Rekabet Gücü ve Ekonomik Büyüme İlişkileri: Orta Asya ve Kafkasya Geçiş Ekonomileri Üzerine Bir İnceleme

Transkript

1 140 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2012 Rekabet Gücü ve Ekonomk Büyüme İlşkler: Orta Asya ve Kafkasya Geçş Ekonomler Üzerne Br İnceleme Prof. Dr. Cevat Gern (Beykent Unversty, Turkey Prof. Dr. Selahattn Sarı (Beykent Unversty, Turkey Asst. Prof. Dr. Ayşen Hç Gencer (Istanbul Aydın Unversty, Turkey Ph.D. Canddate Zya Çağlar Yurttançıkmaz (Atatürk Unversty, Turkey The Relatonshps between Compettveness and Economc Growth: A Study on the Countres of Central Asa and Caucasus Abstract The relatonshps among nput, producton and market suddenly broke down after the collapse of the USSR n The reflectons of ths dsntegraton are deeply felt n the Central Asan and n the Caucasan economes, whch lack the tradtons of beng a government. The mbalances n the supply and demand, such as shuttng down of factores due to breakdown of producton relatons and the resultng severe rse n the unemployment rate, caused a transton recesson. As well-known n the lterature, the man reason behnd ths s the nterdependency of the producton structures n these newly ndependent former Sovet countres. Large ndustral establshments were left alone due to lack of suffcent raw materals and other nputs, due to lack of new technologes, and/or due to poltcal vod resultng from the transton perod. In the newly establshed economc and poltcal system, all of these countres, namely Azerbaan, Georga, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Uzbekstan, Takstan and Turkmenstan, try to realze ther economc growth and development by specalzng n the producton of goods n whch they have an economc advantage n terms of compettveness. In ths study, the effects of compettveness on economc growth s nvestgated for these 7 countres durng the perod usng panel data analyss based on the Lafay nde. In the lght of the results of ths research, polcy recommendatons are attempted n order to determne the sectors n whch these countres are more compettve and hence to suggest ways of ncreasng ther economc growth rate. JEL codes: F14, F43, F59 1 Grş Adam Smth ten günümüze kadark süreçte lberal ktsatçılar dış tcaretn avantalarına vurgu yaparlarken; dış tcaretn üretm açısından şbölümü ve uzmanlaşmayı sağlayacağı ve bunun da daha fazla çıktı anlamına geleceğn ler sürerler. Bu mekanzmanın şleyşnde, şbölümü ve uzmanlaşmayla brlkte avantalı alanda daha fazla çıktı elde edlmes ve bunun da ç pyasada tüketlenden arta kalanı dışa sunulurken; dezavantalı olunan alandak mal ve hzmetlern de daha ucuza dışarıdan yurtçne transfer söz konusudur. Bu anlamda, daha yüksek gelr sevyesne bağlı olarak daha üst düzeyde tüketm ve böylece daha üst düzeyde br kayıtsızlık eğrs üzernde bulunablme; kısaca daha yüksek br refah sevyesne ulaşablme mümkündür. Özet br fadeyle lberaller, bu durumun gerçekleşeblrlğn dış tcarete bağlarlar. Bu uygulama günümüz lteratüründe hracata yönelk sanayleşme strates olarak tanımlanır. İhracata yönelk strate, üretm artışı ve büyüme lşksn ortaya koyarken, özellkle gelşmekte olan ülkelern dövz açığı sorununun da dövz kazandırıcı ntelktek bu poltkalarla telaf edleceğn ler sürmektedr. Yukarıda en bast şeklyle fade edlen klask ve Neo-klask teorsyenlere at düşüncede, ülkelern lberal (özelleştrme ve dışa açıklık poltka uygulamalarının ekonomk refaha ulaşılablrlğne-artırılablrlğne dkkat çeklmektedr. Burada uluslararası tcaretn de ülkelern üretkenlğn sağlayacak faktörler harekete geçrecek brçok mekanzmayı tetkleyeceğ kabul edlmektedr (Grosman ve Helpman, 1991: 23; Alessandrn ve Batuo, 2010: 146. Tcaretn ülkedek üretkenlk artışına poztf yönde etkde bulunduğuna dar argümana Tayvan, Çn, Güney Kore gb ülkeler örnekler olarak gösterlmektedr (Rutherford ve Tarr, 1993: 198. Konu le lgl lk uygulamalı çalışmalardan brsn yapan Hla Mynt, hracatın ülke sınırları çndek taleple sınırlı olan pyasanın genşlemesne neden olduğunu; artan talebn atıl kaynakların kullanımına mkân verdğn ve bu durumun da uzmanlaşmaya ve vermllk artışına yol açarak büyümey stenen sevyeye ulaştırabldğn ortaya koymuştur (Dülgeroğlu, 1991: 41. Ancak, hracat ve ekonomk büyüme lşklern ele alan lteratürde, büyümenn sürdürüleblrlğnn başarı koşulu olarak ekonomnn tek br sektöre bağımlı olmaması gerektğ gösterlmektedr. Bu açıdan hracatbüyüme lteratürünün aynı zamanda brbryle çelşen sonuçlar-bulgular verdğ dkkat çekerken, bu farklılaşan sonuçların neden olarak farklı testlern veya farklı fltreleyc teknklern kullanılmasının ya da ülkelere özgü yapısal şartların varlığından bahsedlmektedr (Gordon ve Saky-Bekoe, 1993: 558. Yapısal gerlk koşullarının olduğu ülkelerde ürün çeştllğnn olmaması ve talebn fyat esneklğnn düşük sevyede bulunması, büyüme ve hracat arasında beklenen poztf lşklern yakalanamamasına sebep olarak gösterlmektedr (bkz. Edward,

2 SESSION 1B: Büyüme ve Gelşme I : 4; Edward, 1992: 38; Prebsch, 1984: 179; Feder, 1983: Bu yönüyle dışa açıklığın lberallern fade ettğ şeklyle dama büyüme üzerne poztf etkler yaratmasından zyade, dış tcaretten beklenen başarının ekonomnn ancak belrl br olgunluk düzeynde bulunmasıyla sağlanableceğ kabul edlmektedr. Bu çerçevede tcaret akımlarını açıklamaya yönelk olarak gelştrlen yaklaşımlar ele alındığında, kronolok olarak ülkeler arasındak teknolok farklılıklar (Rcardo, 1817, nsp faktör bolluğu (Heckscher, 1919; Ohln, 1933, çeştllk ve ölçek ekonomler (Krugman, 1980, Ether, 1982, Helpman ve Krugman, 1985, frma heteroenlğ (Meltz, 2003; Helpman ve dğ., 2004; Bernard ve dğ., 2007 şeklnde br gelşmenn olduğu görülür (Hnloopen ve van Marrewk, 2012: Ancak, dış tcaretn ve özellkle de hracatın ekonomk büyüme üzerne beklenen olumlu etkler yaratablmesnde dış şoklara karşı mal çeştllğ le esneklk yapısı açısından yüksek esneklkl mal ve hzmetler üreteblme kapastesnn varlığı önem arz etmektedr. Dolayısıyla mal tcaret açısından üretmn dış talep esneklk değernn görece yüksek olduğu sektörlerde dış tcaretn büyüme üzerne daha kuvvetl etkler yaratması beklenmektedr. Bu sektörler açısından değerlendrme yapılacak olunduğunda, esneklk değerler açısından yükseklğn başarıyı getrdğ, ancak bunun gerekl fakat yeterl koşul olmadığı açıktır. Yeter koşul olarak, lgl sektörlerde ülkenn rekabet gücünün olup olmaması önem arz eder. Uluslararası rekabet gücü se, görel olarak br sektörün dğer ülkelern aynı sektörlerne göre daha yüksek gelr ve sthdam yaratma gücü olarak tanımlanmaktadır (Demr, 2001: 46. Dğer br tanımlamayla rekabet gücü, br ülkenn belrl mal ve hzmetlerde dünyanın kalanına göre daha ucuza ve daha kaltel br şeklde üretmde bulunmasına şaret eder. Bunun belrleneblrlğ hususunda amprk dış tcaret lteratürünün br boyutu, açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler tanımlamayı amaçlayan ndekslern hesaplanmasına dayanır. Bu ndekslerden Lesner (1958 n ortaya atıp uygulamada lk olarak Balassa (1965 tarafından kullanılmış olan ndeksten Lafay (1992 a varıncaya kadar lteratürde br gelşm sürecnn varlığı dkkat çeker. Dolayısıyla gelştrlen bu ndekslerle br ülkenn rekabet gücünün hang mallarda uzmanlaştığı belrleneblmektedr. Bu çalışmada Avrasya ekonomler ya da görece zayıf geçş ekonomler olarak adlandırılan Orta Asya ve Kafkasya ekonomlernn rekabet güçler Lafay ndeksne göre belrlenmeye çalışılacaktır. Bu ülkelerden Azerbaycan, Gürcstan, Kırgızstan, Kazakstan, Özbekstan, Tackstan ve Türkmenstan 1991 de syasal bağımsızlıklarını kazanmalarına karşılık; geçş sürecnn en dramatk olgusu olan geçş resesyonunda ve bunun neden olan grd-üretm-pazar-tüketm kalıplarında öneml kopmalar yaşmışlardır. Ortaya çıkan bu yen yapıda, olumsuz arz şokları Orta Asya ve Kafkasya ekonomlernde öneml ölçüde küçülmeler yaratırken; yenden yapılanma süreçlernn de bu ekonomlerde dğer geçş ekonomlerne göre uzun sürel olduğu gözlenmştr (Gern ve dğ., 2011: 253. Kısaca bu ülkelerde üretm ve tüketm kanalları yenden yapılandırılırken; rekabet gücünün de yenden şekllenmeye başladığı açıktır. Bu noktada geçş ekonomler yenden yapılanmaya gderlerken, yapılandırdıkları sektörlern de büyüme üzernde anlamlı etklernn olup olmadığı ncelemeye değerdr. Dğer br fadeyle, her türlü malyete katlanılarak yenden yapılandırılan sektörlern rekabet gücüne uygun olup olmadığı ve bunların aynı zamanda büyüme-sthdam üzerne poztf ve anlamlı etklernn bulunup bulunmadığı çalışmanın sınırını oluşturmaktadır. Bu çerçevede rekabet gücü ndeksndek gelşmeler tanıtılarak yukarıda adı geçen 7 Orta Asya ve Kafkasya ekonomsnn 10 temel sektöre lşkn rekabet gücü endeksler hesaplanacaktır. Daha sonra hesaplanan bu endeks değerler le ekonomk büyüme lşkler ekonometrk analzlerle ortaya konulacaktır. Dğer br fadeyle, ele alınan 10 sektörden hangs ve/veya hanglernn rekabet gücü bağlamında ekonomk büyüme üzerne etksnn olduğu araştırılarak ve olası öncü sektör(ler belrlenerek, uygun sektör(ler çn poltka çıkarımına gdlmeye çalışılacaktır. Bu çalışmanın, rekabet gücü endeksler le ekonomk büyüme arasındak lşklern araştırılması yönüyle lgl lteratüre katkısının olacağı düşünüleblr. 2 Rekabet Gücü Endekslerndek Gelşmeler Br ülkenn tcarette uzmanlığını değerlendrmek çn çeştl yöntemler gelştrlmş ve bu noktada en uygun ölçümlern araştırılması ve bununla lgl teork çerçeve dış tcaret lteratüründe oldukça genş br kapsama ulaşmıştır. Tcaret akımlarına dayalı metotlar temelde k guruba ayrılmaktadır. Brnc gurupta lteratürde en yaygın şeklyle kullanılan gösterge Balassa (1965 ndeksdr ve bu ndeks sadece hracat verlern kullanır. İknc gurupta se Lafay (1992 tarafından gelştrlen ve son zamanlarda en popüler gösterge halne gelen yöntemdr. Bu yöntem hem hracat hem de thalat verlern brlkte değerlendrerek üretmn genel tcaret dengesne katkısını dkkate almaktadır (Amador ve dğ., 2011: 448. Tablo 1 de rekabet gücü endeksndek gelşmeler özet olarak verlmştr. Açıklanmış karşılaştırmalı avanta kavramının lteratüre grşn Balassa dan da önce lk olarak Lesner (1958 sağlamış ve bu Balassa tarafından şlevsel hale getrlmştr. Balassa ndeks, br ülkenn hracatta güçlü ve zayıf yönlern ortaya koymak çn kullanılmaktadır (Hnloopen ve van Marrewk, 2012: Balassa ndeksnde ele alınan mal gurubu ya da sektör çn hesaplanan RCA değernn 1 den büyük olması durumunda, bu mal ya da sektörde RCA olduğu sonucu ortaya çıkar. Buna karşılık, hesaplanan ndeks değernn 1 den küçük olması se, lgl mal ya da sektörde avantaının bulunmadığı sonucunu verr. Balassa ndeksnn statk br yapıya sahp olması, bu ndeksn en öneml eleştr boyutunu oluşturmaktadır.

3 142 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2012 Çalışma Adı H. Lesner n Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler Yaklaşımı Balassa nın Karşılaştırmalı Yaklaşımı Açıklanmış Üstünlükler Vollrath ın Açıklanmış Rekabetç Avantalar Yaklaşımı İhracat Benzerlk Endeks (Eport Smlartes- ES Görel İhracat Performansı Endeks (Comparatve Eport Performance Tcaret Çakışması (Trade Overlap Formula-TO Tcaret Entrop Endeks (Trade Entropy Inde Uygunluk Katsayısı (Conformty Coeffcent - CC Lafay ın Karşılaştırmalı Yaklaşımı Açıklanmış Üstünlükler Formülüzasyon ve Açıklama RCA 1= (X / X e / (X n / X e = (X / X n Formülde esas alınan ülke, e referans alınan ülke, n se rekabet edlen ülkey fade etmektedr. hracatı, se ölçümü yapılan malı smgelemektedr. RCA 2 = (X / Xn / (Xt /Xnt Bu ölçümde hracatı, hraç edlen ve rekabet ölçümü yapılan malı (yada sektörü t toplam mal grubunu smgelemektedr. görel rekabet ölçümü yapılan ülkey, n se ülkesnn ürünündek görel rekabetn karşılaştırıldığı ülke ya da ülke gruplarını fade etmektedr. RCA değer 1 den büyük se söz konusu mal ya da sektörde Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlük olduğunu, hesaplanan ndeks değernn brden küçük olması se lgl mal ya da sektörde dezavanta olduğunu göstermektedr. Relatve Trade Advantage, RTA= RXA RMA RXA = (X / Xn / (Xt /Xnt RMA = (M / Mn / (Mt /Mnt Relatve Eports Advantage = Ln (RXA Revealed Compettveness = RC= Ln RXA Ln RMA Karşılaştırmalı hracat avantaını açıklayan bu formülde, seçlen ülkey, ölçümü yapılan malı, t toplam mal mktarını, n se karşılaştırması yapılan ülke ya da ülkeler grubunu fade etmektedr. S(ab,c= Mnmum [X(ac, X (bc] Bu yöntemde a ve b ülkelernn c ülkes olan hracatındak farklılıklar ölçülmektedr. Endeks 0 le 1 arasında değer alablmektedr. Endeks 1 değerne yaklaştıkça k ülkenn hracat yapılarındak benzerlk artmakta, 0 değerne yaklaştığında se k ülkenn hracat yapılarındak benzerlk azalmaktadır. CEP X / X w / X / Xw Formülde ölçümü yapılan sektörü, seçlen ülkey, w se ülkes le karşılaştırılması yapılacak ülke ya da ülkeler grubunu fade etmektedr. Görel hracat performansı endeks brn üzernde br değer alması; lgl ülkenn karşılaştırması yapılan ülkelere oranla sektöründe toplam hracat çnde yüksek br paya sahp olduğu anlamına gelmektedr. Endeksn brn altında değer alması se lgl ülkenn karşılaştırması yapılan ülkelere oranla sektöründe toplam hracat çnde düşük br paya sahp olduğu anlamına gelmektedr n n TO 2 mn( X, M / mn( X M 1 1 Tcaret çakışmasının değer 0 le 1 arasında değşmektedr. Değer 1 e yaklaştıkça endüstr ç uzmanlaşma, 0 a yaklaştıkça endüstrler arası uzmanlaşma ortaya çıkmaktadır. İthalat entrop endeksnde su formül kullanılmaktadır. Im a ln(1/ a İhracat entrop endeksnde su formül kullanılmaktadır. I b ln(1/ b a ülkesnn tcar partner olan ülkesnden thalatını, b se ülkesnn ülkesne hracatını fade etmektedr. Endekste a ve b 0 le 1 arasında değer alablmektedr. I m endeks; ln ( 1/ a le a değernn eşt olması sonucu en yüksek değer alır. Bu k katsayı brbrnden ne kadar farklı olursa endeksn değer de o derecede düşük olur. Bu durum I endeks çnde de aynı şeklde geçerldr. Endeksn değer ne kadar yüksek olursa ülkenn hracat(thalat ının da o derece dağılmıştır. CC n n 1 X X m n M M 1 1 Formülde X ve M karşılaştırması yapılan k yapıyı belrtmektedr. X ülkesnn karşılaştırması yapılan ülke ya da ülkelere olan hracatını, M se karşılaştırması yapılan ülke ya da ülkelern ülkesne hracatını smgelemektedr. Endeks değer 0 le 1 arası br değer alır ve endeks değernn yüksek çıkması k ülke arasında hraç ürünlernn büyük ölçüde benzer olmasını fade etmektedr N ( m m 1 m LFI N N m ( m ( m 1 1 ve m ülkesnn ürününde yaptığı hracat ve thalatı göstermektedr. N se tcarete konu olan malları temsl etmektedr. Eğer endeks değer poztf br değer almışsa ülkenn lgl üründe karşılaştırmalı üstünlüğe sahp olduğu belrtlr, endeks değer negatfse ülkenn lgl üründe rekabet gücü zayıftır. Tablo 1. Karşılaştırmalı Üstünlükler-Rekabet Gücünü Açıklamada Kullanılan Metotlar Kaynak: Yazmacıoğlu, 2006; Yılmaz ve Ergun, 2003; Affortunato ve dğ., 2010 dan derlenmştr.

4 SESSION 1B: Büyüme ve Gelşme I 143 Dğer br fadeyle Balassa ndeks, özellkle statk analz gerçekleştrmek çn uygun olan her ülkenn hracat payının normalleştrlmes ne yönelk olarak belrl br sektörde dünya hracat payını kullanır. Bu noktada br kısım yazarlar, statstk özellklern gelştrmey amaçlayacak şeklde Balassa endeksnn değştrlmş sürümlern gelştrmşlerdr. Bunlar çersnde özellkle Dalum ve dğ. (1998, smetry tanıtan br dönüşümü önermş ve Proudman le Reddng (2000 de belrl br ülke çn ürünler arasında sabt ortalamalı br ndeks gelştrmşlerdr. Amador ve dğ. (2001 n çalışmasında, Balassa ndeksnn paydasındak dünya hracatının payının zamana bağlı olarak sabt br maksmum ve ortalamayı gerçekleştrecek şeklde dünya ağırlıksız ortalama payı le kames kullanılmıştır (Amador ve dğ., 2011: 448. Dolayısıyla Balassa ndeksnden sonra rekabet gücünü ölçmeye yönelk çabaların br sonucu olarak Lafay a kadar 7 ndeks gelştrlmş ve halhazırda Lafay ndeks karşılaştırmalı üstünlükler açısından daha dnamk br ölçüm kalıbına bürünmüştür (Amador ve dğ., 2011: 448. Buna göre, hesaplanan Lafay endeks değer poztf br değer almışsa ele alınan ülkenn lgl üründe karşılaştırmalı üstünlüğe sahp olduğu belrtlr. Buna karşılık, hesaplanan Lafay endeks değer negatf br değer almışsa, bu durumda da ele alınan ülkenn lgl üründe rekabet gücünün zayıf olduğu sonucuna varılır. Dolayısıyla hesaplanan değerler poztf olarak ne kadar büyürse, rekabet gücünün de o nspette daha yüksek olması beklenr. 3 Rekabet Gücü ve Ekonomk Büyüme İlşklernde Model Seçm Rekabet gücü le lgl uygulamalı çalışmalar, daha çok ülkelern hang mallarda ya da sektörlerde rekabet gücünün olduğunu ortaya koymaktadır. Bu çalışmada se konu, Orta Asya ve Kafkasya ekonomlernde özellkle ağır geçş resesyonunu ortaya çıkaran unsur olarak üretm-tüketm zncrnn kopması bağlamında ele alınmaktadır de syasal anlamda bağımsızlıklarını elde eden geçş ekonomler, grd temn ve üretm le bunların pazarlanablrlğnn kopması sonucunda, hem negatf arz şokları hem de car talebn massedlememesne bağlı olarak poztf talep şokları yaşamışlardır. Arz şoklarına paralel olarak gelr ve sthdamda düşüşler yaşanırken, talep şoklarına paralel olarak yüksek ve hper enflasyon süreçler deneym edlmştr. Demokratk sstemden uzun süre mahrum kalan bu ekonomlerde, syasal ve ekonomk anlamda yenden yapılanmaya gdlmes, yan kurumsal yapıların tess yönünde çabaların varlığı gözlenmektedr. Bu çabalara laveten, rekabet gücü anlamında söz konusu mal grupları çn Lafay endeks le rekabet güçler belrlemes yapılırken; car rekabet gücünün olduğu mal ve hzmetlerde lerlemenn de ekonomk büyümey uyarıp uyarmadığı belrlenmeye değerdr. Bu çerçevede, Orta Asya ve Kafkasya geçş ekonomlernde şeklen ortaya çıkan syasal bağımsızlığa karşılık, sosyo-ekonomk bağımlılığın hâlhazırda dernden var olduğu ve bunun da özellkle üretm lşkler açısından ler-ger bağlantılarla etksn devam ettrdğ blnmektedr. Dğer br fadeyle, Orta Asya ve Kafkasya geçş ekonomlernde br tür grd temn-üretm gerçekleştreblme-üretlene pazar yaratablme lşklernn sıfırlanmasından sonra, bu mekanzmaların yenden tess edlmes çabaları söz konusudur. Bu çabaların br yansıması olarak Orta Asya ve Kafkasya geçş ekonomlernde öncelkle rekabet gücü olan sektörlern yenden yapılandırılmasına gereksnm vardır. Sektörel bazda yenden yapılanma çabalarının da lteratürdek ele alınan boyutuyla en avantalı gözüken ndekslerden br olan Lafay ndeks le belrlenmes söz konusu olablmektedr: N ( m m 1 m LFI N N m ( m ( m 1 1 (1 nolu eştlkle fade edlen Lafay ndeksnde, ülkesnn ürünüde yaptığı hracat ve thalat gösterlmektedr. N se tcaret konu olan malları temsl etmektedr. ve (1 m le Tablo 1 de açıklandığı gb, yapılan hesaplamalar sonucunda, şayet hesaplanan endeks değer poztf br değer almışsa, nceleme konusu yapılan ülkenn lgl üründe karşılaştırmalı üstünlüğünün olduğu; aksne hesaplanan endeks değer negatf br değer almışsa, araştırma konusu yapılan ülkenn lgl üründe rekabet gücünün zayıf olduğu belrtlr. Dolayısıyla, Orta Asya ve Kafkasya da yer alan geçş ekonomlernden Azerbaycan, Gürcstan, Kazakstan, Kırgızstan, Özbekstan, Tackstan ve Türkmenstan çn yılları çn UNCTAD dan derlenen 10 ana mal grubu verlernden yola çıkılarak Lafay ndeks değerlernn hesaplanması yoluna gdlmştr. Lafay ndeks değerler açısından karşılaştırmalı üstünlükler yapısı belrlendkten sonra buradak ndeks değerler le ekonomk büyüme lşkler araştırma konusu yapılacaktır. Büyüme kalıbı se Neo-klask büyüme eştlğ baz alınarak oluşturulmuştur: Y = (K, L (2 (2 nolu büyüme formunda Y, toplam üretm temslen ABD doları cnsnden GSYİH değerlern; K, ABD doları cnsnden gayrı saf sabt sermaye stokunu; L se şgücünü temslen toplam nüfusu yansıtmaktadır. Bu

5 144 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2012 standart büyüme formunun her k tarafının da logartması alınarak çft logartmk br büyüme formuna ulaşılmıştır. Daha sonra da bu (2 nolu büyüme formuna hesaplanan her br mal grubu çn Lafay ndeks değerler eklenp model genelleştrlerek aşağıdak şeklde gösterm yapılmıştır: Y = [(K, L, C 0, C 1, C 2, C 8, C 9 ] (3 (3 nolu büyüme formu (2 nolu büyüme formundan farklı olarak Neo-klask büyüme formunda yer alan bağımlı değşken Y le kontrol değşkenler K ve L değşkenler logartmk (Λ formda (ΛY, ΛK ve ΛL şeklnde alınmış ve buna C 0 dan başlayarak C 9 a kadar sıralanacak şeklde ana mal gruplarının eklemes yapılmıştır. Dğer br fadeyle rekabet gücü endeksn oluşturan C 0 dan başlayan ve C 9 a kadar sıralanan endeks değerler se taşıdıkları negatf şaret nedenyle sevye değerlernde alınmıştır. ΛY = [(ΛK, ΛL, C 0, C 1, C 2, C 8, C 9 ] (4.1 Dolayısıyla çalışmada (4.1 nolu büyüme formunda K ve L değerler logartmk formda standart olarak alınmakta ve her br mal grubu (C çn hesaplanan Lafay ndeks değerler tek tek modellenerek eklenmes yapılmaktadır. Bu çerçevede (4.2 nolu eştlkle logartmk formları çn küçük notasyonlarla aşağıdak şeklde yenden tanımlanablr: y = [(k, l, C 0, C 1, C 2, C 8, C 9 ] (4.2 Mal gruplarının kodu, tanımlanması ve oluşturulan büyüme formları Tablo 2 de özet olarak verlmştr. Kodu Mal Grubunun Açıklaması (4 nolu Büyüme Formundan Hareketle Büyüme ve Rekabet İlşkler Modeller 0 Gıda ve Canlı Hayvanlar Y = (K, L, C 0 1 İçecekler ve Tütün Y = (K, L, C 1 2 Akaryakıt Harç Malzemeler, Yenmeyen Ham Malzemeler Y = (K, L, C 2 3 Mneral Yakıtlar, Yağlar Ve İlgl Maddeler Y = (K, L, C 3 4 Hayvansal ve Btksel Katı-Sıvı Yağlar ve Mumlar Y = (K, L, C 4 5 Kmyasallar ve İlgl Ürünler Y = (K, L, C 5 6 Sanay Malları Y = (K, L, C 6 7 Makne ve Ulaşım Araçları Y = (K, L, C 7 8 Çeştl Mamul Eşya Y = (K, L, C 8 9 Mal ve Dğer İşlemler Y = (K, L, C 9 Tablo 2. Mal Gruplarının Kodu, Açıklaması ve Büyüme Formları Yukarıdak tablodan da anlaşılacağı gb, her br rekabet gücünü temslen alınan ve C le gösterlen Lafay ndeks değerler çalışmanın modeller olup, bu değşkenlern büyüme üzerne etkler yaratıp yaratmadıkları ekonometrk analzlerle araştırılacaktır. Tablo 3 de araştırma konusu yapılan 7 geçş ekonomsnn yıllara göre hracatının nsp olarak en yüksek olduğu mal grupları ve bunların toplam hracatları çersndek payları verlmştr. Yıllar Azerbaycan Gürcstan Kazakstan Kırgızstan Özbekstan Tackstan Türkmenstan ,46004(C 3 0,20239(C 0 0,24989(C 3 0,21757(C 2 0,63154(C 2 0,47582(C 2 0,70295(C ,63478(C 3 0,20239(C 0 0,32943(C 3 0,25607(C 0 0,56063(C 2 0,49124(C 2 0,74771(C ,50678(C 3 0,22593(C 6 0,34156(C 3 0,18458(C 2 0,51720(C 2 0,45064(C 2 0,81759(C ,56359(C 3 0,21161(C 6 0,36704(C 3 0,35332(C 9 0,51319(C 2 0,56544(C 6 0,54114(C ,74115(C 3 0,20049(C 2 0,43644(C 3 0,33213(C 9 0,52563(C 2 0,56544(C 6 0,69785(C ,78855(C 3 0,30445(C 2 0,52786(C 3 0,29492(C 9 0,41901(C 2 0,49916(C 6 0,75905(C ,87497(C 3 0,27387(C 2 0,56068(C 3 0,33527(C 9 0,40164(C 2 0,56544(C 6 0,84080(C ,86404(C 3 0,21393(C 2 0,58297(C 3 0,24371(C 9 0,39647(C 2 0,56544(C 6 0,84507(C ,83427(C 3 0,27501(C 2 0,61221(C 3 0,28114(C 9 0,36293(C 2 0,59795(C 6 0,84107(C ,78466(C 3 0,26255(C 2 0,64256(C 3 0,30725(C 9 0,34790(C 2 0,56084(C 6 0,85081(C ,76919(C 3 0,19316(C 2 0,70119(C 3 0,26244(C 9 0,26855(C 2 0,75275(C 6 0,89120(C ,87265(C 3 0,23763(C 2 0,68714(C 3 0,16953(C 3 0,22307(C 2 0,81916(C 6 0,87319(C ,89959(C 3 0,21364(C 2 0,66011(C 3 0,23818(C 9 0,18275(C 2 0,80504(C 6 0,87966(C ,95457(C 3 0,26108(C 6 0,68722(C 3 0,37192(C 9 0,34637(C 3 0,75815(C 6 0,83302(C ,91959(C 3 0,17617(C 2 0,69514(C 3 0,30107(C 9 0,47062(C 3 0,40745(C 2 0,73291(C ,93732(C 3 0,21671(C 6 0,71681(C 3 0,19462(C 0 0,22305(C 3 0,47863(C 6 0,73288(C 3 Sanaynn GSYİH Payı (% ( Not: Parantez çersndek C notasyonları ana mal gruplarını sembolze etmekte ve bunlara lşkn açıklamalar da Tablo 2 de verlmştr. Tablo 3. İhracatta En Yüksek Payı Alan Mal Gruplarının Toplam İhracat İçndek Payları

6 SESSION 1B: Büyüme ve Gelşme I 145 Orta Asya ve Kafkasya ekonomlernde hracatın bleşen ncelendğnde, daha çok lksel mallar ağırlıklı br yapının hâkm olduğu dkkat çekmektedr. Ele alınan 7 ülke bağlamında hracata konu olan mallar çersnde en büyük payı daha çok C0, C2 ve C3 mal gurupları almaktadır k, bu gruplarda sırasıyla Gıda ve Canlı Hayvanlar, Akaryakıt Harç Malzemeler, Yenmeyen Ham Malzemeler, Mneral Yakıtlar ve Yağlar ve İlgl Maddeler den barettr. Tackstan ve Kırgızstan da se genellkle C6 (Sanay Malları ve C9 (Mal ve Dğer İşlemler mal grubunun toplam hracat çersnde öneml pay aldığı gözlenmektedr. Ancak, bu ülkelerde sanay sektörünün toplam GSYİH çersndek payının görece çok düşük sevyelerde olmasına karşılık, hracatta sanaynn payının yüksek düzeylerde bulunması, özellkle Çn le olan komşuluklarının gereğ olarak br tür esk Sovyetlere dağıtım merkez konumunda bulundukları söyleneblr k, bu yönüyle adeta re-eksport olgusunu şledğ söyleneblr. Dolayısıyla bu k ülkenn toplam hracata konu olan tcar yapısının daha çok lksel mallardan müteşekkl olduğu gözükmektedr. Dış tcaret yapısının kabaca lksel mallardan oluştuğu bu 7 geçş ekonomsnde rekabet gücünün de hammaddeler ve tarımsal mallardan oluştuğu söyleneblr. 4 Uygulama Sonuçları Orta Asya ve Kafkasya geçş ekonomlernde rekabet gücü ve ekonomk büyüme lşklernn araştırılmasına yönelk olarak yapılan bu çalışma uygun ver setne ulaşılan yılları kapsamakta olup, bu da arası dönem çermektedr. Dolayısıyla (4.2 nolu büyüme formundan hareketle 10 mal grubu çn 10 model denemes yapılarak, hang mal gruplarının büyüme üzerne anlamlı etkler yarattığı panel ver analzler le belrlenmeye çalışılmıştır. Panel ver analzlernde yatay kest (7 ülke; Azerbaycan, Gürcstan, Kazakstan, Kırgızstan, Özbekstan, Tackstan ve Türkmenstan boyutuna laveten zaman sers ( ; 16 yıl boyutu söz konusudur. Bu nedenle özellkle zaman boyutunun olduğu verlerde düzmece-sahte regresyon sorunu ortaya çıkablmektedr. Sahte regresyon sorunu se yapılan tahmnler anlamlı ble olsa, sonuçlarına htyatla bakılmasını gerekl kılmaktadır. Sahte regresyon sorununun önüne geçeblmek amacıyla serlern durağanlığının-brm kök çerp çermedğnn araştırılmasına gereksnm duyulmaktadır. Brnc nesl brm kök testler olarak adlandırılan tahmncler Levn-Ln ve Chu (LLC, Bretung, Im-Pesaran ve Shn (IPS, Fsher ADF, Fsher PP ve Hadr brm kök testlerdr. Bu çalışmada kullanılan 13 değşkene lşkn brnc nesl brm kök test çn Levn-Ln ve Chu (LLC testler Stata ekonometr programında hesaplanmış ve bu testlerden elde edlen sonuçları Tablo 4 de verlmştr. Değşkenler Sevye Değerler Brnc Farklar y ( (a ( k (a ( l (a ( C (a ( C ( (a ( C (a ( C (a ( C (a ( C (b ( C (c ( C (a ( C (a ( C (b ( Not: Parantez çersnde t değerler verlmştr. Burada (a %1, (b %5 ve (c %10 önem düzeynde anlamlığı göstermektedr. Tablo 4. Brnc Nesl Brm Kök Testler (LLC Sonuçları Brnc nesl brm kök test sonuçlarına göre y ve C 1 değşkenler dışında kalan 11 değşkenn sevye değerler cnsnden durağan olduğu ve buna karşılık y ve C 1 değşkenlernn se brnc farklarda durağan hale geldğ tespt edlmştr. Dolayısıyla yapılacak tahmnlerde bu k değşkenn modele brnc farklarının alınarak koşturulması gerekmektedr. Aks takdrde yapılacak tahmnlern sahte regresyon çermes olasılık dahlndedr. Dğer taraftan bu değşkenlerle (4.2 nolu büyüme formu açısından yapılacak tahmnlern yatay kest bağımlılık çerp çermedğ se Breusch-Pagan LM bağımlılık k-kare (X 2 test belrlenmeye çalışılmıştır. Zra CD LM1 yatay kest bağımlılığı test, T>N durumunda kullanılan br testtr. Çalışmadak dönemn kapsayan 16 yıl (T ve 7 geçş ekonoms (N yatay kest boyutunun zaman boyutundan küçük olması koşulu gerçekleşmştr. Bunun sorun teşkl edp etmedğ CD LM1 test le belrlenr; yan her ülkenn breysel zaman etksnden ayrı şeklde etklenebldğ varsayımı test edlr. Test LM statstğne bağlı olarak tahmnlemede bulunur (Çınar, 2011: 74. (4.2 nolu modele göre her br Lafay ndeksnn dâhl edlmesyle oluşturulan modellere lşkn test sonuçları Tablo 5 de verlmştr. Breusch-Pagan LM bağımlılık test sonuçlarına göre ele alınan 10 modelde de yatay kest bağımlılığın olduğu belrlenmştr. Dolayısıyla bu kez de knc nesl brm kök sınamalarına htyaç duyulmuştur. Yatay kest

7 146 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2012 artırılmış DF [Cross-secton Augmented DF; (CADF] test Pesaran (2005 tarafından hazırlanmış ve kullanılmıştır. Burada uygulanan test, yatay kest bağımlılığının kestsel brmler arasında tek br ortak faktör varlığında arttığı durumlar çn uygulanır. CADF test heteroen br panelde bütün yatay kest brmler çn breysel verler ortalama olarak alır. Burada breysel CADF t-statstkler OLS (En Küçük Kareler t oranıyla elde edlr (Ndorcmpa, 2009: 64. Sonuç tbarıyla CADF test, brnc nesl brm kök testlere göre daha avantalı brm kök sınamalarında bulunmaya mkân verr. Tablo 6 da knc nesl brm kök sınama sonuçları verlmştr. Model Kodu Model Formu X 2 Test Sonuçları Olasılık Değerler 4.0 nolu model Y = (k, l, C nolu model Y = (k, l, C nolu model Y = (k, l, C nolu model Y = (k, l, C nolu model Y = (k, l, C nolu model Y = (k, l, C nolu model Y = (k, l, C nolu model Y = (k, l, C nolu model Y = (k, l, C nolu model Y = (k, l, C Not: Modelleme ve kodları Tablo 2 dek brnc sütunundak mal grupları çn verlen kodlarla ve yne aynı tablonun üçüncü sütundak modellemeye göre oluşturulmuştur. Bağımlılığın olup olmadığı bu modeller çerçevesnde yapılan analzlerden elde edlen X 2 ve olasılık değerlerne göre belrlenr. Tablo 5. Breusch-Pagan LM Bağımlılık Test Sonuçları Sevye Değerler Brnc Farklar Değşkenler t-bar Z-bar P-değer t-bar Z-bar P-değer y k l C C C C C C C C C C Tablo 6. İknc Nesl Brm Kök Testler (CADF Sonuçları Brnc nesl brm kök testlernde yatay kest bağımlılığın tespt edlememes nedenyle durağan gözüken serlern brm kök çermes, sahte regresyon sorununu yenden gündeme getrmektedr. Brnc nesl brm kök sınamalarında y ve C 1 değşkennn durağan olmadığı ve kalan serlern sevyede durağanlığı tespt edlmşt. İknc nesl brm kök sınama sonuçlarında se brnc nesl brm kök sınamalarında durağan olmayan y ve C 1 değşkennn yanı sıra C 2, C 3, C 4 ve C 6 değşkenlernn de durağan olmadığı belrlemştr. Serlerden özellkle bağımlı değşkenn brnc farklardan durağan olması ve açıklayıcı değşken olarak modellenen değşkenlern de br kısmının brnc farklardan durağan olması ve kalan değşkenlern se sevye değerlernden durağan olması nedenyle, çalışmada (4.2 nolu büyüme formu Pesaran vd. (2001: tarafından gelştrlen ve buradak verlern özellğne uygun olan sınır testler (autoregressve dstrbuted lag; ARDL le tahmn süreçlerne dâhl edlmştr. Sınır test hem kısa döneml hem de hata düzeltme formu le uzun döneml tahmnler vermektedr. Sınır testnde standart (4.2 nolu büyüme formu eştlk bçmnde aşağıdak şeklde fade edlrken; kalan dğer 9 model çn de bu kez aynı formda C 0 değşken her br tahmn çn C 1, C 2, C 3,, C 8, C 9 olacak şeklde eklenr: y = Δk + Δl +, ΔC 0 + y + k + l + C 0 + ecm (5 Burada Δ sernn farkını ve başında herhang br şaretn bulunmadığı verler çn lgl sernn sevye değerlern ve ecm de hata termn fade etmektedr. Grup ortalamalı tahmn edc (mean group, M.G. katsayıların breysel yatay kestlerne göre ağırlıklandırılmamış ortalamasını alırken, toplulaştırılmış grup ortalamalı (pooled mean group, tahmn edc se katsayıları hesaplarken, ağırlıklandırılmış tahmnde

8 SESSION 1B: Büyüme ve Gelşme I 147 bulunur. Dnamk sabt etkler (Dynamc fed effect, DFE tahmn edcs ko-entegrasyon vektörünün katsayılarını P.M.G de olduğu gb tüm panel çn eştler (Blackburne ve Frank, (5 nolu büyüme formunun da matematksel model olarak aşağıdak şeklde (6 nolu formlar le fade edlmes mümkündür: Δy = β 0 + β 1 Δk + β 2 Δl + β 3 ΔC 0 + β 4 y + β 5 k + β 6 l + β 7 C 0 + ecm (6.1 Δy = β 0 + β 1 Δk + β 2 Δl + β 3 ΔC 1 + β 4 y + β 5 k + β 6 l + β 7 C 1 + ecm (6.2 Δy = β 0 + β 1 Δk + β 2 Δl + β 3 ΔC 2 + β 4 y + β 5 k + β 6 l + β 7 C 2 + ecm (6.3 Δy = β 0 + β 1 Δk + β 2 Δl + β 3 ΔC 3 + β 4 y + β 5 k + β 6 l + β 7 C 3 + ecm (6.4 Δy = β 0 + β 1 Δk + β 2 Δl + β 3 ΔC 4 + β 4 y + β 5 k + β 6 l + β 7 C 4 + ecm (6.5 Δy = β 0 + β 1 Δk + β 2 Δl + β 3 ΔC 5 + β 4 y + β 5 k + β 6 l + β 7 C 5 + ecm (6.6 Δy = β 0 + β 1 Δk + β 2 Δl + β 3 ΔC 6 + β 4 y + β 5 k + β 6 l + β 7 C 6 + ecm (6.7 Δy = β 0 + β 1 Δk + β 2 Δl + β 3 ΔC 7 + β 4 y + β 5 k + β 6 l + β 7 C 7 + ecm (6.8 Δy = β 0 + β 1 Δk + β 2 Δl + β 3 ΔC 8 + β 4 y + β 5 k + β 6 l + β 7 C 8 + ecm (6.9 Δy = β 0 + β 1 Δk + β 2 Δl + β 3 ΔC 9 + β 4 y + β 5 k + β 6 l + β 7 C 9 + ecm (6.10 Sınır test tahmn sonuçlarına gtmeden önce, öncelkle uygun uzunluğu araştırmasında AIC krterler alınmaktadır. AIC açısından ana model olan (2 nolu model formu farklar cnsnden Δy = β 0 + β 0 Δk + β 1 Δl şeklnde alınarak modellenmştr. Bu modelleme çerçevesnde AIC krter açısından çn uygun uzunluğunda; l çn 2 de ve k çn de 3 de modellemes yapılmıştır. Buna karşılık M.G. de se sevye değerler alınmıştır. Yne bu tahmn sonuçları bağlamında lave edlen dğer bağımsız (C 0 dan C 9 a kadark değşkenler de kapsayacak şeklde uzunlukları belrlenmştr. Dolayısıyla bu ana kalıba bağlı olarak (6.1 den (6.10 a sıralanan modellemeler çerçevesnde yapılan 10 sınır test tahmn sonuçları Tablo 7 de verlmştr. Model No (6.1 (6.2 (6.3 (6.4 (6.5 (6.6 (6.7 (6.8 (6.9 (6.10 Hausma n Test (b M.G P.M.G AIC Katsayısı ve C ler İçn Uygun Geckme Uzunlukları C 1 çn C 1 çn C 2 çn C 3 çn C 4 çn C 5 çn C 6 çn C 7 çn C 8çn C 9çn 2eckme Sınır Test Tahmn Model Sonuçlarına Göre Hesaplanan Parametre Değerler β 0 β 1 β 2 β 3 β 4 β 5 β 6 ecm ( ( ( (a ( ( (b ( (b (c ( (c ( (c ( (a ( ( ( (a ( ( (b ( (a ( ( (a ( ( (c ( ( ( ( (c ( ( ( ( (b ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( (a ( (a ( ( (a ( (a ( (a ( (a ( (a ( (a ( (a ( ( (a ( (a ( (b (a ( (a ( (c ( (a ( (a ( (a ( ( ( ( (a ( ( (b ( (a ( (a ( (c ( (a ( ( ( (b ( (a ( ( (b ( (b ( (b ( (c ( (c ( Not: Tabloda farklar cnsnden yapılan tahmn sonuçları kısa döneml ve buna karşılık sevye değerler se uzun döneml tahmn sonuçlarını göstermektedr. Parametre katsayılarının altında yer alan parantez çersndek değerler lgl parametrenn standart hata değern vermektedr. AIC her br model çn uzunluğunu tespt eder. Burada (a %1, (b %5 ve (c %10 önem düzeynde anlamlığı göstermektedr. M.G. mean group ve se pool mean group kelmelernn kısaltılmış haldr ve Hausman testyle yapılan hesaplamalarla tahmnn hang çerçevede yapılacağı belrlenmeye çalışılır. Tablo 7. Sınır Test le Yapılan Tahmn Sonuçlarına İlşkn Parametre Değerler

9 148 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2012 Tabloda 7 de 10 ana grup çn yapılan sınır test tahmn sonuçlarının tümünde ele alınan geçş ekonomlernde Δ (farklar cnsnden alınan β 1 ve β 2 ve β 3 katsayıları sermaye, emek ve Lafay ndeksnde lgl sektördek rekabet gücünün büyüme üzerne kısa döneml etklern fade etmektedr. Buna karşılık k ve l nn logartmk ve C lern sevye değerler se uzun döneml lşkler yansıtmaktadır. Bu doğrultuda β 4 ve β 5 ve β 6 katsayıları da yne sermaye, emek ve Lafay ndeksne göre lgl sektörde rekabet gücünün büyüme üzerne yarattığı uzun döneml etkler yansıtmaktadır. Bu büyüme kalıbında genel olarak sermaye brkmndek artışların ekonomk büyüme üzerne poztf ve çoğunlukla statstk açıdan anlamlı etkler doğurduğu tespt edlmştr; stsna olarak sermaye katsayılarının fade edldğ 6.8 nolu modelde β 1 le 6.9 nolu modelde β 4 katsayıları olumsuz etkler yaratmıştır. Dğer taraftan şgücündek artışların se tam aksne negatf etkler yarattığı belrlenmştr. Dolayısıyla ekonomk büyümenn temel belrleycs olarak kabul edlen sermaye ve şgücünün kontrol değşken olarak alındığı ve buna rekabet gücü endeks le dâhl edlen değşkenler eklemek suretyle yapılan tahmnlern temel ortak noktası, bu ülkelerde şgücünün nsp olarak yüksek düzeylerde olduğu ve bunu massedecek br sermaye brkmnn bulunmadığı söyleneblr. Demek oluyor k ele alınan 7 geçş ekonomsnde sermaye brkm ekonomk büyümey daha üst düzeyde uyaracaktır. Ayrıca geçş sürecyle brlkte bu ülkelerde yaşayanların geçş resesyonunun dernden hssedlmesne paralel olarak görece gelşkn dğer geçş ülkelernde göç ettkler ve bu eğlmn hâlhazırda devam ettğ de blnmektedr. Orta Asya ve Kafkasya ekonomlernde beşer sermaye kayıplarının hem başlangıçta üretmde daralmaları daha da dernleştrdğ hem de toparlanma sürecnn sne yol açtığı ler sürüleblr. Bu nedenle kalfye şgücünün göçü le brlkte ortaya çıkan yapı se ntelksz şgücündek artışların kalfye göçü massedememesdr. Ayrıca kalfye şgücü yapısındak bozulmalar, üretm sürecn olumsuz yönde etklemeye devam etmştr. Burada Lafay ndeksndek ana mal gruplarına göre alınan rekabet gücü ndeks değerler açısından br değerlendrme yapılacak olduğunda, kısa dönemde bütün endeks değerlernn statstk açıdan anlamsız olduğu belrlenmştr. Uzun döneml lşkler açısından se C 6 ve C 7 grubunda rekabet gücünün ekonomk büyüme üzerne poztf ve statstk açıdan anlamlı etkler yarattığı görülmektedr. Bu k ana gruptan C 7 nn büyüme fonksyonuna katıldığı modelde sermaye ve şgücünün de ekonomk büyüme üzerne poztf ve statstk açıdan anlamlı (hem sermaye hem de emek %1 önem düzeynde etkler yarattığı görülmüştür. Dolayısıyla bu ekonomlerde C 7 le kodlanan Makne ve Ulaşım Araçları na ağırlık veren br stratenn büyümey olumlu yönde uyarmasının yanı sıra büyümenn temel bleşenlernden olan sermaye ve emeğn de büyümey olumlu yönde uyardığı tespt edlmştr. Özellkle C 7 boyutuna ağırlık verlmes suretyle görece çok küçük konumda bulunan ve buna karşılık öneml ölçüde şszlk sorununu da bünyesnde tutan bu ekonomlerde şszlk sorununun çözümü olumlu yönde etkleneblecektr. Buna karşılık C 6 nın (Sanay Mallarının büyüme fonksyonuna katıldığı modelde se ekonomk büyüme üzerne sermaye poztf ve statstk açıdan anlamlı (%1 ve buna karşılık şgücü de negatf ve statstk açıdan anlamlı (%10 etkler yaratmıştır. Dolayısıyla C 6 nın büyüme açısından olumlu etklernn özellkle sermaye yeterszlğnn elmne edlmesyle sağlıklı br rekabet unsuru yaratacağı söyleneblr. Bu geçş ekonomlernde sanay sektörü ağırlıklı büyüme stratesnn ekonomk büyümey uyardığı, ancak bu büyüme kalıbında şgücünün negatf etklernn varlığı dkkate alınınca, uygulanacak sanayleşme stratesnn de sermaye-yoğun olmaktan zyade, emek-yoğun sektörler kapsaması gerektğ ler sürüleblr. Dğer taraftan Lafay endeks değerler açısından büyüme eştlğne katılan C 3, C 5, C 8 ve C 9 gruplarının ekonomk büyümey olumsuz yönde etkledğ görülmektedr. Dolayısıyla bu değşkenlerdek değşmeler le ekonomk büyüme arasında negatf yönlü br yapının varlığından bahsedleblr. C 3 (Mneral Yakıtlar, Yağlar ve İlgl Maddeler değşken negatf ve %1 önem düzeynde büyümey olumsuz etkler yarattığı ve bunun da şgücü boyutuyla brleştğnde, şgücünün büyüme üzerne negatf ve statstk açıdan %5 önem düzeynde etkler yaratmasına karşılık, sermayenn de poztf ve statstk açıdan anlamlı olmayan etklernn olduğu görülmüştür. C 3 e benzer şeklde C 5 (Kmyasallar ve İlgl Ürünler de negatf ve statstkî açıdan anlamlı (%5 etkler yaratırken; sermaye ve emek unsurları poztf ve statstkî açıdan %1 önem düzeynde anlamlı etkler yaratmıştır. C 8 (Çeştl Mamul Eşya se büyüme üzerne %10 önem düzeynde negatf etkler yaratmıştır. Burada ekonomk büyüme üzerne sermaye ve emeğn se şaret açısından negatf ve statstkî açıdan da her k değşkenn %1 önem düzeynde etkler olduğu belrlenmştr. C 9 (Mal ve Dğer İşlemler değşkennn katıldığı (6.10 nolu modelde bu değşkenn büyüme üzerne negatf ve %1 önem düzeynde etks olduğu gözlenmektedr. C 9 lu modelde şgücü poztf ve statstkî açıdan anlamlı etkler yaratırken, sermaye negatf ve statstkî açıdan anlamlı etkler doğurmaktadır. 5 Sonuç ve Poltka Çıkarımları Burada araştırma konusu yapılan Orta Asya ve Kafkasya geçş ekonomlernn ortak paydaları dkkate alındığında, bu 7 geçş ekonomsnn 3 guruba ayrılması mümkündür. Brnc gurupta yer alan Kazakstan ve Azerbaycan le knc gurupta bulunan Özbekstan ve Türkmenstan ın petrol ve gaz avantaı olduğu, ancak knc guruptaklern bunu dünya pazarlarına sunmada güçlükler çektğ blnmektedr. Bunların dışında kalan ve

10 SESSION 1B: Büyüme ve Gelşme I 149 üçüncü gurubu oluşturan Gürcstan, Kırgızstan ve Tackstan ın se öneml br yeraltı zengnlğ bulunmamaktadır. Dğer taraftan bu ülkelern temel karakterstkler, uzun süre (71 yıl sosyalst sstemde kalmaları nedenyle demokratk devlet geleneğnden yoksun olmalarıdır. Dolayısıyla, geçş resesyonu ve hper enflasyon süreçlernn dğer geçş ekonomlerne göre en dernden hssedldğ bu ülkelerde, syasal ve ekonomk anlamda kurumsallaşma çabalarının halen daha sürdüğü ve hatta syasal anlamda totalter yapıya büründükler dkkat çekmektedr. Özellkle geçş resesyonu le brlkte Sovyet sstemnden devralınan üretm tesslernn grd temn ve pazar bulma güçlüğüne paralel olarak kapanması, bu ülkelern üretmde şddetl daralmaları ve şszlkte patlamaları tecrübe etmelerne yol açmıştır. Bu ekonomler şeklen syasal anlamda bağımsızlaşmalarına karşılık, ekonomk anlamda bağımsızlaşamamanın sancılarını hssederlerken; gerek syasal anlamda, gerekse ekonomk anlamda yenden yapılanma süreçler çersndedrler. Azerbaycan ve Kazakstan dışında, genelde geçş resesyonuna bağlı olarak, 1989 dak car gelr düzeyne dah ulaşamayan bu ülkelerde ekonomnn yenden dzayn edlme çabaları devam etmektedr. Bunun çn de sosyalst sstemn gereğ kend kendne yeter br ekonom olmaktan zyade, günümüz dünya koşullarına uygun olarak avantalı olukları alanlara ağırlık veren poltka uygulamalarının ktsad açıdan daha rasyonel sonuçlar doğuracağı beklenr. Bu çerçevede UNCTAD tarafından yapılan dış tcaret sınıflandırmasına göre ele alınan geçş ekonomlernn dış tcaret rakamlarına bağlı olarak rekabet güçlernn belrlemes yapılmıştır. Rekabet gücünü ölçmede kullanılan br çok ndeks çersnde en son gelştrlmş olan Lafay ndeks le 7 geçş ekonomsnn avantalı ve dezavantalı oldukları sektörler belrlenmeye çalışılmıştır. Rekabet gücünün de dâhl edldğ standart büyüme kalıbına bağlı olarak yapılan ekonometrk analzlern sonuçlarına göre, genel olarak Orta Asya ve Kafkasya geçş ekonomlernn C 7 le kodlanan Makne ve Ulaşım Araçları le C 6 le kodlanan Sanay Mallarında avantalı oldukları tespt edlmştr. Temelde bu k sektörü dnamk hale getrecek poltka uygulamalarının, bu geçş ekonomlernde reel büyüme ve sthdam üzernde güçlü etkler yaratması beklenr. Ancak, bu etklern yaratılablrlğnn koşulu olarak sermaye gereksnmnn öneml boyutlarda olduğu görülmektedr. Belrl br olgunluğa ya da büyüklüğe ulaşamamış bu ekonomlerde kend ç kaynaklarıyla, yan yurtç tasarruflarla sermaye brkmn oluşturmaları mümkün olmamakla brlkte, gderek dernleşen gelr dağılımındak adaletszlğn de bu olumsuz yapıyı daha dernleştrdğ gözlenmektedr. Bu nedenle büyümey uyaracak C7 ve C6 sektörlernde yapılablecek yatırımlar çn öneml ölçüde yabancı sermaye çekeblrlkler önem arz etmektedr. Bunu başarablmeler çn de syasal ve ekonomk anlamda güven veren şeffaf kurumsal yapılara htyaç duyulmaktadır. Dğer br fadeyle, syasal ve ekonomk anlamda y yönetşm ve daha lberal poltka uygulamalarına gereksnm söz konusudur. Kaynakça Affortunato, F., M. Comm, D. Fura and E. Vaccaro (2010, Internatonal Specalzaton and Vertcal Dfferentaton, The Journal of the Faculty of Economcs of the Unversty of Oradea, 1 (1: ( (Nsan Alessandrn, M. and M. E: Batuo (2010, The Trade Specalzaton of SANE: Evdence from Manufacturng Industres, The European Journal of Comparatve Economcs, 7 (1: Amador, J., S. Cabral and J. R. Mara (2011, A Smple Cross-Country Inde of Trade Specalzaton, Open Economes Revew, 22: Blackburne, E. F. and M. W. Frank (2007, Estmaton of Nonstatonary Heterogeneous Panels, The Stata Journal, 7 (2: Çınar, S. (2011, Gelr ve CO2 Emsyonu İlşks: Panel Brm Kök ve Eşbütünleşme Test, Uludağ Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs, XXX (2: Demr, İ., Türkye Beyaz Eşya Sanaynn Rekabet Gücü ve Geleceğ, Devlet Planlama Teşklatı İktsad Sektörler ve Koordnasyon Genel Müdürlüğü Sanay Dares Başkanlığı Uzmanlık Tez, DPT Yayın No.2571, Ankara, Dülgeroğlu, E., Kalkınma Ekonoms, Bursa, Edward, S. (1992, Trade Orentaton, Dstortons and Growth n Developng Countres, Journal of Development Economcs, 39 (1: Edward, S., Trade and Industral Polcy n Latn Amerca, Workng Paper No. 4772, Feder, G. (1983, On Eports and Economc Growth, Journal of Development Economcs, 12: Gern, C., S. Sarı, M. K. Değer ve Ö. S. Emsen (2011, Geçş Ekonomlernde Lberalzm ve Büyüme İlşkler, Internatonal Conference on Eurasan Economes, Beykent Ünverstes, Ekm 2011: Gordon, D. V. and K. Saky-Bekoe (1993, Testng the Eport-Growth Hypothess: Some Parametrc and Non-parametrc Results for Ghana, Appled Economcs, 25:

11 150 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2012 Grossman, G. and E. Helpman, Innovaton and Growth n the Global Economy, MIT Press, Cambrdge MA, Hnloopen, J. and C. van Marrewk (2012, Power Laws and Comparatve Advantage, Appled Economcs, 44: Ndorcmpa, A., Foregn Drect Investments, Eports and Economc Growth n COMESA Countres: A Heterogeneous Panel Causalty Approach, Makerere Unversty, Pesaran, M. H., S. Yongcheol and J. S. Rchard (2001, Bounds Testng Approaches to the Analyss of Level Relatonshps, Journal of Appled Econometrcs, 16 (3: Prebsch, R., Fve Stages n my Thnkng on Development, In Dudley Seers, Cd., Poneers n Development, Oford: Oford Unversty Pres, Rutherford, T. F. and D. G. Tarr (1993, Trade Reform n the Partally Lberalzed, Economy of Turkey, The World Bank Economc Revew, 7 (2: UNCTAD (2012, UNCTADstat Table of content, ( P,15912 (Nsan Yılmaz, B. ve S. J. Ergun, The Foregn Trade Pattern and Foregn Trade Specalzaton of Canddates of The European Unon, Ezoneplus Workng Paper, No: 19, World Bank, World Development Indcators (WDI, 2011.