RADYASYON GÜVENLİĞİ EL KİTABI

Transkript

1 Giresun Prof. Dr. A. İlhan Özdemir Devlet Hastanesi Doküman No HKS RHB 18 Yayın Tarihi 07/03/2014 Revizyon No 00 RADYASYON GÜVENLİĞİ EL KİTABI Revizyon -- Tarihi Sayfa No 1/59 HAZIRLAYAN KONTROL EDEN ONAYLAYAN Uzm. Dr. Mustafa Filik RADYASYON GÜVENLİĞİ KOMİTESİ BAŞKANI Tıb. Tek. Aynur ÇALIŞ KALİTE YÖNETİM DİREKTÖRÜ Dr. Suat ÖZCAN HASTANE YÖNETİCİSİ

2 GİRESUN PROF. DR. A. İLHAN ÖZDEMİR DEVLET HASTANESİ RADYASYON GÜVENLİĞİ EL KİTABI HAZIRLAYAN: Uzm. Dr. Mustafa FİLİK Rad.Tek. Gürkan AYDIN GİRESUN PROF. DR. A. İLHAN ÖZDEMİR DEVLET HASTANESİ RADYASYON GÜVENLİĞİ KOMİTESİ Uzm. Dr. Mustafa FİLİK (Başkan) Uzm. Dr. Sema DUZCU (Başkan Yrd.) Gürkan Aydın (Genel Sekreter) Dr. Hamit Öztürk Uzm. Dr. Mehmet KORKMAZ AhmetYILMAZ Aynur ÇALIŞ İpek Elifoğlu Nükleer Tıp Uzmanı Radyoloji Uzmanı Radyoloji Teknisyeni Başhekim Yardımcısı Anestezi ve Reanimasyon Uzmanı Radyoloji Teknisyeni Kalite Yönetim Direktörü Sağlık Bakım Hizmetleri Müdürü 2

3 İÇİNDEKİLER 1 Amaç ve Faaliyet Alanı 2 Yetki ve Sorumluluklar 2.1 Giresun Prof. Dr. A. İlhan Özdemir Devlet Hastanesi 2.2 Radyasyon Güvenliği Komitesi, Fonksiyon ve Sorumlulukları 3 Radyasyon Hakkında Genel Bilgiler 3.1 İyonlaştırıcı Radyasyon 3.2 Radyasyon Birimleri Aktivite Işınlama Birimi Soğurulmuş Doz Eşdeğer Doz 3.3 Radyasyon kaynakları Doğal Radyasyon Kaynakları Yapay Radyasyon Kaynakları 3.4 Tıbbi Işınlamalar Nükleer Tıp Radyoterapi 3.5 Radyasyonun Biyolojik Etkileri Etkileme Mekanizmaları Deterministik Etkiler Stokastik Etkiler Risk karşılaştırmaları 4 Radyasyon Alanları 4.1 Denetimli Alanlar ( Controlled Area ) 3

4 4.2 Gözetimli Alanlar (Supervised Area) 5 Radyasyona Maruz Kalma Doz Sınırları ve Azaltılması 5.1 Uygulamaların Gerekliliği 5.2 Radyasyon Korunmasının Optimizasyonu 5.3 Doz Sınırlaması ve İzin Verilen Doz Sınırları 5.4 Doz Azaltılması Dış (eksternal) Radyasyon Dozunun Kontrolü İnternal (vücut içi) Radyasyon Dozunun Kontrolü 6 Hamilelik ve Tıbbi Işınlama 6.1 Santral Sinir Sistemine Ait Malformasyonlar 6.2 Lösemi ve Diğer Kanserler 6.3 Hamilelik Öncesi Işınlama 6.4 Hamilelik Potansiyeli Olan Hastaların Değerlendirilmesi 6.5 Rutin Radyolojik Uygulamalarda Maruz Kalınan Fetal Dozlar 6.6 Rutin Nükleer Tıp Uygulamalarında Maruz Kalınan Fetal Dozlar 6.7 Gebeliğin Sonlandırılması 7 Ölçüm, İşaretleme ve Cihazlar 7.1 Kontaminasyon Ölçümü ve Dekontaminasyon 7.2 Etiketleme ve işaretleme 8 Cihazlar 9 Personel Ölçüm ve İzlem No lu Yasaya Tabi Olan Bölümler 10.1 Nükleer Tıp Nükleer Tıp Laboratuarında Çalışırken Uyulması Gereken Kurallar Nükleer Tıp ve Emzirme 4

5 Hasta Taburcu İşlemleri Radyonüklid Tedavisi Sonrası Hamilelik Radyoaktif Atıklar Radyoaktif Atıkların Yönetimine İlişkin TAEK Tarafından Belirlenen Hususlar Katı Radyoaktif Atıkların Biriktirilme ve Bekletilmelerinde Uyulması Gereken Hususlar Sıvı Radyoaktif Atıkların Biriktirilme ve Bekletilmelerinde Uyulması Gereken Hususlar Tehlike ve Acil Durum Nedenleri Tehlike Durumu ve Olağandışı Durumlarda İzlenecek Yöntemler Yangın, Deprem, Patlama Gibi Acil Durumlar Sipariş Edilen Radyoaktif Maddenin Gelmemesi Az Miktarda Radyoaktif Madde Dökülmesi (Minör Kontaminasyon) Fazla Miktarda Radyoaktif Madde Dökülmesi (Majör Kontaminasyon) Radyoaktif Maddenin Çalınması ve Kaybolması Yanlış Radyofarmasötik veya Yanlış Doz Uygulaması Radyoiyot Tedavisi Görmüş Hastalara Acil Müdahale Gerekmesi ve Ölmesi Durumu Tehlike Durumu ve Olağandışı Durumlarda Tutulacak Kayıtlar Tehlike Durumunda Kullanılacak Radyasyon Ölçüm Cihazı Tehlike Durumu ve Olağandışı Durumların Yönetimi 10.2 Radyoloji Radyoloji Departmanında TAEK Tarafından Uyulması İstenen Kurallar Çalışanların Uyması Gereken Kurallar Hastaların Radyasyon Güvenliği Radyasyon Korunmasında Temel Kurallar Radyasyondan Korunmada Cihaz Kullanılmasında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Kaza Veya Tehlike Durumunda Yapılması Gerekenler 11 Kayıtlar 11.1 Personele İlişkin Kayıtlar 11.2 Radyasyon Kaynaklarına İlişkin Kayıtlar 5

6 11.3 Radyoaktif Atıklara İlişkin Kayıtlar 11.4 Kazaya İlişkin Kayıtlar 12 Dozimetre Kullanım Talimatları 12.1 TLD (Termolüminesans Dozimetre) Kullanım Talimatı 13 Personel Eğitimi 14 Lisans İşlemleri 15 İlgili Tüzük, Yönetmelik, Yönerge ve Diğer Kaynaklar 16 İlgili Terimler 17 Giresun Prof. Dr. A. İlhan Özdemir Devlet Hastanesi Radyasyon Güvenliği Komitesi Bağlantı Bilgileri 18 TAEK Acil Telefonları 19 İlgili Linkler 6

7 1 Amaç ve Faaliyet Alanı Giresun A. İlhan Özdemir Devlet Hastanesi, Giresun da 2. basamak sağlık hizmetleri veren bir kurumdur. Kurumumuzda radyasyon üreten cihazlar ve radyoaktif maddeler vardır. Türkiye Atom Enerjisi Kurumu nun lisansı ile bu cihaz ve maddelerle tanı ve tedavi hizmeti yapmaktayız. Bu el kitabı, radyoaktif maddelerin ve radyasyon üreten cihazların; sağlık ve araştırma amacıyla güvenli ve etkin kullanımına katkıda bulunmak, hastane personeli, hasta ve çevre güvenliğini sağlamak amacıyla TAEK in Radyasyon Güvenliği Mevzuatı ve ilgili kanun ve yönetmeliklerin rehberliğinde tüm hastane personeline yönelik olarak hazırlanmıştır. 2 Yetki ve Sorumluklular 2.1 Giresun Prof. Dr. A. İlhan Özdemir Devlet Hastanesi Kurum olarak Prof. Dr. A. İlhan Özdemir Devlet Hastanesi, TAEK in düzenlemeleri doğrultusunda kurum içi radyasyon güvenliğini sağlamakla yükümlüdür. 2.2 Radyasyon Güvenliği Komitesi Görev ve Sorumlulukları TAEK tarafından; iyonizan (iyonlaştırıcı) radyasyonun uygulamalarının yapıldığı, nükleer tıp, radyasyon onkolojisi, radyoloji ve kardiyoloji bölümlerinden en az 2 tanesinin bulunduğu devlet hastaneleri, askeri hastaneler, üniversite hastaneleri ve özel hastanelerde çalışanların, hastaların ve çevrenin radyasyondan korunma ve güvenliğini sağlamak amacıyla tarihli v e s a y ı l ı resmi yazısı ile Radyasyon Güvenliği Komitesi kurulması istenmiştir. Hastanemiz Radyasyon Güvenliği Komitesi, radyasyon güvenliği ve korunması bilincini oluşturabilmek için tarihinde radyasyon güvenliği komitesini kurmuş ve çalışmalara başlamıştır. Hastanemiz radyasyon güvenliği komitesi için belirlenen idari gereklilikler şunlardır: 7

8 1. Komite üyeleri; lisans sahibi/sahipleri, radyasyon korunması görevlisi/görevlileri, medikal fizikçiler, hemşire temsilcisi, hastane yönetimi temsilcisi (başhekim, başhekim yardımcısı, baş müdür, baş müdür yardımcısı gibi) en az 4 kişiden oluşması tavsiye edilir. Radyasyon kaynağı kullanan her bir birimin (radyasyon onkolojisi, nükleer tıp, genel radyoloji, kardiyoloji, oral diagnoz vb) temsilcisi bu komitede yer almalıdır. 2. Komite, lisanslı faaliyetlerin mevzuata uygun olarak yürütülmesini ve sürekliliğini sağlamak için gerekli insan gücü ile teknik ve finansal altyapının temin edilmesini sağlar. 3. Komite, her toplantıda kuruluş/kuruluşlarda bulunan tüm radyasyon kaynaklarının envanterini gözden geçirir, sorumlu değişikliği, kaynağın yerinin değişmesi, denetimli alanlarda yapılan değişiklik, yeni cihaz alımı, faaliyeti sonlandırılan uygulamalar gibi lisans koşullarını etkileyebilecek değişiklikleri değerlendirir. 4. Komite, her toplantıda radyasyondan korunma sorumlusunun/sorumluları tarafından tutulan kayıtlar ve hazırladıkları raporlara göre; radyasyon görevlilerinin kişisel radyasyon dozlarını, radyasyon seviyeleri ölçüm sonuçlarını, kontaminasyon olaylarını, radyoaktif atık kayıtlarını, kalite kontrol kayıtlarını, bakım onarım kayıtlarını, eğitim programlarını inceler ve değerlendirir. 5. Komite; Sağlık Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu ve diğer ilgili kuruluşların yayımlamış olduğu radyasyondan korunmaya ilişkin mevzuatı inceleyerek yerine getirmekle yükümlü olduğu tüm hususları yürürlüğe koymak üzere ayrıntısıyla planlar; tanı, tedavi ve araştırma amaçlarıyla radyasyonla çalışılan her bölüm için bir organizasyon şeması oluşturarak uygulanmasını sağlar. 6. Komite, lisanslı uygulamalar için temin edilen kapalı ve açık radyoaktif kaynakların teslim alınması, ilgili bölüme transfer edilmesi, kullanılması ve bulundurulması sırasında kaynak güvenliği ve emniyetine ilişkin tedbirleri değerlendirir, gerekli kayıtların güncel olarak tutulmasını sağlar. 7. Komite, kuruluş içinde bulunan radyasyon alanlarında; radyasyon kaynağının özellikleri, çalışma koşulları ve zırhlama koşullarını göz önünde bulundurarak denetimli ve gözetimli alanları belirler ve görev tanımlarına göre Çalışma Koşulu A ve B de çalışan kişileri ve harici görevlileri sınıflar. 8

9 8. Komite, denetimli ve gözetimli alanlara giriş/çıkışların kontrollü yapılması için planlamayı yapar, uygulanmasını sağlar; görsel/sesli radyasyon uyarı işaretlerinin uygun şekilde yerleştirilmesini ve çalışır durumda olmasını sağlar. 9. Komite, radyasyon seviyeleri ölçüm sonuçlarına göre uygulamaya özgü doz kısıtlamalarını belirler. 10. Komite, radyasyon uygulamalarının yapıldığı bölümlerde çalışanların, toplumun ve hastaların radyasyon güvenliğini sağlamak ve kişisel veya kollektif dozların mümkün olan en düşük seviyede tutulabilmesi için radyasyonla çalışılan tüm bölümlerde çalışma koşullarını belirler. 11. Komite, radyasyon kaynakları ve uygulama alanlarına göre Ek-1 deki formlarda verilen hususları kapsayan radyasyondan korunmaya ilişkin çalışma talimatlarının hazırlanmasını ve uygulanmasını sağlar. Talimatların etkin şekilde uygulanmasında karşılaşılan idari ve teknik aksaklıkları belirleyerek gerekli görülen iyileştirmeleri yapar. 12. Komite, tehlike durumunda yapılacak işlemleri ve alınacak önlemleri de içerecek şekilde Ek-1 de verildiği gibi oluşturulan radyasyondan korunma ve radyasyon kaynaklarının güvenliğine ilişkin kuralların ve talimatların yer aldığı ayrıntılı bir "Radyasyon Güvenliği El Kitabı" hazırlanmasını sağlar, onaylar, tüm radyasyon görevlilerinin ulaşabileceği şekilde ilgili bölümlere dağıtır, gerekli görüldüğünde günceller. 13. Komite, yapılan idari ve teknik düzenlemelerin yerine getirilip getirilmediğini düzenli aralıklarla denetler. 14. Komite, toplantı sonuçlarına ilişkin bir rapor hazırlar ve komite üyelerine dağıtır. Raporun bir kopyasının radyasyon uygulamalarının yapıldığı her birimde bulundurulmasını sağlar. 3 Radyasyon Hakkında Genel Bilgiler Ana kaynak Türkiye Atom Enerjisi Kurumu web sayfasıdır ( Radyasyon yaşamın bir parçasıdır. Isı ve ışık güneşten gelen radyasyonun doğal formudur. Bunların yanı sıra mikrodalgalar, radyo dalgaları, radar, X-ışınları, gama ışınları radyasyonun diğer türleridir. Bunlar çevremizde doğal olarak bulunduğu gibi yapay olarak da elde 9

10 edilmektedir. Radyasyon, madde üzerinde meydana getirdiği etkilere göre; a) İyonlaştırıcı radyasyon (X-ışınları, gama ışınları, alfa, beta radyasyonları, kozmik ışınlar, nötronlar) b) İyonlaştırıcı olmayan radyasyon (ultraviyole, kızılötesi, radyo dalgaları, mikrodalgalar) şeklinde sınıflandırılır. Baz istasyonları, cep telefonları, mikrodalga fırınları, radarlar, yüksek gerilim hatları iyonlaştırıcı olmayan radyasyon kaynaklarıdır. 3.1 İyonlaştırıcı Radyasyon Madde ile etkileştiğinde elektrik yüklü parçacıklar veya iyonları oluşturarak iyonizasyon meydana getiren X-ışınları ile radyoaktif maddelerden yayılan alfa, beta, gama ışınları gibi radyasyonlar iyonlaştırıcı radyasyon" olarak tanımlanır. Hastanemiz Radyasyon Güvenliği Komitesi iyonizan radyasyon güvenliği ile sorumludur. İyonlaştırıcı Radyasyon Türleri Alfa Parçacıkları: Genellikle doğal radyoaktif atomlarda rastlanır. Alfa parçacıklarını çok küçük kalınlıklardaki maddelerle ( örneğin ince bir kâğıt tabaka ile ) durdurmak mümkündür. Dolayısıyla dış radyasyon tehlikesi yaratmazlar. Ancak mide, solunum ve yaralar vasıtasıyla vücuda girdiklerinde tehlikeli olabilirler. Beta Parçacıkları: Korunmak için ince alüminyum levhadan yapılmış bir zırh malzemesi yeterlidir. Gama Işınları: Birkaç cm kalınlığındaki kurşun tuğlalarla sadece belli bir kısmı durdurulabilir. X-Işınları: Dalga şeklindedir. Yapay olarak röntgen tüplerinden elde edilebilir. Korunmak için kurşun zırhlama gerekir. Nötronlar: Sadece kalın beton, su veya parafin kütleleriyle durdurulabilirler. Kozmik radyasyon 10

11 Şekil 1: Parçacıkların Penetrasyon Uzaklıkları 3.2 Radyasyon Birimleri Aktivite Aktivite; radyoaktif maddenin belirli bir zaman aralığındaki bozunma miktarıdır. Aktivite Birimi Becquerel (Bq ) 'dir (Eski Birim Curie). Becquerel (Bq) = bir saniyedeki bozunma sayısı, ( s -1 ) 1 Ci =3.7 x Bq veya 1 Bq = x Ci 1 Bq küçük bir değerdir. Her insanda Bq üzerinde Potasyum-40 vardır. Birçok radyoaktif kaynağın aktivitesi Bq'den büyüktür. Radyoterapide kullanılan radyoaktif kaynakların aktivitesi Bq'den büyüktür. Nükleer tıp tetkikleri için hastaya verilen aktivite Bq civarındadır. Katsayı Ön ek Kısaltma 1 - Bq 1, Mega (M) MBq 1,000,000,000 Giga (G) GBq 1,000,000,000,000 Tera (T) TBq 11

12 3.2.2 Işınlama Birimi Özel Birim: Röntgen ( R ) Röntgen: Normal hava şartlarında havanın 1 kg. da 2,58 x10-4 C luk elektrik yükü değerinde pozitif ve negatif iyonlar oluşturan x ve gama ışını miktarıdır. 1 R = 2.58x10-4 C / kg 1 C/kg = 3.88x10 3 R Soğurulmuş Doz Birim kütle başına depolanan enerjinin ölçüsüdür. Her tür radyasyona uygulanabilir. Birimi; Gray (Gy) = 1 Joule/kg (Eski birim rad = 0.01 Gy) 1 Gy yüksek bir doz değeridir. Radyoterapide tedavi dozları Gy civarındadır. Klasik radyolojik tetkiklerde alınan doz 0.001Gy'den küçüktür. Yıllık doğal radyasyondan kaynaklanan doz düzeyi (Toprak, Kozmik, gıdalar, Radon) yaklaşık Gy'dir Eşdeğer Doz Vücutta toplanan enerjinin ifadesidir. Düşük doz düzeylerinde radyasyonun tipine ve enerjisine göre biyolojik hasarlarını da içeren bir kavramdır. Birimi; Sievert (Sv) = 1 Joule/kg Eşdeğer Doz (Eski birim rem = 0.01 Sv) Radyasyon korunmasında kullanılan bir birimdir. 1 Sv yüksek bir doz değerid Katsayı Ön ek Kısaltma 1 - Sv 1/1000 milli (m) msv 1/1,000,000 micro (µ) µsv X ışınları, gamma ışınları ve beta ışınları için 1 Gy = 1 Sv'dir. 12

13 3.3 Radyasyon Kaynakları Doğal Radyasyon Kaynakları Doğal radyasyon düzeyini arttıran en önemli sebeplerden biri, yer kabuğunda yaygın bir şekilde bulunan radyoaktif radyum elementinin (Ra 226 ) bozunması sırasında salınan radon gazı dır. Radon gazının yayıldığı yüzey üzerinde bulunan evlerde iyi bir havalandırma sisteminin olması gerekir. Böyle bir havalandırma yoksa radon gazı evin içinde dışarıdakinden yüz kat hatta bin kat daha fazla olacaktır. Doğal radyasyonun bir bölümünü de uzaydan gelen kozmik ışınlar oluşturur. Bu ışınların büyük bir kısmı atmosferde tutulurken küçük bir miktarı yerküreye ulaşabilir. Pilotlar ve yüksekte yaşayanlar kozmik ışınlara daha çok maruz kalır. Şekil 2: Doğal Radyasyon Kaynakları (Kaynak: Yapay Radyasyon Kaynakları Teknolojik gelişiminin gereği olarak, bazı radyasyon kaynakları yapay olarak üretilmektedir. Bu kaynaklar, birçok işin daha iyi, daha kolay, daha çabuk, daha ucuz ve daha basit yapılmasına olanak sağlamaktadır. Bazı durumlarda ise alternatifleri yok gibidir. Doğal radyasyon kaynaklarının aksine tamamen kontrol altında olmaları maruz kalınacak doz miktarı açısından önemli bir özelliktir. Tıbbi, zirai ve endüstriyel amaçla kullanılan X ışınları ve yapay 13

14 radyoaktif maddeler, nükleer bomba denemeleri sonucu meydana gelen nükleer serpintiler, çok az da olsa nükleer güç üretiminden salınan radyoaktif maddeler ile bazı tüketici ürünlerinde kullanılan radyoaktif maddeler bilinen başlıca yapay radyasyon kaynaklarıdır. Şekil 3: Yapay Radyasyon Kaynakları (Kaynak: Tablo 1: Dünya Genelinde Alınan Yıllık Ortalama Kişisel Dozlar (Kaynak: Kaynak Doğal Doz (msv) Kozmik 0,4 Gama Işınları 0,5 Vücut İçi ışınlanma 0,3 Radon 1,2 Yapay Tıbbi 0,4 Nükleer Denemeler 0,005 Çernobil 0,002 14

15 Nükleer Güç 0,0002 Toplam (ortalama) 2,8 3.4 Tıbbi Işınlamalar Tıbbi alandaki radyasyon uygulamaları, radyasyonla görüntü elde edebilme ve radyasyonun hücre veya tümörleri yok edebilme yeteneğine sahip olması temeline dayanır. Tablo 2 : Tanısal Amaçlı Bazı X-Işını Tetkikleri Nedeni ile Alınan Etkin Doz Değerleri (msv ) (Kaynak: UNSCEAR 2000 Report) Klasik X-Işını Mamografi Bilgisayarlı Tomografi Tetkik Doz ( msv ) Göğüs 0,14 Kol, Bacak 0,06 Kalça 0,83 Kafa 0,07 Karın 0,53 Tarama 0,07 Klinik 0,21 Kafa 2,3 Vücut 13, Nükleer Tıp Radyofarmasotiğin hastaya sindirim, solunum veya enjeksiyon yolu ile verildiği bir tetkik yöntemidir. Hastadan yayılan gama ışınlarının gama kamera denilen özel bir detektör ile algılanarak görüntüye çevrilmesi ile doku ve organlarla ilgili gerekli bilgiye ulaşılır. Tanısal prosedürlerde Teknesyum-99m radyonüklidi yaygın olarak kullanılmaktadır. Radyonüklidlerin tedavi amacı ile kullanılmasında verilen aktivite miktarı tanısal yöntemlere göre çok daha yüksektir. Tablo 3 : Tanısal Amaçlı Bazı Nükleer Tıp Tetkikleri Nedeni ile Alınan Etkin Doz Değerleri (Kaynak: UNSCEAR2000) Tetkik Etkin Doz, msv Beyin 6.99 Kemik

16 Troid, Akciğer 12 Karaciğer, Böbrek Radyoterapi Kanser tedavisinde kullanılan bir yöntemdir. Kanser vakalarının %50'sinde uygulanmakta olup kanserli hücreleri yok etmek veya ilerlemeyi yavaşlatmak üzere tedavi edilecek bölgeye yüksek doz uygulanır. Uygulanacak yer ve tedaviye göre tedavi dozu mgy mgy (20 Gy - 60 Gy) düzeyindedir. Tablo 4 : Hastalık kategorisine göre hedef hacim için ortalama tedavi dozları Tedavi Dozu Kanser/tümör türü Tedavi Dozu (teleterapi), Gy (Brakiterapi), Gy Lenfoma 39 - Meme Akciğer 49 - Baş-boyun Beyin 53 - Prostat Jinekolojik Radyasyonun Biyolojik Etkileri Radyasyon dozlarını belirlenmiş limitlerin altında tutarak, kişilerde erken olumsuz etkilerin meydana gelmesini önlemek veya ilerde ortaya çıkabilecek gecikmiş olumsuz etkilerin görülmesini en aza indirmek için alınabilecek bütün önlemlerin teminini ifade eder. Hasar; ışınlanan gruplarda veya gelecek kuşaklarda ortaya çıkması olası hasarların toplamıdır. Radyasyondan Korunma İçin Biyolojik Olayların Değerlendirilmesi: DNA'nın radyasyondan etkilenme süreci saniyenin çok küçük bir diliminde gerçekleşeceği gibi bu süreç yıllar da alabilir Etkileme Mekanizmaları: a) Doğrudan etkileme; iyonlaştırıcı radyasyonun DNA ile doğrudan etkileşmesi sonucunda ortaya çıkan DNA hasarı 16

17 b) Dolaylı Etkileme; su moleküllerinin iyonizasyonu sonucunda oluşan serbest radikallerin hücre molekülleri ile etkileşimi nedeniyle ortaya çıkan hasar Radyasyonun sağlık etkileri dozun büyüklüğüne ve vücudun ışınlanan bölgelerinin özelliklerine göre değişik zamanlarda ve farklı tiplerde ortaya çıkabilir. Radyasyonun etkileri deterministik etkiler ve stokastik etkiler olarak sınıflandırılır. Tablo 5: Radyasyonun Etkileri Deterministik Etkiler ölüm, cilt yanıkları, katarakt, kısırlık Stokastik Etkiler kanser, genetik etkiler Deterministik Etkiler Radyasyon dozunun vücudun herhangi bir doku veya organına hasar vermesi veya önemli reaksiyonlara neden olacak miktarda hücre ölümünü meydana getirmesi sonucunda ortaya çıkan etkilerdir. Bu etkinin ortaya çıkması küçük dozlarda sıfır olabileceği gibi bir eşik değerin üzerinde doz alınması durumunda klinik etkilerin görülme olasılığı %100'e ulaşacaktır. Bu değerin üzerindeki hasarın şiddeti doza bağımlı olarak artacaktır. Bir anda alınan çok yüksek bir doz birkaç hafta içinde ölüme neden olabilir. Örneğin; 5 Gy veya daha fazla dozun aniden alınması uygun tedavi yapılmadığı takdirde kemik iliği ve sindirim sistemi hasarları nedeni ile ölümle sonuçlanabilir. 5 Gy'e kadar olan dozlarda uygun tedavi yapıldığı takdirde kişilerin hayatı kurtarılabilir. Ancak 50 Gy'lik doz alınması halinde medikal tedavi yapılsa bile kesinlikle ölüm gerçekleşir. Tüm vücudun değil de, vücudun belirli bir bölgesinin çok yüksek bir doz alması halinde ölüm olmasa da ışınlanan bölgede erken etkiler görülecektir. Örneğin cildin 5 Gy'lik dozu aniden alması halinde ciltte bir hafta içinde eritem (kızarıklık) ortaya çıkar. Benzer dozun üreme organları tarafından alınması halinde kısırlık meydana gelir. Bu tip etkiler radyasyonun deterministik etkileri olarak isimlendirilir. Bu tür etkiler ancak doz ve doz hızı bir eşik değeri geçtiği takdirde meydana gelir. Etkilerin şiddeti doz ve doz hızına bağlı olarak artar. Deterministik etkilerin diğer bir tipi ışınlanmadan uzun bir süre sonra ortaya çıkar. Bunlar genellikle öldürücü değildir. Fakat vücudun belirli parçalarının fonksiyon kaybına veya habis (kötü) 17

18 olmayan değişikliklere neden olabilir. En iyi bilinen örnekleri gözde katarakt meydana gelmesi ve cilt hasarlarıdır. Erkeklerde bir defada Gy ( mgy) dozun, Kadınlarda bir defada Gy ( mgy) dozun kısırlık yapması, Bir defada alınan 5 Gy ( 5000 mgy) dozun gözde katarakt yapması radyasyonun deterministik etkilerine örnektir Stokastik Etkiler: Düşük dozlarda ortaya çıkması olası etkilerdir. Etkinin ortaya çıkması için bir eşik değer söz konusu değildir. Stokastik etkiler nedeniyle kanser olma olasılığının saptanmasında belirsizlikler vardır. Düşük dozlara maruz kalmış kişilerde kanser ortaya çıkması halinde, bunun radyasyon nedeni ile olup olmadığını belirlemek mümkün değildir. Bunu ortaya koyacak somut veriler yoktur. Düşük dozlar için stokastik etkilerin ortaya çıkması olasılığı yüksek doz almış kişiler ve hayvan deneylerinin sonuçlarına dayanılarak tahmin edilmektedir. Stokastik etkilerle ilgili belirsizliklere bir yaklaşım getirmek için etkin doz birimi başına ölüm ihtimali katsayısı belirlenmiştir. Düşük dozlar nedeniyle kanser olup ölme olasılığı katsayısı;1 Sv (1000 msv) için 5x10-2 olarak kabul edilmektedir. Halkın her yıl almasına izin verilen doz düzeyi 1 msv'dir. Bu yaklaşımla; 1 msv doz nedeniyle kanserden ölme olasılığının 'de 5 olduğu varsayılmaktadır. Bir değerlendirme yapmak için radyasyon dışındaki nedenlerden kanser olasılığının dünya genelinde bazı kanser türleri için %20'lere ulaştığı günümüzde meme kanseri için % 18'lere, kan kanseri için %9'lara ulaştığı ve bir kişide kanserin nedeninin düşük dozda radyasyon nedeniyle olup olmadığını anlamak olanaksızdır Risk karşılaştırmaları 1/ olasılıkla ölüme neden olan bazı risklerin karşılaştırılması Bir nükleer tıp laboratuarında 10 gün çalışmak 1.4 adet sigara içmek 18

19 Hava kirliliği olan bir yerde 2 gün geçirmek 480 km araba yolculuğu yapmak 1600 km uçak yolculuğu yapmak 2 ay sigara içen biri ile bir arada bulunmak 30 kutu diyet soda içmek Tablo 6: Radyasyonla Çalışanların Kanserde Ölme Riski ile Endüstriyel Kazalar Nedeni ile Ölüm Risklerinin Karşılaştırılması (Yıllık Ortalama Risk - İngiltere) Kömür Madeni 1 / 7,000 Petrol ve Doğal Gaz Çıkarma 1 / 8,000 İnşaat 1 / 16,000 Radyasyonla Çalışma (1.5 msv/y) 1 / 17,000 Metal Üretimi 1 / 34,000 Kimyasal Üretim 1 / 100,000 Hizmet Sektörü 1 / 220,000 4 Radyasyon Alanları Radyasyon alanları, sayılı Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği 15. maddesine göre şu şekilde sınıflandırılmaktadır. Radyasyon Güvenliği Yönergesi Madde 15: Maruz kalınacak yıllık dozun 1 msv değerini geçme olasılığı bulunan alanlar radyasyon alanı olarak nitelendirilir ve radyasyon alanları radyasyon düzeylerine göre aşağıdaki şekilde sınıflandırılır: 4.1 Denetimli Alanlar (Controlled Area) Radyasyon görevlilerinin giriş ve çıkışlarının özel denetime, çalışmalarının radyasyon 19

20 korunması bakımından özel kurallara bağlı olduğu ve görevi gereği radyasyon ile çalışan kişilerin ardışık beş yılın ortalama yıllık doz sınırlarının 3/10 undan fazla radyasyon dozuna maruz kalabilecekleri alanlardır. Denetimli alanların girişlerinde ve bu alanlarda radyasyon uyarı levhaları bulunması zorunludur. 4.2 Gözetimli Alanlar (Supervised Area) Radyasyon görevlileri için yıllık doz sınırlarının 1/20 sinin aşılma olasılığı olup, 3/10 unun aşılması beklenmeyen, kişisel doz ölçümünü gerektirmeyen fakat çevresel radyasyonun izlenmesini gerektiren alanlardır. 5 Radyasyona Maruz Kalma Sınırları ve Azaltılması Doz sınırlama sisteminin üç temel ilkesi vardır. 5.1 Uygulamaların Gerekliliği Işınlamanın zararlı sonuçları göz önünde bulundurularak, net bir yarar sağlamayan hiçbir radyasyon uygulamasına izin verilememelidir. 5.2 Radyasyon Korunmasının Optimizasyonu Tedavi amaçlı tıbbi ışınlamalar hariç radyasyon ışınlaması gerektiren durumlarda bireysel dozların büyüklüğü ışınlanacak kişilerin sayısı, olası tüm ışınlamalar için ekonomik ve sosyal faktörler göz önünde bulundurularak mümkün olan en düşük dozun alınması sağlanmalıdır. 5.3 Doz Sınırlaması ve İzin Verilen Doz Sınırları Bireylerin normal ışınlamaları, izin verilen tüm ışınlamaların neden olduğu ilgili organ yada dokudaki eşdeğer doz ile etkin doz değerleri Radyasyon Güvenliği Yönergesi nin 10 ve 12. maddesinde aşağıda belirtilen yıllık doz sınırlarını aşmamalıdır. Radyasyon Güvenliği Yönergesi Madde 10: Yıllık doz sınırları sağlığa zarar 20

21 vermeyecek şekilde uluslararası standartlara uygun olarak, kurum tarafından radyasyon görevlileri ve toplum üyesi kişiler için ayrı ayrı belirlenmiştir. Yıllık toplam doz aynı yıl içindeki dış ışınlama ile iç ışınlamadan alınan dozların toplamıdır. Kişilerin, denetim altındaki kaynaklar ve uygulamalardan dolayı bu sınırların üzerinde radyasyon dozuna maruz kalmalarına izin verilemez ve bu sınırlara tıbbi ışınlamalar ve doğal radyasyon nedeniyle maruz kalınacak dozlar dahil edilemez. a) Radyasyon görevlileri için etkin doz herhangi bir yılda 50 msv i, ardışık beş yılın ortalaması ise 20 msv i geçemez. El ayak veya deri için yıllık eşdeğer doz sınırı 500 msv, göz merceği için 150 msv dir. b) Toplum üyesi kişiler için etkin doz herhangi bir yılda 5 msv i, ardışık beş yılın ortalaması ise 1 msv i geçemez. El, ayak veya deri için yıllık eşdeğer doz sınırı 50 msv, göz merceği için 15 msv dir. c) 18 yaşından küçükler tüzüğün 6. maddesine göre radyasyon uygulaması işinde çalıştırılamazlar. Bu yönetmeliğin 15. maddesinin (b) bendinde belirtilen alanlarda, eğitim amaçlı olmak koşuluyla, eğitimleri radyasyon kaynaklarının kullanılmasını gerektiren yaş arasındaki stajyerler ve öğrenciler için etkin doz, herhangi bir yılda 6 msv i geçemez. Ancak el, ayak veya deri için yıllık eşdeğer doz sınırı 150 msv, göz merceği için 50 msv dir. Radyasyon Güvenliği Yönergesi Madde 12: Çocuk doğurma çağındaki radyasyon görevlilerinin maruz kaldıkları radyasyon dozunun mümkün olduğu kadar düşük düzeyde tutulması için gerekli önlemlerin alınması zorunludur. Hamileliği belirlenmiş olan radyasyon görevlileri ancak gözetimli alanlarda çalıştırılır. Fetusu korumak amacıyla, hamile radyasyon görevlisinin batın yüzeyi için hamilelik boyunca ilave eşdeğer doz sınırı 1 msv dir. Araştırma amaçlı tıbbi ışınlanmalar ve gönüllü ve ziyaretçiler için izin verilen ortalama yıllık doz düzeyleri ise 29 ve 30. maddelerde belirtilen düzeyleri geçmemelidir. Radyasyon Güvenliği Yönergesi Madde 29: Kişiye net bir yarar sağlamayan, alacakları doz ve risk hakkında kişilerin bilgilendirildiği, kişilerin ve Etik Komitenin yazılı onayı alınmış araştırma amaçlı gönüllü ışınlanmalarda, halk için bir yıllık en yüksek izin verilen doz düzeyi aşılamaz. Çok özel durumlarda Kurum tarafından onaylanmak koşuluyla 21

22 radyasyon görevlileri için izin verilen ortalama yıllık doz düzeyine izin verilebilir. Radyasyon Güvenliği Yönergesi Madde 30: Gerek görülen hallerde tıbbi tanı ve tedavi altındaki hastalara gönüllü ve bilinçli olmak koşuluyla yardım etmek isteyen veya hasta ziyareti için gelen kişilerin alacakları etkin doz, tanı ve tedavi süresince 5 msv değerini aşamaz. Nükleer tıp hastaların taburcu edilebilecekleri en yüksek radyoaktivite düzeyleri 31. Maddede belirtilmiştir. Radyasyon Güvenliği Yönergesi Madde 31: I-131 radyoaktif maddesi verilen hastalar vücuttaki radyoaktivite miktarının 400 MBq e düşmesi halinde taburcu edilir. Taburcu edilen hastaya diğer kişilerle temasları ve radyasyon korunması ile ilgili alınacak önlemlerle ilgili yazılı talimatlar verilir. 100 MBq in altındaki radyoaktivite ile taburcu edilen hastalar için özel önlem alınması gerekmez. 5.4 Doz Azaltılması Dış (eksternal) radyasyon dozunun kontrolü Zaman, Zırhlama ve Mesafe Radyoaktiviteye mümkün olan en kısa süre temas edilmelidir. Radyoaktivite yada radyoaktif ortamda optimum izolasyon sağlanmalı, bu ortamlarda kurşun önlük, kurşun eldiven, kurşun enjektör ve enjektör taşıyıcı, kurşun cam ve, maşa kullanımı sağlanmalıdır. Bu ortamları çevreleyen duvarların yeterli beton kalınlığı ve kurşun izolasyonu olmalıdır. Maruz kalınan radyasyon dozu, uzaklığın karesi ile ters orantılı (1/R 2 kuralı) olarak azaldığından radyoaktif kaynaklardan mümkün olduğunca uzak mesafede durulmalıdır. Kaynak: Barnes WE. Basic physics of nuclear medicine. In: Henkin ER (Ed). Nuclear Medicine Volume I. Missouri: Mosby- Year Book, 1996; pp alfa Beta Gama 22

23 5.4.2 İnternal (vücut içi) Radyasyon Dozunun Kontrolü Radyonüklidlerin vücut içine alındığı 4 ana giriş vardır. İnhalasyon (soluma ile) Ağız yolu Absorbsiyon (emilim ile) Enjeksiyon Özellikle açık radyoaktif kaynak kullanılan Nükleer Tıp laboratuarı başta olmak üzere; çeker ocak, tek kullanımlık eldiven ve koruyucu cam kullanılmalı, radyasyon alanında yemek yenmesi ve sigara içilmesi engellenmeli ve ağızla pipetleme yapılmamalıdır. Sadece radyoaktif ortamda kullanılmak üzere önlük ve ayakkabı tahsis edilmeli, keskin uçlu radyoaktif aletler için dayanıklı ve izolasyonlu çöp kutuları ayrılmalıdır. 6 Hamilelik ve Tıbbi Işınlama (Bu bölüm ICRP publication 84 ( ) temel alınarak hazırlanmıştır.) Dünyada her yıl binlerce kadın iyonize radyasyona maruz kalmaktadır. Bu maruziyet yeterli bilgi sahibi olunmadığında gereksiz yere büyük anksiyetelere ve gebeliklerin sonlandırılmasına neden olmaktadır. Oysa birçok hastada, bu uygulamalar, tıbbi olarak yerinde olup, fetus için radyasyon riski minimaldir. Fetal radyasyon riski, gebeliğin evresi ve absorblanan doz ile ilişkilidir. Radyasyon riski organogenezis ve erken fetal periyotta en yüksekken, bu risk 2 ve 3. trimestrelerde giderek azalır. Radyasyon ile oluşan malformasyonlarda eşik radyasyon değeri mgy olup, sıklıkla santral sinir sistemi (SSS) problemleri ile ilişkilidir. Fetal doz 100 mgy lik düzeye 3 Pelvik CT yada 20 konvansiyonel direkt grafi (X-ışını) işleminde dahi ulaşmaz. Bu doza pelviste floroskopi eşliğinde yapılan girişimsel işlemlerde veya radyoterapi ile ulaşılır. 23

24 Tablo 7: Radyasyona maruz KALMAMIŞ hamile popülasyonundaki potansiyel riskler Kaynak: Pregnancy and Medical Radiation ( ) Spontan düşük >%15 Genetik bozukluk %4-10 İntrauterin gelişme geriliği %4 Majör malformasyon % Santral Sinir Sistemine Ait Malformasyonlar SSS özellikle konsepsiyon sonrası haftalarda radyasyona duyarlıdır. 100 mgy üzerindeki fetal dozlarda mental fonksiyonlarda (IQ) azalmaya yol açabilir mgy dozlarında ise ciddi mental retardasyon ve mikrosefali gelişebilir. 6.2 Lösemi ve Diğer Kanserler Radyasyonun, erişkin ve çocuklarda, lösemi ve diğer bazı kanserlerin gelişim riskini arttırdığı gösterilmiştir. Gebelikte de fetus benzer riski taşımaktadır. 10 mgy lik fatal dozda relatif risk 1.4 tür bu normal insidanstan %40 artışa işaret eder. Tablo 8: Alınan radyasyon dozuna göre SAĞLIKLI çocuk doğurma olasılığı Kaynak: Pregnancy and Medical Radiation( Malformasyon olmama Kanser olmama olasılığı (0-19 Doz olasılığı yaş) 0 mgy %97 % mgy %97 % mgy %97 % mgy %97 % mgy %97 % mgy %97 %99.1 >100 mgy Olası Yüksek 24

25 6.3 Hamilelik Öncesi Işınlama Hamilelik öncesi, gonadları ışınlanmış ebeveynlerin doğacak çocuklarında kanser veya malformasyon oluşma riskinde artış gösterilememiştir. Bu bilgi atom bombası kurbanları ile radyoterapi hastalarından elde edilmiştir. Radyonüklid tedavi uygulanan hastalar için lütfen Radyonüklid Tedavisi Sonrası Hamilelik başlıklı konuya bakınız. 6.4 Hamilelik Potansiyeli Olan Hastaların Değerlendirilmesi Doğurganlık çağındaki tüm kadınların hamilelik durumları mutlaka sorgulanmalı ve aksi ispat edilene değin adet günü gecikmiş tüm kadınlar hamile kabul edilmelidir. Hasta bekleme alanlarında ve tüm radyoaktif ortam girişlerine hamileleri uyarıcı işaretler/yazılar yerleştirilmelidir. 6.5 Rutin Radyolojik Uygulamalarda Maruz Kalınan Fetal Dozlar Tablo 8 : Konvansiyonel röntgen (X ışını) uygulamalarında maruz kalınan tahmini fetal dozlar Kaynak: Pregnancy and Medical Radiation( Uygulama Ortalama Doz (mgy) Maksimum Doz (mgy) Abdomen Toraks <0.01 <0.01 IVP, Lomber vertebralar Pelvis Kranium / Torakal vertebralar <0.01 <

26 Tablo 9 : Floroskopi ve BT uygulamalarında maruz kalınan tahmini fetal dozlar Kaynak: Pregnancy and Medical Radiation ( Uygulama Baryum Ortalama Doz (mgy) Maksimum Doz (mgy) (üst GİS) Baryum enema Kranial CT <0.005 <0.005 Toraks CT Abdomen CT Pelvis CT Rutin Nükleer Tıp Uygulamalarında Maruz Kalınan Fetal Dozlar Tablo 10 : Konvansiyonel nükleer tıp uygulamalarında maruz kalınan tahmini fetal dozlar Kaynak: Pregnancy and Medical Radiation ( Uygulama Uygulanan Aktivite Erken Gebelik Doz 9.Ay Doz (MBq) 1mCi=37 MBq 99m Tc Kemik Sint Akciğer Sint Karaciğer Kolloid Tiroid Sint Böbrek (DTPA) İşaretli Eritrosit I-131 Tiroid Uptake

27 6.7 Gebeliğin Sonlandırılması Fetal dozun 100 mgy den düşük olduğu durumlarda radyasyon riski temel alınarak gebeliğin sonlandırılması uygun değildir. 500 mgy den yüksek dozlarda ciddi fetal hasar riski bulunmaktadır mgy arası fetal dozlarda ise olgu bazında değerlendirme yapılmalıdır. 7 Ölçüm, İşaretleme ve Cihazlar 7.1 Kontaminasyon Ölçümü ve Dekontaminasyon Açık radyoaktif kaynak kullanılan birimlerde, personelin rutin kontaminasyon (bulaşma) kontrolü yapılmalıdır. Bulaşma şüphesi varlığında alan monitörü yada Geiger-Müller cihazı ile radyasyon taraması yapılmalı, kontamine alan işaretlenerek uygun dekontaminasyon metotları uygulanmalıdır. 7.2 Etiketleme ve İşaretleme Denetimli alanların girişlerinde ve bu alanlarda radyasyon uyarı levhaları bulunması zorunludur: 8 Cihazlar Tüm cihazların radyasyon güvenliği açısından, önerilen sürelerde rutin kalite kontrol ve kalibrasyon yapılmalıdır. Her cihazın kolay ulaşılır bir yerinde kullanım kılavuzu bulundurulmalıdır. 9 Personel Ölçüm ve İzlem Daha önce ve halen zehirli, kimyasal, biyolojik maddeler veya diğer tehlikeli koşullara maruz kalarak çalıştırılan kişiler radyasyona maruz kalmayı gerektirecek görevlerde çalıştırılmamalıdır. Radyasyonlu alanlarda yapılan işin niteliğine uygun giysi ve donanım (kurşun önlük, gonad koruyucu, kurşun paravan, tiroid koruyucu vb) kullanımı sağlanmalı 27

28 ve denetlenmelidir. İşe alınacak radyasyon görevlilerinin sağlık durumlarının yapacağı işe uygun olup olmadığı hakkında sağlık raporu alınmalı ve çalıştıkları süre içinde, yılda en az bir kez tıbbi muayeneleri ile hematolojik ve göz kontrolleri yaptırılarak takip edilmeli, kayıtları tutulmalıdır. Sonuçları yılda 1 kez komiteye sunularak değerlendirilmelidir. İyonlaştırıcı radyasyon kaynakları kullanılan ve bulundurulan bölümlerde çalışanların radyasyon ölçümleri için uygun cihazların (TLD, cep, film dozimetri) kullanılması sağlanmalı ve denetlenmelidir. Radyasyonlu alanlarda çalışan personelin denetimli alanlarda çalışırken kullanmak zorunda olduğu dozimetreleri komite temsilcileri tarafından kontrolü yapılarak kaydı tutularak sonuçları komitede değerlendirilmelidir. Radyasyona maruz kalan yada öngörülen sınırın üzerinde doz alan personel için durum değerlendirmesinin yapılarak ilgili bölüme tavsiyelerde bulunulmalıdır nolu Yasaya Tabi Olan Bölümler Hastanemizde Radyasyonla Çalışan Birimler 10.1 Nükleer Tıp Hastanemiz Nükleer Tıp Birimi; TAEK lisansı ile tanı (in-vitro, in-vivo) ve ayaktan tedavi amaçlı sağlık hizmetleri vermektedir. Yataklı Tedavi ünitesi de planlama aşamasındadır. Nükleer Tıp Biriminde, sıcak oda/radyofarmasötik odası (1 adet), uygulama/ enjeksiyon odası (1 adet), hasta bekletme/kardiyolojik stres odası (1 adet) ve görüntüleme odası (1 adet) gibi birimler bulunmaktadır. Merkezin havalandırma (çeker ocak, aspiratör vs) ve sıhhi tesisat (radyoaktif lavabolar, temiz lavabolar, hasta tuvaletleri, lavabo bağlantıları vs) altyapısı TAEK in belirlediği standartlardadır. 28

29 Nükleer Tıp Laboratuarında Çalışırken, TAEK Tarafından Uyulması İstenilen Kurallar 1. Laboratuarla i l g i l i e n v a n t e r t u t u l m a l ı d ı r. Bu e n v a n t e r a ş a ğ ı d a k i h u s u s l a r ı içermelidir. a. Tesise giren radyoaktif maddelerin kayıtları b. Radyoaktif madde verilen hastaların kayıtları (miktarı, türü ve tarihi) c. Çalışanların dozimetre değerlerinin kayıtları d. Radyoaktif atık kayıtları (miktarı, türü ve tarihi) e. Görüntüleme cihazlarının b akım, onarım ve k alibras yo n k alite kontrol kayıtları f. Doz kalibratörü ve radyasyon ölçüm cihazlarının kalibrasyon kayıtları g. Tehlike ve olağanüstü durum kayıtları h. Çevresel radyasyon ölçüm kayıtları 2. Görevli olmayan personelin laboratuara giriş-çıkışları önlenmelidir. 3. Radyoaktif maddeler ile çalışmaya başlamadan önce tezgah üzerine emici kağıtlar yerleştirilip bunların üzerinde çalışılmalıdır. 4. İşlemler kenarlı küvetler içinde emici kağıtlar üzerinde yapılmalıdır. 5. Laboratuarda çalışırken laboratuar önlüğü, lastik/plastik eldiven gibi koruyucu giysiler giyilmelidir. İş bitiminde kullanılan eldivenler dikkatli şekilde çıkartılarak radyoaktif atık kutusuna atılmalıdır. 6. Eldiven kullanıldığında, kontaminasyonu önlemek amacıyla iç kısımlar dışta kalacak şekilde çıkartılmalıdır. 7. Laboratuarda temizlik için kağıt havlu ve mendil kullanılmalı, kullanımdan sonra derhal radyoaktif atık kutusuna atılmalıdır. 8. Laboratuarda kullanılan giysilerin laboratuar dışına çıkarılması önlenmeli, koruyucu giysiler çıkarılıp eller ayaklar monitörize edildikten sonra laboratuar dışına çıkılmalıdır. 9. Laboratuar içinde yiyecek, içecek ve kişisel eşyaların bulundurulmamasına özen gösterilmelidir. 10. Ellerde yara varsa bandajlı bile olsa laboratuarda çalışılmamalıdır. 11. Elektrik düğmeleri, musluklar, kapı kolları, telefon ahizelerinin kontamine olmamalarına dikkat edilmelidir. 12. Çalışırken vücutta kesik ve çiziklere neden olabilecek keskin uçlu malzeme kullanmaktan kaçınılmalıdır (kırık ve çatlak cam eşyalar gibi.) 29

30 13. Laboratuarda kullanılan şişelerin muhafaza kaplarının kapaklarının kolay açılabilir olmasına dikkat edilmeli ve uygun etiketleme işlemi yapılmalıdır. 14. Laboratuar radyasyon monitörü ile sürekli taranarak radyasyon korunması için gerekli önlemler alınmalıdır. Çalışma saatlerinde radyasyon monitörü sıcak odada ve devamlı çalışır durumda bulundurulmalı veya alarm seviyesi ayarlanabilir sesli uyarı istemi ile bir laboratuar monitörü sağlanmalıdır. Kontaminasyon saptanması halinde dekontaminasyona gidilmelidir. 15. Radyofarmasötik uygulama, seyreltme ve diğer çalışmalar çeker ocak içerisinde ve kurşun eşdeğeri camdan yapılmış paravan arkasında yapılmalıdır Nükleer Tıp ve Emzirme Nükleer tıp uygulamalarında kullanılan birçok radyonüklid anne sütünden salgılanır. Bu nedenle inceleme sonrası emziren bayanların bebeğini aşağıda belirtilen sürelerle emzirmeyi durdurması ya da tamamen kesmesi önerilir. I-131 (radyo iyot) tedavisi sonrası tamamen I-131, I-123, Ga-67 ve Tl-201 sonrası 3 hafta Aşağıda belirtilenler dışındaki tüm Tc-99m bileşikleri sonrası 12 saat Tc-99m ile işaretli eritrosit, DTPA ve fosfonatların (MDP, HDP, PYP) gibi) sonrası 4 saat Kaynak:Pregnancy and Medical Radiation ( Hasta Taburcu İşlemleri Tanısal amaçlı nükleer tıp uygulamaları için efektif doz, 1-10 msv ve ortalama 3 msv dır. Bu değerler yıllık önerilen doz limitlerini aşmadığı gibi günlük uygulamalar sonrası hasta için 1 metreden doz ışınlama ölçüm değerleri de önerilen sınırlar içinde olduğundan, hastanın taburcu işlemleri sonrası toplum için özel önlemlerin alınması çoğunlukla gerekmemektedir. Nükleer tıp bölümünde tanısal uygulamalarda radyoaktif madde kullanılması nedeniyle ölçüm sonuçları normal sınırlarda bile olsa hastalara gerekli korunma prensipleri anlatılmalı, yatan hasta ise ilgili servis doktoruna korunma prensipleri bildirilmelidir. Ancak tedavi amaçlı doz uygulamaları sonrası aile üyeleri yada toplum radyasyon güvenliği açısından bir takım sınırlandırmalar gerekebilir. Ayakta tedavi doz uygulaması sonrası I-131 radyoaktif 30

31 maddesi verilen hastaların TAEK mevzuatında belirlenen 1 metre uzaklıktaki doz hızı, 30µSv/saat in altında olmalıdır Radyonüklid Tedavisi Sonrası Hamilelik Radyonüklid tedavi sonrası hamilelik düşünen kadınların vücudundaki rezidüel radyoaktivitenin 1 mgy lik potansiyel fetal dozu geçmemesi önerilir. Tablo 11: Çeşitli ajanlara göre radyonüklid tedavi sonrası hamilelik için beklenmesi gereken süreler (1 mci = 37 MBq) Radyonüklid Tedavi Doz(MBq) Beklenecek Süre I-131 Hipertiroidi ay I-131 Tiroid kanseri ay I-131 MIBG Feokromasitoma ay P-32 Fosfat Polisitemi ay Sr-89 Klorür Kemik Metastaz ay Y-90 kolloid Artritik Eklem Y-90 kolloid Malignite ay Er-169 kolloid Artritik Eklem Kaynak: Administration of Radioactive Substances Advisory Committee. Notes for guidance on the clinical administration of radiopharmaceuticals and use of sealed radioactive sources, 2000 Nucl. Med. Communications. 21 Suplement Radyoaktif Atıklar Radyoizotop ve radyoaktif atıkların bekletilmesi ve izolasyonu için Giresun A. İlhan 31

32 Özdemir Devlet Hastanesi N ü k l e e r Tıp b i r i m i n d e özel, kilitli, Radyoaktif Atık bekletme alanı bulunmaktadır. Genel olarak nükleer tıp laboratuarlarında uygulanan yöntem ve radyoaktif kaynağa bağlı olarak Kuru ve katı radyoaktif atık Sıvı atık Biyolojik ve keskin atıklar Havaya yayılan atıklar bulunabilmektedir Radyoaktif Atıkların Yönetimine İlişkin TAEK Tarafından Belirlenen Hususlar Katı Radyoaktif Atıkların Biriktirilme ve Bekletilmelerinde Uyulması Gerekli Hususlar a) Kullanılan radyoaktif maddenin yaydığı radyasyon tipine ve enerjisini göre atık biriktirme kabının iç kısımları, kapağı ve tabanı da dahil olmak üzere uygun malzeme ile zırhlanmalıdır. Kabın dış kısmında uluslararası, standart radyasyon uyarı işareti bulunmalıdır. Kabın büyüklüğü ve geometrik şekli oluşan radyoaktif atığın miktarına göre ayarlanmalıdır. b) Yukarıda belirtilen özelliklere sahip atık biriktirme kabının içerisinde yeterli büyüklükte ve uç kısımları kabın üst kısmından dışarı taşacak şekilde bir plastik torba yerleştirilir. c) Radyoaktif katı atık biriktirme kabının bulunduğu ortamda, radyoaktif olmayan katı atıklar için ayrı bir biriktirme kabı bulundurulur. Radyoaktif olmayan atıklar hiç bir şekilde radyoaktif atık kutularına atılmazlar. Şüphe edilen atıklar radyoaktif atık kabul edilir. Biriktirme kabı dolduğunda plastik torbanın ağzı sıkı şekilde bağlanarak etiketlenir. d) Radyoaktif atık içerisinde tehlikeli kimyasal maddeler veya başka zehirleyici maddeler karıştırılmaz. Ancak kaçınılmaz olarak meydana gelen karışmalar etiketler üzerinde belirtilir. e) Torbalar, uzun süreli atık bekletme yerlerine nakledilerek üzerlerindeki etiketlere göre bekletilir. Uzun süreli atık bekletme yerleri bina içerisinde bodrum katı gibi insanlar tarafından fazla kullanılmayan bir oda şeklinde olabileceği gibi bina dışında girişi 32

33 kontrollü ayrı oda şeklinde de yapılabilir. Buharlaşma yapabilecek atıklar için havalandırma sistemi sağlanır. f) Katı radyoaktif atıklar uzun süreli atık bekletme yerlerinde plastik depoların yüzeylerindeki radyasyon doz şiddeti 1 µsv/saat değerine düşünceye kadar bekletilir Sıvı Radyoaktif A t ı k l a r ı n B i r i k t i r i l m e ve Bekletilmelerinde Uyulması Gerekli Hususlar Sıvı radyoaktif atıklar, aşağıda belirtilen hususlar sağlandıktan sonra, belirtilen aktivite sınırlarına göre kanalizasyon sistemine gönderilebilir. Uyulması Gerekli Hususlar a) Sıvı radyoaktif atıklar, ünite içerisinde belirlenecek ve altında (T) dirsek olmayan bir lavabodan kanalizasyona bırakılır. Bu lavabo uluslararası, standart radyoaktif madde sembolü ile işaretlenir. Bu lavaboda radyoaktif olmayan çalışmalar yürütülemez. b) Kanalizasyona bırakılacak bütün radyoaktif sıvılar su içerisinde çözülebilir ve dağılabilir özellikte olmalıdır. Radyoaktif sıvı, çözünmeyen katı parçacık veya tortu bulunduruyorsa, kanalizasyona bırakmadan önce filtre edilir. Filtre malzemesi katı atık olarak işleme tabi tutulur. c) Asidik çözeltiler kanalizasyona bırakılmadan önce nötralize edilirler. d) Kanalizasyona bırakılan sıvı, zehirli maddeleri veya diğer eczaları bulunduruyorsa kanalizasyona bırakılmadan önce bölgesel yetkili otoritelerden (belediye) izin alınır Tehlike ve Acil Durum Nedenleri 33

34 1) Yangın, deprem, patlama ve benzeri acil durumlar, 2) Siparişi verilen radyoaktif maddenin zamanında merkeze ulaşmaması, 3) Kullanılan radyoaktif maddenin çalışma alanı dışında bulaşmaya sebep olacak şekilde dökülüp saçılması, 4) Kullanılan radyoaktif maddenin çalışanların vücuduna bulaşması, 5) Radyoaktif maddenin çalınması veya kaybolması, 6) Hastalara yanlış radyofarmasötik veya yanlış doz uygulanması, 7) Radyo iyot tedavisi görmüş hastalara acil müdahale gerekmesi veya ölmesi durumu, TAEK tarafından tehlike durumu veya olağandışı durumlar olarak değerlendirilir Tehlike Durumu ve Olağandışı Durumlarda İzlenecek Yöntemler Yangın, Deprem, Patlama Gibi Acil Durumlar Uygulama merkezinde yangın olması durumunda; elektrik ana şalterden kesilmeli, tüm cihazlar kapatılarak hasta oda dışına çıkartılmalıdır. Yangın söndürme cihazı kullanılarak yangına müdahale edilmelidir. Müdahale sırasında radyasyon kaçaklarına karşı itfaiyeye rehberlik yapılmalıdır. Kurtarma işlemini yapacak olan teknik personel, radyoaktif maddelerin bulunduğu alanlar ve acil durumlarda radyasyonun sebep olabileceği tehlikeler hakkında bilgilendirilir ve uyulması gereken hususlar belirlenir. Bu gibi acil durumlarda, derhal hastane yönetimi haberdar edilerek gerekli önlemler alınır. Radyoaktif maddeler korucu kaplarının içinde taşınır. Ancak, ortamda doğal düzeyin üzerinde radyasyon bulunması halinde bile kurtarma ve ilkyardım işlemleri hiçbir şekilde engellenmez. Kaza ile ilgili tüm kayıtlar ve raporlar muntazam bir şekilde tutulmalı ve TAEK- RGD veya ÇNAEM sağlık bölümüne bildirilmelidir. 34

35 Sipariş Edilen Radyoaktif Maddenin Gelmemesi Sipariş edilmiş olan radyoaktif madde, belirtilen zamanda veya kabul edilebilir bir zaman geçmiş olmasına rağmen gelmemişse; önce hastanedeki tüm olasılıklar kontrol edilir, sonra firma aranarak siparişin gelmediğini bildirilir, böylece firma radyoaktif maddenin izini takip ederek, nerede olduğunu bulabilir. Bulunamadığı takdirde TAEK e haber verilir Az Miktarda Radyoaktif Madde Dökülmesi (Minör Kontaminasyon) 1) Dökülen sıvının üzerine hemen emici bez veya kağıt konularak yayılmasını önlenir, çevresi işaretlenir ve üzerinden geçişler engellenir. 2) Temizlik esnasında mutlaka eldiven giyilir ve bulaşmış malzemelerin ve ıslak kağıtların içine konulabileceği, plastik bir torba bulundurulur. 3) Dökülen maddenin üzerine konulmuş olan bez veya kağıt alınır ve bir havlu ile, bulaşma alanı dıştan içe doğru olmak üzere kurulanır. 4) Alan iyice kurulandıktan sonra temizleme malzemeleri (dekontaminasyon ilaçları) ile ıslatılmış kağıt havlu ile silinir. 5) Havlunun radyoaktivitesi uygun ölçüm cihazı kullanılarak kontrol edilir. Ortam sayımının iki katını geçen sayımlar, bulaşma olduğunun g ö s t e r g e s i d i r. Bulaşma bulunuyorsa, kağıt havlularla temizlemeye devam edilir. Yumuşak bir temizleyici s ı v ı k u l l a n ı l a b i l i r a n c a k a ş ı n d ı r ı c ı t e m i z l e y i c i l e r d e n sakınmalıdır. Temizlik sonunda silme testi tekrarlanır. 6) Temizleme ve silme testi, silme işlemi yapılan havludaki radyasyon düzeyi, ortam sayımının iki katından daha küçük bir değere ulaşıncaya kadar devam ettirilir. 7) Radyasyon korunması görevlisi durumdan haberdar edilir Fazla Miktarda Radyoaktif Madde Dökülmesi (Majör Kontaminasyon) durumu vb ) (Radyoaktif madde şişesinin kırılması, dökülmesi, hastanın idrarını kaçırması, kusması 35

36 1) Odadaki herkes kapıya gider, ayakkabılar ayaklar kullanılarak çıkarılır ve kapı dışına çıplak ayakla çıkılır. Şayet dökülen maddeye değmişse eldivenler ve koruyucu giysiler çıkarılır ve bulaşma olasılığı olan diğer eşyalarla bir arada bırakılır. Kapı kapatılır. 2) Yardım çağırılır, şayet duyan olmazsa, ancak yalnız bir kişi radyasyon korunması görevlisini çağırmak ve bir uygun ölçüm cihazı bulacak birisini bulabilmek için bir yere kadar yürüyebilir 3) Uygun ölçüm cihazı kullanılarak, odada bulunan herkesin el ve ayaklarına özellikle dikkat edilerek, bütün vücutlar ölçülür. 4) Bulaşmış giysiler hemen çıkarılır ve büyük plastik torbalara veya başka uygun kapların içine konularak radyoaktif atık işlemi uygulanır. 5) Eğer cilt radyoaktif madde ile bulaşmış ise, yumuşak bir sabun ve bol su ile yıkanır, sert fırça ve tahriş edici sabun kullanılmaz. Yıkandıktan sonra tekrar uygun bir ölçüm cihazı ile vücut ölçümü yapılır. Ortam sayımının üzerinde olmayan değerler alınıncaya kadar yıkanma ve ölçme işlemi tekrarlanmalı veya üç kez yıkandıktan sonra ölçüm değerleri değişmiyorsa yıkanmaya son verilmelidir. Mümkün olursa yıkanmalar arasında nemlendirici losyon kullanılmalıdır. 6) Genel vücut bulaşmalarında, tüm vücut ölçülür ve yüksek bulaşma bölgeleri işaretlenir. Bulaşmamış tüylü bölgelerin bulaşmamasına ve vücut açıklıklarına dikkat edilerek hızlıca duşa girilir, bol su ve sabun ile yıkandıktan sonra tekrar ölçüm alınır. 7) Radyoaktif madde göze sıçramış ise, bol su ile ve serum fizyolojik ile durulanır ve durulama suyu ölçülür. Temizlik sağlandıktan sonra göz tahrişi için önlem alınır. 8) Saçlarda bulaşma varsa, yumuşak bir deterjanla en iyi şekilde temizlenir. Saçları yıkarken sabunlu suyun gözlere, kulaklara veya ağza girmemesine özen gösterilmelidir. Tıraş yapılmamalıdır. 9) Olay mutlaka kayda geçirilmeli ve tekrarlanmaması veya yaygınlaşmaması için alınması gerekli ilave önlemler belirlenmelidir. Temizleme işlemi başarılamıyorsa TAEK e haber verilmelidir Radyoaktif Maddenin Çalınması veya Kaybolması Radyoaktif maddenin bulunabilmesi için araştırma başlatılmalı ve TAEK e haber 36