evlilik bağını sona erdiren sebepler

Transkript

1 evlilik bağını sona erdiren sebepler talak (erkeğin boşaması) mühâlea (anlaşmalı boşanma) fesih/tefrîk (hakimin ayırması) ölüm tarif ve mahiyeti boşama salahiyeti/yetkisi sözlükte "bağı çözmek, serbest bırakmak" anlamına gelen talak, ıstılahta belli (sarîh veya kinevî) sözlerle evlilk bağını çözmek ve sonlandırmaktır. boşanmada sarih kelime kullanılmış ise hakim niyyet ve karîne aramadan -diğer şartlar bulununca- evliliğin sona erdiğine hükmeder. kinaye nev'inden sözlerin aynı neticeyi doğurması ise niyet ve karînelere bağlıdır. AK. boşarna için kullanılagelen (mütearef) kinai sözleri de sarih gibi telakki etmiştir: "talak elfaz-ı sariha ile vaki olur. mütearef olan elfaz-i kineviyye dahi sarih hükmündedir. emma mütearef olmayan elfaz-ı kineviyye ile talakın vukuu ancak zevcin niyyetine mütevakkıftır." (mad. ıo9) hristiyanlıktan farklı ve prensib bakımından museviiiğe uygun olarak islam dininin boşanmayı tecviz ettiği hususunda görüş birliği vardır. ''ey peygamber. kadınları boşayacağınızda iddetleri vaktinde boşayın; iddeti de sayın...(et-talak: 65/1 ) ayeti bu cevazın kesin deiilidir. ancak bu cevazın dayanağı ihtiyaç ve zarurettir. böyle bir durum olmadan boşamanın memnu oluşu "mübah ve helalin allah nezdinde en sevimsiz olanı boşamadır. "allah zevkine düşkün ve çok boşayan kişilere lanet eder." hadisleri ile sabittir. evliliğin ölüm ve boşama dışında mühalea ve tefrik yollarıyla da sona ermektedir. tefrik ve muhalarada hakemler ve hakimlerin rolünü ilerde inceleyeceğiz. boşanmaya gelince, batı hukuk sistemiden farklı olarak islam hukukunda bu salahiyet, prensip olarak kocaye verilmiştir. nikah akdinde şart koşulmuş olması halinde kadının da bu selahiyete sahip olduğunu bilinmektedir. böyle bir şart bulunmadığı halde akitten sonra herhangi bir zamanda kocanın karısına boşama selahiyetini vermesi de mümkündür. bu takdirde yine kadın boşama hakkına sahip olmaktadır. bu istisnai durumlar dışında kadının boşama salahiyeti bulunmaması ve araya hakim girmeden erkeğe, serbest boşama selahiyetinin verilmesi tenkid edilmiştir. islam hukukçularının bu tenkide cevaplarını şöylece özetlemek mümkündür: 1. boşanmalarda ya bu neticeyi doğuran önemli sebebler vardır yahud da bunlar bulunmadığı halde geçici bir buhran, hiddet ve his bahis mevzuudur. tarafları mutazarrır eden sebebler bulunduğunda kadının hakime baş vurarak evlilik hayatına son verdirmek sehaliyeti vardır. ikinci durumda ise kadınların daha hissi, kapılgan ve zayıf oluşları, ayrıca evlilik tesisinde maddi bir harcamaya girmemiş bulunmaları bu hakkı - kendilerine verildiği takdirde- çabuk ve çok kullanmalarını intac edecek, bu da evlilik hayatı için devamlı bir tehlike teşkil edecektir. 2. boşama yetkisinin kocaya değil de hakime verilmesi halinde boşanmanın sebebieri ve gereklerini isbat için şahidiere baş vurmak, hakim önünde aile sırlarını ifşa etmek, aradaki bütün bağları yıkmak gerekmektedir. bu da şahıs ve cemiyetin hayrına değildir. evlilik hayatını emniyete almak ve gayr-ı ciddi sebeplerle 3. boşanmayı önlemek için islamın aldığı tedbirler vardır: 3.1. zaruret bulunmadan keyfî boşanmanın dinen haram oluşu 3.2. boşanmanın hayızdan sonra ve birleşmeden önce bir talak ile yapılmasının emredilmesi 3.3. boşanmanın erkeğe yüklediği malî külfet (nafaka ve mehr-i müeccelin peşine dönmesi)

2 boşama ve boşanma ehliyeti hukukun verdiği bir hak olan boşama selahiyetinin kulanılabilmesi ve kullanıldığında muteber olabilmesi için bu hakka sahip şahıslarda bazı şartlar aranır; boşama ehliyeti için şu hususlar üzerinde ittifak vardır: 1. boşayan koca veya onun vekili olacak. 2. aklı başında olacak. 3. büluğ çağında olacak. 4. mükreh 5. sekran 6. sagîr 7. medhûş 8. marîzu l-mevt 9. hâzil bu sınıfın boşaması/talakı tartışmalıdır. mükreh in [zorlanan ve tehdide maruz kalan] talakı ebu hanife hariç diğer mezheplere göre geçerli değildir. Ancak mükrehin talakı, ebu hanifeye göre muteberdir. Çünkü onun nzası olmamakla beraber irade ve ihtiyarı vardır; şerrin ehvenini tercih etmiştir. A.K. ve daha sonra islam aleminde tedvin edilen kanunlar birinci ictihadı tercih etmişlerdir. "İkrah ile vukubulan talak muteber değildir." (A.K. mad. l 05) ne dediğini bilmez derecede sarhoş olmuş/sekran kimsenin boşaması mevzuunda da çeşitli görüşler vardır: a) said b. el-müseyyeb, ata, mücahid, şa'bi, nehai, malik, sevri, evzai, şafii (bundan aksi görüş de rivayet edilmiştir), ibni şübrüme, ebuhanife gibi müctehidlere göre sarhoşun boşaması muteberdir. aksi halde içme fiili cezalandırılmamış olacaktır. b) b) hz. osman, ömer b. abdulaziz, tavus, leys, ebu-sevr, tahavi, müzeni gibi müctehidler ile hanbeli mezhebinden bir kavle göre sarhoşun boşaması muteber değildir. çünkü mükellef olma durumu söz konusu değildir. din sarhoşa bir ceza vermiştir; buna biz bir ilavede bulunamayız. Osmanlı A.K. (mad. 1 04) Mısır ve Suriye (mad. 89) kanunları gibi son zamanların İslam ülkeleri medeni kanunları sarhoşun boşamasını muteber saymamıştır. çocuğun boşaması: temyiz çağında olmayan çocuğun boşamasının hükümsüz olduğu üzerinde görüş birliği vardır. medhuşun boşaması: hiddet, gazap, öfke veya başka bir sebeple iradesine hakim olamayan ve hayrı şerden ayıramıyan kişinin (medhuş) boşaması "iğlak halindeki boşama muteber değildir." hadisine istinâden hükümsüzdür. 89. maddenin 1. fıkrasında medhuşun boşanmasının geçersiz olduğunu hükme bağlayan s.m.k. 2. fıkrada "medhuşu" şöyle tarif etmiştir: "gazab veya başka bir sebeble hayrı şerden ayıramaz, ne dediğini bilmez hale gelen... " marîzu l-mevt in hastanın boşaması (talak-i fâr), hastalık halinde eşini boşayan ve aynı hastalıktan ölen kimsenin hakkını kötüye kullanmış ve karısını mirastan mahrum bırakmayı kastetmiş olması muhtemel bulunduğundan kadının varis olup olmayacağı mevzuunda iki görüş meydana gelmiştir. a) imam şafii ile bir grup, boşama vukubulmuştur, veraset de cereyan edemez demişlerdir. b) imam malik ve daha bazı müctehidler de varis olması gerektiğini ileri sürmüşlerdir. bu grup tefferruatta üç kısma ayrılıyor: i- ebu-hanife, sevri ve tabilerine göre iddet içinde iken kocası vefat ederse varis olur. ii- ahmed b. hanbel, ibn ebi leyla: başka biriyle evlenmemişse varis olur. iii- malik, leys: durum ne olursa olsun varis olur. varis olmasını ileri sürenlerin delili sedd-i zeria (su-i istmali önleme, kötülüğe giden yolu tıkama) prensibi ile hz. osman ve hz. ömer'in fetvalandır.

3 talakın/boşamanın nevileri evlilik hayatına tekrar dönüş imkânı bulunup bulunmaması açısından nassın vazettiği şekle uyup uymaması açısından ric î talak bâin talak sünnî talak bid î talak erkeğe, yeniden mehir ve nikaha muhtaç yeni bir mehir ile yeniden nikâhlanmadıkça sünnî talak, kur'an-ı kerim ve sünnet'in tarif ve 1. hayız içinde olmaksızın boşadığı eşiyle normal aile normal aile hayatına dönüş imkânı talimatına uygun olan boşama şeklidir. bütün 2. temizlenince birleştikten sonra hayatına dönme (ric'at) imkanı bahşeden bırakmayan boşanma şeklidir. müctehidlere göre "hayızdan sonra, birleşmeden 3. bir temizlik içinde birden fazla boşama şekline ric'i denir. ve bir defa boşamak" sünnidir. tarifi biraz açarsak boşamak sünnete aykırıdır ve bid 'i adını gerçekleşme şartları gerçekleşme şartları sünni boşamanın üç şartı olduğunu görürüz: alır. sünnete aykırı olan boşamanın a) nikahtan sonra fakat birleşmeden ve a) hayız içinde olmayacak haram olduğu ve bunu yapanın asi a) boşadığı karısıyle daha önce fi'len halvet-i sahihadan önce boşamak; b) hayızdan sonra; yani temizlenince cinsi olacağı (ilahi emir ve talimata karşı evlenmiş, karı-koca hayatı yaşamış b) hanefilere göre kinai sözlerle veya birleşme/duhul vuku bulmamış olacak gelmiş sayılacağı) üzerinde ittifak vardır. bulunmak. mübalağa ve şiddet ifade eden sözlerle c) yalnız bir talak ile boşanacak; yani bir ancak böyle bir boşamanın hukuki b) hanefilere göre sarih boşama sözleriyle boşamak; boşama hakkı kullanılacak neticesi; yani boşamanın muteber olup boşamış olmak c) karının isteğiyle bir bedel üzerine anlaşarak olmayacağı mevzuunda uzun ve şiddetli c) üçüncü boşarna hakkını kullanmamış boşamak (mühalea); münakaşalara varan görüş ayrılıkları olmak. (a.k. mad. 94) d) üçüncü boşarna hakkını kullanmış olmak. olmuştur. [beynunet-i kübra] bunların hükümleri "boşamanın neticeleri" bahsinde ele alınacaktır:

4 hayız halinde veya temizlendikten sonra kendisiyle birleşme vaki olmuş kadını boşamak muteber değildir muteberdir şia, havaric, zeydiyye, zahiriyye, ibn teymiyye, ibnu'l-kayyim a göre bu talak geçersizdir. delilleri; 1. kadınları boşadığınız zaman iddetieri vaktinde boşayın ve iddetleri de sayın." (et-talak: 65/1) (talak: 65/1) 2. boşama iki defadır. bundan sonra ya iyilikle tutmak yahut da güzellikle yol vermek vardır... " mealindeki ayet. (el-bakara: 2/229). 3. ibn ömer'in hayız halindeki karısını boşaması üzerine rasulullah'ın (s.a.) dönmesini emreylediğini ifade eden hadis. dört mezheb imamının da dahil bulunduğu cumhura göre bu durumlarda boşama bid'at ve haram olmakla beraber geçerlidir. delilleri; 1. ibn ömer'le alakah hadiste rasululiah'ın dönmesini (ric'atı) emreylemesi bu boşamanın bir talak sayıldığına delalat eder; çünkü talak olmadan ric'at da olmaz. 2. ibn ömer'in mezkur boşamanın bir talak sayılacağını bildirmiş olması ve bunu rasulullah'tan duymuş olacagı ve buna dair başka rivayetler. 3. talak ile ilgili bazı ayetlerin kayıt ve şartsız olarak bu hükmü ifade etmesi. 4. ibn ömer ve ebu'z-zübeyr'den "hayız halinde boşamaları rasulullah'ın muteber saymadığına" dair rivayetler. 5. "her kim bizimkine (sünnetimize) uymayan bir iş yaparsa o reddedilmiştir." mealindeki sahih hadis.

5 imamiyye ve zahirilere göre bu şekilde boşama kitab ve sünnet'e uymadığından (bid'î olduğundan) muteber değildir; hiçbir netice doğurmaz. Bir temizlik içinde veya bir mecliste üç kere boşamak 3 talak sayılır hükümsüzdür bir (ric î) talak sayılır dört mezheb imamının da dahil bulunduğu cumhur ister bir defada [seni üç defa boşuyorum], ister arka arkaya birkaç defada [boşsun, boşsun, boşsun] ifade edilen talakın muteber olduğu görüşündedir. 1. uveymir el-aclânî, liân bittikten sonra karısını üç talak ile boşamıştır. 2. üç talak ile boşanmış kadınların, boşayan eşleri ile tekrar evlenebilmelerinin mümkün olup olmadığı mezuunda rasulullah'tan sorulan suallerden hz. peygamber'in bu nevi boşamaları sahih gördüğü anlaşılmaktadır. muhalifler bu delillere de şu cevabı vermişlerdir: bu suallerde geçen üç talak ile boşamanın bir mecliste veya bir defada olduğu sabit değildir. çeşitli zamanlarda ve sünnete uygun bir şekilde boşanmış ve adet üçe varınca hz. paygamber'e sorulmuş olabilir. bir çok sahabi ve tabiin aliminin yanında selefilerden ibn teymiyye, ibnu'l-kayyim, ve şevkani bu görüştedir. delilleri; 1) "boşama (talak) iki keredir. sonra da iyilikle geçinmek yahut güzellikle aynlmak gerekir... (bundan sonra koca) karısını boşarsa, kadın başka bir koçaya vapnadan artık ona helal olmaz. şayet bu (ikinci) koca onu boşar ve onlar da, allah'ın koyduğu sınırları koruyacaklarına kanaat getiriherse birbirlerine dönmelerinde günah yoktur." (el-bakara: 2/229) bu ayet-i kerime boşama haklarının bir anda kullanılmamasını, ayrı ayrı zamanlarda kullanılıp arada düşünülmesini, bundan sonraki hayat hakkında iyi niyetle karar verebilmek için fırsat bırakılmasını ifade etmektedir. 2) tavus'un rivayetine göre ibn abbas şöyle demiştir: rasulullah (s.a.) ile ebubekir zamanlarında ve ömer'in hilafetinin ilk iki yılında üç talak bir talak idi. ömer b. el-hattab: "bu insanlar düşünüp taşınarak yapmaları gereken bir işi aceleye getirir oldular; bunu kendileri aleyhine geçerli saysak" dedi ve (üç talak olarak) muteber saydı. hem nakli delili güçlü olduğu hem de aile hayatını korumaya elverişli bulunduğu için bu hükmün (bu şartlarda üç talakın bir sayılmasının) tercih edilmesi gerekir tarihli mısır aile kanunu ile s.m.k. (mad ) "söz veya işaretle bir rakam gösteren bütün boşarnaların bir talak sayılacağını" kabul etmiştir.

6 yemin kastıyla talak [şu işi yaparsam veya yapmazsam eşim boş olsun] talak gerçekleşir talak gerçekleşmez, kefaret gerekir ne talak ne kefaret gerekir cumhura göre bu, boşmanın bir şarta bağlanması (ta'lik) kabilindendir; şartı gerçekleşince boşama da tahakkuk etmiş olur. buna delalet eden naslar ve sahabe fetvaları vardır. ibni teymiyye'ye göre yemin niyetiyle söylenen talak, boşanma neticesi doğurmaz; fakat yemin keffareti gerekir. ibnu'l-kayyim'e göre ne boş olmayı, ne de keffareti gerektirir. çünkü hz. peygamber ve sahabeden nakledilen rivayetler yemin kastıyle yapılan ta'lika değil, belli bir işin neticesine göre boşama niyetiyle yapılan ta'lika aittir. yemin kastıyle olan ta'likin böyle bir netice doğuracağına ait hiçbir nas yoktur. ayrıca hz. ali, şurayh ve tavus "talak üzerine yemin edip yeminini yerine getiremeyen kimseye birşey lazım gelmez" diye fetva vermişler; buna muhalif bir sahabı de çıkmamıştır tarihli mısır aile kanunu ile s.m.k bu görüşü tercih etmişlerdir. s.m.k'nın 90. maddesi şöyledir: "sözünü kuvvetlendirmek için yemin gibi kullanılan veya sadece bir işi yaptırma veya yaptırmama hususuna sevk ve teşvik kastıyle ifade edilen, gelecek zamana bağlı talak vaki olmaz; yani bir netice doğurrnaz."

7 talak ve şahit tutma zorunlu kur'an-ı kerim boşanmadan bahsederken "... içinizden iki adil kimseyi şahid tutun. şahidliği allah için doğru yapsın... " (et-talak: 65/2) ayetine de yer vermiştir. sünni talaktan bahsederken buhari ve ebu davud dan naklettiğimiz hadisler de boşanmada şahidierin bulundurulmasını istemektedir. zorunlu değil yukarıda yer alan delillere istinaden şia nın imamiyye ve ismailiyye kolları "iki adil şahid huzurunda yapılmayan boşarna muteber cumhur, hz. peygamber ve sahabe devrindeki tatbikata bakarak "bu nasların hükmü amir değildir, şahidsiz boşanma da muteberdir" demişlerdir ve ilgili ayeti tavsiye olarak anlamışlardır. değildir." hükmünü benimsemişlerdir. muasır islam hukuk alimi m. ebu-zehra, boşanmayı güçleştireceğini, anormal boşarnaları önleyeceğini, gerektiğinde isbatı kolaylaştıracağını göz önüne alarak "eğer bize imkan verilse boşarnanın muteberliği için şahidlerin şart olduğu görüşünü tercih ederdik." demiş ve böylece mezkür re'yin günümüzdeki önemini ifade etrniştir