MAL PİYASASI (Eksik Rekabet Piyasaları)

Transkript

1 MAL PİYASASI (Eksik Rekabet Piyasaları) Eksik Rekabet Piyasaları Doç.Dr. Erdal Gümüş Eksik Rekabet Piyasaları Tam rekabet piyasası arzu edilen bir piyasa olmakla birlikte, pratikte uygulama alanı başarıyla gerçekleştirilememektedir. Tam rekabet piyasasının oluşabilmesi için gerekli şartlardan herhangi birinin aksaması sonucu eksik (aksak) rekabet piyasaları oluşacaktır. Eksik rekabet piyasaları; Satıcılar yönünden; monopol, oligopol, duopol, triopol, monopollü rekabet şeklinde, Alıcılar yönünden; monopson, duopson, oligopson, tripson ve monopsonlu rekabet şeklinde incelenir. Monopol Piyasası Monopol Piyasası Monopol piyasasında malı arz eden tek bir satıcı (üretici), buna karşılık çok sayıda alıcı vardır. Üretilen malı ikame edecek herhangi bir mal yoktur. Satıcı piyasadaki talebi tek başına kendisi karşılar. Piyasaya giriş ve çıkışlarda sınırlamalar vardır: Piyasaya başka firmaların girişi tabii, kanuni ya da maliyet avantajı gibi sebeplerden engellenmektedir. Monopolün (Tekelin) Kaynakları Kanuni Tekel: Hükümet belirli bir malın üretimi için çeşitli sebeplerden dolayı sadece bir firmaya izin verebilir. Sebepler; Devletçe sağlanan işletme imtiyazı (posta hizmeti) Devlet lisansı -rekabeti sınırlar (tıp, hukuk, dişçilik) Patent (yeni bir ilaç) Telif hakkı (kitap) Tabii Kaynak Tekeli: Üretimde kullanılan üretim faktörü tek firmanın kontrolü altında olabilir. Bu durumda üretim sadece bir firma tarafından yapılacağından, piyasa yapısı tekelci olur. Doğal Tekel: Bir firma maliyet ve ölçek yapısıyla bir malı, diğer firmalardan daha ucuza üretebiliyorsa, o piyasada tek üretici olur. Yani diğer firmalar bu maliyetlerle üretim yapamayacaklarından piyasada tek üretici kalır. (Örn: elmas) 1

2 Monopolde Talep Monopol piyasasında firma, malın tek satıcısı olduğundan firmanın malına karşı talep eğrisi aynı zamanda malın piyasa talep eğrisidir. Monopolcü firma malın fiyatını düşürdükçe çok, yükselttikçe daha az mal satar. Firmanın fiyat ve miktarı kontrol etme imkanı vardır. Firma, kendisine en yüksek kârı sağlayacak fiyatmiktar ayarlamasını yapma imkanına sahiptir. Monopolcünün sattığı malın ikamesi ne kadar güçse talep eğrisi de o kadar esnek olacaktır. Monopolde Hasılat Firma, malın fiyatını yükselttiğinde talep edilen miktar az olacağından, firmanın geliri de azalacaktır. Firma fiyatı indirdiğinde satış miktarı artacağından gelirde artacaktır. Monopolcü firmanın toplam hasılatı (TR), fiyat ve miktarın çarpımına eşittir. Monopolcünün toplam satış hasılatı, fiyat azaldıkça önce artan sonra azalan bir seyir izlemekte ve toplam gelir eğrisi bir çan şekli ni almaktadır. Monopolcü firmanın ortalama hasılatı (AR), toplam hasılatın satılan miktara bölünmesiyle elde edilir. Ortalama hasılat (gelir) fiyata eşittir. Monopolcünün marjinal hasılatı (MR), son satılan birimin toplam hasılata yaptığı katkıyı ifade etmektedir. MR, satış miktarı ile birlikte azalır, toplam gelirin maksimum olduğu noktada sıfıra düşer ve sonra negatif olur. daha Monopolde Firma, Kârını Nasıl Maksimize Eder? Monopolde Firma Dengesi P P 1 MC AC Kâr, MC=MR olduğu nokta olan Q 1 P 1 de maksimize olur. Bu noktada, AR AC den büyük olduğu için firma, fırsat maliyetinden fazla kazanır ve normal-üstü kâr elde eder. Monopolcü firmanın da amacı kârı maksimum kılmaktır. Kârı azami kılan üretim hacmi iki ayrı yaklaşımla tespit edilebilir. Birincisi; toplam hasılat, toplam maliyet yaklaşımıdır. İkincisi; marjinal eğriler yaklaşımıdır. Toplam Hasılat - Toplam Maliyet Yaklaşımı Toplam hasılat ve toplam maliyet yaklaşımında, monopolcü firmanın kârının maksimum olduğu üretim hacmi, toplam maliyet (TC) eğrisi ile toplam hasılat (TR) eğrisi arasındaki düşey farkın en büyük olduğu üretim hacmidir. MC=MR Q 1 MR D = AR Çıktı Normal-üstü kâr olsa da endüstriye giriş engellendiği için yeni firmalar piyasaya giremezler. Monopolde Firma Dengesi Marjinal Yaklaşım Uzun dönemde monopolcü, en yüksek kârı marjinal maliyetin, marjinal hasılata eşit olduğu üretim düzeyinde sağlar. Firma bunun için üretim tesisini, üretim miktarını minimum maliyetle gerçekleştiren ölçeğe göre ayarlar. Monopolcünün ürününe olan piyasa talebi ile monopolcünün LAC eğrisinin durumuna bağlı olarak, uzun dönemde kârı azami kılan tesis, optimum büyüklükte olabileceği gibi optimumdan büyük yada optimumdan küçük olabilir. Monopolde Fiyat Farklılaştırması Bazen monopol firma, kârını artırmak amacıyla belirli bir malı farklı fiyatlardan farklı piyasalarda (farklı satıcılara) satabilir. Bu davranışa monopolcünün fiyat farklılaştırması denir. Fiyat farklılaştırmasının satıcıya bir gelir sağlaması; farklı alıcıların aynı mala farklı ödeme yapmak istemelerinden, ya da alıcıların aynı malın farklı birimleri için farklı ödemede bulunmak istemelerinden kaynaklanmaktadır. Fiyat farklılaştırmasında başarı şartı; satıcının alıcıya arzettiği malı kontrol etmesi ve alıcıdan alıcıya satışları önleyebilmesidir. Monopolcü fiyat farklılaştırmasına giderken alıcıların ödeyebileceği azami fiyatı belirler. Monopolcü hem bir kısım alıcıları kaçırmayacak hem de bir kısım alıcılardan daha fazla gelir sağlayacak şekilde fiyat farklılaştırmasına gidecektir. 2

3 Monopolde Fiyat Farklılaştırma Türleri Satın Alınan Miktara Göre Malın Satıldığı Piyasaya Göre (İç Piyasa Dış Piyasa) Gelire Göre Mavsime Göre Mal veya Hizmetin Kullanım Yerine Göre Tüketicinin Yaşına Göre Markaya Göre Bölgelere Göre Monopolün Faydaları Bazı mal ve hizmetlerin, devlet ve diğer kamu kuruluşlarının kontrolünde olması ülke açısından faydalı olabilir. Örnek; insan sağlığını korumak amacıyla kurulan içki monopolleri. Büyük sermaye yatırımı gerektiren bazı hizmetlerin tek bir kuruluş elinde olması faydalı olacaktır. Örnek; demiryolu işletmesi. Yine birçok firmanın aynı bölgede tek bir iş için yatırım yapmasının yol açabileceği sermaye israfını önlemede monopol uygun olabilir. Örnek; telefon şebekesi. Monopolün Sakıncaları Monopoller optimal kaynak dağılımını bozmaktadır: Monopolcü firma daha az üretim yaparak malı daha yüksek fiyattan satmaktadır. Gelir dağılımını bozmaktadır: Tam rekabet piyasasında uzun dönemde aşırı kâr ortadan kalkarken, monopolcünün kısa dönem sağladığı kâr uzun dönemde de devam etmektedir. Monopolcü firma, tam rekabet şartları altındaki bir firmaya göre daha muhafazakâr hareket eder: Yeni teknik ve metotların bulunmasını, uygulanmasını geciktirir. Monopolcü firma reklamlara daha fazla yer verir: Reklamlar mala karşı talebi arttırmakta ve malın tüketici yanında değerini yükseltmektedir. Monopolcü firma bu şekilde talebi etkileyerek kârını yükseltmektedir. Monopol Piyasaya Karşı Eleştiriler Monopolcü firmanın aşırı kâr elde etmesi Tam rekabetin aksine, fiyatın marjinal maliyete eşit olmaması Monopolleşmeye Karşı Tedbirler Tam Rekabet ve Tekel Mukayesesi-1 Kanuni Düzenlemeler Anti-tröst kanunları Amaç: - monopolleşme eğilimlerini kırmak - monopolleşen firmayı bölmek Regülasyon Fiyat ayarlamalarının yetkili kamusal birimce yapılması Kamulaştırma Rekabetçi bir piyasanın tekelcinin eline geçtiğini varsayalım. P P 2 P 1 MR A SRSS =SMC LRSS = LMC D Rekabetçi denge noktası çıktının Q 1 ve fiyatın P 1 olduğu A noktasıdır. Tekelci için LRSS LMC eğrisi, ve SRSS SMC eğrisidir. Tekelci ise kârını kısa dönemde MR=SMC olan P 2 Q 2 noktasında maksimize eder. Q 2 Q 1 Çıktı 3

4 Tam Rekabet ve Tekel Mukayesesi-2 Rekabetçi bir piyasanın tekelcinin eline geçtiğini varsayalım. P P 3 P 2 P 1 Q 3 Q 2 MR A Q 1 SRSS =SMC LRSS = LMC D Çıktı Uzun dönemde firma diğer girdilerinin miktarını MR=LMC olacak şekilde değiştirebilir. Tam rekabet altında A noktasında olan denge, tekelci yapıya geçildiğinde P 3 Q 3 noktasına gelir. Tam Rekabet ve Tekel Mukayesesi-3 Firma Sayısı: Tekelci piyasada tek firma Tam rekabet piyasasında n (çok) sayıda firma Talep: Tekelci negatif eğimli talep eğrisiyle karşı karşıyadır. Tam rekabetçi firma ise yatay eksene paralel talep eğrisiyle karşı karşıyadır. Fiyat: Tekelci, ürettiği ürünün fiyatını kendi belirler. Tam rekabetçi firma ise piyasada oluşan fiyatı veri olarak alır. Kâr: Tekelci, kârını MC=MR noktasında maksimize eder. Bu noktada P>MR=MC dir. Dolayısıyla NORMAL-ÜSTÜ ekonomik kâr elde eder. Tam rekabetçi firma kârını MC=MR noktasında maksimize eder. Tüm firmalar aynı maliyet yapısındaysa, endüstri dengesi P=MC=MR noktasında oluşur. Firmalar 0 ekonomik kâr elde ederler. Yani sadece Normal Kâr elde ederler Monopolcü Rekabet Piyasası Özellikleri Piyasada çok sayıda satıcı faaliyet gösterir. Monopolcü (Tekelci) Rekabet Piyasası Giriş ve çıkış serbestliği vardır. Ürünler farklılaştırılmıştır. Birbirinin yerine kolayca ikame edilebilecek ürünler Marka, ambalajlama, satış yeri, taksitli satış, reklam Piyasada faaliyette bulunan firmanın talep eğrisi negatif eğimlidir. Ürün farklılaştırması kısmi monopol gücü oluşturmaktadır. Monopolcü Rekabet Piyasası Tanım: Çok sayıda firma tarafından üretilen ve birbirleri yerine rahatlıkla ikame edilebilen bir grup malın, birbirinden farklı olduğu inancının sağlanması sonucu, her firmanın belirli bir alıcı kitlesine sahip olmayı başardığı, bir başka ifade ile, belirli bir alıcı kitlesi üzerinde monopol gücü sağladığı bir payasadır. Monopolcü Rekabet Piyasası Mal Farklılaştırma Yolları Farklı renk Farklı koku Farklı görünüş Farklı ambalaj Farklı isim Farklı miktar (gramla oynama) 4

5 Monopolcü Rekabette Kısa Dönem Firma Dengesi Monopolcü Rekabette Uzun Dönem Firma Dengesi Monopolcü Rekabette uzun dönemde başka firmalar da piyasaya girecek ve genelde piyasada bulunan firmaların piyasa payı azalacaktır. Piyasa payının azalması firmaların talep eğrilerinin aşağıya doğru kaymasına ve firmanın kârının sıfır olmasına neden olacaktır: Ürünler birbirlerinin yerine tam değilse de nispeten kolay ikame edileceklerinden, talebin fiyat esnekliğinin oldukça büyük olduğu varsayılabilir. Yani talep eğrisi monopole göre daha az eğimlidir. Tam Rekabet - Monopollü Rekabet Oligopol Piyasası Oligopol Piyasası Oligopol piyasası birbirine etki edebilecek az sayıda satıcının, buna karşılık çok sayıda alıcının bulunduğu bir piyasa türüdür. Bu piyasa tam rekabet piyasası ile monopol piyasası arasında yer almaktadır. Gerçek hayatta çok rastlanan piyasa türüdür. Oligopolcü firmalar standart veya homojen mal satabilecekleri gibi, farklılaştırılmış mal da satabilirler. Örnek: çelik (homojen), otomobil (farklılaştırılmış) Oligopolcü firmaların fiyatlar üzerinde belirli oranda kontrol imkanları vardır. Az sayıda firma olduğu için, diğer firmaların piyasaya girişini kısıtlayan önemli engeller vardır. Bu engeller; patent hakları, hammadde kaynaklarına sahip olma, bilerek veya bilmeyerek piyasaya girişi engelleyen devlet faaliyetleri gibi Oligopol Piyasalarında Örgütlenme Biçimleri Az sayıda büyük firma birbirleriyle bağımlılık içerisindedir. Piyasadaki her firma kendi faaliyetlerinin, piyasadaki diğer firmaları ve diğer firmaların faaliyetlerinin de kendisini etkileyeceğinin farkındadır. Oligopol piyasalarda firmalar arasında açık veya gizli bir mücadele devam eder. Bu piyasalarda klasik rekabet aracı olan fiyat rekabetine daha az rastlanır. Bu nedenle oligopol piyasasındaki firmalar fiyat rekabeti yerine başka yollarla mücadele etmeyi yeğler, gizli veya açık anlaşmalar yaparak pazar paylarını arttırmayı ve birlikte yaşamayı kabul ederler. Bu şekilde davranmalarının amacı fiyatı arttırarak maksimum kâr sağlamayı hedeflemeleridir. 5

6 Oligopollerin Sınıflandırması-1 Oligopollerin Sınıflandırması-2 Üründe farklılaştırma olup-olmamasına göre: Saf-Farklılaştırılmış 1. Saf Oligopol: Bu tür oligopol piyasada firmaların ürünleri homojendir. Firmaların birbirlerine bağımlılık dereceleri çok yüksektir. Çünkü bir firma tarafından yapılacak fiyat değişimi, rakip firmaların satışlarını önemli ölçüde etkileyecektir. Örnek: Çimento, çelik ve alüminyum sanayileri. 2. Farklılaştırılmış Oligopol: Farklı firmaların ürünleri homojen değildir. Saf oligopolün aksine, fiyat değişmeleri rakip firmalar üzerinde daha az etki oluşturur. Firmalar arasında bağımlılık daha azdır. Gerçek yaşamda en fazla rastlanan piyasa türüdür. Tam Kısmi sınıflandırması 1. Tam Oligopol: Firmalar arasındaki bağımlılığın çok güçlü olması nedeniyle, oligopolcü firmalar, kârlarını bir grup olarak maksimize ederlerse, tam oligopolden söz edilir. 2. Kısmi Oligopol: Oligopolcü firmaların kârlarını bir grup halinde maksimize edemedikleri oligopoldür. Dirsekli Talep Teorisi: Oligopol Teorileri-1 Dirsekli Talep ve Oligopolcü Firma Dengesi Oligopol piyasasındaki artan fiyatlar için fiyat katılığını açıklar. Bu teoriye göre eğer piyasada bir firma fiyatlarını düşürürse rakipleri de aynı şekilde fiyatlarını düşürürler. Ancak firma fiyatlarını artırdığında, rakipleri bu sefer fiyatlarını artırarak tepkide bulunmazlar. Yani firmanın fiyatlarını artırma kararını rakipleri izlemez. Bu nedenle, oligopolcü için piyasa fiyatının üzerinde daha az esnek olan piyasa talep eğrisi, bu fiyatın altında ise çok esnek olan firma talep eğrisi geçerlidir. Yani talep eğrisi piyasa fiyatı düzeyinde dirsek yapar. Oligopol Teorileri-2 Oligopol Teorileri-3 Fiyat Önderliği Teorisi: Bazı oligopolcülerin fiyatları belirlerken işbirliği yaptıkları bir modeldir. Bu tip işbirliğinde, piyasada lider konumundaki firma fiyatı belirler ve diğer firmalar da belirlenen bu fiyatı izlerler. Lider olarak bir firmanın kabul görmesinin çeşitli nedenleri olabilir: lider firmanın büyüklüğünden, maliyet etkinliğinden, piyasa koşullarını başarıyla tahmin etmesinden belirlediği fiyatın piyasadaki diğer firmaları tatmin etmesinden Kartel Teorisi: Oligopolcüler piyasada sanki tek bir firma faaliyette bulunuyormuş gibi davranırlar. Kartel, kartelde yer alan firmaların elde ettikleri kârı artırmak için, üretim miktarının azaltıldığı ve ürün fiyatlarının artırıldığı bir organizasyondur. Kartelde, oligopolcüler bir tekelcinin elde ettiği bütün faydalardan yaralanmak için bir araya gelirler. Karteller genellikle doğal kaynak piyasalarında oluşturulduklarından daha etkili olmaktadırlar. Örnek: OPEC 6