yanal atımlı oblik faydır. Zeytinliköy Fayı: Doruk Tepe nin güney güneydoğusundaki Gökçeada-Dereköy karayolu boyunca Zeytinliköy e kadar izlenen K45 D doğrultulu ve 44 GD eğimli tektonik zon Ceylan Formasyonu içerisinde gelişmiştir. Kuzu Limanı Fayı: Kuzu Limanı ile Gökçeada yerleşim merkezi arasında K40 D doğrultulu ve 55 GD eğimli tektonik zon, Ceylan Formasyonu içerisinde gelişmiştir. Koç Dere Fayı: Koç Dere içerisinde Orta-Üst Eosen yaşlı Ceylan Formasyonu ile Oligosen yaşlı Gökçeada domları dokanağında KB-GD doğrultulu eğim atımlı normal fay zonu gözlenir. 4. Sonuçlar Yapılan çalışma ile Gökçeada nın tamamında 1/ ölçekli detay jeolojik ve 1/ ölçekli revizyon çalışmaları gerçekleştirilerek elde edilen yeni bulgularla adanın jeolojisine önemli katkıda bulunulmuştur. Bu kapsamda: Şekil 16- Gökçeada nın Google Earth görüntüsü üzerine aktarılmış önemli fayları. 15

17 Gökçeada nın (Çanakkale) Jeolojisi 16 Önceki araştırmacılar tarafından Paleozoyik olarak yaşlandırılan Çamlıca metamorfitlerinin (Akartuna ve Atan, 1978), Biga Yarımadasındaki eşleniklerinde yapılan çalışmalarda ilksel çökelme yaşının Geç Ediakaran ve/veya Erken Paleozoyik olduğu saptanmış olup (Tunç vd., 2012), adadaki Çamlıca metamorfitlerinin de yaşı Geç Ediakaran ve/ veya Erken Paleozoyik olarak değerlendirilmiştir. Adada önceki bazı araştırmacılar tarafından (Temel ve Çiftçi, 2002; Ilgar vd., 2008; Varol ve Baykal, 2008) Fıçıtepe Formasyonu olarak tanıtılan birim, bu çalışmada dokanak ilişkileri ve litolojik özelliklerinden dolayı Koyunbaba Fornasyonu olarak tanıtılmış olup, MTA (2006) da tanıtılan ve Trakya da yayılım gösteren Koyunbaba Formasyonu ile deneştirilebilmektedir. Yapılan çalışma ile Gökçeada da ilk kez derinlik/yarı derinlik kayalarının varlığı saptanarak haritalamaları yapılmıştır. Sokuluma bağlı olarak yer yer yoğun killi, serisitli, klorit-epidotlu, silis damardamarcıklı, yer yer yoğun pirit alterasyonu, hematitlimonitli, manyetit damar-damarcıklı ve yer yer malakit ve azuritli altere zonlar gözlenmektedir. Altere zonlar içerisinde dissemine ve damar-damarcıklı pirit, kalkopiritli cevherli zonlar da bulunmaktadır. Önceki çalışmalarda Oligosen (Ercan vd., 1995, Kesgin ve Varol, 2003) ya da Erken-Orta Miyosen (Temel ve Çiftçi, 2002) yaşlı tek formasyon altında toplanan volkanitler, bu çalışmayla farklı yaşlarda kendi içerisinde stratigrafik ve litolojik özelliklerine göre altı ayrı formasyona ayırtlanmıştır. Adada bu çalışma ile Eosen yaşlı asidik bir volkanizmaya ait ürünler ilk kez tespit edilmiştir. Oligosen volkanitleri domlar şeklinde adanın orta ve kuzey kesiminde gözlenirlerken, Miyosen yaşlı volkanizmanın ürünleri lavlar ve piroklastitler şeklinde adanın güney ve doğu tarafında yerleşmişlerdir. Adada yüzlek veren ve önceki çalışmalarda Çan volkanitleri (Ercan vd., 1995), Hisarlıdağ volkanitleri (Kesgin ve Varol, 2003), Ayvacık formasyonu (Temel ve Çiftçi, 2002) olarak ada dışından isimlendirilen ada volkanitleri litolojik özellikleri dikkate alınarak ayrıntılı olarak tanımlanmışlar ve isimlendirilmişlerdir. Yine ilk kez adada, büyük olasılıkla deniz içinde kalmış bir merkezden kaynaklanan ignimbiritlerin varlığı saptanmıştır. Gökçeada tektonik olarak Koral vd. (2008) tarafından detaylı olarak çalışılmıştır. Tarafımızdan yapılan çalışmalarda Koral vd. (2008) nin Gökçeada nın uzun ekseni boyunca belirlenen tektonik zonlarının belirli ölçüde yerleri değiştirilmiş olup, ek olarak İnceburun, Ak Tepe, Zeytinli, Kuzu Limanı ve Koç Dere fayları belirlenmiştir. 5. Katkı Belirtme Bu çalışma Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğünün yılları arasında Batı Anadolu Polimetal Maden Aramaları Projesi kapsamında yapılmıştır. Bu çalışmanın yapılması sırasında hiçbir beklentileri olmadan kayaçların petrografik tanımlamalarına katkıda bulunan Dr. Evren Yazgan ile Dr. Evren Atakay Gündoğdu ya, paleontolojik örneklerin tanımlamalarını geçekleştiren Dr. Şükrü Acar a ve Ayşegül Aydın a teşekkür ederiz. Yine sunulan metni okuyarak değerli önerilerde bulunan sayın Prof. Dr. Erdinç Yiğitbaş a da teşekkürü borç biliriz. Değinilen Belgeler Geliş Tarihi: Kabul Tarihi: Yayınlanma Tarihi: Haziran 2015 Akartuna, M İmroz Adasında bazı jeolojik müşahadeler. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni 2/2, Akartuna, M., Atan, O.R Gökçeada nın (Çanakkale) jeoloji ve sedimantaloji hakkında ön rapor. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Jeoloji Dairesi Rapor Arşivi Rapor No: 105. Ankara. (yayımlanmamış). Atabey, E., Ilgar, A., Saltık, A Çanakkale havzasının Orta-Üst Miyosen stratigrafisi, Çanakkale, KB Türkiye. Maden Tetkik ve Arama Dergisi 128, Barr, S.R., Temprley, J., Tarney, J Lateral growth of the continental crust through deep level subduction-accretion: Are-evaluation of central Greek Rhodope. Lithos 46, Dönmez, M., Akçay, A. E., Genç, C.Ş., Acar, Ş Biga Yarımadasında Orta-Üst Eosen volkanizması ve denizel ignimbiritler. Maden Tetkik ve Arama Dergisi 131, Dönmez, M., Akçay, A. E., Duru, M., Ilgar A., Pehlivan, Ş / Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları Çanakkale H17 Paftası. No: 101. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü. Ankara. Duru, M., Pehlivan, Ş., Ilgar A., Dönmez, M., Akçay, A. E / Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları Ayvalık İ17 Paftası. No: 98. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Ankara. Ercan, T., Satır, M., Dora, A., Sarıkoğlu, E., Yıldırım, T., Adis, C., Walter, H.J., Özbayrak, İ.H Biga Yarımadası, Gökçeada, Bozcaada ve