BOZKIR IN KEMİRİCİ HAYVANLARI

Transkript

1 BOZKIR IN KEMİRİCİ HAYVANLARI Atilla ARSLAN * Emine ARSLAN ** Öz Bu çalışmada yaban hayatı besin zincirinin vazgeçilmez hayvanlarından olan kemiricilerin Bozkır daki türleri hakkında bilgi verilmeye çalışıldı. Kemirici hayvanlar takımı memeli hayvanlar sınıfı içerisinde 33 familya, 481 cins ve 2277 türle en büyük takımıdır ve yaklaşık olarak dünya üzerindeki memeli çeşitliliğinin % 43 ünü oluşturur. Yaban hayatının hem orman hem de step ekosisteminin temel memeli türlerinden olan kemiriciler Türkiye de de oldukça yaygındır. Doğa ve Doğal Kaynakların Korunması için Uluslararası Birlik e (IUCN) ve diğer bazı kaynaklara göre Bozkır da Kafkas Sincabı (Sciurus anomalus) Tarla Sincabı veya Gelengi (Spermophilus xanthoprymnus) Körfare (Nannospalax xanthodon), tarla fareleri (Microtus levis, Microtus guentheri), Türk Hamsteri (Mesocricetus brandti), Kayalık Orman Faresi (Apodemus mystacinus), Orman Faresi (Apodemus witherbyi), Sarıboyunlu Orman Faresi (Apodemus flavicollis), Siyah Ev Faresi (Mus domesticus), Sarı Ev Faresi (Mus macedonicus), Cüce Avurtlak (Cricetulus migratorius), Sıçan (Rattus rattus), Norveç Sıçanı (Rattus norvegicus) ve Hasancık veya Yediuyur (Dryomys nitedula) yayılış göstermektedir. Bu türlerin çoğu orman veya tarım zararlısı olarak bilinse de birçok karnivor omurgalı hayvanın besinlerini oluşturması açısından ekolojik denge için oldukça önemlidirler. Ancak bu türlerinden bazılarının popülasyonlarındaki birey sayıları çevre kirliliği ve tarımsal alanları genişletilmesi nedeni ile azaldığı görülmektedir. * Selçuk Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Selçuklu, KONYA aarslan@selcuk.edu.tr. ** Selçuk Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Selçuklu, KONYA aarslan@selcuk.edu.tr.

2 1402 BOZKIR IN KEMİRİCİ HAYVANLARI GİRİŞ Türkiye, zoocoğrafik konumu, topografyası, iklim değişiklikleri ve jeolojik devirlerdeki değişimlerden dolayı biyolojik çeşitlilik bakımından zengin bir özelliğe sahip olmuştur. Zoocoğrafik konumundan dolayı Avrupa ağaç türleri, Sibirya nın soğuk bölge türleri, güneyde Afrika ve Asya nın çöl habitatına uygun türleri Anadolu ya giriş yapmış ve Türkiye nin biyolojik çeşitliliğini arttıran önemli bir sebep olmuştur (Şekil 1). Türkiye tür sayısı ve endemik türlerin varlığı bakımından zengin bir ülkedir. Şekil 1. Değişik Fauna Elemanlarının Anadolu ya Giriş Yolları. Jeolojik tarihine ve ekolojik özelliklerine bakıldığında dünya üzerinde ender yerlerden biri olan Anadolu, jeolojik devirler boyunca birçok türe sığınma ortamı sağladığı gibi birçok türün de gen merkezi haline gelmiştir. Yerküre, milyonlarca yıldır sürekli değişim geçirmekte ve bu değişim üzerinde yaşayan canlıları da etkilemektedir. Değişmekte olan coğrafik ve iklimsel faktörler, bölgeler arası floral ve faunal çeşitliliklere neden olmuştur. Anadolu Yarımadası üzerinde yapılan çeşitli jeolojik araştırmalar, Anadolu nun yatay ve düşey doğrultuda pek çok kez değişime uğradığını göstermiş ve bu değişimler de Anadolu flora ve faunasının şekillenmesinde önemli bir topografik etmen olduğu düşünülen Anadolu Diyagonali ni ortaya çıkarmıştır (Davis, 1971; Ekim ve Güner; 1986; Çıplak ve ark., 1993). Üç kıtanın birleştiği coğrafyada yer alan Anadolu, zengin biyoçeşitliliğe sahip olup bu çeşitlilik diğer coğrafyalar içerisinde Anadolu yu ayrıcalıklı bir konum haline getirmiştir (Kışlalıoğlu ve Berkes, 1987; Kurtonur, 1996).

3 BOZKIR IN KEMİRİCİ HAYVANLARI 1403 Yerkürenin bu değişim sürecinde, memeliler ilk olarak Paleosen sonu ve Eosen başlarında ortaya çıkıp Tersiyer boyunca yaşayabilecekleri tüm alanlara yayılarak çeşitlilik göstermişlerdir. Memelilerin; beyin organizasyon güçleri, farklı ortamlara güçlü adaptasyon yetenekleri ile yaşama şanslarını artırmaları, vücut sıcaklıklarını sabit tutabilme özelliği, yavrularının gelişimini ana rahminde tamamlayabilme gibi belirli özellikleri memelilerin çeşitlilik göstermesinde önemli etkenler arasında gösterilmiştir (Nevo, 1982; 1991). Memeli sınıfının en büyük takımı olan Kemiriciler (Rodentia) dünyada 33 familya, 481 cins ve 2277 tür ile temsil edilmektedir (Wilson ve Reeder, 2005). Türkiye de Kemiriciler takımının, Sciuridae, Castoridae, Dipodidae, Muridae, Gerbillidae, Spalacidae, Gliridae, Hystricidae ve Myocastoridae olmak üzere toplam 9 familya ve 30 cinsle temsil edildiği kaydedilmiştir (Yiğit ve ark., 2006). Türkiye kemiricileri üzerinde yayılış, biyoloji, ekoloji, sistematik ve taksonomi, karyoloji, fizyoloji ve bazı davranış özellikleriyle ilgili birçok araştırma yapılmıştır. Bu hayvanlar kara, ağaç, toprak altı ve yarı sucul olarak çok farklı habitatlarda yayılış gösterirler (Wilson ve Reeder, 2005). Bugüne kadar Türkiye de, Rodentia takımının 30 cinsine ait toplam 67 türün yaşadığı kaydedilmiştir (Yiğit ve ark., 2006). Konya İline bağlı 31 İlçeden biri olan Bozkır, Konya Ovası yla Toros Dağları arasında engebeli bir arazi üzerinde bulunmaktadır. Orta Torosların eteğinde kurulan ve eski bir yerleşim yeridir. İlçenin denizden yüksekliği 1162 metre, Yüzölçümü 1949 kilometrekaredir (Anonim, 2016a) (Şekil 2). İlçenin iklimi İç Anadolu ve Akdeniz iklimlerinin arasında geçit bir iklim özelliği taşır (Anonim, 2016b). Bu çalışmada gözlemler ve mevcut literatürler doğrultusunda Bozkır ilçesinin kemirici hayvanları hakkında bilgi verilecektir.

4 1404 BOZKIR IN KEMİRİCİ HAYVANLARI Şekil 2. Bozkır ilçesinin genel görünüşü. Materyal ve Metot Bu çalışmada Bozkır ilçesinde yayılış gösteren kemirici türlerinin belirlenmesinde Doğa ve Doğal Kaynakların Korunması için Uluslararası Birlik e (IUCN) ve diğer bazı kaynaklardan yararlanıldı. Ayrıca çeşitli projelerde yapılan saha çalışmaları dikkate alındı. Arazi çalışmalarında doğrudan memeli türlerinin görülmesi esasına dayalı gözlemlerin yanı sıra, dolaylı olarak memelilere ait yuva ve ayak izi, dışkı, kıl, yemeısırma ve vs. gibi iz, belirti ve işaretlerden yararlanıldı. Kemiricileri yakalamak için canlı örnek kapanlar yuvaların tespit edildiği yerlerde kullanıldı. Körfare örneklerini canlı yakalamak için Arslan (2013) tarafından geliştirilen ekolojik metal boru kapan kullanıldı (Şekil 2).

5 BOZKIR IN KEMİRİCİ HAYVANLARI 1405 Şekil 3. Arslan (2013) tarafından geliştirilen ekolojik metal boru kapan ve kullanılışı (Fotoğraf: Atilla ARSLAN). Araştırma Sonuçları ve Tartışma Literatür sonuçları ve arazi gözlemlerine göre Bozkır ilçesinde Kafkas Sincabı (Sciurus anomalus) Tarla Sincabı veya Gelengi (Spermophilus xanthoprymnus) Körfare (Nannospalax xanthodon), tarla fareleri (Microtus levis, Microtus guentheri), Türk Hamsteri (Mesocricetus brandti), Kayalık Orman Faresi (Apodemus mystacinus), Orman Faresi (Apodemus witherbyi), Sarıboyunlu Orman Faresi (Apodemus flavicollis), Siyah Ev Faresi (Mus domesticus), Sarı Ev Faresi (Mus macedonicus), Cüce Avurtlak (Cricetulus migratorius), Sıçan (Rattus rattus), Norveç Sıçanı (Rattus norvegicus) ve Hasancık veya Yediuyur (Dryomys nitedula) yayılış göstermektedir. Bu türlerin IUCN ve BERN sözleşmesine göre durumları Tablo 1 de gösterilmiştir. Tablo 1. Literatür sonuçları ve arazi gözlemlerine göre Bozkır ilçesinde yayılış gösteren kemirici türleri. Türkçe Adı Bilimsel Adı IUCN Kafkas Sincabı Sciurus anomalus LC Tarla Sincabı, Gelengi Spermophilus xanthoprymnus LC Körfare Nannospalax xanthodon LC Tarla Faresi Microtus levis LC

6 1406 BOZKIR IN KEMİRİCİ HAYVANLARI Tarla Faresi Microtus guentheri LC Türk Hamsteri Mesocricetus brandti LC Kayalık Orman Faresi Apodemus mystacinus LC Fare Apodemus witherbyi LC Sarıboyunlu Orman Faresi Apodemus flavicollis LC Siyah Ev Faresi Mus domesticus LC Fare Mus macedonicus LC Cüce Avurtlak Cricetulus migratorius LC Sıçan Rattus rattus LC Norveç Sıçanı Rattus norvegicus LC Hasancık, Yediuyur Dryomys nitedula LC LC: (Asgari endişe): Yaygın bulunan türler. Kafkas Sincabı (Sciurus anomalus) meşe (Quercus sp.), ardıç (Juniperus sp.) ve ceviz (Junglans regia) ağaçlarının bulunduğu ormanlık bölgeleri yaşam alanı olarak daha çok tercih etmektedir. Ayrıca çam (Pinus) ormanlarında da tespit edilmiştir. Bu tür yerel halk arasında genellikle Teyin olarak bilinmektedir (Albayrak ve Arslan, 2006). S. anomalus ise Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Yunanistan, İran, Irak, Israil Ürdün, Lübnan, Suriye ve Türkiye'de yayılış göstermektedir (Kryštufek ve Vohralik, 2005; Yiğit ve ark., 2008). Tarla Sincabı veya Gelengi (Spermophilus xanthoprymnus) nin yuvası daha çok suya yakın veya sudan uzak zayıf bitki örtüsünün hakim olduğu nispeten düz alanlarda veya yamaçlarda tespit edilmiştir (Kryštufek ve Vohralik, 2005; Kalafat 2011; Kryštufek ve ark., 2008c). Körfare (Nannospalax xanthodon) step, çayır, otlaklar, mera ve ekin tarlalarında yaşar. Körfareler dişleri ile tünel kazarlar ve başları ile toprağı yukarı atarlar. Tarımsal alanlarda tarım ürünlerine kazdıkları tüneller nedeni ile zarar verirler (Kryštufek ve Vohralik, 2005; Bukhnikashvili ve ark., 2008). Tarla fareleri (Microtus levis, Microtus guentheri): Tarla farelerinden Microtus levis akarsu kenarlarında Microtus guentheri ise tarım alanlarında veya yakınlarında bulunur. Populayonlarının yoğun olduğu dönemlerde tarım ürünlerine verdikleri zarar büyüktür (Kryštufek ve Vohralik, 2005; Zagorodnyuk ve ark., 2008; Amr ve ark., 2008).

7 BOZKIR IN KEMİRİCİ HAYVANLARI 1407 Türk Hamsteri (Mesocricetus brandti) tahıl ekili alanlarda ve kuru açık step habitatlarda bulunur. Tahıl ürünlerini ve bazen de böcekler ve diğer omurgasızları da tüketirler (Kryštufek ve Vohralik, 2005; Kryštufek ve ark., 2008b). Kayalık Orman Faresi (Apodemus mystacinus) çim veya seyrek çalılar kaplı kayalık alanlar ile ormanda yaşar. Bu tür tahıl, çam tohumu, meşe palamudu, harnup, bakla, salyangoz ve böceklerle beslenir(kryštufek ve Vohralik, 2005; Amori ve ark. 2008b). Orman Faresi (Apodemus witherbyi) ovalar, dağlar ve steplerde bulunur (Bukhnikashvili ve ark., 2008). Sarıboyunlu Orman Faresi (Apodemus flavicollis) ormanlık habitatlarda yaşar. Tohumlar ve özellikle meşe palamudu ve fındıkla beslenirler (Kryštufek ve Vohralik, 2005; Amori ve ark., 2008a). Siyah Ev Faresi (Mus domesticus) Ormanlık alanlar ile birlikte evlerin, çiftliklerin ve binaların çeşitli bölümlerinde yaşarlar. Sarı Ev Faresi (Mus macedonicus) ekili tarım arazileri, meyve bahçeleri, zeytinlikler, yol kenarları, kum tepeleri, kurak Akdeniz fundalık ve çalılıklarında bulurlar (Kryštufek ve Vohralik, 2005; Musser ve ark., 2008). Cüce Avurtlak (Cricetulus migratorius) kuru otlaklar ve steplerde, bazen evlerde ve tarım arazileri ile bahçelerde yaşarlar. Genellikle kök, sürgün ve tohum ile beslenirler (Kryštufek ve Vohralik, 2005; Kryštufek ve ark., 2008a). Sıçan (Rattus rattus), Norveç Sıçanı (Rattus norvegicus) insanlar olduğu yerleşim alanlarındaki binalar, limanlar ve lağımlarda yayılış gösterirler (Kryštufek ve Vohralik, 2005; Ruedas, 2008). Hasancık veya Yediuyur (Dryomys nitedula) geniş yapraklı, karışık ve iğne yapraklı ormanlık alanlardaki çeşitli habitatların bulunur Kryštufek ve Vohralik, 2005; Batsaikhan ve ark., 2008). Kemiriciler, insanların besinlerine, tahtadan, kâğıttan, deriden, kumaştan yapılmış malzemelere ve eşyalara, yer altı telefon kablolarına, elektrik tellerinin yalıtım kaplamalarına, vd. nesnelere keskin dişleriyle kemirerek zarar vermeleri ve bazı hastalıkları bulaştırmaları açısında çok önemlidirler (Demirsoy 1996). Bazı kemirici türlerinin, insan ve diğer hayvanlara veba, tifo, tifüs ve tularemi gibi son derece tehlikeli hastalıkları bulaştırdıkları bilinmektedir.

8 1408 BOZKIR IN KEMİRİCİ HAYVANLARI KAYNAKÇA Albayrak, İ., Arslan, A Contribution to the Taxonomical and Biological Characteristics of Sciurus anomalus in Turkey (Mammalia: Rodentia). Turkish Journal of Zoology 30: Amori, G., Hutterer, R., Kryštufek, B., Yigit, N., Mitsain, G. & Palomo, L.J. 2008a. Apodemus flavicollis. The IUCN Red List of Threatened Species 2008: e.t1892a Amori, G., Hutterer, R., Kryštufek, B., Yigit, N., Mitsain, G. & Muñoz, L.J.P. 2008b. Apodemus mystacinus. The IUCN Red List of Threatened Species. Amori, G., Hutterer, R., Kryštufek, B., Yigit, N., Mitsain, G. & Palomo, L.J Rattus rattus. The IUCN Red List of Threatened Species. Amr, Z., Shenbrot, G., Hutterer, R., Amori, G., Kryštufek, B., Yigit, N., Mitsain, G. & Palomo, L.J Microtus guentheri. The IUCN Red List of Threatened Species. Anonim, 2016a. Anonim, 2016b. Batsaikhan, N., Kryštufek, B., Amori, G. & Yigit, N Dryomys nitedula. The IUCN Red List of Threatened Species 2008 Bukhnikashvili, A., Kryštufek, B., Sozen, M., Yigit, N. & Amori, G Spalax nehringi. The IUCN Red List of Threatened Species Bukhnikashvili, A., Shenbrot, G. & Sozen, M Apodemus witherbyi. The IUCN Red List of Threatened Species 2008: e.t135724a Çıplak, B., Demirsoy, A. and Bozcuk, A.N., Distribution of Ortoptera in relation to the Anatolian Diagonal in Turkey, Articulata, 8(1), Davis, P.H., Distribution patterns in Anatolia with particular reference to endemism, In: Davis P.H., Harper P.C. ve Hadge I.C. (eds), Plant Life of SW, Asia, Demirsoy, A., Türkiye Omurgalı Faunasının Sistematik ve Biyolojik Özelliklerinin Araştırılması ve Koruma Önlemlerinin Saptanması., Meteksan A.Ş. Ankara. Ekim, T. and Güner, A., The Anatolian Diagonal: Fact or fiction, Proceedings of the Royal Society of Edinburgh, 89, Kalafat, A., Türkiye deki Spermophilus taurensis in Biyolojisi, Ekolojisi ve Diğer Spermophilus Türleri ile Morfometrik Olarak Karşılaştırılması. Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Yük. L. Tezi. Kışlalıoğlu, M. ve Berkes, F., Biyolojik Çeşitlilik, T. Ç. S.V. Yayını, 122. Kryštufek, B., Bukhnikashvili, A., Sozen, M. & Isfendiyaroglu, S. 2008a. Cricetulus migratorius. The IUCN Red List of Threatened Species. Kryštufek, B., Vohralik, V., Mammals of Turkey and Cyprus, Rodentia I: Sciuridae, Dipodidae, Gliridae, Arvicolinae, Zalozba Annales, Koper, Slovenia. Kryštufek, B., Yigit, N. & Amori, G. 2008b. Mesocricetus brandti. The IUCN Red List of Threatened Species. Kryštufek, B., Yigit, N. & Hutterer, R. 2008c. Spermophilus xanthoprymnus. The IUCN Red List of Threatened Species. Kurtonur, C., Türkiye Omurgalılar Tür Listesi, DPT/TBAG-Çev. Sek. 3., Musser, G., Amori, G., Hutterer, R., Kryštufek, B., Yigit, N. & Mitsain, G Mus musculus. The IUCN Red List of Threatened Species. Nevo, E., Speciation in subterranean mammals, mechanisms of speciation, Nevo, E., Evolutionary theory and processes of active speciation and adaptive radiation in subterranean mole rats, Spalax ehrenbergi superspecies in Israel, Evolutionary Biology, 25, Ruedas, L Rattus norvegicus. The IUCN Red List of Threatened Species. Wilson, D.E. and Reeder, D.M., Mammal Species of the World: A taxonomic and geographic reference, Second Ed., Smithsonion Institution Press, Washington and London, Yigit, N., Kryštufek, B., Sozen, M., Bukhnikashvili, A., Shenbrot, G Sciurus anomalus. The IUCN Red List of Threatened Species. Yiğit, N., Çolak, E., Sözen, M., Karataş, A., Rodents of Türkiye (Türkiye Kemiricileri), Meteksan A.Ş. Ankara.

9 BOZKIR IN KEMİRİCİ HAYVANLARI 1409 Zagorodnyuk, I., Henttonen, H., Amori, G., Hutterer, R., Kryštufek, B., Yigit, N., Mitsain, G. & Palomo, L.J Microtus levis. The IUCN Red List of Threatened Species.

10 1410 BOZKIR IN KEMİRİCİ HAYVANLARI