DEDE ÖMER RÛŞENÎ NİN BİR NA TININ YANKILARI * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY DEDE ÖMER RÛŞENÎ NİN BİR NA TININ YANKILARI * Ramazan EKİNCİ ** ÖZET Klâsik Türk edebiyatı tarihinde bazı şiirler vardır ki tesirleri asırlar boyu sürmüştür. Hem yazıldıkları dönemin edebiyat meclislerinde münevver kimseler tarafından beğeniyle okunmuş, hem toplumdaki şiir meraklılarınca elden ele dolaştırılarak mecmualara kaydedilmiş, hem de mûsikîşinaslar tarafından bestelenerek mûsikî fasıllarında icrâ edilmiştir. Farklı muhit ve zamanlarda muhtelif şairlerce bu tür şiirlere nazireler yazılmış, tahmis ve tesdisler kaleme alınmıştır. Bu türdeki şiirlerden birisi de XV. asır mutasavvıf şairlerinden Dede Ömer Rûşenî nin Çün doğup tutdu cihân yüzünü hüsnün güneşi1412 Kim ola sevmeye bu vech ile sen mâhveşi matlalı gazel nazım şekliyle yazılmış na tıdır. Bu şiir, yazıldığı XV. asırdan XX. yüzyıla kadar on sekiz farklı şair tarafından tahmis ve tesdis edilmiş, birçok makamda da bestelenmiştir. XVIII. asır biyografi yazarlarından H. Hüseyin Ayvansarâyî, Vefeyât-ı Ayvansarâyî adlı tezkire niteliğindeki kitabında, bu na tın çok beğenildiğini bildirerek esere yapılan tahmislerden on dördünü bir araya getirdiğini söyler. Elimizde, bu küçük mecmuanın müstakil nüshası bulunmamakla birlikte, Vefeyât-ı Ayvansarâyî nin bir yazmasının sonunda (Uşşâkî Tekkesi 365) Rûşenî nin na tına yazılmış birisi tesdis, on altısı tahmis olan on yedi şiir kayıtlıdır. Bu eser, muhtemelen Ayvansarâyî nin bir araya getirdiğini söylediği derlemenin genişletilmiş hâlidir. Ayrıca bu derlemeden haberdâr olan Hüseyin Vassâf da mahut na ta bir tahmis yazmıştır. Bu yazıda, öncelikle Rûşenî nin söz konusu na tı incelenerek Ayvansarâyî nin bahsettiği derleme üzerinde durulacaktır. Ardından bu şiiri tahmis eden Nâlî, İzzî, Vahîd, Nazîm, Nahîfî, Fennî, Mü minzâde Hasîb, Mehmed Râsim, Hâkim, Müstakimzâde, Salâhî, Kânî, İbrahim Necâtî, Hassân Ahmed, Sıdkî, Hâlikî, Hüseyin Vassâf ve tesdis eden Zamîrî nin kısa biyografilerinin yanı sıra, bahis konusu tahmislerin ve tesdisin transkripsiyonlu metni verilecektir. Anahtar Kelimeler: Dede Ömer Rûşenî, Na t, Tahmis, Ayvansarâyî. * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** ArĢ. Gör. Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, El-mek: ramazanekinci@hotmail.com

2 1292 Ramazan EKİNCİ THE IMPRESSION OF A DEDE ÖMER RÛŞENÎ S NA T ABSTRACT There are some poems in Classical Turkish Literature that their effects last for ages. They are both read with pleasure by intellectuals in the literature congresses of their time and they are recorded in magazines by curious people of poem by being given hand in hand, and they are carried out in music nights by musicians composing them. Nazire s are written for these poems by certain poets in different places and times, and tahmises, tesdises are written. One of the poems in this type is the Na t which is written in the shape of gazel by Dede Ömer Rûşenî who is one of the mutasavvıf poets in the age of XV. Çün doğup tutdu cihân yüzünü hüsnün güneşi141 Kim ola sevmeye bu vech ile sen mâhveşi This poem are written as tahmis and tesdis by eightteen different poets from the age of XV to the century of XX, and composed in many tunes. H.Hüseyin Ayvansarayi who is one of the biograpy writers in the age of XVIII says to collects fourteen tahmises of this work by telling that this Na t is liked very much in his biography called Vefeyât-ı Ayvansarâyî. In our hand, there is not an original copy of this small magazine but there are seventeen poems sixteen of which are tahmises and one of which is tesdis being written to Na t of Rûşenî in the end of Vefeyât-ı Ayvansarâyî manuscript. This work is probably more comprehensive version of compilation which Ayvansarâyî says to bring together. In this writing, it is focused on compilation that Ayvansarâyî says after the Na t of Rûşenî is examined at first. Then, short biographies of Nâlî, İzzî, Vahîd, Nazîm, Nahîfî, Fennî, Mü minzâde Hasîb, Mehmed Râsim, Hâkim, Müstakimzâde, Salâhî, Kânî, İbrahim Necâtî, Hassân Ahmed, Sıdkî, Hâlikî, Hüseyin Vassâf who writes tahmis about this poem and Zamirî who writes tesdis and also transcriptional passage of these tahmises and tesdis are given. Key Words: Dede Ömer Rûşenî, Na t, Tahmis, Ayvansarâyî Giriş Klâsik Türk Ģiiri döneminde divanlara göz atıldığında, Ģairlerin sadece kendi ilhâmlarının neticesinde kaleme aldıkları Ģiirlere tesadüf edilmez. ġair konusu, vezni ve redifi bir baģka Ģair tarafından belirlenmiģ bir Ģiire, gerek beğendiği için gerek o Ģiirden daha iyisini yazabileceğini göstermek için nazire kaleme alabilir; söz konusu Ģiirin her beytinin önüne veya her beyitteki mısralar arasına eklemeler yaparak tahmis, tesdis, taģtir vb. nazım Ģekillerinde yeni Ģiirler yazabilir. Bu tür Ģiirlere eski Türk edebiyatının tam mânâsıyla kuruluģ dönemi denilebilecek XV. asırdan XX. yüzyıla kadar yazılmıģ divanlarda sıklıkla ve Batı tesirinde geliģen yeni Türk edebiyatı dönemi

3 Dede Ömer Rûşenî nin Bir Na tının Yankıları 1293 Ģiir kitaplarında ise (örneğin Yahya Kemal Beyatlı, Eski Şiirin Rüzgârıyle) 1 rastlanmaktadır. nadiren Muhteviyat bakımından hem lâdinî Ģiirlere, hem de dinî Ģiirlere edebiyat tarihimizin farklı dönemlerinde muhtelif Ģairlerce nazire, tahmis, tesdis, taģtirler vb. kaleme alınmıģtır. ġüphesiz bunda en önemli etkenler tanzir yahut tahmis edilen ilk Ģiirin hem yazıldığı dönemin edebiyat çevrelerince beğenilmesi, hem de yazıldıktan asırlar sonra bile okundukları Ģiir meclislerinde akisler uyandırmasıdır. Bu tür Ģiirlerden ilk akla gelenlerden birkaçını örnek olarak zikredebiliriz: Necâtî nin gayrı redifli gazeli, baģta Fuzûlî olmak üzere pek çok Ģair tarafından tanzir edilmiģtir. 2 Fuzûlî nin baģta Su kasidesi olmak üzere birçok Ģiirine yazılan nazireler bulunmaktadır. 3 Kânûnî nin budur redifli gazeline, 4 Rûhî-i Bağdâdî nin meģhur Terkib-i Bend ine; 5 Fehîm in rûz u Ģeb redifli na tına yazılan nazireler 6 meģhurdur. Kab bin Züheyr in Kaside-i Bürde 7 ve Ġmam Busîrî nin Kaside-i Bür e sine yazılan Türkçe tahmisler; Âgehî nin gemici diliyle yazığı kasidesine yazılan tahmisler, 8 Bâkî nin ancak redifli Ģiirine yazılan tahmis ve tesdisler, 9 ġahkulu BektaĢî Tekkesi Ģeyhi Azbî Baba nın Niyâzî-i Mısrî divanını baģtan sona tahmis ettiği Tahmis-i Derviş Azbî Divan-ı Niyâzî-i Mısrî 10 adlı eseri meģhurdur. Bu yazının konusunu da hem yazıldığı dönemde, hem de yazıldıktan asırlar sonra bile beğenilerek okunan, bir nazire olduğu hâlde tanzir edildiği zemin Ģiirden daha fazla bilinen, pek çok makamda bestelenen ve on sekiz farklı Ģair tarafından tahmis ve tesdis edilen XV. asrın mutasavvıf Ģairi Dede Ömer RûĢenî nin; Çün doğup tutdu cihân yüzünü hüsnün güneşi141 Kim ola sevmeye bu vech ile sen mâhveşi matlalı na t-ı Ģerîfi ve bu Ģiirin tesirleri oluģturmaktadır. XVIII. asır biyografi yazarlarından Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî nin, edebiyat tarihimizde tamamı Ģair veya nâsirlerin hayat hikâyelerini konu edinen tek vefeyât-nâme olan Vefeyât-ı Ayvansarâyî 11 adlı kitabında Dede Ömer RûĢenî nin hayatından bahsederken bu Ģiirin çok 1 Yahya Kemal Beyatlı, Eski Şiirin Rüzgârıyle, Ġstanbul Fetih Cemiyeti, Ġstanbul 2008, s Pervane Bayram, Necatî Beğ'in 'Gayrı' Redifli Gazeline XVI. Asırda Fuzûlî'nin Ve XIX. Asırda Seyyid Nigârî'nin Nazireleri, I. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu: Ölümünün 500. Yılında Şair Necâtî Beğ Anısına, Editör Gencay Zavotçu. Kocaeli: Kocaeli BüyükĢehir Belediyesi, Tahir Üzgör, Su Redifli ġiirler ve Fuzûlî'nin Su Kasidesi'nin Kompozisyonuna Dâir, İlmî Araştırmalar, S. 9 (2000): ; Mustafa Çıpan, Fuzûlî nin Gazellerine Yazılan Nazîrelerden Bazıları, S. Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 3, 1997, s Adem Ceyhan, Kanunî nin Bir Gazelinin Yankıları, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Ġstanbul, Yaz 2010, c. 1, Sayı 2, s Abdülkerim Gülhan, Levhî ve Bağdatlı Ruhî nin Terkib-i Bendine Naziresi, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, S. 2 (2010), s Zülfi Güler, Rûz u ġeb Redifli Üç Na't, AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi S. 39 (2009), s Süleyman Nahîfi ve ġeyhülislâm Mehmed Mekkî Efendi nin Kaside-i Bürde Tahmisleri vardır. Bkz. HaĢim Keskinsoy, Mekkî ve Nahîfî nin Kasîde-i Bürde Tahmisleri, K. Sütçü Ġmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi A. Tietze, XVI. Asır Türk ġiirinde Gemici Dili: Âgehî Kasidesi ve Tahmisleri", İÜ Türkiyat Mecmuası S. 9 (1951), s Ahmet Sevgi, Bâkî'nin 'Ancak' Redifli Gazeline Yazılan Tahmis ve Tesdisler, AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi S. 39 (2009), s RaĢit Keskin, Tahmîs-i Derviş Azbî Dîvân-ı Mısrî Efendi"nin KarşılaştırmalıTahlili, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi Eser için bkz. Ramazan Ekinci, Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî, Vefeyât-ı Ayvansarâyî, Buhara Yayınları, Ġstanbul 2013.

4 1294 Ramazan EKİNCİ sevildiğini ve her makamda bestesi bulunduğunu söylemektedir. 12 Ayrıca yazar, XVIII. yüzyıl Ģairlerinden divan kâtibi Mustafa Fennî nin biyografisinde bu Ģiirle alâkalı olarak Ģunları söyler: Á är-ı şiúriyyesinden úömer Rùşenì niè bu naút-ı şerìfini ta mìs eylemişdir. Evvel ü ä iri budur. Maúlùm ola ki bu naút-ı şerìfe çoø kimesneler ta mìs ü tesdìs ve perdäzì ıdmetler eylemişlerdir. Maúlùmumuz olanlardan on dört kimesneniñ e erini cemú etdik, ayätda olmayanlarıñ nämları güm olmamaø içün tärì leriyle e erlerine işäret ve bu arìø ile bir nevú ıdmet eylemişizdir. 13 Ayvansarâyî nin bahsettiği bu eserin müstakil bir nüshasına bugün itibariyle kütüphane kayıtlarında tesadüf edilmemiģtir. Lâkin yazarın vefeyâtnâmesinin yukarıda bildirildiği üzere UĢĢâkî Tekkesi 365 numarada kayıtlı nüshasının sonunda, RûĢenî nin bu Ģiirine yazılmıģ on altısı tahmis ve birisi tesdis on yedi Ģiir bulunmaktadır. Hüseyin Vassâf Sefîne-i Evliyâ adlı meģhur eserinde, Dede Ömer RûĢeni den bahsederken bu na tla alâkalı Ģu ifadeleri kullanır: Bu na t-ı Ģerîf pek meģhûrdur; ilk ve son beyitleri zamân-ı kadîmde Hicâz makamında bestelenmiģ; Mevlid-i Ģerîf cem iyetlerinde tevģîh sırasında okunur. Bundan sene evvel urefâ ve Ģuarâ arasında, iģbu na t-ı Ģerîfi tahmîs etmek ve bu vesîle ile Hz. Fahr-i âlem efendimizden Ģefâat taleb eylemek ve Hz. ġeyh in nazar-ı feyz-eserine uğramak hevesi uyanmıģ ve hayli tahmîsler vücûda gelmiģtir. Kibâr-ı meģâyıh-ı UĢĢâkıyye den Abdullah-ı Salâhî hazretleri sekiz def a tahmîs eylemiģtir. Kimler tarafından tahmîs olunduğunu merâk ve tetebbu etmiģtim. Cidden meģher-i nefâis-i aģk u muhabbet olmuģtur. Cem edebildiklerimin son beyitlerini, tahmîsiyle berâber teberrüken nakl ediyorum: 14 Kanaatimizce Hüseyin Vassâf da Ayvansarâyî nin hazırladığını bildirdiği ve UĢĢâkî Tekkesi 365 numarada kayıtlı Vefeyât-ı Ayvansarâyî nüshasının sonundaki Ģiirleri görmüģtür. Zirâ Hüseyin Vassâf Sefîne Evliyâ adlı eserinde Vefeyât-ı Ayvansarâyî den sıklıkla faydalanmıģtır. Ayrıca Vassâf ın eserine aldığı tahmislerin sırası ile UĢĢâkî Tekkesi 365 teki tahmislerin sırası (Salâhî nin tahmisi hariç) aynıdır. Söz konusu Ģiirlere geçmeden evvel, Dede Ömer RûĢenî ve nat-ı Ģerîfi hakkında bazı değerlendirmelerde bulunmak istiyoruz. Dede Ömer Rûşenî (ö. 892/1497) XV. yüzyılın önde gelen Halvetî Ģeyhlerinden olan Ģairin asıl adı Ömer dir. ġiirlerinde kullandığı RûĢenî mahlası, Dede lakabından dolayı Dede Ömer RûĢenî olarak bilinmektedir. Kendi ifadesine göre Aydın ilinden olan ve bu sebeple RûĢenî mahlasını kullandığını belirten Ģairin dedesinin, bölgede Osmanlılardan önce hüküm süren Aydınoğulları sülâlesindendir. Nitekim RûĢenî, günümüzde Ġzmir ile Aydın vilâyetlerinin yer aldığı Aydın ili bölgesinin o zamanki belli baģlı merkezlerinden Güzelhisar'a bağlı Tire'den olduğunu belirtmektedir. Sehî Bey Heşt Behişt te onun Yenice köyünde doğduğunu söylemektedir. 15 ġairin yetiģmesinde ve tasavvufa intisabında Monlâ-yı Rûmî olarak tanınan ağabeyi Alâeddin Ali nin tesiri büyüktür. RûĢenî nin ilmî ve tasavvufî yönden tanınmıģ bir aile muhiti içinde yetiģtiğini söylemek mümkündür. Dede Ömer RûĢenî nin iyi bir medrese tahsili gördüğü, devrin ilim ve edebiyat muhitlerinden faydalanarak her iki bakımdan da iyi yetiģtiği anlaģılmaktadır. ġairin bu dönemde yazdığı me-lâhî (zevkperest) türdeki Ģiirlerinin edebî muhitlerde beğenildiğine dair bilgiler, kendisinin daha o zaman bir Ģair olarak kabul edildiğini göstermektedir. RûĢenî, Bursa'da bulunduğu sırada, hakkında çıkan bir 12 Ekinci, age, s Ekinci, age, s Ali Yılmaz-M. AkkuĢ, Hüseyin Vassaf, Sefîne-i Evliyâ, Kitabevi Yayınları, Ġstanbul 2011, C. 3, s Edirneli Sehî, Tezkire-i Sehî, nģr. Mehmed ġükrî, 1325, s. 64.

5 Dede Ömer Rûşenî nin Bir Na tının Yankıları 1295 dedikodu ve gördüğü rüya sebebiyle oradan ayrılarak Lârende'de bulunan ağabeyi Alâeddin Ali'nin yanına gitti. Lârende'de onun da telkin ve tesiriyle tasavvufa yönelmeye karar verdi. Devrin büyük mutasavvıflarından, Halvetiyye tarikatının pîr-i sânîsi kabul edilen Seyyid Yahyâ-yı ġirvânî nin (ö. 868/ ) yanına Bakü'ye giderek ona intisap etti. Kısa bir sürede sülûkünü tamamlayarak ġirvânî nin halifesi olmuģtur. RuĢenî 892 de (1487) Tebriz de vefat etmiģtir. RûĢenî nin Arapça ve Farsça eserlerinin yanı sıra dinî-tasavvufî konularda kaleme aldığı Çobannâme, Miskinnâme, 16 Neynâme 17 ve Kalemnâme adlı mesnevileri bulunmaktadır. 18 ġairin Türkiye ve yurtdıģındaki kütüphanelerde yetmiģten fazla nüshası bulunan bir divanı vardır. 19 Eserin tenkitli neģrinde 6 kaside, 87 gazel, 5 terci-i bend, 1 muhammes, 1 müstezad, 3 kıta, 114 tuyug, 3 mesnevi, 22 müfred bulunmaktadır. Eserde çeģitli nazım Ģekillerinde kaleme alınmıģ birçok na t yer almaktadır. ġüphesiz bunların en meģhuru çalıģmamızın da esasını teģkil eden gazel tarzında yazılmıģ on bir beyitlik Ģu na t-ı Ģerîftir: Fe ilâtün Fe ilâtün Fe ilâtün Fe ilün 1 Çün togup tutdı cihân yüzini hüsnüñ güneģi Kim ola sevmeye bu vech ile sen mâhveģi 2 Türk ü Kürd ü Acem ü Hind i bilür bunı ki sen HâĢimî sin Arabî sin Medenî sin KureĢî 3 Sen emîre kul olan her ne kadar müdbir ise Bende-i mukbil olur misl-i Bilâl-i HabeĢî 4 Dîg-i hikmetde biģürdi çün senüñ sevgüñi Hak Cebre îl olsa n ola matbahınuñ hîme-keģi 5 Yirdeki da veti fevt ola gidem diyü göge Bagladuñ bilüñe iy nûr bilâ-sâye taģı 6 Sensin ol püģt ü penâh-ı melek ü ins ü perî Enbiyânuñ güzeli sevgülüsi hûb u hoģı 7 Üzülüp ırkı Ebû Cehl kimi ebter olur Sen Ebû l-kâsım ile kim ki dutarsa güreģi 16 Mustafa Uzun, Dede Ömer Rûşeni Hayatı, Eserleri ve Miskinlik-nâme Mesnevisi (Edisyon Kritik), M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Mustafa Uzun, Dede Ömer Rûşenî, Neynâme (Tenkidli Basım), Ġstanbul Mustafa Uzun, Dede Ömer RûĢenî, DİA, Ġstanbul 1994, C. 9, s Konumuz doğrudan doğruya RûĢenî nin hayatı olmadığı için daha fazla ayrıntıya girilmemiģtir. ġairin hayatı ve eserleriyle alâkalı ayrıntılı bilgi için bkz. Uzun, agm, 81-83; Orhan Kemal Tavukçu, Dede Ömer Rûşenî, Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkidli Metni, s Eser üzerinde birçok tez hazırlanmıģ ve tenkitli neģri yapılmıģtır. Bkz. Semra Aydemir, Dede Ömer Rûşenî (hayatı, eserleri ve divanının tenkidli metni), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi 1990; Suna Demir, Dede Ömer Ruşeni Divanı`nın (1b-60a) Transkripsiyonlu Metni ve Sözlük Çalışması, GaziosmanpaĢa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi 2010; Eserin tenkitli neģri için bkz. Tavukçu, age.

6 1296 Ramazan EKİNCİ 8 Lâle beñzer ki gül-i rûyuña indürmedi baģ Mug-ı hindû kimi yandı kararup içi taģı 9 Kesilüp baģın ayahda göriser her ki senüñ Yüzin izüñe sürüp koymaz ayaguña baģı 10 Barmaguñdan ahıdup âb-ı revân-bahģı revân Nice yüz biñ kiģiden def idisersin ataģı 11 Ve d-duhâ verdüñe Ve l-leyl ohuram sünbülüñe 20 RûĢenî virdi budur küllü gadâtin ve aşî 21 Bu Ģiirin tamamı, RûĢenî divanının tenkitli neģrinde on bir beyittir. 22 Ancak makalenin ilerleyen kısmında da görüleceği üzere Ģiirin tamamı aslında on beģ beyittir. Muhtemelen RûĢenî divanının tenkitli neģrine dâhil edilmeyen nüshalarda gazel on beģ beyittir. Nazîm Yahya ve Necâtî Ġbrahim Efendi nin tahmislerinde yukarıdaki on bir beytin hâricinde Ģu dört beyit daha yer almaktadır: Pâk olup sâff olur evsâfı beģerden bî-bâk NûĢ iden la l-i lebüñden mey-i bî-gıll u gıģi Kaddüñ üstinde gören haddüñi gûyâ ki sanur Salınup serv baģı üstine alup güneģi Rahm kıl sâ il-i miskìnüèe kapında müdâm HuĢk-leb teģne-ciger olup akar gözi yaģı Ne aceb kâfir-i bed-gevher [ü] sengîn-dil imiş Gelmeyüp rahme senüè gevherine atdı taşı Bu Ģiir RûĢenî nin de muasırı, XV. asır klâsik Türk Ģiirinin en büyük Ģairlerinden olan Necâtî Bey in; Deli olma görücek nâz ile bir mâhveģi Saçı zincirine ey dil dolaģı gör dolaģı matlalı gazeline yazılmıģ bir naziredir. 23 RûĢenî nin bu na tı, Ġsmail Dede Efendi (ö. 1846) tarafından ilâhî ve tevģih Ģekillerinde Râst, Bayâtî, Evc, Hisâr, Hüseynî, Mâhûr, Sabâ, Segâh ve UĢĢâk makamlarında bestelenmiģtir Ve d-duhâ: KuĢluk vaktine and olsun Ve l-leyl: Geceye and olsun. Kur ân-ı Kerim Duhâ 93/ kovma. Sabah akģam Rablerinin rızasını isteyerek O na yalvaranları ) ال ت ط ز د ال ذ ه د ع ن ر ب م ب ال غ د اة ال ع ش ز د ن ج ) Kurân-ı Kerîm En âm Sûresi 6/ Tavukçu, age, s Pervâne b. Abdullah, Mecmuatü n-nezâ ir, Topkapı Sarayı Ktp. Bağdat 406, 599b; Ali Nihat Tarlan, Necati Beg Divanı, MEB Ġstanbul 1963, s. 514, aktaran Tavukçu, age, s. 75.

7 Dede Ömer Rûşenî nin Bir Na tının Yankıları 1297 Söz konusu Ģiiri Nâlî, Ġzzî, Vahîd, Nazîm, Nahîfî, Hassân Ahmed, Fennî, Mü minzâde Hasîb, Mehmed Râsim, Hâkim, Müstakimzâde, Salâhî, Kânî, Hâlikî, Sıdkî, Ġbrahim Necâtî, Hüseyin Vassâf tahmis ve Zamîrî Mustafa Efendi ise tesdis yazmıģtır. 25 1) Nâlî Mehmed Efendi ve Tahmisi Asıl ismi Mehmed dir. Konya da doğmuģ ve Nâlî mahlasıyla tanınmıģtır. Karabâgî Ġshak Efendi den mülâzım olan Ģair, ġeyh Abdülkadir, Mesih PaĢa ve NiĢancı PaĢa medreselerinde görev yapmıģtır. Sadrazam Fâzıl Ahmed PaĢa ya bazı kaside ve tarihler sunmuģtur. Medine ve Kudüs te kadılık yapan Ģair, Edirne pâyesiyle Selanik kadılığı yaparken 1086/ yılında vefat ederek Mahkeme civarında Seyfullah Efendi Câmii kabristanında defn olunmuģtur. ġairin divanı, Tuhfetü l-emsâl adlı Türkçe bir mesnevisi, Kur an-ı Kerim den 7 ayeti manzum olarak tefsir ettiği Miftah-ı Heftgâne ve hac yolculuğunu anlattığı Menâsik-i Hac adlı eserleri vardır. 26 RûĢenî nin na tını tahmis eden ilk Ģair Nâlî dir. RûĢenî divanında tamamı on bir beyit olan na tın, Nâlî tarafından beyit sırası serbest Ģekilde olmak üzere dokuz beyti tahmis edilmiģtir. Yukarıda tahmis edilen Ģiirde 8 ve 9 numaralı beyitler tahmise dâhil edilmemiģtir. Ta mìs-i Nälì Saèa ey şäh-ı rüsül uymayanuñ bitmez işi Bù Leheb gibi anuè Tebbet olur serzenişi Aya uè opra ına yüz sürenüè øutlı başı Çün o up utdı cihän yüzini üsnüñ güneşi Kim ola sevmeye bu vech ile sen mähveşi Bu Ģiir ayrıca Kadîrî, Zâtî, Hâfız, ġem î Dede, Nihâlî gibi Ģairler (Bkz. Pervâne b. Abdullah, Mecmuatü n-nezâ ir 599b- 600a.) Ayrıca Revânî, Gelibolulu Sun î ve Neccâr-zâde Rızâ tarafından da tanzir edilmiģtir. Bkz. Ziya AvĢar, Revânî Divanı, 435 Numaralı gazel, Halil Ġbrahim Yakar, Gelibolulu Sun î Divanı ve Tahlili, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi 2002, s ; Mehmet Özdemir, Neccâr-zâde Rıza Divanı'nın Edisyon Kritiği, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi 1999, s Emine Yeniterzi, Divan Şiirinde Na t, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993, s Tahmisler ve tesdisin Ģairleri makalede vefat tarihleri göz önünde bulundurularak kronolojik olacak Ģekilde sıralanmıģtır. Ayrıca eklerin dudak uyumu hususunda, Hayati Develi nin 18. Yüzyıl Türkiye Türkçesi Üzerine, Doğu Akdeniz Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Dergisi, S. I, Gazimağusa 1998, s ; Yavuz Kartallıoğlu nun Osmanlı Türkçesi ndeki Ekler Dudak Uyumuna Göre Nasıl Okunmalıdır? Volume 3/6 Fall 2008, s , makalelerinden yararlanılmıģtır.17. asırda yaģayan Ģairlerin Ģiirlerinde Türkçe ekler yuvarlak Ģekilde, 18. yüzyılda yaģamıģ Ģairlerin Ģiirlerinde ise dudak uyumunun gerektirdiği Ģekilde kelime kökü yuvarlaksa ek de yuvarlak, düz ise ek de düz okunmuģtur. 26 UĢĢâkî-zâde Seyyid Ġbrâhîm Hasîb, Zeyl-i Zeylü ş-şakâyık, Süleymaniye Ktp. Hâfid Efendi 242, vr. 220b-221a; Pervin Çapan, Mustafa Safâyî Efendi, Tezkire-i Safâyî AKMB Yay. Ankara 2005, s ; A. Abdulkadiroğlu, İsmail Beliğ, Nuhbetü l-âsâr Li-Zeyli Zübdeti l-eş âr, AKMB Yay. Ankara 1999, s. 435; Ekinci, age, s

8 1298 Ramazan EKİNCİ Eşk kim yerlere 27 aømaz yere geçsün dür ise Uymayan şerúüèe nefsüè øulıdur ger ür ise İrişür saèa kimüè aşø ile øalbi pür ise Sen emìre øul olan her ne øadar müdbir ise Bende-i muøbil olur mi l-i Biläl-i ~abeşì Kämetüè 28 bükdi kaddüè Sidre nüè ey ġonce-dehen Şübhesiz bedr-i ru uè şems ü øamerden rùşen 29 `ùb idi Yùsuf-ı Kenúän [ki] sen andan a sen Türk ü Kürd ü úacem ü Hind i bilür bunı ki sen Häşimì sin úarabì sin Medenì sin æureşì Maødemüèle n ola şäd olsa şehä kevn ü mekän K oldı äfäøa vücùduè sebeb-i emn ü emän Berø-ı şemşìrüè ile yandı alìb ü ev än Parma uñdan aøıdup äb-ı revän-ba ş-ı revän Nice yüz biñ kişiden defú idisersin úa aşı Zìr-i päyuèda øodı nüh felegi Rabb-i felaø Vechi var sürse yüzin päyuèa ùrşìd ü şafaø `alø-ı eşyäya sebeb oldı vücùduè mu laø Dìg-i ikmetde bişürdi çü senüñ sevgüñi ~aø Cebreõìl olsa n ola ma ba ınuñ hìme-keşi æorøıdup när ile aløı gehi firdevsi öge Ümmete avf u recädan ara ı i e dege Şerúi icräda o şeh baømadı paşa vü bege 27 Nâlî Divanı nın tenkitli metninde yoluna bk. Bahattin Kahraman, Nâlî Divânı, Kömen Yayınları, Konya 2010, s. 141; Süleyman Çaldak, Nâlî Divanı, Kesit Yayınları, Ġstanbul 2010, s Nâlî Divanı nın tenkitli metninde ümmetün bk. Kahraman, age, s Nâlî Divanı nın tenkitli metninde rûģen bk. Kahraman, age, s. 141; Çaldak, age, 156; Ayvansarâyî ni derlemesinde a sen.

9 Dede Ömer Rûşenî nin Bir Na tının Yankıları 1299 Yirdeki daúveti fevt ola gidem diyü göge Bilüñe ba ladı iy nùr-ı bilä-säye aşı Yüz süren äk-i der-i devletüèe server olur Na aruè seng-i siyäha doøına gevher olur Cündüèe vaøt-i azä cünne der-i `ayber olur Üzilür úırø-ı Ebù Cehl gibi ebter olur Sen Ebù l-æäsım ile her kim iderse güreşi Kef-i muúciz-e erüè nu øa getürdi aceri İki şaøø eyledi engüşt-i şerìfüè øameri Muúcizeè mürdeyi ayy itdi yüritdi şeceri Sensin ol püşt ü penäh-ı melek ü ins ü perì Enbiyänuñ güzeli sevgülüsi ùb u oşı úandelìb itdi çü ~aø Rù -ı Emìn i gülüèe Cenneti n ola fedä itse afì 30 fülfülüèe BeŸl ider Nälì øabùl eyle 31 revänuè yoluèa Ve - u ä verdüñe Ve l-leyl oøırum sünbülüèe Rùşenì virdi budur küllü adätin ve úaşì 2) Zamîrî Mustafa Efendi ve Tesdisi Asıl adı Mustafa dır. Üsküdar da doğmuģtur. Ġyi bir tahsil alarak divan-ı hümâyûn kâtipleri arasına katılan Ģair, tezkirecilik görevinde de bulunmuģtur. Safâyî, tarih düģürmede maharetli olan Ģairin, Ģiirlerinin güzel ve emsalsiz olduğunu bildirmiģtir yılının ġevval ayında/mayıs- Haziran 1694 Üsküdar da vefat etmiģtir. 32 Dede Ömer RûĢenî nin na tını tesdis eden tek Ģair Zamîrî dir. ġair, na tın beyit sırası serbest Ģekilde olmak üzere yedi beytini tesdis etmiģtir. Yukarıda sıra numarası verilen 5, 6, 8 ve 9 numaralı beyitler tesdiste yer almamaktadır. 30 Nâlî Divanı nın tenkitli metninde saf-ı bk. Kahraman, age, s Nâlî Divanı nın tenkitli metninde olsa bk. Kahraman, age, s. 142; Çaldak, age, Çapan, age, s ; Abdulkadiroğlu, age, s. 213; Ekinci, age, 187.

10 1300 Ramazan EKİNCİ Tesdìs-i amìrì Nice dökmeye gözüm yäduè ile øanlı yaşı Nice açılmaya ùn-ı cigerüè täze başı Nice va f idebile ätuèı med üède kişi úálemüè ulmet-i cehl idi ser-ä-pä revişi Çün o up utdı cihän yüzini üsnüñ güneşi Kim ola sevmeye bu vech ile sen mähveşi Kìmyä-yı teb-i úaşøuèla şu kim mùsir ise Zer ider ähen-i serd-i dili bir mu cir ise Şeh-i úälemdür o maúnäda gedä müúsir ise Säõil-i mer ametüè mücrim ü ger mücbir ise Sen emìre øul olan her ne øadar müdbir ise Bende-i muøbil olur mi l-i Biläl-i ~abeşì Sensin ol server-i ayl-i rüsül ey fa r-i cihän Sensin ol ma har-ı Hädì yo iken kevn ü mekän æurımış yirler ider päyuèa ular cereyän Teşnedür reşhasına mä-yı Ÿüläl ü ayvän Parma uñdan aøıdup äb-ı revän-ba ş-ı revän Nice yüz biñ kişiden defú idisersin úa aşı Ser-firäz-ı dü-cihän itdi seni Rabb-i minen Geldüè úälemlere ra metsin eyä ulø-ı asen Buldı ätuèla ayät-ı ebedì mürde-beden Vä ıfuè Bäri teúälå ne disün ehl-i sü en Türk ü Kürd ü úacem ü Hind i bilür bunı ki sen Häşimì sin úarabì sin Medenì sin æureşì Bir idüp nùr-ı `udä adruèı itdi çün şaø Ezelì úilm-i ledün dersin idüp saèa sebaø

11 Dede Ömer Rûşenî nin Bir Na tının Yankıları 1301 Muúcizätuèla dü-nìm oldı øamer hem çü şafaø `alø olınduè yo iken úälem-i eşcär [u] varaø Dìg-i ikmetde bişürdi çü senüñ sevgüñi ~aø Cebreõìl olsa n ola ma ba ınuñ hìme-keşi Münkirüè cümle şaøìlerden eşedd bed-ter olur Dü serä ehl-i aläletden ebed bed-ter olur Cünd-i şeytän-ı meläõìne velì hem-ser olur Derekät-ı dùza uè øaúrına äkister olur Üzilür úırø-ı Ebù Cehl gibi ebter olur Sen Ebù l-æäsım ile her kim iderse güreşi Reşk ider gülşen-i cennet ru uè üzre gülüèe Rev ü rey än yazılur müşg-i a -ı käkülüèe Terk-i can eylediler úäşıø-ı zäruè yoluèa æıl kerem nìm-nigäh eyle amìrì øuluèa Ve - u ä verdüñe Ve l-leyl oøırum sünbülüèe Rùşenì virdi budur küllü adätin ve úaşì 3) İzzî Mehmed Efendi ve Tahmisi Asıl adı Mehmed dir. Safâyî ve Sâlim e göre ġirvan, Beliğ e göre Revan, Ayvansarayî ye göre ise Van da doğmuģtur. Tahsilini tamamlamak maksadıyla Ġstanbul a gelmiģ, inģâ ilmindeki maharetinden ötürü divan kâtibi olmuģtur. Âhir ömründe vatan hasretinden dolayı Acem diyarına dönmüģtür. Türkçe ve Farsça Ģiirleri olan Ģair, 1105 yılının ġevval ayında/mayıs-haziran 1694 vefat etmiģtir. 33 Ġzzî nin tahmisi, klâsik Türk Ģiiri nazım Ģekilleri hakkında bilgi veren kaynaklarda taģtirin bir çeģidi olarak gösterilen mutarraf Ģeklinde kaleme alınmıģtır. 34 Bu nazım Ģekli, bir beytin mısraları arasına farklı sayıda mısralar ilave edilmesiyle meydana gelmektedir. Ġzzî, RûĢenî nin na tını beyit sırası serbest Ģekilde olmak üzere tamamına mutarraf Ģekilde tahmis yazmıģtır. 33 Çapan, age, s ; Adnan Ġnce, Salim Efendi Tezkiretü ş-şuara, AKMB Yay. Ankara 2005, s. 504; Abdulkadiroğlu, age, 270; Ekinci, age, Mustafa Nihat Özön, Edebiyat ve Tenkid Sözlüğü, Ġnkılâp Kitabevi, Ġstanbul 1954, s. 262; Haluk Ġpekten, Eski Türk Edebiyatı - Nazım Şekilleri ve Aruz, Dergâh Yay. Ġstanbul 2008, s. 101.

12 1302 Ramazan EKİNCİ Ta mìs-i Mu arraf-ı úizzì Çün o up utdı cihän yüzini üsnüñ güneşi Gördi urşìd-i felek ırøasına çekdi başı Meh-i Kenúän gibidür geldi çü şems-i æureşì Gül-i cennet bitürür úäşıøınuñ ba rı başı Kim ola sevmeye bu vech ile sen mähveşi Sen emìre øul olan her ne øadar müdbir ise Çoø mı äzäde-i øayd-ı dü-cihänum dir ise İnşirä -ı dil ile yüsre irer muúsir ise æullı uñ øa d idüp idbärını ger müşúir ise Bende-i muøbil olur mi l-i Biläl-i `abeşì Türk ü Kürd ü úacem ü Hind i bilür bunı ki sen Ra met ü lu f u keremsin hem úa ä-yı Ÿi l-minen ü n-neseb päk- aseb-i úırø ile a luñ asen Maúd ü úadnän ile İsmäúìl ü İbrähìm den Häşimì sin úarabì sin Medenì sin æureşì Parma uèdan aøıdup äb-ı revän-ba ş-ı revän Eyledüñ dünyada çoø teşne-dilänı reyyän Aødu ı yerden ider u ise elbet cereyän Á iretde da i beş øat aøup äb-ı i sän Nice yüz biñ kişiden defú idisersin úa aşı Dìg-i ikmetde bişürdi çü senüñ sevgüñi ~aø Ol ulu än-ı ma abbetde cihän müsta raø Sen veliyyü n-niúama bezl-i niúam kär olıcaø Däõim äbädı içün şerúüñ oca ı mu laø Cebreõìl olsa n ola ma ba ınuñ hìme-keşi

13 Dede Ömer Rûşenî nin Bir Na tının Yankıları 1303 Yirdeki daúveti fevt ola gidem diyü göge Ümmetümle ideyüm úar -ı aşem diyü göge úar ı şerú ile utup erca idem diyü göge úamel-i ayr gibi şäyed a am diyü göge Bilüèe ba ladı iy nùr-ı bilä-säye aşı Sensin ol püşt ü penäh-ı melek ü ins ü perì Sensin ol mesned-i Lev-läke viren zìb ü feri Sensin ol ümmetinüñ ä ib-i şeføat-e eri Sensin ol azret-i ~aøø uñ ulu pey am-beri Enbiyänuñ güzeli sevgülüsi ùb u oşı Üzilür úırø-ı Ebù Cehl gibi ebter olur Bozılur ismi gibi cismi saøar-güster olur `aløa-i laún ile İblìs e döner øaşmer olur Kendü bed-näm olup äli da i bed-ter olur Sen Ebù l-æäsım ile her kim iderse güreşi Läle beñzer ki gül-i rùyuña indürmedi baş Cismini päreledi är-ı am sìne- ıräş Seri äk üzre azän-dìde yatur nìk maúäş Düşdi ateşgede-i hecre olup úäleme fäş Mu -ı Hindù gibi yandı øızarup içi aşı Kesilüp başı ayaøda görinür her ki senüñ Ser çeküp utmaya fermän-ı şerìf-i asenüñ Veyl ad veyl olur işi iläfuñ idenüñ Bulamaz nùr-ı saúädet oña sen gül-bedenüñ Yüzüè izüñe sürüp øoymaz aya uña başı

14 1304 Ramazan EKİNCİ Ve - u å verdüñe Ve l-leyl oøırum sünbülüñe ~aø hemän nä ıøa i sän ide ben bülbülüñe İltifätuñ ola yek la a bu úizzì øuluña Oøurum u gibi ezber alavätı gülüñe Rùşenì virdi budur küllü adätin ve úaşì 4) Kîsedâr Abdülvahîd Efendi ve Tahmisi Asıl ismi Abdülvahîd dir. Hayatı hakkında kaynaklarda fazla malumat bulunmamaktadır. Rüûs kalemi kâtiplerinden olup ÇarĢıbaĢı nda kesedârlık yapmıģtır. 1128/ tarihinde vefat edip Üsküdar da defnolunmuģtur. Vahîd mahlasıyla Ģiirleri vardır. 35 RûĢenî nin na tına, Ġzzî gibi Vahîd de mutarraf Ģekilde tahmis yazmıģtır. ġiirin tamamı 10 bentten oluģmaktadır. Vahîd, RûĢenî nin gazelinin 9. beytine tahmisinde yer vermemiģtir. Ta mìs-i Mu arraf-ı Va ìd Çün o up utdı cihän yüzini üsnüñ güneşi Vech-i ~aø ähir olup øoymadı hìç ıll u işi Bildi úälem ki anıñ olmaz imiş Yùsuf eşi Na ar-ı ~aø la baøıp eylemeyen keş-me-keşi Kim ola sevmeye bu vech ile sen mähveşi Sen emìre øul olan her ne øadar müdbir ise Şäh olur dehre eger Mùså olur muøtir ise ä ib-i Ÿüll-i hevän äyet ile muúbir ise úabd-i pesmände feläket-zede müstedbir ise Bende-i muøbil olur mi l-i Biläl-i ~abeşì Türk ü Kürd ü úacem ü Hind i bilür bunı ki sen Eylediñ úälemi nùruñla ser-ä-ser rùşen úirø-ı ähir neseb-i päk ile ey dürr-i úaden 35 Ekinci, age, s. 100; M. Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî, Bizim Büro Yayınları, Ankara 2002, C. II, s

15 Dede Ömer Rûşenî nin Bir Na tının Yankıları 1305 (?) Mekkì Tihämì Mu arrì selselden 36 Häşimì sin úarabì sin Medenì sin æureşì Parma uñdan aøıdup äb-ı revän-ba ş-ı revän Eyledüñ teşne-i nefsìde lebänı reyyän Senüñ ey úayn-ı kerem menbaú-ı lu f u i sän Rùz-ı ma şerde edip Kev er-i av uñ cereyän Nice yüz biñ kişiden defú idisersin úa aşı Dìg-i ikmetde bişürdi çü senüñ sevgüñi ~aø Enbiyä içre abìb olma a olduñ elyaø Bir abì üñ k ola abbä ı ~akìm-i mu laø Bir ma abbet ki yed-i øudretle ab olıcaø Cebreõìl olsa n ola ma ba ınuñ hìme-keşi Yirdeki daúveti fevt ola gidem diyü göge Şerúi teblì i girü øala çıøam diyü göge Şäyed ola bu le äfetle a am diyü göge Rù idi cismi uúùd eyleyemeyem diyü göge Bilüñe ba ladı iy nùr-ı bilä-säye aşı Sensin ol püşt ü penäh-ı melek ü ins ü perì İns ü cinn ü melegiñ mürsel pey am-beri Bende úälem saña sen cümlesiniñ täc-ı seri Rüsülüñ ef ali ma bùb-ı Kerìmiñ na arı Enbiyänuñ güzeli sevgülüsi ùb u oşı Üzilür úırø-ı Ebù Cehl gibi ebter olur æaúr-ı siccìn-i cä ìm úäøıbet aèa yer olur 36 Mekke nin eski isimlerinden birisi de Batha dır. ġair burada Batha dan türemiģ bir kelime kullanmıģ fakat okunuģunda tereddüt edildiğinden kelimenin Arap harfli Ģekli metne konmuģtur.

16 1306 Ramazan EKİNCİ Laún [u] aún ile İblìs e da i hem-ser olur Bù l-~akem iken Ebù Cehl olur ekfer olur Sen Ebù l-æäsım ile her kim iderse güreşi Läle beñzer ki gül-i rùyuña indürmedi baş Cismini päreledi är-ı am sìne- ıräş Seri äk üzre azän-dìde yatur nìk-maúäş Düşdü äteşgede-i hecre olup úäleme fäş Mu -ı Hindù gibi yandı øızarup içi aşı Ve - u ä verdüñe Ve l-leyl oøırum sünbülüèe Vechiñe şems ü øamer cebheñe şeb fülfülüñe Dir Va ìd úanber-sä (?) o siyeh käkülüñe 37 İşiden çün alavat verdi bu naút-ı gülüñe Rùşenì virdi budur küllü adätin ve úaşì 5) Nazîm Yahya ve Tahmisi Asıl adı Yahya dır. Ġstanbul un Kumkapı semtinde GedikpaĢa da dünyaya gelmiģtir. Nazîm Yahya Çelebi adıyla tanınmıģtır. ġiir ve mûsikîye olan kabiliyeti farkedilince enderuna alınmıģ ve iyi bir tahsil görmüģtür. Gençlik yıllarında Mevlevî tarikatına intisap ederek üç yıl kadar Arzî Dede nin hizmetinde bulunduğu esnada Edirne Mevlevîhanesi Ģeyhi NeĢâtî Dede ile tanıģmıģtır. Önceleri Halîm mahlasını kullanan Ģaire, NeĢâtî tarafından Nazîm mahlası verilmiģtir. ġair, 1139/ 1727 yılında vefat etmiģtir. Divan Ģiirinde çok na t yazan Ģairler arasında önemli bir yere sahiptir. Nazîm in yegâne eseri beģ ayrı divandan oluģan Dîvân-ı Belâgat-unvân-ı Nazîm dir. 38 Nazîm in tahmisi on bir bentten oluģmaktadır. Makale konusunu teģkil eden na t, RûĢenî divanının tenkitli neģrinde on bir beyittir. Na tın divanda yer almayan dört beyti, Nazîm in tahmisinde bulunmaktadır. Ayrıca sözkonusu dört beyti makalenin ilerleyen kısımlarında Ġbrahim Necâtî de tahmis etmiģtir. Buna dayanarak RûĢenî nin meģhur na tının aslında on beģ beyit olduğu sonucuna varılabilir. Nazîm de beyit sırasına dikkat etmeksizin tahmisini yazmıģtır. ġair, RûĢenî divanının tenkitli neģrinde bulunan 5, 6, 8 ve 9. beyitlere yer vermemiģtir. 37 Bu mısrada vezin aksamaktadır. 38 Mustafa Uzun-Nuri Özcan, Nazîm, DİA, Ġstanbul 2006, C. 32, s

17 Dede Ömer Rûşenî nin Bir Na tının Yankıları 1307 Ta mìs-i Na ìm Ey meh-i nev felegiñ üsn-i melä atde øaşı Süfre-i behcetièiñ şems ü øamer loøma-keşi ätınıñ gelmedi gelmez iki úälemde eşi Çün o up utdı cihän yüzini üsnüñ güneşi Kim ola sevmeye bu vech ile sen mähveşi Seni äyìne-i Ÿät eyledi ~ayy-ı Ÿü l-minen æıldı mirõät-ı ru uñ ayøal-ı øudret rùşen N ola vech-i üsnüñ cümleden olsa a sen Türk ü Kürd ü úacem ü Hind i bilür bunı ki sen Häşimì sin úarabì sin Medenì sin æureşì Ey fürù -ı devr- ayy nùr-ı `udä dan müştaø ätıñ envär-ı tecellìye e aøø u elyaø Niúmet-i úaşkıèa alø-ı dü-cihän müsta raø Dìg-i ikmetde bişürdi çü senüñ sevgüñi ~aø Cebreõìl olsa n ola ma ba ınuñ hìme-keşi Dil reh-i va fıña arf etdi neye øädir ise Baøma noø änına taø ìri da i väfir ise ~äcetiñ eyle revä her ne dilerse dir ise Sen emìre øul olan her ne øadar müdbir ise Bende-i muøbil olur mi l-i Biläl-i ~abeşì Täb-ı urşìd-i øıyämet olıcaø berø-efşän `ùn-çekän ma şere geldikde úisyän [u] úuryän Teşnelik el verip ol demde cigerler büryän Parma uñdan aøıdup äb-ı revän-ba ş-ı revän Nice yüz biñ kişiden defú idisersin úa aşı

18 1308 Ramazan EKİNCİ Seni düşde göreniñ dìde-i ba tı uyanır Yüz süren rav aña gülzär-ı cinändan u anır Seyr edip øämetini Sidre vü Æùbå utanır æaddüñ üstinde gören addüñi gùyä ki anur alınup serv başı üstine alup güneşi Gün gibi bäde-i mihriñle olanlar çäläk ub -ı ädıø gibi hem-väre eder ceybini çäk Melekiyyet ıfätıyla yerin eyler efläk Päk olup äff olur evsäfı beşerden bì-päk Nùş iden laúl-i lebüñden mey-i bì- ıll u ışi Bùs edip seng-i rehiè ey güher-i täc-ı kiräm Olayım dergeh-i väläña gedä ub ile şäm Edeyim rav aña ad gùne alät ile seläm Ra m øıl säõil-i miskìnüèe øapında müdäm Huşk-leb teşne-ciger olup akar gözi yaşı Münkir-i øadr-i kemäl ü şerefiñ bä ıl imiş Almayıp mekteb-i úaşøıèda sebaø cähil imiş İki desti iki úälemde [de] bì- ä ıl imiş Ne úaceb käfir-i bed-gevher [ü] sengìn-dil imiş Gelmeyüp ra me senüè gevherine atdı aşı Sana bed øa iden aúdä-yı denì bed-ter olur ar ar-ı mi net ile äk-i fenä ber-ser olur Reg-i bäzù-yı ümìdi çözülür bì-fer olur Üzilür úırø-ı Ebù Cehl gibi ebter olur Sen Ebù l-æäsım ile her kim iderse güreşi

19 Dede Ömer Rûşenî nin Bir Na tının Yankıları 1309 Bülbül eyle dil-i şeydä-yı Na ìmì gülüñe Başlayıp va f-ı ıfätıñda olan sünbülüñe Tutalar gùş teräne edicek bülbülüñe Ve - u ä verdüñe Ve l-leyl oøırum sünbülüèe Rùşenì virdi budur küllü adätin ve úaşì 6) Nahîfî Süleyman Efendi ve Tahmisi XVII. asrın ikinci yarısında Ġstanbul da doğmuģtur. Asıl ismi Süleyman dır. Ġyi bir eğitim alan Ģair, Yeniçeri Ocağı Kalemi ne girerek Has Oda da çalıģmıģtır. Mısır yolculuğu dönüģünde Konya ya uğrayarak Mevlevîliğe intisap etmiģtir. Ġran a gönderilen elçilik heyetinde de yer almıģtır. ġehid Ali PaĢa nın sadaret kâtipliğini de yapan Nahîfî, bugünkü Avusturya ya gönderilmiģtir. Defterdâr-ı Ģıkk-ı sânî görevindeyken emekliye ayrılan Ģair 1151/ 4 Eylül 1738 vefat etmiģtir. Sebk-i Hindî tesirinde bir sanat anlayıģına sahip Nahîfî, manzum ve mensur birçok eser kaleme almıģtır. ġairin en önemli hizmeti, Mesnevî-i Manevî nin tamamını nazmen Türkçe ye çevirmesidir. Divan, Mevlidü n-nebî, Hicretün-nebî, Hilyetü l-envâr, Tahmis-i Kaside-i Bürde, Sefaretnâme, Nasîhatü l-vüzerâ Ģairin eserlerinden bazılarıdır. 39 Nahîfî, RûĢenî nin na tının 7 beytini tahmis etmiģtir. Beyit sırasına dikkat edilmeksizin kaleme alınan tahmiste na tın 5, 7, 8 ve 9. beyitlerine yer verilmemiģtir. Ta mìs-i Na ìfì Ey yegäne şeh-i kevneyn [ü] nebiyy-i æureşì Sensin ol kim yoø anıè iki cihända bir eşi æäbe øavseyn ile meşhùr-ı cihän iki øaşı Çün o up utdı cihän yüzini üsnüñ güneşi Kim ola sevmeye bu vech ile sen mähveşi Ne úaceb Ÿät u ıfät ile olursan a sen Etdi ~aø ulø-ı úa ìm ile seni müsta sen Sensin ey fa r-i cihän aløı hasen uløı asen Türk ü Kürd ü úacem ü Hind i bilür bunı ki sen Häşimì sin úarabì sin Medenì sin æureşì 39 Mustafa Uzun, Nahîfî, DİA, Ġstanbul 2006, C. 32, s

20 1310 Ramazan EKİNCİ Reh-güŸärında 40 olup her biri pùyän [u] revän 41 Niçe leb-teşneler olmuş idi bì-täb ü tüvän Oldu sìr-äb-ı Ÿüläl-i keremiè pìr ü civän Parma uñdan aøıdup äb-ı revän-ba ş-ı revän Nice yüz biñ kişiden defú idisersin úa aşı úillet-i äõiye-i kevn ü mekänsın el aø Esbaø-ı alø-ı cihänsın saèa úälem mül aø æurb-ı ä a n ola olduè ise şäyän u e aø Dìg-i ikmetde bişürdi çü senüñ sevgüñi ~aø Cebreõìl olsa n ola ma ba ınuñ hìme-keşi Şäd edip lu f-ı şefäúat ile bì-çäreleri úá iyän-ı ümemiè sensin olan däd-gerì Etdi irsälièi ~aø niúmet-i úu mä 42 aberi Sensin ol püşt ü penäh-ı melek ü ins ü perì Enbiyänuñ güzeli sevgülüsi ùb u oşı am degildir baèa ussäd-ı zamän münkir ise Kimi şeydä kimi ma lùb-ı hevädır dir ise Baèa penddir 43 dil ü cän øullu uèu müşúir ise Sen emìre øul olan her ne øadar müdbir ise Bende-i muøbil olur mi l-i Biläl-i ~abeşì Ser-be-ser ümmet-i mer ùme fedädur yoluña Kimi perväne-i şemúüè kimi bülbül gülüñe 40 Nahîfî Divânı nın tenkitli metninde bu kelime rîk-zâr üzre olarak geçmektedir. Bkz. Ali Ġrfan Aypay, Nahîfî Süleymân Efendi (Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkitli Metni), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Konya 1992, C. 1, s Divanın tenkitli metninde devân, bkz. Aypay, age, s Divanın tenkitli metninde rahmet-i kübrâ, bkz. Aypay, age, s Divanın tenkitli metninde besdür, bkz. Aypay, age, s. 320.

21 Dede Ömer Rûşenî nin Bir Na tının Yankıları 1311 Lu f ile 44 sämiúa-gìr ol bu Na ìfì øuluèa Ve - u ä verdüñe Ve l-leyl oøırum sünbülüèe Rùşenì virdi budur küllü adätin ve úaşì 7) Fennî Mustafa Efendi ve Tahmisi Asıl adı Mustafa dır. Ayvansarâyî ye göre Ġstanbullu olan Ģairin doğum tarihi bilinmemektedir. Kaynaklarda hayatı hakkında fazla malumat bulunmamaktadır. Divan kâtibi olarak görev yaptığı bilinmektedir. Fennî mahlasını kullanan Ģair, divanını 1735 yılında tertip etmiģtir. Ölümünden kısa bir süre evvel hacca gitmiģtir. ġairin divanında yer alan, Ġstanbul un Galata semtinden baģlayarak sahilden Rumeli Feneri ne, oradan Asya ya geçerek Anadolu Feneri nden baģlayıp yine sahilden Adalar a kadar uzanan bir alanda, sahil semtlerinin adını anarak onların çeģitli özellik ve güzelliklerinden bahsettiği Sahil-nâme mesnevisi meģhurdur. 45 Fennî nin tahmisi divanda on bir bent, Ayvansarâyî nin derlemesi olduğunu düģündüğümüze UĢĢâkî Tekkesi 365 te kayıtlı yazmada ise 9 benttir. ġair, beyit sırasına dikkat etmeksizin na tı tahmis etmiģtir. Ta mìs-i Fennì Enbiyänıè sen iken ey meh-i täbende başı Eylemez úaølı olan Ÿerre øadar keş-me-keşi Var mı mihr-i ru uè bir da i úälemde eşi Çün o up utdı cihän yüzini üsnüñ güneşi Kim ola sevmeye bu vech ile sen mähveşi Nefs-i emmäre baèa älib olayım dir ise Æurma her bildigini işle diyü mücbir ise ~älin iúläma saèa dil ne olur mük ir ise Sen emìre øul olan her ne øadar müdbir ise Bende-i muøbil olur mi l-i Biläl-i ~abeşì Olmaø isterse cihän içre göèül a u esen Sä a-i va fıèa ad şevø ile sürsün tevsen Divanın tenkitli metninde lutf idüp, bkz. Aypay, age, s Hacı Ġbrahim Demirkazık, 18. Yüzyıl Şairi Mustafa Fennî, Divân, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, 2009, s. 1-6, Divanın tenkitli neģrinde bu iki mısra Ģu Ģekildedir: Cän u dil olma a isterse dü-úälemde esen Eylesün ma şere dek mid atüñ ey vechi asen (Demirkazık, age, s.346)

22 1312 Ramazan EKİNCİ Cümleden eyledi Mevlå seni çünki a sen Türk ü Kürd ü úacem ü Hind i bilür bunı ki sen Häşimì sin úarabì sin Medenì sin æureşì Cùy-ı lu fuè olalı menbaú-ı äb-ı ayvän Cümle arø oldu Ÿüläl-i kereme pìr ü cüvän Täze cän bulma a minnet mi var ehl-i ìmän Parma uñdan aøıdup äb-ı revän-ba ş-ı revän Nice yüz biñ kişiden defú idisersin úa aşı ät-ı päkiè kerem-i ~aøø a olup müsta raø Sen da i ümmet-i mer ùmeye olduè eşfaø Gördü her vech ile bu niúmete Ÿätıè elyaø Dìg-i ikmetde bişürdi çü senüñ sevgüñi ~aø Cebreõìl olsa n ola ma ba ınuñ hìme-keşi úáşıø oldur ki der-i yära varıp başın ege ~aşre dek ez-dil ü cän sevdigi ma bùbu öge ädıø aèa denilir ki aş ile sìne döge Yirdeki daúveti fevt ola gidem diyü göge Bilüèe ba ladı ol nùr-ı bilä-säye aşı Ser veren dergeh-i úaşøıèda şehä server olur Himmetièle süeúda zümresine reh-ber olur Kim iläfında olursa teni äkister olur Üzilür úırø-ı Ebù Cehl gibi ebter olur Sen Ebù l-æäsım ile her kim iderse güreşi Ey olan bende [vü] efkendeleriè täc-ı seri Bir gün ola olasın cümlemiziè däd-geri

23 Dede Ömer Rûşenî nin Bir Na tının Yankıları 1313 úálemiè var mı cenäbıè gibi bir muúteberi Sensin ol püşt ü penäh-ı melek ü ins ü perì Enbiyänuñ güzeli sevgülüsi ùb u oşı Yäd-ı zülfiñle gelir sünbül ü şebbùya teläş Jäle-veş dökdü gözünden nice dem nergis yaş Sùsen anıè-çün eder tì ile gülşende avaş Läle beñzer ki gül-i rùyuña indürmedi baş Mu -ı Hindù gibi yandı øararup içi aşı 47 Yädına geldigi dem serv-ķadiñ gül-bedeniñ Ne olur bendeler úaşķıñla fedä etse teniñ `ayr olur úäøıbeti yoluna cänlar vereniñ Kesilüp başı ayaøda görinür her ki senüñ Yüzüè izüñe sürüp øoymaz aya uña başı 48 úafv eyle gül-i nesrìn dedimse gülüèe Baøma úisyänıma sünbül der isem käkülüèe æıl na ar úayn-ı úinäyetle bu Fennì øuluèa Ve - u å verdièe Ve l-leyl oøurum sünbülüèe Rùşenì virdi budur küllü adätin ve úaşì 8) Mü minzâde Hasîb Efendi ve Tahmisi ġairin asıl ismi, Ahmed dir. Bursa da doğan Ģair Müminzâde adıyla tanınmıģtır. ġiirlerinde Hasîb ve Hâsib mahlaslarını kullanan Ģairin doğum tarihi, en erken 1690 lı yıllar olarak tahmin edilmektedir. Küçük yaģta babasını kaybeden Hasîb, Bursa da kendisine komģu olan Seyyid Mustafa Efendi nin desteğiyle medreseye gitmiģ ve döneminin meģhur âlimlerinden dersler almıģtır. Mülazım olduktan sonra Esediyye ve Hançeriyye Medreseleri nde vazifeye baģlamıģtır. 1147/1735 ġevval inde Saraybosna kadılığına tayin edilmiģtir. Kayseri, Tokat ve Bağdad da da kadılık vazifesinde bulunan Hasîb, 1160/ te atandığı Manisa mevleviyetindeki görevinden azledilerek Ġstanbul a dönmüģtür. Ömrünün son yıllarını Atpazarı semtinde geçiren Hasîb 1166/ yılında vefat etmiģ ve Ġstanbul da Emir Buhârî türbesi karģısında bulunan Kazasker Abdurrahman Efendi Mektebi bahçesine defnedilmiģtir. Silkü l-le âl-i Âl-i Osmân, Mecmûa-i 47 Bu bent Fennî divanının tenkitli neģrinden alınarak buraya ilave edilmiģtir. Demirkazık, age, s Bu bent Fennî divanının tenkitli neģrinden alınarak buraya ilave edilmiģtir. Demirkazık, age, s. 347.

24 1314 Ramazan EKİNCİ Tevârih, Ravzatü l-küberâ, Dergehnâme, Miyâhiyye adlı eserleri vardır. 49 Hasîb, RûĢenî nin na tını, beyit sırası serbest olmak üzere yedi beytini tahmis etmiģtir. Na tın 5, 6, 8 ve 9. beyitleri tahmise dâhil edilmemiģtir. Ta mìs-i Müõmin-zäde ~asìb Efendi Burusevì Dü cihän içre o fa r-i rüsülüè var mı eşi Rav a-i päkièe şevø ile yüzün sürse kişi `äk-i päyi giderir dìde-i dilden aşì Çün o up utdı cihän yüzini üsnüñ güneşi Kim ola sevmeye bu vech ile sen mähveşi ät-ı päkièle şeref buldu æureyş ü úadnän Ki yüzüè uyuna alø oldu bu kevn ile mekän Muúcizätıè øatı çoø úadde yoødur imkän Parma uñdan aøıdup äb-ı revän-ba ş-ı revän Nice yüz biñ kişiden defú idisersin úa aşı azavät içre abìbä saèa kim hem-ser olur Näsırıè a ret-i cünd-i melek úasker olur ıhr-i päkiè Esedu lläh úalì reh-ber olur Üzilür úırø-ı Ebù Cehl gibi ebter olur Sen Ebù l-æäsım ile her kim iderse güreşi Vech-i päkiè o øadar eyledi Mevlå a sen Mevlidiè nùru edip ulmet-i kevni rùşen Hìç bulmaz mı selämet saèa ümmet geçinen Türk ü Kürd ü úacem ü Hind i bilür bunı ki sen Häşimì sin úarabì sin Medenì sin æureşì 49 Günay Kut, Ahmed Hasîb Efendi, DİA, Ġstanbul 1989, C. II, s ; Menderes CoĢkun, Manzum Bir Şairler Tezkiresi Silkü l-le âl-i Âl-i Osmân, Bizim Büro Yayınları, Ankara 2002, s

25 Dede Ömer Rûşenî nin Bir Na tının Yankıları 1315 Terk-i sünnetle kişiniè úameli øä ır ise Lìk ümmetligine ez-dil ü cän şäøir ise Yoluèa varıèı beÿl ede neye øädir ise Sen emìre øul olan her ne øadar müdbir ise Bende-i muøbil olur mi l-i Biläl-i ~abeşì Mekteb-i úilm-i ledünnìde edip keşf-i sebaø Biúsetüè oèra velì iløat-ı 50 nùruè esbaø Enbiyä aylìne Ÿätıèdır imäm-ı mu laø Dìg-i ikmetde bişürdi çü senüñ sevgüñi ~aø Cebreõìl olsa n ola ma ba ınuñ hìme-keşi Oldu cän bülbüli úäşıø bu cemäliè gülüèe æandır erbäb-ı dili sä ar-ı úaşøıè mülüèe Oldu vä-beste ~asìbä [bu] faøìriè dilièe Ve - u ä verdüñe Ve l-leyl oøırum sünbülüèe Rùşenì virdi budur küllü adätin ve úaşì 9) Eğrikapılı Mehmed Râsim ve Tahmisi 1099'da/1688 Ġstanbul un Eğrikapı semtinde doğmuģtur. Doğduğu semtten dolayı Eğrikapılı lakabıyla tanınmıģtır. Babası, Molla AĢkî Mescidi'nin imamı hattat Yûsuf Efendi dir. Babasından sülüs-nesih yazılarını öğrendikten sonra, onun izniyle HâĢimîzâde Yedikuleli Seyyid Abdullah Efendi'den derse baģlamıģtır. Aklâm-ı sittenin her nevini ayrı ayrı meģkederek on sekiz yaģında icazetname almıģtır. Sadrazam ġehid Ali PaĢa tarafından 1126/1714 yılında açılan Galata Sarayı'na muallim tayin edilmiģtir. Burada uzun yıllar pek çok talebeye hüsn-i hat dersi vermiģtir. Bütün hat üstatları gibi, Mehmed Râsim in de arzusu Topkapı Sarayı na hoca olarak tayin edilmekti. Bu isteğine ancak 1150/1737 yılında eriģebilmiģtir. 14 ġaban 1169'da /14 Mayıs 1756 veremden ölen Mehmet Râsim Efendi, Eğrikapı dıģındaki kabristana gömülmüģtür. Kaynakların çoğunda Ģairin edebî Ģahsiyetinden ziyâde, hattatlığıyla ilgili övgü dolu sözler bulunmaktadır. Râsim in Divançe ve Münşeat olmak üzere iki eseri vardır Bu kelime metnin aslında ilúat-i Ģeklinde yazılmıģtır. Biz bunun müstensihin hatası olduğu düģüncesideyiz. Doğrusu iløat-ı Ģeklinde olmalıdır. Çünkü Senin peygamberliğin sonra, ama nûrunun yaratılıģı en önce diyen Ģairin Allah ın ilk yarattığı Ģey, benim nûrumdur. meâlindeki hadise iģaret ettiği kanaatindeyiz. 51 Uğur Derman, Mehmed Râsim, Eğrikapılı, DİA, Ankara 2003, C. 28, s

26 1316 Ramazan EKİNCİ Râsim, söz konusu na t-ı Ģerifin sekiz beytini tahmis etmiģtir. 5, 8 ve 9. beyitler tahmisin dıģında tutulmuģtur. RûĢenî nin na tına, Ġzzî ve Vahîd in ardından Râsim de mutarraf Ģekilde tahmis yazmıģtır. Ayrıca Râsim in tahmisinin diğer tahmislerden farkı, baģtan sona hat sanatı terimleriyle kaleme alınmıģ olmasıdır. Ta mìs-i Mu arraf-ı Egriøapılı Me med Rasim Efendi Çün o up utdı cihän yüzini üsnüñ güneşi Fetret-i nüh-varaøıè øıldı amed äme-keşi Şiken 52 ähärlayıp bey a-i dìn-i æureşi Mührüèü 53 kä ıd-ı øalbiè çün ede mühreveşi Kim ola sevmeye bu vech ile sen mähveşi Sen emìre øul olan her ne øadar müdbir ise Ülfeti va şì olup ünsi anıè øä ır ise `aşin-i terbiye nä-øäbil olup näfir ise Lìk üstäd anı taúlìme eger øädir ise Bende-i muøbil olur mi l-i Biläl-i ~abeşì Sensin ol püşt ü penäh-ı melek ü ins ü perì Şey -i kürsì-i hüdä äce-i tevøìú-e eri Nes edip øalmadı küfrüè ülü -i şer ü şeri ~arf-i øaddiè nuøa -ı şekden elif gibi berì Enbiyänuñ güzeli sevgülüsi ùb u oşı Parma uñdan aøıdup äb-ı revän-ba ş-ı revän u verip fey -i celì aldı øalem çün rey än æıldı taúlìø anı riøúa-nüvìsän o zemän Yädigär oldu bu terkìb-i mu aøøaø el-än Nice yüz biñ kişiden defú idisersin úa aşı 52 Râsim in divançesinin tenkitli metninde bu kelime müģkin Ģeklinde geçmektedir. Bkz. Yılmaz Öksüz, Eğrikapılı Mehmed Râsim ve Divançesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi 2010, s Divançede bu kelime Mihrini Ģeklinde okunmuģtur. Öksüz, age, s. 104.

27 Dede Ömer Rûşenî nin Bir Na tının Yankıları 1317 Türk ü Kürd ü úacem ü Hind i bilür bunı ki sen O øalem-revleri hep gizlik-i şerúiyle açan Çıøarıp ı a-i tesvìdi beyä a asen æı úa-i lev a øalem yazdı anı evvelden Häşimì sin úarabì sin Medenì sin æureşì Dìg-i ikmetde bişürdi çü senüñ sevgüñi ~aø Pu te ähär-ı mu abbetle dil oldı çü varaø Heyzüm-äsä øalem-i mähı sen etdiè iki şaø æa ú u akkiède saèa yarıcı Alläh olıcaø Cebreõìl olsa n ola ma ba ınuñ hìme-keşi Üzilür úırø-ı Ebù Cehl gibi ebter olur Kesilip fey -i teraøøì mütenezzil ter olur Ehl-i daúvä ne øadar kämil ise bì-fer olur Säúid-i meşøi øavì olsa da i øaşmer olur Sen Ebù l-æäsım ile her kim iderse güreşi Ve - u ä verdüñe Ve l-leyl oøırum sünbülüèe Edhem-i äme mu allì olamaz düldülüèe Çün arìriyle süheyl urdu vü girdi yoluèa Naútıèi øıl ketebe iÿni bu Räsim øuluèa Rùşenì virdi budur küllü adätin ve úaşì 10) Hâkim Seyyid Mehmed Efendi ve Tahmisi ġair, Ġstanbul'da doğmuģtur. Bıçakçı Emîr Çelebi diye bilinen Seyyid Halil Efendi'nin oğludur. Dönemin ünlü âlimlerinin derslerine giren Hâkim, sülüs ve nesih hatlarında kitabet icazeti almıģtır. GülĢenî tarikatının Sezâiyye kolunun kurucusu Hasan Sezai Efendi'den feyiz alan Hâkim Mehmed Efendi, NakĢibendî tarikatına intisap etmiģtir. Bir süre Sadâret Mektûbî Kalemi'nde görev yaptı, daha sonra hâcegân sınıfına geçti, ardından da silâhdar kâtibi olmuģtur. Hâkim Mehmed Efendi'nin 1 Receb 1180 (3 Aralık 1766) tarihine kadar vakanüvislik görevinde bulunmuģtur yılının Regaib gecesinde (25-26 Ekim 1770) vefat eden Hâkim Mehmed Efendi HaydarpaĢa'da Ayrılık ÇeĢmesi Mezarlığı na defnedilmiģtir.