Türkiye Üzüm Üretimi Üzerine Tekel İçki Fabrikalarının Özelleştirilmesinin Olası Etkileri Tekirdağ Tekel İçki ve Şarap Fabrikası Örneği

Transkript

1 T ü rk iy e V. T a rım Ekonomisi Kongresi Eylül 2002 Erzurum Türkiye Üzüm Üretimi Üzerine Tekel İçki Fabrikalarının Özelleştirilmesinin Olası Etkileri Tekirdağ Tekel İçki ve Şarap Fabrikası Örneği Nalan YÜKSEL DELİCE ÇO M Ü Çanakkale Meslek Yüksek Okulu Terzioğlu kampusü, Çanakkale faks: c-posta : nvuksel@comu.cdu.tr Ö ZET: Bu araştırmada, ülke ekonomisine ve bağcılığına önemli katkısı olan, 18 adet içki fabrikasında 4483 kişiye doğrudan ve bin çiftçiye dolaylı istihdam ve gelir sağlayan Tekel İçki Fabrikalarının özelleştirilmesi durumunda özellikle bağcıların karşılaşacakları olası olgu vc sorunların saptanması amaçlanmıştır. Bu amaçla geriye dönük verilerden yararlanarak dünya ve Ülke ekonomisinde Tekel İçki Fabrikalarının yeri ve önemi açıklanmış, işletmelerin özelleştirilmesi sonrasında etkilenecek kesimler Tekirdağ Tekel İçki ve Şarap Fabrikası ile örneklendirilerek analiz edilmiştir. Analizlerde son yıllık veriler kullanılmıştır. Yapılan değerlendirmede, Tekel içki fabrikalarının özelleştirilmesinin ülke bağcılığına olası etkilerinin; (1) Yerli şaraplık üzüm çeşitlerinin üretiminin azalmaya devam etmesi, (2) Kaliteli yerli şaraplık çeşitlerin yok olma tehlikesi, (3) Bazı bölgelerde Avrupa şaraplık üzüm çeşitleri üretiminin artması, (4) Şarap üretiminin azalarak, ithalatının artması, (5) Avrupa şaraplık üzüm çeşitleri fidan ithalatının artması, (6) Asma fidanı ithalatı ile Avrupa da yaygın ancak ülkemizde bulunmayan virüslerin yayılması, (7) Rakı üretimin tesislerinin çokuluslu şirketlerin eline geçmesi ve yüksek alkollü içki ithalatının artması şeklinde ortaya çıkabileceği öngörülmektedir A nahtar Kelimeler: içki Sanayi, Bağcılık ve Şarapçılık, Tekel, özelleştirme, Tarım Politikası The Probable Effect on Grape Production in Turkey of the Privatisation of Tekel Wine and Spirit Factories: the Case of the Tekirdağ Tekel Spirit and Wine Factory AüSTRA CT: The purpose of this study is to determine the probable outeome and problems, especially ihose faced by grape farmrrs, as a result of the privatisation of the Tekel VVine and Spirit Factories, which make an important contnbution to the domestic cconomy and vinç grovving, by pruviding direci employment for 4483 people in 18 factories and indircet employment and incorae for aroımd thuusand farmers Use is rnade of past dala to explain the position and significance of the Tekel VVine and Spirit Factories in the global and domestic economies, and an analysis made of the sectors which wıll be affected by privatisation, taking the Tekirdağ Tekel Spirit and VVine factory as an examplc Data from the I as t years is used in the analysis İn the evaluation carried out, it is estimated that Lhe privatisation of Tekel Factories will possıbly have the follovving efîects on the domestic vinç growing sector: (I) Continued decrease in production of local vanctics of grapes used in wine making (2) Dangrr of local quality wines disappearing (3) Increasc in production of European grape varieties for wine making in some areas (4) Decrease in wine production and inerease in impoıis of wine (5) inerease in imports of plants of European vine varieties (6) Dıffusion of vinıses widesprcad in Europe but as yet unknown in our country, due to importaiion of vine plants (7) International companies gaining conlro! of raki production facilities and an inerease in imports of spirits. Key wordı: Alcoholic drınks industry, vine growing and wine manufacture, Tekel, privatisation, agricultural policy GİRİŞ G ü n ü m ü z d e y o ğ u n la ş a n k ü re s e lle ş m e ta rt ış m a la r ın ın ö z ü n d e ö z e lle ş tir m e ile iç v e d ış t ic a r e t in s e r b e s t le ş t ir ilm e s i, g ü m rü k d u v a r la r ın ın in d ir ilm e s i ç a lış m a la r ı b u lu n m a k ta d ır. Ç e v r e e k o n o m ile ri o la ra k da ta n ım la n a n g e liş m e k te o la n v e a z g e liş m iş ü lk e le rd e ta rım v e ta rım a d a y a lı s a n a y in in ö n e m in i k o ru m a s ı ve g e n iş b ir tü k e t ic i n ü fu s u n v a r lığ ı ç o k u lu s lu ş ir k e t le r i bu ü lk e le re v e b u a la n la ra y ö n e ltm e k te, s e rt p a z a r s a v a ş la r ın a ta n ık o lu n m a k t a d ır S o n y ılla r d a A B D ile A B a ra s ın d a ta rım s a l ü rü n le rd e se rt p a z a r s a v a ş la r ı - ş a r a p d a h ily a ş a n m a k t a d ır. A B D, G A T T a n la ş m a la r ın a ra ğ m e n ta rım ü r e t ic ile r in i d e s te k le m e y e v e k o ru m a y a d e v a m e d e c e ğ in i a ç ık la r k e n, A B u y g u la m a k ta o ld u ğ u o rta k ta rım p o lit ik a s ın ı y e n id e n d ü z e n le y e r e k ü lk e m iz e g ö re y ü k s e k o ra n la rd a ta rım ü r e t im i v e ü r e t ic is in i d e s t e k le n m e y i, k o r u m a y ı sü rd ü rm e k te d ir. Oysa ü lk e m iz d e d e s te k le m e a lım ı yap a n kooperatif ve k a m u iş le t m e le r i ç e ş it li ş e k ille rd e piyasadan ç e k t ir ile r e k ta rım ü r e tim i ve ü re tic ile rin in korunması v e d e s te le n m e s i ta m a m e n kaldırılm aya ç a lış ılm a k t a d ır. Ü lk e m iz i, in cele m e konumuz a ç ıs ın d a n ta rım s e k tö rü n d e y a p m a y a zorladıkları ö z e lle ş tir m e v e tic a r e t i se rb e stle ştirm e alanları ö z e llik le A B D v e A B de ü re tim fazla lığ ı olan ü rü n le re - m ıs ır, ç a y, f ın d ık, tü tü n ve üzüm- ilişkin s e k t ö rle r d ir. T ü r k i y e de ü re tim d e n s a tış la r a çısın d an en büyük ş ir k e ti a ra s ın d a 8. o la n T e k e lin özelleştirilmesi h e m İ M F ile y a p ıla n a n la ş m a çerçeve sin d e mayıs ta rih in d e v e r ile n n iy e t m ektu b u n u n 17. ve 24. m a d d e s in d e ( G ü n a y d ın, ) h em de A B ile yapılan 314

2 Türkiye Üzüm Üretimi Üzerine Tekel İçki Fabrikalarının özelleştirilmesinin Olası Etkileri "Tekirdağ Tekel İçki ve Şarap Fabrikası örneği Güm rük B ir liğ i a n la ş m a s ı ile A B T ü r k iy e U lu s a l Program ında ( A B T ü r k iy e T e m s ilc iliğ i, ) taahhüt altın a a lın m ış t ır. T e k e lin ç a lış m a a la n ı g e re k tütün gerekse iç k i s a n a y in d e b ü y ü k p a z a r p a y ı o la n ve p a yların ı a rttırm a y a ç a lış a n ç o k u lu s lu ş ir k e tle r in ilgi alanına g irm e k te d ir. Ç alışm ad a T e k e l G e n e l M ü d ü rlü ğ ü n ü n sa d e c e içki işle tm e le ri d e ğ e r le n d ir ilm iş t ir. T e k e l s ig a ra fab rikaların ın ö z e lle ş t ir ilm e s i ile fa b r ik a ça lışa n la rıyla b ir lik t e a s ıl e t k ile n e n g e n iş k e s im tü tü n ekicileri o la c a k sa, iç k i f a b r ik a la r ın ın ö z e lle ş t ir ilm e s i ile de fa b rik a ç a lış a n la r ın ın y a n ı s ır a e s a s o la r a k ü lk e bağcılığı ve ü z ü m ü r e t ic ile r i e t k ile n e c e k t ir. T e kel G e n e l M ü d ü rlü ğ ü n ü n g a y r i s a fı m illi hasılaya katm a d e ğ e r k a t k ıs ı % 2 d o la y ın d a, v e r g i v e fon g e lirle ri iç in d e k i p a y ı % 4,9 d u r ( T e k e l, v e IS O, ). T e k e l a y r ıc a A v r u p a n ın en b ü y ü k ilk 30 a lk o llü -a lk o lsü z iç k i fir m a s ı a ra s ın d a y e r a lm a k ta d ır. Tekelin ü lk e n in ç e ş it li y e r le r in e y a y ılm ış 18 iç k i fabrikasında ç a lış a n d o ğ ru d a n, b in çiftçi d o la y lı o la ra k is tih d a m e d ilm e k te d ir ( T e k e l 2002). T ü rk iy e ü z ü m ü r e t im in in % 2 ile 5 *i şa ra b a işlenm ektedir a n c a k b u o ra n y ü k s e k a lk o llü iç k i üretim inde ç e k ir d e k li v e ç e k ir d e k s iz k u ru ü z ü m k u llan ılm a sı so n u c u n d a % e u la ş m a k t a d ır. D ün ya şa ra p p a z a rın d a e n ö n d e g e le n ve ü re tim fazlalığ ı o lan A B d ü n y a şa ra p ü re tim v e tü k e tim in d e % 60, ih ra catın d a % 7 0 p a y a s a h ip t ir (E u r o s t a t, ). A B üyesi b a zı b a ğ c ı ü lk e le r d e ü r e tim in % 9 0 ı şaraplık ç e ş itle rd ir v e ş a ra b a iş le n m e k te d ir. Ş a ra p A B de o rtak ta rım p o lit ik a s ı k a p s a m ın d a o la n b ir tarım ürünü k o n u m u n d a d ır. Ş a ra b ın h e m ü r e t ic is i hem de tü k e tic is i o la n A B de b a ğ c ılık v e ş a r a p ç ılık sektörü b irlik te e le a lın m a k ta v e p o lit ik a la r b u şekilde o lu ş tu ru lm a k ta d ır. A B ş a ra p o rta k p a z a rın d a oldukça k a rm a ş ık ve a y r ın t ılı y ö n e t m e lik le r, k o n tro l ve d ü zen le m eler b u lu n m a k t a d ır. O y s a ü lk e m iz d e makro p la n la rın h a z ırla n m a s ı d a h il ü lk e v e iş le tm e bazında ü re tim ve tic a r e t p o lit ik a la r ım n o luşturulm asında d iğ e r b ir ç o k s e k tö r v e ü rü n d e olduğu gib i b a ğ c ılık s e k tö rü n d e ü r ü n le r b a z ın d a birbirinden b a ğ ım s ız, i l i ş k i s i z, h a b e rs iz ve bu nedenle b irç o k y ö n ü y le e k s ik a n a liz ve değerlendirm eler y a p ılm a k t a d ır. Ü lk e m iz in ekonom ik p o lit ik a s ın ın b e lir le n m e s in d e y a r a r la n ıla n beş y ıllık k a lk ın m a p la n ı a lt k o m is y o n ra p o rla rı bağcılık se ktö rü n d e d ö rt ta n e d ir (ş a r a p, y ü k s e k alkollü iç k i, k u ru ü z ü m v e b a ğ c ılık a lt k o m is y o n raporu) ve ra p o r la r ın h a z ırla n m a s ın d a f a r k lı ekiplerden o lu şa n d ö rt a y r ı k o m is y o n ç a lış a r a k birbirinden b a ğ ım s ız a n a liz le r y a p ılm a k t a, g e le ce ğ e ilişkin p ro je k s iy o n la r o lu ş tu r u lm a k t a d ır, B u d u ru m sonucunda ü lk e g e n e lin d e u y g u la n a b ilir b ir b a ğ c ılık politikası o rta ya ç ık m a m a k t a d ır, ö y le k i so n ik i V I I. ve V III, beş y ı l l ı k k a lk ın m a p la n ı b a ğ c ılık a lt komisyon ra p o rla rın d a ıs r a r la b e lir tilm e s in e k a rş ın hiçbir önlem a lın m a d ığ ın d a n h a tta k o n u n u n ö n e m i değerlend irilem ed iğ in d en E g e B ö lg e s i ü z ü m ü re tim i g ü n ü m ü z d e a rtık b a s ın a y a n s ıy a c a k ş e k ild e ü re tim fa z la lığ ı v e rm e k te d ir. E g e B ö lg e s i ü re tim i T ü r k iy e ü re tim in in % irıi k a rş ıla m a k ta d ır ve son y ıld ır k o n tro ls u z ve d e n e tim s iz b ir ş e k ild e h ız la a rta ra k s o fr a lık ü zü m p iy a s a s ın d a h a k im d u ru m a g e çtiğ i g ib i fiy a t u c u z lu ğ u n u n da e t k is iy le ö ze l se k tö r ta ra fın d a n ş a ra p lık b ir ç e ş it o lm a d ığ ı h a ld e şa ra p ü re tim in d e k u lla n ılm a y a b a ş la n m ış tır. D ü n y a ü z ü m ü re tim in in y a k la ş ık % u, T ü r k iy e de ise % 4 1,7 2 si k u ru tu lm a k ta d ır. A B D k u ru ü zü m ü re tim in d e ö n e m li b ir ü re tic i ve s a tıc ı ü lk e o lm a s ın a k a rş ın so n y ıl iç e rs in d e ş a ra p lık ü zü m ve şa ra p ü re tim in e y ö n e le re k A B ile re kab e t a ş a m a sın a g e lm iş tir. G e re k ü lk e e k o n o m im iz g e re kse ü re tic i g e lir i a ç ıs ın d a n ü z ü m ü n s o fr a lık ve ş a ra p lık o la ra k d e ğ e rle n d irilm e s i k u ru tm a lık o la ra k d e ğ e rle n d irilm e s in d e n daha e k o n o m ik tir 1. A y r ıc a E g e ve T r a k y a b ö lg e si d ış ın d a k i b ö lg e le rd e h ız la a z a la n bağ a la n la rı, ü lk e m iz d e o ld u k ç a fa z la o lan y a m a ç v e v e r im s iz to p ra k la rın d e ğ e rle n d irilm e s in d e, e ro z y o n la m ü ca d e le v e k ırs a l k e s im in k a lk ın m a s ın d a ö n e m li ro l o y n a m a k ta d ır, ö z e llik le bu b ö lg e le rd e d o la y lı o la ra k d e ste k le m e a lım ı y a p m a k o n u m u n d a k i T e k e l iç k i fa b rik a la rın ın ö z e lle ş tirilm e s i s o n ra sı, b ö lg e bağ a la n la rın d a k i a z a lm a n ın h ız la n m a o la s ılığ ı sö z k o n u su o lu p, o rta y a ç ık a b ile c e k so n u ç la rın ç o k y ö n lü e le a lın m a s ı g e re k m e k te d ir. T e k e lin ö z e lle ş tirilm e s in i iste y e n A B D v e ö z e llik le A B de şarap ve y ü k s e k a lk o llü iç k i ü re tim f a z la lığ ı b u lu n m a k ta d ır. A B şa ra p ih ra c a tın d a % 7 0 p a ya sa h ip o ld u ğ u g ib i ü y e s i İn g ilte re d ü n y a y ü k s e k a lk o llü iç k i p iy a s a s ın d a te k b a şın a % p a y a s a h ip tir ( F A O, ). A lk o llü iç e c e k le r tü k e tic is i o lan A B de şa ra p ve y ü k s e k a lk o llü iç k i tü k e tim i a z a lm a e ğ im in e d e v a m e tm ekte o ld u ğ u n d an b ir lik ü ye ü lk e le rd e k i iç k i firm a la rın ı y e n i p a z a rla r b u lm a y a y ö n le n d irm e k te ve ih ra c a tı te ş v ik e tm e k te d ir (T e k e l, ). A B b irç o k a la n d a o ld u ğ u g ib i ü lk e m iz i a lk o llü iç k i p iy a s a s ın d a ö n e m li b ir tü k e tim m e rk e z i o la ra k g ö rm ekte ve T e k e l iç k i fa b rik a la rın ın h ız la ö z e lle ş tirilm e s in i iste m e k te d ir. Ü lk e e k o n o m is i a ç ısın d a n iç k i ü re tim ve tic a re tin in k a tk ıs ı o ra n sa l o la ra k a z o lm a s ın a k a rş ın T e k e lin y ü k s e k a lk o llü iç k i ve a lk o l p iy a s a s ın d a % ve şa ra p p iy a s a s ın d a % o lan p a y ı so n u cu h am m ad d e p iy a s a s ın d a ö z e llik le ş a ra p lık ü z ü m fiy a tın ın o lu ş u m u n d a, ü re tic ile rin y e n i d ik im le rd e çe şit s e ç im in d e ö n e m li ro l o y n a m a k ta d ır. A B n in ö n em v e rd iğ i v e k o ru m a y a ç a lış tığ ı y e r li k a lite li ş a ra p lık ü zü m ç e ş itle ri ü lk e m iz d e T e k e lin iç k i p iy a s a s ın d a n ç e k ilm e s i ve T e k e lin y e te rs iz de 1 Dllnya ticareti fiyatları dikkate alındığında kum vc sofralık üzümün ortalama ton fiyatı 1000 Dolardır Bu fiyat taze üzüm üzerinden değerlendirildiğinde, Ikg kum üzümün ortalama 5 kg taze üzümden oluştuğu dikkate alındığında sofralık üzümün kum üzüme göre 4-5 kat daha fazla gelir sağladığı anlaşılmaktadır (taze olarak 1kg kum üzüm ihraç fiyatı 200 Dolara inmektedir). 315

3 N. YÜKSEL DELİCE olsa yürütm ekte olduğu araştırm a, kontrol ve denetim iş le v in i ( s a y ılı yasa ile piyasa denetim i kısm en T e k e l tarafından yapılm aktadır) üstlenecek yeni bir o rgan izasyo n o luşturulm adığı durum da hızla yok olm a sürecine girebilecektir Ç a lışm a d a son y ıllık verilenden ve ilg ili doküm anlardan yararla n ılara k T ü rk iy e b ağ cılığ ın ın şarap ve iç k i sanayi açısından yeri ve önemi ortaya k o n u la rak son y ılla rd a k i e ğ ilim le r açıklanm ış ve T e k e l iç k i fab rikaların ın ö zelleştirilm esi durum unda gerek işletm elerin o lası konum ları gerekse bölgesel olarak ülke b ağ cılığ ı üzerine olası etkileri açıklanm ıştır. MATERYAL VE YÖNTEM Ç a lışm a n ın ana m ateryali 1926 y ılın d a çıkarılan y asayla kurulan ve alko l vc alko llü içk i üretim inde devlet tekeli olan Tütün, Tütün M a m u lle ri, T u z ve A lk o l işletm e le ri ( T E K E L ) G enel M ü d ü rlü ğ ü n ü n " iç k i fa b rik a la rı ve iç k i fabrikalarına hammadde sağlayan üzüm ü re ticile rid ir. Çalışm ada konuya ilişk in geriye dönük verilerden ve mevcut doküm anlardan yararlanarak, elde edilen veriler zam an serisi analizleri, indeksler ve oransal hesaplam alar a ğ ırlık lı olm ak üzere istatistiksel olarak yo rum lanm ıştır. M evcu t durum an alizlerin e dayanarak öngörüde bulunulm uştur B U L G U L A R V E T A R T IŞ M A Ü lk e b a ğ cılığ ı b ilin d iğ i gibi ülke ekonom isi ve tarım sektörü içinde önem li bir yere sahiptir D ünyada da önem li yeri olan ülke bağcılığı üç ara değerlendirm e şekline bağlı olarak ayrı ayn incelenebilm ektedir. D ü n ya üzüm üretiminin yaklaşık % 6 5,0 8 i şarap üretiminde d e ğ erlen d irilirke n ülkem izde 1998 y ılı rakamlarına göre % 1,2 2 si değerlendirilm ektedir (Çizelge I) A n cak ülkem izde üzüm ün ayrıca yüksek alkollü içki Üretiminde de k u lla n ılm a sı sonucu içki sanayinde değerlendirilen üzüm ün üretimdeki payı % olm aktadır. Ü lkem izde iç k i üretim i Osmanh döneminde küçük kapasiteli özel sektör işletmelerinde gerçe k le ştirilm iş, C um huriyet döneminde 1926 y ılın d a ç ık a rıla n 79 0 sayılı yasayla devlet işletmeleri tarafından yapılm aya başlanmıştır. Cumhuriyet dönem inin ilk y ılla rın d a İstanbul Paşabahçe, G aziantep, A n kara ve Tekirdağ'da içki fabrikaları kurulm uştur İşletm eler 1932 yılından itibaren İn h isa rla r G enel M ü d ü rlü ğü, 1941 yılından sonra T ekel G enel M ü d ü rlü ğ ü bünyesinde alkollü içki üretim ine devam edilm iştir. İçk i üretimi 1942 yılında kabul edilen 4250 sa y ılı İspirto ve İspirtolu İçkiler Y asası ile günüm üze kadar devlet tekelinde gerçekleştirilm ekted ir. özelleştirm e çalışmaları çerçevesinde tarihinde kabul edilen 4619 sa y ılı yasa ile sa y ılı yasanın bazı maddeleri değiştirilm iş ve ek bir madde ile ülkemizdeki alkol ve a lk o llü iç k i üretim i, satış ve dağıtımı aşamalı olarak kapasite kotası ile 6 y ıllık bir süreçte devlel tekeli k ald ırılarak serbestleştirilm esi hedeflenmiştir Ç ize lg e 1 : D ünyad a Ö n em li B ağcı Ü lkelerin 2001 Y ılı Ü züm ve Şarap Ü retim i (ton) ile Şarapta Kullanılan Ü züm ün Ü retim e O ranı ( % ) Ülkeler İhÜ m Üretimi Şarap Üretimi (*) Şarap Üretiminde Kullanılan Üzümün Oram (*/.) Dünya ,08 İtalya ,66 Fransa ,67 ABD ,91 İspanya ,71 Çin ,75 Türkiye ,22 Ar]antin ,82 İran ,00 Şili ,36 Güney Afrika ,53 Almanya ,53 Avustralya OOO 91,03 Yunanistan ,76 Romanya l ,85 Portekiz Kaynak : FAO, wcb sayfası, 2Ü02 (*) Şarap üretiminde kullanılan üzüm miktarı şarabın ortalama %70 randımanla elde edildiği varsayılarak yazar tajafından hesaplanmışı r 316

4 Türkiye Üzüm Üretimi Üzerine Tekel İçki Fabrikalarının özelleştirilmesinin Olası Etkileri T ekirdağ Tekel içki ve Şarap Fabrikası Ö rneği" T iz e lg e 2 : T e k e l İ ç k i F a b r i k a l a r ı n ı n Ü r e t im k a p a s it e s i (b in l i t r e ) Ürctlru K onusu H M Yüksek Alkol 1(i içki ) I350ÛÛ Suma Üretimi 2 <crc n o rm Suma ve Yfllt Akl içki Şarap Üretimi Kaynak Tekel, Yıllık Faaliyet Raporları, , 200l, İsta n b u l T e k e lin g ü n ü m ü z d e 6 a d e d i ş a r a p ü r e t im i d e yap m a k ta o la n to p la m 18 iç k i f a b r ik a s ı m e v c u t t u r. F a b rik a la rın lir e t im k a p a s it e le r i in c e le n e n d ö n e m d e Ç iz e lg e 2 'd e g ö r ü ld ü ğ ü g ib i s ü r e k l i a r t m ış t ır A n c a k ö z e lle ştirm e ç a lış m a l a r ı n ı n b a ş la t ıld ığ ı y ı l ın d a şarap ü re tim k a p a s it e s i d ü ş e r k e n y ü k s e k a l k o l l ü i ç k i ve su m a ü r e tim k a p a s it e s i d a h a ö n c e k i y ı l l a r a g ö re h ızlı b ir a rtış g ö s t e r m iş v e k a p a s it e m ily o n litreye u la ş m ış t ır. Ü lk e n in d e ğ iş ik b ö lg e le r in e d a ğ ılm ış o la n T e k e l iç k i f a b r ik a la r ın ın h a m m a d d e o la r a k s a t ın a ld ığ ı ta z e ve kuru ü z ü m m ik t a r la r ı ( Ç i z e l g e 3 ) in c e le n d iğ in d e son Üç y ıl h a r iç a lm a la r ın % 7 0 ' d e n f a z l a s ı n ı n k u r u üzüm o ld u ğ u b e lir l e n m i ş t i r. A y r ı c a a lın a n ta z e ü z ü m le rin a n a n o r a n la r d a ( s u m a ü r e t im i) y ü k s e k a lk o llü iç k i ü r e t im in d e k u l l a n ı l d ı ğ ı s a p t a n m ış t ır. İn cele n e n d ö n e m d e T e k e l i n s a t ın a ld ığ ı ü z ü m le r in ülke ü r e t im in d e k i p a y ı s ü r e k l i a r t a r a k, y ı l ın d a % l 3, i 4 ne u la ş m ış t ır A lım m ik t a r ı y ı l ı n d a y ı l ı m ik t a r ın ın dön k a tm a u la ş m ış, s o n r a k i y ı l l a r d a a z a lm a o ls a d a Üç k a tm a y a k ın d ü z e y d e s e y r e t m iş t ir A lım la r ın b ö lg e s e l d a ğ ılım la r ı in c e le n d iğ in d e is e ( Ç iz e lg e 4 ) İç v e G ü n e y d o ğ u A n a d o lu B ö lg e s in in b e ra b e rc e T e k e l a lım la r d a k i p a y ı % 6 3,7 9 d u r v e a lım la r ın % 8 4,7 9 u ç e k ir d e k li k u ru ü z ü m d ü r. E g e B ö lg e s in d e n a lın a n k u ru ü z ü m is e b ö lg e a lım ın m % 8 6,9 6 o lu p, ç e k ir d e k s iz ç e ş it le r d ir. B ö lg e le r iç e r s in d e s a d e c e M a r m a r a v e D o ğ u A n a d o lu b ö lg e s i a t ım la r ı ta z e Ü zü m o lu p, a ğ ı r l ı k l ı o la r a k y e r li ş a r a p lık ç e ş it le r d ir v e ş a ra p ü r e t im in d e d e ğ e r le n d ir ilm e k t e d ir. B ö lg e s e l d a ğ ılım d a d iğ e r ö n e m li b ir o lg u, G ü n e y d o ğ u A n a d o lu B ö lg e s i T e k e l ü z ü m a lım la r ıu ın, b ö lg e ü z ü m ü r e t im in d e k i p a y ın ın o ld u k ç a y ü k s e k o lu ş u d u r A y n c a bu h e s a p la m a d a T e k e lin k o o p e r a t if k a n a lıy la y a p t ığ ı ü z ü m a lım la r ı d a h il e d ile m e m iş t ir ( % 2 4,6 3 ) T e k e lin su n y ılla r d a y ü k s e k a lk o llü iç k i Ü re tim in e k a y m a s ı, y e n i y a t ır ım la r ım r a k ı ve s u m a ü re tim t e s is le r in e y a p m a s ı s o n u c u n d a k a lit e li ş a r a p lık ç e ş it le r in o ld u ğ u b ö lg e le rd e ü r e t im h ız la a z a lm ış, s u m a v e r a k ı f a b r ik a la r ın ın e t r a fın d a ise ü z ü m ü r e t im in d e, Ö z e llik le ş ır a lık ç e ş it le r in ü r e t im in d e a r t ış la r o r t a y a ç ık m ış t ır. Ç iz e lg e 3 ; T e k e lin D ö n e m in d e k i T a z e v e K u r u U z U m A l ı m M ik t a r ı (t o n ) ile Ş a ra p v e R a k ı Ü r e t im i ü l it r e ) Yıllar T0 20 Üztl m fiarap Ü rf 11mİ K u ru Üali m Rakı Üret imi Ttıpl «m 1 n rl t lu Ll rhi m«7 tl2 11ıtı O m u (Vt) ] i! ı10i , < 171 <9 f *36fl 108 3, !75 Ç61C 2 ' onn » 1, : m i * 1987 H M I * <tr ı ^9 * 0 0 < f 7,5! ÛÛ <* ,91 Ç9C , i **44 3^ ( ine < *9J^ 146 <( rn î t f t f A ,40 J <1171= ,D ,14 ' ÇC <1 T *03 d3* 12, ! * , , m j s , *9<94 i <î P,fli " ynık Tekel, Yıllık Faaliyet Raporları 1987,1993, 1997 ve 2001 Islanbul 317

5 N. YÜKSEL DELİCE Ç iz e lg e 5 : T e k e l İ ç k i F a b r ik a la r ı T a z e v e K u r u Ü z ü m A lım la r ın ın B ö lg e s e l D a ğ ılım ı ( ) Bölgeler Üzüm Üretim i Tekelin Üretim Kapasitesi Tekel IJzüm Alım M ik ta rla rı Taze K uru Toplam Taze Bölge Üret Pıyı Ege ,67 Marmara ,68 İç Anadolu ,45 Güneydoğu A ,63 Doğu Anadolu ,19 Akdeniz ,00 Karadeniz ,00 Tar. Sat. Koop* Türkiye ,70 Kaynak : Tekel, 1997 Yıllık Faaliyet Raporu, İstanbul. *) Alımlar ağırlıklı olarak İç ve Güneydoğu Anadolu ağırlıklı olup, Taskobirlik ve Güneydoğu Anadolu Tarım Satış Kooperatifi aracılığı ile yapılanlardır. ( /.) T e k e l iç k i fa b r ik a la r ı a ğ ır lık lı o la ra k r a k ı, şa ra p v e a lk o l ü re tm e k te d ir. A n c a k a lk o l ü re tim i b u ç a lış m a n ın k a p s a m ın a a lın m a d ığ ın d a n d e ğ e r le n d ir ilm e m iş t ir. T e k e l ş a ra p ü re tim i d ö n e m in d e d a lg a lı b ir a rtış e ğ ilim i g ö s te rm iş, d a h a s o n ra a z a lm ış t ır. R a k ı ü re tim in d e ise d ü z e n li ve ş a ra b a g ö re h ız J ı b ir a rtış s ö z k o n u s u o lu p, tü k e tim in ü r e t im in g e ris in d e k a lm a s ı so n u c u n d a so n ik i y ıld a r a k ı ü r e t im i ç o k a z a z a lm ış t ır ( Ç iz e lg e 4 ). B u k o n u d a s a ğ lık lı b ir y o ru m y a p a b ilm e k iç in a lk o llü iç k i v e a lk o l ü re tim d e ğ e r le r in in b ir lik t e e le a lın m a s ı v e b u d e ğ e rle rin s to k d e ğ e r le r iy le d e s te k le n m e s i g e re k m e k te d ir. A n c a k ç a lış m a ç e rç e v e s in d e sö z k o n u s u v e r ile r e ld e e d ile m e m iş t ir. T e k e l iç k i f a b r ik a la r ı h a m m a d d e te m in i iç in ü z ü m p iy a s a s ın d a y a r a tt ığ ı ta le p d o la y ıs ıy la, b ö lg e s e l ü z ü m a rz m ik t a r ı v e ü r e t ile c e k ü z ü m ç e ş it le ri ü z e rin d e b e lir le y ic i r o l o y n a m a k ta d ır. A y r ıc a T e k e l, şa ra p p iy a s a s ın d a % 5 0 lik p a y ı n e d e n iy le p iy a s a d a şa ra p ve ş a r a p lık ü z ü m f iy a t la r ın ın o lu ş m a s ın d a d a ö n e m li b ir ro l o y n a m a k ta d ır. B u d u ru m T e k e lin şa ra p ü re tim v e ih r a c a tın d a % 5 0 y e y a k ın p a y ı o la n T e k ir d a ğ Ş a ra p v e i ç k i fa b r ik a s ın ın u y g u la m a la rı ile in c e le n m iş t ir. Y ö r e d e T e k e lin p iy a s a y a g ir iş ta rih i v e a ç ık la d ığ ı f iy a t la r, ö z e l s e k tö rü n a lım p o lit ik a s ın ı o lu ş tu r m a k t a d ır ( Y ü k s e l D e lic e, ). Y ü k s e l D e lic e ( ), y a p t ığ ı ç a lış m a s ın d a T e k ir d a ğ T e k e l ş a ra p v e iç k i f a b r ik a s ın ın y ö re d e y a y g ın o la r a k ü re tile n S e m illo n ü z ü m ç e ş id in e u z u n b ir d ö n e m d iğ e r ç e ş it le re o ra n la d a h a y ü k s e k f iy a t v e rm e s i v e d iğ e r e t k e n le rle (e rk e n o lu m, v e r im y ü k s e k liğ i v.d.) b ir lik t e ç e ş id in ü re tim a la n ın ın h ız la a rta c a ğ ın ı s a p ta m ış v e g ü n ü m ü z d e ç e ş it b a z ın d a b ö lg e s e l a rz f a z la lığ ı o rta y a ç ık m ış t ır. S o n u ç ta T e k e l y ılın d a n itib a re n ç e ş id in f iy a t ı düşü rm ü ştü r (Çizelge 7 ). Ç iz e lg e 6 d a d ö n e m in in y ıllık Türkiye o rta la m a ü z ü m v e r im i, T e k e lin taze ve kuru üzüm o rta la m a c a r ı v e sa b it a lım fiy a tla rı ile taze üzüm o rta la m a s a b it fiy a tın d a n y a ra rla n a ra k hesaplanan d e k a ra o rta la m a b rü t ü re tim değeri verilmiş. H e s a p la n a n b rü t ü re tim d e ğ e rle ri, T e k ird a ğ 'd a her yıl T e k e lin ta le b i ü z e rin e T a r ım B a k a n lığ ı araştırma e n s titü s ü n d e h a z ırla n a n d e k a ra ortalam a sabit ş a ra p lık ü z ü m ü re tim m a liye tle ri ile k a r ş ı l a ş t ı r m ı ş t ı r, D e ğ e rle n d irm e sonunda üzüm ü r e t ic is in in a n c a k k e n d i e m e ğ in i kullanm ası ve v e r im in i o rta la m a v e r im in ik i, üç kat üzerine ç ık a r m a s ı d u ru m u n d a g e lir e ld e ed eb ileceğ i sonucuna v a r ılm ış t ır. B u d u ru m k u ru üzüm d e daha zor o lu ş m a k ta ve ü z ü m ü r e t ic ile r i ç ift k u lla n ım lı hem s o f r a lık v e y a k u r u t m a lık, hem de şıra lık olan ç e ş it le re y ö n e lm e k te d ir. Ü r e t ic ile r yetiştirdikleri ü rü n ü n s a ğ la m o la n la r ın ı s o f r a lık veya kuru olarak s a tm a y a ç a lış ıp, k ıs m e n k ö tü o la n la rın ı Tekel iş le t m e le rin e s a ta r a k g e lir ç e ş itle n d irm e s i yaratmaya ç a lış m a k t a d ır. T r a k y a b ö lg e s in d e d iğ e r b ö lg e le re göre şaraplık ü z ü m d e ç e ş it le r ö n e m k a z a n m ış tır ve fiyatlar ç e ş it le r in v e r im v e k a lite ö z e llik le r i dikkate alınarak b e lir le n m e y e ç a lış ılm a k t a d ır. T e k ird a ğ T e kel Şarap v e î ç k i F a b r ik a s ın ın tarihlerinde yörede y a y g ın o la r a k ü r e tile n b a z ı ş a ra p lık üzüm çeşitlerine u y g u la d ığ ı a lım f iy a t la r ı ç e ş it le rin yö re deki ortalama v e r im le r iy le k a r ş ıla ş t ır ıld ığ ın d a ü reticinin geliri ü z e rin d e f iy a tt a n ç o k v e r im in önem kazandığı ve ç e ş it le r a r a s ın d a y a r a t ıla n fiy a t fa rk lılığ ın ın yetersiz k a ld ığ ı b e lir le n m iş t ir. 318

6 Türkiye Üzüm Üretimi Üzerine Tekel İçki Fabrikalarının Özelleştirilmesinin Olası Etkileri Tekirdağ Tekel İçki ve Şarap Fabrikası Örneği Çizelge 6 : T e k e l T a z e v e K u r u Ü z ü m O rta la m a A lım C a r i ve S a b it F iy a t la r ı ile O rta la m a D e k a r a B r ü t Ü re tim D e ğ e ri v e Ü r e t im M a liy e t i ( T L / k g ) ( = ) Yıllar Taze Üzüm K u ru Üzüm Verim B.Ü.D. Üretim** B.Ü.D. C ari Sabit C a ri Sabit* (kg/da) (TU kg) M aliyeti -Ü,M kaynak : Tekel, 1993, 1997, 2001 Yıllık Faaliyet Raporları, İstanbul *) Kum üzüm sabit fiyatları ortalama 5kg taze üzümden lkg kuru üzüm elde edildiği varsayılarak taze üzüm olarak hesaplanmıştır **) Üretim maliyeti çeki ve işgücü ile gübre ve ilaç masrafları toplamından oluşmaktadır. Çizelge 7 : T e k ir d a ğ T e k e l Ş a ra p v e İ ç k i F a b r ik a s ın ın S a tın A ld ığ ı B a z ı Ç e ş itle rin A lım F iy a t la r ı (T L / k g ), O rta la m a V e r im le r i (k g / d a ), D e k a r a B r ü t Ü re tim D e ğ e rle ri ( B.Ü.D.) ile O rta la m a M a liy e tle ri ( O.M.) ( T L / d a ) Çeşitler Verim Alım Fiyatı* B.Ü.D. O.M.** B.Ü.D./O.M. Gamay Semillon Yapıncak Gamay Û Semillon Yapıncak Gamay Semillon I44Û0000Û Yapıncak Gamay Semillon Yapıncak Kaynak : Tekirdağ Dağcılık Araştırına Enstitüsü, Ekonomi Birimi Kayıtları, ç y Tekirdağ *) lekelin bome derecesine güre belirlediği en yüksek fiyatlardır * ) Üretim masrafları ile diğer tüm giderler dalıildır. Bu durum so n u n d a y ö re d e G a m a y ü z ü m ç e ş id in in belirlenen y ü k s e k fiy a ta k a r ş ın y a y g ın la ş m a d ığ ı, buna karşın S e m illo n ü z ü m ç e ş id in in h ız la yaygınlaşm akta o ld u ğ u s a p ta n m ış tır. A y r ıc a y ö re d e yeni tesis b a ğ la r d e ste k s is t e m li, b ü y ü k p a rs e lle rd e v e makineli ta rım a u y g u n o la r a k k u r u lm a k t a d ır. B ö y le c e dekara m a liy e tle r d a h a da d ü ş ü rü ld ü ğ ü g ib i d e ste k sistemi sa ye sin d e v e rim a r t ış ı s a ğ la n a ra k k g b a şın a maliyet Ç iz e lg e 7 de b e lir tile n d e n ç o k d a h a d ü ş ü k oluşm aktadır. B ö y le c e ü r e t ic i s ü r e k li b ir ş e k ild e Semillon ü zü m ç e ş id i ü r e t im in e y ö n e lm e k te d ir. Yörede b azı ö ze l şa ra p ş ir k e t le r i A v r u p a m e n ş e li kaliteli şa ra p lık ü z ü m ç e ş it y e t iş t ir ic iliğ in i k o n tr o ls ü z bir şekilde te ş v ik e tm e y e b a ş la m ış, d e v le t fid a n ıırctım işle tm e le ri de h iç b ir in c e le m e y a p m a d a n bu ç e ş itle rin fid a n ü re tim in i b a ş la tm ış la rd ır. B a z ı ö ze l fid a n iş le tm e le ri ise bu fid a n la rın v e a şı k a le m le rin in ith a la tın ı g e rç e k le ş tirm e k te d ir. T r a k y a ve E g e b ö lg e sin d e sö z ko n u su bu ç e ş itle rin ü re tim i h ız la a rtm a k ta d ır. G ü n ü m ü z d e y a v a ş y a v a ş p iy a s a y a ç ık a n bu ç e ş itle r a rz y e te rs iz liğ in in de e tk is iy le ö ze l şarap iş le tm e le ri ta ra fın d a n y ü k s e k fiy a tla rla satın a lın m a k ta d ır. T e k e lin a lk o llü iç k i ü re tim i, şarap h a riç iç tü k e tim e y ö n e lik tir. R a k ı iç tü k e tim i y ılla r ın d a d ü şm e e ğ ilim i g ö s te rm iş tir ve y u k a rıd a b e lir tild iğ i g ib i T e k e l ra k ı ü re tim in i a z a ltm ış tır. İh raç e d ile n ra k ın ın b ü y ü k b ir k ıs m ı A lm a n y a y a T ü rk n ü fu su n a y ö n e lik g e rç e k le şm e k te d ir. 319

7 N YÜKSEL DELİCE Ç iz e lg e 8 : T ekel Şarap ve Rakı Üretim i. Y u rtiçi Tüketim İthalat ve İhracat M iktarı (I0 Ü 0 1) Yıllar Şırıp Rakı Üretim İç Tüketim İhracat İthalat Üretim İÇ Tü krtim İhracat Ithıin* Kaynak Tekel, 2001 Yılt faaliyet Raporu, wcb say tısı \ avını *) Yüksek alkolü içkiler ithalat miktarı (viski ağırlıklı) D ü n ya aılk o llü içecekler ticareti incelendiğinde alkollü içki dış ticareti m iktar ve değer olarak açık m iktar olarak bira ilk sırada gelmekte bunu şarap ve verm ektedir. İthlalat rakam larına Ülkemize kayıl dışı yüksek a lk o llü içecekler izlem ektedir Dünya yüksek (kaçak) giren yaklaşık 2,5 milyon litre içki a lk o llü içki ticaretinde özellikle İngiltere nin eklendiğinde dış ticaret açığım ız daha da ihracatta üstünlüğü (m iktar olarak % 35, değer olarak büyüm ektedir (Tekel, 2000). Kayıtlı ithalatın % 4 5 paya sahiptir) söz konusudur. Ü lkem izin yüksek yaklaşık % 8 6 sı Ingiltere'den viski ithalatıdır. Ç ize lg e 9 : D ünya 2000 Y ılı Y üksek A lk o lü içk i ithalat ve İhracatı (M ik tar 1000 t, Değer 1000 Dolar) İhracat İthalat M iktar Defier M iktar Değer Dünya Türkiye 2,7 4,9 3,5 7,9 İngiltere Fransa A B D İrlanda J5 67 Kaynak FAO. 2002, web sayfası verileri T e k e l in şarapta olduğu g ib i yüksek a lk o llü içk i ticaretinde de A B ne tam ü y e lik sonrasında ticaretin her y ö n ü y le se rb e stle ştiriln ıe siy le rekabet gücüm üz azalacaktır. Bu nedenle gecikm eden k aliteli ham m adde tem ini am acıyla ülke bağ a lan ların ın ş ıra lık, şaraplık çeşitler bazında s ın ırla rın ın b e lirlen m e si, üzüm üretim in in düzenlenm esi, alko l ve a lk o llü iç k ile r üretim inde piyasa denetim ini itstjenecek bir o rgan izasyo nun oluşturulm ası, üretici, ticaret ve araştırm a k u ru lu şla rıy la iş b irliğ i y a p ılm a sı gerekm ektedir SONUÇ le k e lin ö ze lle ştirilm e si sonrasında bir süre daha üretim i sürecek olan T ü rk rakı ve şarap ların ın p iyasa d a ki y erin i yavaş yavaş yabancı şarap ve iç k ile r ile A v ru p a m enşeli tarım sal ürün d istilatı alko ld en Üretilm iş ra k ıla rın alacağı tahm in e dilm ektedir. Ü z ü m le rin i satamaz durum a gelecek olan üretici hızla alternatif ürün arayışına girecektir. T e k elin ö zelleştirilm esi sonrasında ülke bağ cılığ ın a olası etkileri özet olarak; Ü lk e bağ a lan ların ın azalm aya devam etmesi, Y e rli şaraplık üzüm üretim inin azalm ası, K a lite li yerli şaraplık üzüm ç e şitle rim iz in yok olma sürecinin hızlanm ası, Bazı bölgelerde A vrup a şaraplık üzüm çeşitleri üretim inin artması, Şarap üretim inin azalm ası ve ith alatın ın artm ası, A vru p a şaraplık üzüm çeşitleri fidan ithalatının artm ası. A sm a fid anı ithalatı yoluyla Avrupa'da olup, ancak ülkem izde bulunmayan virü sle rin bulaşm ası R ak ı üretim inin çokuluslu şirketlerin eline geçm esi ve yükse k alkollü içki ithalatının artm ası.yönünde olacağı tahmin edilm ektedir KAYNAKLAR AR Türkiye temsilciliği, 2002, Türkiye 2001 Ulusal Programı" «eh sayfası d ok Umar I an AigTaİn, P, 200 I, "Conjoncture V iti vı nicele Mondial", Bu İletin de POT V., Mars-Avril 2001, Vol.74, 84I-H42, s DPT, 2000, İşlenmiş Tarım Ürünleri Sektörü Rapor:' wtb sayfası dokümanı EIJROSTAT, 2002, Vin", web sayfası , "PAC 2000, Situalion Presenle et Perspecnves Sccteur Vitıvıniccle", web sayfası FAO, 2002, Dünya Yüksek Alkollü İçkiler İthalat vc İhracat Rakamları 1, \veb sayfası dokümanları Günaydın, G, Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, TZMO web sayfası, İl s IGEMF, 2002, Türkiye İçki Sektörü11, web sayfası dokümanı, 5 s ISO, 2002, İlk Büyük 500 Şirket", web sayfas Özışık S, Yüksel Delice N., İlgın C, Söylemezoglu G, Kö>lD M E, Yayla F, Uysal H., 2000, VIII Beş Yıllık Kalkınma Planı Bitkisel Üretim Özel İhtisas Komisyon Raporu Bağcılık. Tekirdağ Tekel, 1994, Tekel Alkolü İçkiler Müessese Müdürlüğü Yıllık Faaliyet Raporu İstanbul ç.s, 1998, Tekel Alkolü İçkiler Müessese Müdürlüğü Yıllık Faaliyet Raporu 1997, İstanbul, ç s V III Beş Y ıllık Kalkınm a Planı İçecekler Komisyon Raporu, İstanbul, 2002, 2001 Yılı Yıllık Faaliyet Raporu", web sıjttsı döküm anı. Yüksel Delice N, 1995, Trakya Bölgesi Şaraplık Üzüm Oretrrr Ekonomisi ve Pazarlaması Üzcnne Araştırmalar, Basılmımij Doktora Tezi, İzmir 120