ERGENLERDEKİ PSİKOLOJİK BELİRTİLERİNİN CİNSİYET, SINIF DÜZEYİ, OKUL TÜRÜ ve ALGILANAN EBEVEYN TUTUMLARINA GÖRE İNCELENMESİ

Transkript

1 Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 26(2015) ERGENLERDEKİ PSİKOLOJİK BELİRTİLERİNİN CİNSİYET, SINIF DÜZEYİ, OKUL TÜRÜ ve ALGILANAN EBEVEYN TUTUMLARINA GÖRE İNCELENMESİ Investigation of Psychological Symptoms: According to Adolescents Gender, Grades, Type of School and Perceived Parental Attitudes Öner ÇELİKKALELİ * Özet Bu araştırmada amaç, ergenlerin psikolojik belirtilerini cinsiyet, okul türü, sınıf düzeyi ve algılanan ebeveyn tutumuna göre incelemektir. Bu amaç çerçevesinde, farklı lise türlerinde eğitimlerine devam etmekte olan 338 ergenden (176 kız; 162 erkek) veri toplanmıştır. Verileri toplayabilmek için Derogatis (1992) tarafından geliştirilen ve Türkçe ye Şahin ve Durak (1994) tarafından uyarlanması yapılmış olan Kısa Semptom Envanteri kullanılmıştır. Elde edilen göre; (1) Kızların tüm psikolojik belirtilerdeki ortalamaları erkeklerin ortalamalarından anlamlı düzeyde yüksektir. (2) Anadolu Lisesi nde okuyan ergenlerin depresyon ve hostilite puanları meslek lisesinde okuyan ergenlerin puanlarının ortalamasından anlamlı düzeyde yüksektir. (3) Psikolojik belirtiler sınıf düzeyine göre farklılaşmamaktadır. (4) Anne-baba tutumu demokratik olan ergenler daha az psikolojik belirti göstermektedirler. Bulgular alanyazını ışığında tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Psikolojik belirti, anne baba tutumu, ergen Abstract The aim of this research is to investigation of the adolescents psychological symptoms according to their gender, type of schools, grade, and perception of parents attitude. For this aim, data was collected from 338 (176 girl, 162 boys) adolescents who were students in the different type of high schools. In the research, in order to data collecting Brief Symptom Inventory (Derogatis, 1992) which was translated Turkish by Sahin and Durak (1994) were used. According to the findings, firstly, girls psychological symptom means high than boys means. Secondly, adolescents, who educating Anatolian high school students, depression and hostility means high than adolescents, who educating occupational high school students, means. Thirdly, there are no differens adolescents psychological symptoms according to grade levels. Lastly, adolescents who have democratic parent attitude have less psychological symptoms. The findings of sutudy are discussed in the light of the literature. Key Words: Psychological sypmtoms, perception parent attitudes, adoscent GİRİŞ Ergenlik dönemi, bireylerin çocukluktan yetişkinliğe adım attıkları, fizyolojik, psikolojik ve sosyal değişimin ve gelişmenin yoğun bir biçimde yaşandığı kritik bir geçiş dönemidir. Bu kritik yaşam dönemindeki farklı alanlardaki değişimler hem birlikte gerçekleşmekte hem de birbirini etkilemektedir (Cicchetti ve Rogosch, 2002). Bu açıdan değerlendirildiğinde, ergenlik çağında bireyden, öz kimliğine ulaşmasına hizmet eden cinsel rolünü kabullenme ve bu role uygun davranış örüntüleri geliştirebilme, duygusal bağımsızlığını * Yrd. Doç. Dr., Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, PDR Anabilim Dalı, celikkaleli@gmail.com Doi Number:

2 kazanma ve kendisiyle ilgili önemli kararları kendi başına verebilme, akran dünyası içinde kabul görme ve arkadaşlık, işbirliği, liderlik yeteneklerini geliştirebilme, çatışan değerleri uzlaştırma ve kendi yaşına özgü bir yaşam felsefesi geliştirebilme, meslek seçimi için gerekli ön hazırlıkları yapma ve uygun olan mesleği seçebilme, öz kimliğine ulaşma ve bunu kabullenebilme gibi gelişimsel görevleri başarması beklenmektedir (Kılıçcı, 2006). Gelişimsel görevlerini potansiyeli çerçevesinde yerine getirebilen ergenler ruh sağlığı yerinde bir birey olabiliyorken; yerine getiremeyenler ise, psikolojik sorunlar yaşayabilmekte ve ruh sağlıklarını kaybedebilmektedirler. Günlük konuşma dilinde de sıklıkla kullanılan ruh sağlığı kavramının literatürde farklı şekillerde tanımlandığı görülmektedir. Yörükoğlu (2004) na göre kişinin kendi kendisiyle ve çevresi ile dinamik bir denge ve uyum içinde olması şeklinde tanımlanan ruh sağlığı; Kozacıoğlu ve Gördürür (1995) tarafından; kişinin kendini benimsemesi, kendi olanaklarını kullanarak gerçekleştirebileceği başarılara ulaşmaya çalışması ve kendisi ile mutlu yaşamayı öğrenmesi ele alınmıştır. Kılıçcı (2006) ya göre ise, kişinin kendisiyle ve çevresiyle ilgili gereksinimleri karşılayabilmesi için onun kendi iç güçlerinin çevre olanaklarını kullanılabilecek olgunluğa erişme süreci olarak tanımlanmaktadır. Tanımlardan da anlaşılacağı gib,i ruh sağlığı yerinde olan bireylerin dengeli, uyumlu, kendini olduğu gibi kabul etmesi, sahip olduğu potansiyeli gerçekleştirmeye çalışması, gereksinmelerini karşılayabilecek olgunluğa ulaşmış olması ve mutlu olması beklenmektedir. Ancak, ergenlikle birlikte farklı gelişim alanlarındaki bu değişimler ve bu değişimlere uyum sağlama çabaları, ergenlerin birçok farklı problemle yüz yüze kalabilmelerine neden olmaktadır (Kim, 2003). Bu problemler, kişilerarası ilişkilerden ve nevrotik bir çok eğilimlere kadar bir çok boyutta farklılık gösterebilmektedir ve akademik, ailevi, sosyal uyumsuzluk, depresyon, obsesyon (takıntı), kişilerarası duyarlık, anksiyete/kaygı gibi bir çok alanda kendini gösterebilmektedir (Özbay, 1996). Ayrıca, Üre, Yalçın ve Hamarta ya (2001) göre, ergenler karşılaştıkları bu problemlerle baş etmeye çalışırken stres yaşayabilmekte ve zorlanabilmektedirler bu ise birçok psikolojik problem yamalarına neden olmabilmektedir. Buna karşın, insanın duygu, düşünce ve davranışlarında olağandışı sapmaların, aykırılıkların bulunması olarak tanımlanabilen ruhsal hastalıklarda kişilerin yaşadıkları duygularda, düşüncelerde ve davranışlarda tutarsızlıklar, aşırılıklar, uygunsuzluklar ve yetersizlik duygusu sıklıkla yaşanabilmektedir. Ancak kişilerin hasta sayılabilmeleri için, yaşanılan bu durumun süreklik göstermesi ya da tekrar tekrar ortaya çıkıyor olması; bireyin verimli bir biçimde çalışmasını engellemesi ya da bozması ve kişilerarası ilişkilerini gerekmektedir (Öztürk, 2001). Bu ise, belirti gösteren tüm kişilerin hasta sayılamayacağı ve normal bireylerin de zaman zaman yaşadıkları durumlara bağlı olarak bu belirtileri gösterebileceği anlamına gelmektedir.

3 Diğer taraftan, psikolojik sağlığın ne anlam taşıdığına ve nasıl olması gerektiğine yönelik farklı yaklaşımların olduğu görülmektedir. Psikoanalitik yaklaşımı ortaya koyan Freud, bireylerin psikoseksüel gelişim dönemleri boyunca yeterince doyuma ulaşılmasının; id, ego, süperego arasında bir dengenin kurulmasının, nedeni bilinmeyen ya da gereğinden fazla süren kaygı ve çatışmaların/gerilimlerin yaşanmamasının, sevebilme ve çalışabilme gibi yeterliklere sahip olmanın psikolojik sağlık üzerindeki önemine dikkati çekmiştir (Kılıçcı, 2006). Diğer taraftan Adler ( ) psikolojik olarak sağlıklı olmada sosyal ilginin (social interest) önemli olduğundan söz etmiştir. İnsan davranışlarının güç, üstünlük ve başatlık içgüdüsü ile şekillenmekte olduğundan söz eden Adler e göre, bireylerin içgüdülerinin engellenmesi, yetersizlik ve aşağılık duygusunun ortaya çıkmasına neden olabilmektedir. Bireylerin yetersizlik ve aşağılık duyguları ile üstünlük çabaları arasında bir dengenin kurulabilmesi ve yaşamını devam ettirdiği toplum tarafından onay görmüş bir yaşam biçimi geliştirilebilmesi psikolojik sağlık açısından önemlidir. Adler e göre çevresinde yaşayan kişilere içten sevgi gösteren ve yakınlık/içten davranan, yeteri düzeyde sosyal ilgi sahibi, kendisinin ve diğer bireylerin yaşam hedeflerini ve beklentilerini gözeten, gerçeklikleriyle yüzleşmekten ve onları olduğu gibi kabul emekten korkmayan bireyler psikolojik olarak sağlıklı bireyler olarak değerlendirilirler. Bireyleşme sürecinin hayat boyu sürdüğünü ve bu sürecin bireylerin bütün insan olmasında önemli bir fonksiyona sahip olduğunu belirten Jung, ruh sağlığı açısından önemli bir diğer kuramcıdır. Jung a göre, bütün bir insan olmak, kişiliğin sahip olduğu tüm yönleriyle uzlaşı içinde olmasıdır. Jung a göre psikolojik olarak sağlıklı olmak için bireyler çeşitli aşamalardan oluşan yaşamın gerektirdiği görevleri başarılı bir biçimde gerçekleştirmelidirler. Bütünlüğünü sağlayabilmiş bir insan olması ve içinde bulunduğu yaşam evresinin gereği olan görevleri başarılı bir biçimde yerine getirebilmesi ise psikolojik olarak sağlıklı olunduğunun bir göstergesi olarak kabul edilmektedir (Fordham, 1966). Horney ise, bireylerin kendilerini güvende hissetmesi ya da kaygıdan korunabilmek amacıyla insanlara yönelmek, insanlara karşı durmak ve insanlardan uzaklaşmak gibi ihtiyaçlar birer nörotik ihtiyaç olarak ortaya çıkmaktadır. Bireyleri, bu nörotik ihtiyaçlarına saplanmadan kaygıyı ve güvensizliği yaratan faktörleri ortadan kaldırabilmesi psikolojik sağlık açısından vazgeçilmez bir durumdur (Bakırcıoğlu, 2007). Sullivan, Kişilerarası İlişkiler Kuramı nı geliştirmiş ve kişilerin davranışlarıyla ilgili problemlerinin kaynağında insan ilişkilerinin olabileceğine vurguda bulunmuştur (Yanbastı, 1990). Bireylerin kendileriyle ve diğerleriyle ilgili doğru/olumlu ve yeterli imgeler oluşturarak iyi/olumlu ve doyumlu ilişkiler geliştirebilmesi psikolojik olarak sağlıklı olunduğunu ifade eden

4 Sullivan; geliştirilen imgelerin, iyi ilişkilerin ortaya çıkmasında engel oluşturması, kişileri gerçeklikten koparabilmesi nedeniyle yoğun bir kaygının yaşamasına ya da gerçeklerle yüzleşmemek adına kaygı yaratan durumlardan uzak durmaya çabalamasını da psikolojik olarak sağlıksız olmanın göstergeleri olduğunu ifade etmektedir (Rappoport, 1972; Lindzey, 1973; Akt. Kılıçcı, 2006). Bir başka kuramcı olan Erikson, egonun fonksiyonlarının önemini vurgulamış ve kişilerin kendilerinin dışındaki dünyadan gelen verileri düzenleyebilmeyi, algılandıkları bu durumları gerçekçi bir biçimde değerlendirebilmeyi, anılarını bilinç düzeyinde çıkararak seçebilmeyi, yeni ve beklenmedik durumlara uyum sağlamaya yönelik davranışlarını yönetebilmeyi ve geleceğe ilişkin planlar yapabilmeyi, üretebilmeyi ve yaratabilmeyi psikolojik olarak sağlıklı bir kişiliğe sahip olunduğunun göstergeleri olarak ifade etmektedir. Erikson, insan yaşamının temel güven içinde hissetme veya güvensizlik yaşama, özerk hissetme veya utanç ve kararsızlık yaşama, girişimci olma veya suçluluk hissetme, becerikli olma veya aşağılık duygusu yaşama, ego kimlik statülerini sağlıklı bir biçimde elde etme veya rol karmaşası yaşama, yakın ilişkiler geliştirebilme veya diğerlerinden soyutlanma, üretken bir birey olma veya kısır bir birey olma, ego bütünlüğünü sağlama veya umutsuzluk yaşama biri durumları içinde barındıran sekiz gelişim döneminden oluştuğunu ifade etmektedir (Yazgan-İnanç ve Yerlikaya, 2008). İfade edilen bu niteliklerden olumlu olanların sayısının ve derecesinin sağlıksız olanlara oranla fazla olması psikolojik sağlığın göstergesidir (Rappoport, 1972; Akt. Geçtan, 1989). Fromm geliştirdiği kuramında insan varoluşunun özgürlüğüyle eş değer bir durum olarak değerlendirmiştir. Bir bireyin özgürleşebilmesi ise, davranışlarının içgüdülerinin egemenliğinden kurtarmasına derecesine bağlı olarak değişmektedir. Fromm a göre, bireyin kişiliğinin bireyselleşmesi/özerkleşmesi için asal bağlarından (açlık, susuzluk, kendini koruma gibi her an doyurulmayı bekleyen ihtiyaçlar) kurtularak özgürleşebilesi gerekmekte ve bu özgürlükle birlikte ortaya çıkabilen çaresiz ve yalnız olduğunu hissetme duygularından kurtulabilmek için ise kendi bireyselliğini/özerkliğini kimseye vermeden, çevresindeki diğer insanlarla dayanışma içinde olma, paylaşabilme ve sağlıklı bir sevgi bağı geliştirerek bütünleşmesi psikolojik sağlılığın göstergesi olarak Fromm (1947) tarafından ifade edilmektedir. Rogers, doğuştan getirdiği potansiyelini tam olarak kullanan kişiyi psikolojik olarak sağlıklı kişi olarak tanımlamaktadır. Potansiyelini tam olarak kullanan kişi, bu potansiyelini gerçekleştirmiş kişi olarak değil, kendini gerçekleştirme sürecinde olan kişidir (Rogers, 1961, Akt. Cenkseven, 2004). Diğer bir ifadeyle kendini gerçekleştirme bir süreç halinde meydana

5 gelmektedir (Yazgan-İnanç ve Yerlikaya, 2008). Bireyin sahip olduğu benliğini olduğu gibi kabul edebilmesi; benliğin iç veya dış kaynaklı deneyimlere açık olması; benliğin bu deneyimlere paralel bir biçimde simgeleştirilmesi; kişinin benliği ile deneyimleri arasındaki uyuşmazlık yaşanan durumları fark edebilmesi; bireyin deneyimlerinin sahip olunan benlikle tutarlı halde olması psikolojik olarak sağlıklı benliğin özellikleri olarak ifade edilmektedir (Kılıçcı, 2006). Potansiyelini gerçekleştirme sürecinde sağlıklı bir biçimde ilerleyen kişi psikolojik sağlığın en önemli göstergesi olarak kabul edilmektedir (Schultz ve Schultz, 1987). Maslow, kendini gerçekleştirmek süreciyle ilgili olarak tanımladığı ondört niteliğe sahip olma sürecindeki kişilerin, psikolojik açısından sağlıklı kişiler olabileceğini ifade etmektedir. Olaylar karşısında gerçekçi olan, kendini-başkalarını-doğayı olduğu gibi kabul eden, problemlere çözüm odaklı olan, otonomik/özerk olan, duyguları derinlemesine yaşayan, empatik olan, sempatik olan, acıma duygularına sahip olan, derinlemesine kişilerarası ilişkiler geliştirebilen, demokratik bir kişiliğe sahip olan, amaçlarını bu amaçlara ulaşabilmek için kullanılan araçlardan ayıran, gelişmiş bir mizah anlayışına sahip olan, yaratıcı olan, özel ve yalnız yaşamaktan zevk alan, gündelik yaşamına yenilikler katabilen ve içinden geldiği gibi davranan kişiler kendini gerçekleştirmiş ve psikolojik olarak sağlıklı kişilerdir. Bu özelliklere sahip olma düzeyi ile psikolojik sağlık derecesi birbiriyle paralel durumlardır (Lindzey, 1973, Patterson, 1973; Akt. Kılıçcı, 2006). Tüm bu kuramsal yaklaşımlar bir arada değerlendirildiğinde ruh sağlığı yerinde olan kişilerin, id-edo-süperegoları arasında bir denge sağlamış, diğerlerine karşı sevgi dolu olma, üretken-yaratıcı olma, yaşadığı topluma ilgi duyma, bulunduğu yaşın gereklerini yerine getirmiş-gelişim dönemlerini sorunsuz atlatmış olma, kendini güven içinde hissediyor olma, iyi kişiler arası ilişkileri gerçekleştirmiş olma, kişisel özgürlüğe sahip olma, diğer insanlarla dayanışma içinde olma, kendini gerçekleştirme çabası içinde olma, empati kurabiliyor olma, demokratik bir karaktere sahip olma, espri anlayışına sahip olma gibi özelliklere sahip olması gerekmektedir. Ancak, anksiyete, depresyon, olumsuz benlik, somatizasyon, hostilite gibi psikolojik sorunlar yaşayan kişilerin tüm bunları yerine getirebilmeleri veya bu tür kişilik özelliklerine sahip olmaları oldukça güçtür. Bu nedenle bu psikolojik sorunların ortaya çıkmasını tetikleyen nedenlerin ortaya çıkarılması ve buna yönelik önleyici ve/veya iyileştirici yaklaşımların geliştirilmesi gerekmektedir. Bu araştırmanın amacı, ergenlerin cinsiyet, sınıf düzeyi, okul türü ve algılanan anne bana tutumlarına göre psikolojik belirti düzeyini karşılaştırarak incelemektir. Bu amaç çerçevesinde aşağıda verilmiş olan sorulara cevap aranmıştır: 1. Cinsiyetlerine göre ergenlerin psikolojik belirtileri farklılaşmakta mıdır?

6 2. Okul türlerine göre ergenlerin psikolojik belirtileri farklılaşmakta mıdır? 3. Sınıf düzeylerine göre ergenlerin psikolojik belirtileri farklılaşmakta mıdır? 4. Algılanan ebeveyn tutumuna göre ergenlerin psikolojik belirtileri farklılaşmakta mıdır? YÖNTEM Bu bölümde araştırmanın modeli, çalışma grubu, veri toplama aracı ve verilerin analizine ilişkin bilgilere yer verilmiştir. Araştırma Modeli Bu çalışma, geçmişte veya günümüzde mevcut olan bir durumu olduğu gibi betimlemeyi amaçlayan bir araştırma olduğu için, betimsel tarama modeliyle gerçekleştirilmiştir. Karasar a (2006) göre, bu tür araştırmalar için en uygun model betimsel tarama modelleridir. Çalışma Grubu Araştırmanın verileri, Mersin İl Merkezinde bulunan liselere devam etmekte olan toplam 338 ergenlerden toplanmıştır. Ergenler cinsiyetleri açısından ele alındığında 176 sı kız (%55.64; yaş =16.17; ss=.63) 162 si erkektir (%44.36; yaş = 16.03; ss=.69). Araştırma grubunu oluşturan öğrenciler okul türleri açısından değerlendirildiğinde 134 ü genel liseye, 147 si Anadolu lisesine, 57 si meslek lisesine devam etmektedir. Son olarak bu ergenlerin 69 u 1. sınıf, 210 u 2. sınıf ve 59 u 3. sınıf öğrencisinden oluşmaktadır. Veri Toplama Aracı Bu çalışmada, ergenlerin psikolojik belirtilerini belirleyebilmek amacıyla Derogatis (1992) tarafından geliştirtirilen SCL 90-R nin (Symptom Check List) yine Derogatis (1992) tarafından oluşturulmuş olan ve 53 maddeden oluşan Kısa Semptom Envanteri (KSE) kullanılmıştır. KSE Likert tipi bir kendini değerlendirme ölçeğidir. Ölçme aracı (0) hiç ve (4) arasında puanlanmaktadır. Ölçeğin Türkçeye uyarlanması Sahin ve Durak (1994) tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalar sonucunda ölçeğin tümü için elde edilen iç tutarlık katsayıları (α).96 ve.95, alt ölçekler için elde edilen katsayılar ise 0.55 ile 0.86 arasında değiştiği rapor edilmiştir. Yapılan ölçüt bağıntılı geçerlik çalışmalarında alt ölçeklerinin Sosyal Karşılaştırma Ölçeği ile.16 ve.42 arasında, Strese Yatkınlık Ölçeği ile.24 ve.36 arasında, UCLA-Yalnızlık Ölçeği ile -.34 ve.57 arasında, Beck Depresyon Envanteri ile ise.34 ve 0.70 arasında korelasyonlar gösterdiği belirlenmiştir (Akt: Savaşır ve Şahin, 1997). Ölçeklerden alınan toplam puanların yüksekliği, bireyin psikolojik belirtilerinin yükseldiği anlamına gelmektedir.

7 Bu araştırma kapsamında toplanan verilerden ölçeğin toplamı ve her bir alt ölçek için iç tutarlık katsayısı hesaplanmıştır. Buna göre, iç tutarlık katsayısı KSE nin toplamı için.97; Anksiyete için.88; Depresyon için.91; Olumsuz Benlik için. 88, Somatizasyon için.84 ve Hostilite için ise. 84 olarak elde edlmiştir. Verilerin Analizi Verileri analiz edebilmek için, bağısız gruplar için t-testi, tek yönlü varyans analizi (ANOVA) ve ikili gruplar arasında ortaya çıkan farkın kaynağını test edebilmek için post-hoc testlerden Tukey kullanılmıştır. Verilerin analizinde SPSS.13 paket programından yararlanılmıştır. Gruplar arasında ortaya çıkan farkın istatistiksel olarak anlamlılığı için.05 kriter olarak alınmıştır. BULGULAR Bu bölümde, ergenlerin cinsiyetlerine, okul türlerine, sınıflarına ve algılanan aile tutumlarına göre psikolojik belirtilerin farklılaşmasına ilişkin bulgulara yer verilmiştir. Ergenlerin Cinsiyetlerine Göre Psikolojik Belirtilere İlişkin Bulgular Cinsiyetlerine göre ergenlerin psikolojik belirtilerin farklılaşıp farklılaşmadığını ortaya koyabilmek için t-testi kullanılmış ve bulgular Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. Cinsiyetlerine Göre Ergenlerin Psikolojik Belirtilere İlişkin Betimsel Bulgular ve t- Testi Sonuçları Psikolojik Belirtiler Cinsiyet N Ss t Anksiyete Kız Erkek ** Depresyon Kız Erkek ** Olumsuz Benlik Kız Erkek * Somatizasyon Kız Erkek * Hostilite Kız Erkek ** Toplam Belirti Kız Erkek ** * p<.05 **p<.001 Tablo 1 incelendiğinde, kızların anksiyete (t= 3.268, p<.05), depresyon (t= 5.633, p<.05), olumsuz benlik (t= 1.958, p<.05), somatizasyon (t= 2.080, p<.05), hostilite (t= 3.090, p<.05) ve toplam belirti (t= 3.716, p<.05) puanlarının ortalamalarının erkeklerin puanlarının ortalamalarından anlamlı bir biçimde yüksek olduğu görülmektedir. Bir başka ifadeyle, kızların erkeklere göre daha yüksek düzeyde psikolojik belirti yaşadıkları söylenebilir.

8 Okul Türlerine Göre Ergenlerin Psikolojik Belirtilere İlişkin Bulgular Ergenlerin devam ettikleri okul türlerine göre psikolojik belirtilerinin ortalamalarının farklılaşıp farklılaşmadığını ortaya koyabilmek amacıyla ANOVA kullanılmış ve bulgular Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Ergenlerin Okul Türlerine Göre Psikolojik Belirtilerine İlişkin Betimsel Bulgular ve ANOVA Sonuçları Psikolojik Belirtiler Anksiyete Depresyon Olumsuz Benlik Somatizasyon Okul Türü N Ss. F Genel Lise Anadolu Lisesi Meslek Lisesi Genel Lise Anadolu Lisesi Meslek Lisesi Genel Lise Anadolu Lisesi Meslek Lisesi Genel Lise Anadolu Lisesi Meslek Lisesi Anlamlı Fark * AL>ML Genel Lise Hostilite Anadolu Lisesi * AL>ML Meslek Lisesi Genel Lise Toplam Belirti Anadolu Lisesi Meslek Lisesi *p<.05 Tablo 2 ye göre, okul türlerine göre ergenlerin anksiyete puanlarının (F (2-335) =1.489, p>.05); olumsuz benlik puanlarının (F (2-335) =1.104, p>.05); somatizasyon puanlarının (F (2-335)=.415, p>.05) ve toplam belirti puanlarının (F (2-335) =1.652, p>.05) istatistiksel olarak farklılaşmamaktadır. Diğer taraftan; depresyon (F (2-335) =2.464, p<.05) ve hostilite (F (2-335) =4.058, p<.05) puanlarının ortalamalarının istatistiksel olarak anlamlı bir biçimde farklılaştığı görülmektedir. Gruplar arasında çıkan farkın kaynağını incelendiğinde, depresyon ve hostilite de Anadolu lisesi öğrencileri puanlarının ortalaması meslek lisesi ergenlerin puan ortalamasından istatistiksel olarak anlamlı bir biçimde yüksektir. Ergenlerin Sınıf Düzeylerine Göre Psikolojik Belirtilere İlişkin Bulgular Ergenlerin sınıf düzeylerine göre psikolojik belirti ortalamalarının farklılaşıp farklılaşmadığını ortaya koyabilmek için verilere ANOVA uygulanmış ve elde edilen bulgular Tablo 3 te verilmiştir.

9 Tablo 3. Ergenlerin Sınıf Düzeylerine Göre Psikolojik Belirtilerine İlişkin Betimsel Bulgular ve ANOVA Sonuçları Psikolojik Belirtiler Sınıf Düzeyi N Ss. F 1. Sınıf Anksiyete 2. Sınıf Sınıf Sınıf Depresyon 2. Sınıf Sınıf Sınıf Olumsuz Benlik 2. Sınıf Sınıf Sınıf Somatizasyon 2. Sınıf Sınıf Sınıf Hostilite 2. Sınıf Sınıf Sınıf Toplam Belirti 2. Sınıf Sınıf Tablo 3 incelendiğinde, ergenlerin psikolojik belirtilerinin sınıf düzeylerine göre farklılaşmadığı görülmektedir. Diğer bir ifadeyle sınıf düzeyleri açısından psikolojik belirtiler arasında gözlenen fark istatistiksel olarak anlamlı değildir. Ergenlerin Algıladıkları Ebeveyn Tutumlarına Göre Psikolojik Belirtilere İlişkin Bulgular Ergenlerin algıladıkları ebeveyn tutumlarına göre psikolojik belirti ortalamalarının farklılaşıp farklılaşmadığını incelemek için verilere ANOVA uygulanmış ve bulgular Tablo 4 te verilmiştir. Tablo 4 incelendiğinde, ergenlerin algıladıkları anne-baba tutumlarına göre anksiyete (F (3-334) =6.180, p>.05); depresyon (F (3-334) =9.996, p>.05); olumsuz benlik (F (3-334) =11.129, p>.05); somatizasyon (F (3-334) =8.900, p>.05); hostilite (F (3-334) =5.905, p>.05) ve son olarak da toplam psikolojik belirti (F (3-334) =10.206, p>.05) puanlarının ortalamalarının anlamlı bir biçimde farklılaştığı görülmektedir.

10 Tablo 4. Ergenlerin Algılanan Ebeveyn Tutumlarına Göre Psikolojik Belirtilerine İlişkin Betimsel Bulgular ve ANOVA Sonuçları Psikolojik Algılanan Anlamlı Fark N Belirtiler Ebeveyn Tutumu Ss. F (Tukey) Demokratik Anksiyete Depresyon Olumsuz Benlik Somatizasyon Hostilite Otoriter Koruyucu-İstekçi Red Edici-İlgisiz- Tutarsız Demokratik Otoriter Koruyucu-İstekçi Red Edici-İlgisiz- Tutarsız Demokratik Otoriter Koruyucu-İstekçi Red Edici-İlgisiz- Tutarsız Demokratik Otoriter Koruyucu-İstekçi Red Edici-İlgisiz- Tutarsız Demokratik Otoriter Koruyucu-İstekçi Red Edici-İlgisiz- Tutarsız Demokratik ** R-E>D ve O-K 9.996** ** O>D. K-İ>D R-İ>D. O ve K-İ O>D ve K-İ R-I>D 8.900** R-I> D. O ve K-İ 5.905** O>D ve K-I R-I>D ve K-İ Otoriter O>D Toplam Belirti Koruyucu-İstekçi ** R-İ>D. O ve K-İ Red Edici-İlgisiz Tutarsız **p<.05 D: Demokratik, O-K: Otoriter, R-İ: Red Edici-İlgisiz, K-İ: Koruyucu-İstekçi Gruplar arasında gözlenen bu farkın hangi iki gruptan kaynaklandığını incelendiğinde, anksiyetede Red Edici-İlgisiz-Tutarsız ailelerin çocuklarının puanlarının ortalaması Demokratik ve Otoriter ve Koruyucu-İstekçi ailelerin çocuklarının puanlarının ortalamalarından anlamlı bir biçimde yüksektir. Depresyonda, Otoriter, Koruyucu-İstekçi ve Red Edici-İlgisiz-Tutarsız ebeveyn tutumuna sahip ergenlerin puanlarının ortalamaları Demokratik tutuma sahip ailelerin çocuklarının puanlarının ortalamasından anlamlı bir biçimde yüksektir. Ayrıca, Otoriter tutuma sahip ergenlerin ailelerinin çocuklarının depresyon puan ortalaması Koruyucu-İstekçi ortalamasından anlam bir biçimde yüksektir. ebeveyn tutumuna sahip ergenlerin puanlarının

11 Olumsuz benlikte; Otoriter ebeveyn tutumuna sahip ergenlerin puanlarının ortalaması Demokratik ve Koruyucu-İstekçi ; Red Edici-İlgisiz-Tutarsız ebeveyn tutumuna sahip ergenlerin puanlarının ortalaması ise Demokratik ebeveyn tutumuna sahip ergenlerin puanlarının ortalamasından anlamlı bir biçimde yüksektir. Somatizasyonda, Red Edici-İlgisiz- Tutarsız ebeveyn tutumuna sahip ergenlerin puanlarının ortalaması Demokratik, Otoriter ve Koruyucu-İstekçi ebeveyn tutumuna sahip ergenlerin puanlarının ortalamasından anlamlı bir biçimde yüksektir. Hostilitede, Otoriter ve Red Edici-İlgisiz-Tutarsız anne-baba tutumuna sahip ergenlerin puanlarının ortalaması Demokratik ve Koruyucu-İstekçi ebeveyn tutumuna sahip ergenlerin puanlarının ortalamasından anlamlı bir biçimde yüksektir. Toplam belirtide, Otoriter ebeveyn tutumuna sahip ergenlerin puanlarının ortalaması Demokratik ebeveyn tutumuna sahip ergenlerin ortalamasından; Red Edici-İlgisiz-Tutarsız ebeveyn tutumuna sahip ergenlerin puanlarının ortalaması Demokratik Otoriter ve Koruyucu-İstekçi ebeveyn tutumuna sahip ergenlerin puanlarının ortalamasından anlamlı bir biçimde yüksektir. TARTIŞMA, SONUÇ ve ÖNERİLER Ergenlerin psikolojik belirtilerinin cinsiyet, sınıf, okul türü ve algılanan ebeveyn tutumlarına göre incelendiği bu çalışmada; kız ergenlerin anksiyete, depresyon, olumsuz benlik, somatizasyon, hostilite ve toplam psikolojik belirti puanları açısından erkek ergenlerden daha yüksek olduğu görülmektedir. Elde edilen bulgular bu konuda daha önce yapılmış birçok araştırma bulgusuyla paralellik göstermektedir (Düzgün, 1995; Watson ve Sinha, 1999; Takakura ve Sakihara, 2000; Aarq, Haugland, Hetland, Torsheim, Samdal ve Wold, 2001; Furnham, Badmin ve Sneade, 2002, Aştı, Kelleci, Bostancı ve Yılmaz, 2003; Calais, Andrade ve Lipp, 2003; Çetin, 2004; Diamond, Izzarda, Kedarb, Hutlzerb ve Mell, 2005; Ceral ve Dağ, 2005; Saföz-Güven, 2008; Sarı, 2008; Loutsiou-Ladd, Panayiotou ve Kokkinos, 2008). Diğer taraftan, yapılan bazı araştırma sonuçlarına göre cinsiyetler arasında psikolojik belirtiler açısından bir fark bulunmamaktadır (Deniz, Avşaroğlu ve Hamarta, ; Aştı, Acar, Bağcı ve Bağcı, 2005; Benk, 2006, Kartal, Çetinkaya ve Turan, 2009; Kelleci, Güler, Sezer ve Gölbaşı, 2009). Cinsiyetle ilgili yapılan çalışmalarda farklı sonuçların elde edilmiş olduğu görülmektedir. Bu araştırma bulguları ise, ebeveynlerin erkek ergenlerle karşılaştırıldığında kız ergenlere karşı daha katı davranması, disiplinli ve engelleyici davranmasıyla açıklanabilir. Bu tür davranışlara maruz kalmak ergenlerin biyolojik cinsiyetlerinin ötesinde farklı cinsiyet rolleri geliştirmesine neden olabilecektir. Dökmen (2009) e göre, ruh sağlığı konusunda cinsiyet kalıp yargılarının etkisini gözlemek mümkündür. Böylece kızların saldırganlılarını ifade edecek ortam

12 bulamamaları, kızlarda erkeklerden daha fazla değersizlik duygusunun yaşanması, isteklerini sürekli bir biçimde bastırması, öfkesini özgürce ifade edememesi, daha az sosyal hakların verilmesi sonucunda psikolojik belirti düzeyinin daha yüksek çıkmasına neden olmuş olabilir. Okul türlerine göre öğrencilerin anksiyete puanlarının, olumsuz benlik puanlarının, somatizasyon puanlarının ve toplam psikolojik belirti puanlarının anlamlı bir biçimde farklılaşmadığı görülmektedir. Buna karşın, Anadolu lisesine devam eden ergenlerin depresyon ve hostilite puan ortalamalarının meslek lisesine devam eden ergenlerin ortalamasından anlamlı bir biçimde yüksek olduğu görülmüştür. Elde edilen bu bulgu, psikolojik belirtilerin okul türlerine göre farklılaşmadığına ilişkin Benk (2006) nın bulgusuyla çelişirken; depresyon ve hostilite puanlarının okul türlerine göre farklılaştığı bulgusuyla paralellik göstermektedir. Farklı okul türlerine devam eden farklı başarı düzeyine sahip öğrenciler bulunmaktadır. Bu çalışmada akademik başarı düzeyi en yüksek ergen grubu Anadolu lisesine devam eden gruptur. Ülkemizde üniversite sınavında en başarılı öğrencilerin hemen hemen Anadolu liselerinden çıktığı göz önüne alındığında gerek ergenlerin kendileriyle ilgili beklentilerinin, gerek ailelerin çocuklarından beklentilerinin gerekse de okul öğretmenlerinin ve yöneticilerinin beklentilerinin yüksek olmasına neden olabilmektedir. Bu tür bir baskı altında olmak ise ergenin kendilerini rahatlatacak sosyal faaliyetlerden uzak kalmasına yol açabilmekte ve bu isteklerini bastırmak zorunda kalabilmektedirler. Tüm bunlar ise bu ergenlerin diğer okullara devam eden ergenlerden daha fazla depresyon ve hostilite belirtisi göstermesine neden olabilmektedir. Sınıf düzeyine göre öğrencilerin psikolojik belirtileri farklılaşmamaktadır. Bu bulgu, Aştı, Acar, Bağcı ve Bağcı (2005), Sarı (2008) ve Kartal, Çetinkaya ve Turan (2009) ın bulgularıyla paralellik göstermektedir. Farkı sınıf düzeyinde de olsa ergenlerin yaşlarının ortalamasına ve standart sapma değerinden sınıf değişkenine göre çalıma grubunun homojen bir yapıya sahip olduğu görülmektedir. Bu ise ergenler ister üçüncü sınıfta ister ikinci veya birinci sınıfta olsun yaşadıkları psikolojik belirti açısından birbirlerinden farklı olmalarını etkileyebilecek kadar önemli bir değişken olmadığı biçiminde değerlendirilmektedir. Dolayısıyla, bu konuda yapılacak çalışmalarda sınıf düzeyi değil de yaş grupları arasında karşılaştırmaların yapılması daha önemli bilgilere ulaşılabilmesinde yararlı olabilir. Algılanan ebeveyn tutumlarına göre psikolojik belirtiler incelendiğinde, anne-baba tutumunu demokratik ve koruyucu-istekçi olarak algılayan ergenlerin psikolojik belirtilerinin ebeveyn tutumunu otoriter ve red edici-ilgisiz-tutarsız olarak algılayan öğrencilerden daha düşük olduğu görülmüştür. Elde edilen bu bulgu, Ceral ve Dağ (2005) ın ve Düzgün (1995) ün demokratik olarak algılanan ebeveyn tutumlarının çocukların psikolojik belirtilerinin ortaya çıkmasında engelleyici bir görev üstlendiği bulgusuyla paralellik göstermektedir. Benk e (2006)

13 göre ise, ilgili, sıcak ve anlayışlı olarak algılanan anne-baba tutumuna sahip çocukların toplam belirti puanlarının anne-baba tutumunu resmi-soğuk olarak algılayan çocukların puanlarına göre daha düşük görülmüştür. Benzer bir biçimde, Sarı (2008) da anlayışlı anne-baba tutumuna sahip ergenlerin daha düşük psikolojik belirti gösterdiğini rapor etmiştir. Kartal, Çetinkaya ve Turan (2009) a göre ise, aile ilişkilerinin iyi olduğunu söyleyen bireylerin psikolojik belirtileri, aile ilişkileri iyi olmadığını söyleyen bireylere göre daha düşüktür. Çünkü, anne-babalar çocuklarının duygusal ve davranışsal problemlerinde önemli bir rol oynamaktadırlar (Bosco,, Renk, Dinger, Epstein ve Phares, 2003). Tüm ölçek bazında araştırma bulguları anne-baba tutumlarının ve aile ile çocuk arasındaki ilişki biçiminin psikolojik belirtilerle ilişkili olduğunu göstermektedir. Yavuzer (1994) e göre, kişilik gelişiminin insanın tüm yaşamı boyunca sürdüğü kabul edilse de, kişilik oluşumu ve yapılanmasında temelin çocukluk döneminde atıldığı gerçeği geçerliğini korumaktadır. Bu ise, demokratik ve koruyucu-istekçi tutuma sahip bir aile ortamında yaşayan, kendini özgürce ifade edebilen, korunduğunu bilen, birey olarak saygı gören, etkili bir iletişim ortamına sahip, potansiyeli doğrultusunda kendisini geliştirme imkânına sahip, sıcak bir aile ortamının ergenlerin psikolojik belirti yaşamalarında önemli etkenler olduğu biçiminde değerlendirilmektedir. Öneriler Elde edilen bulgular doğrultusunda aşağıdaki önerilerde bulunulabilir: 1. Ailelere ana-baba eğitimi ve/veya aile eğitimi çerçevesinde eğitimler verilerek kız çocuklarına yönelik tutumlarının değişmesine ve böylece duygularını rahatça ifade edebilen, benlik saygısı yüksek, eşit, değerli hissetmeleri sağlanarak daha az psikolojik belirti göstermeleri sağlanabilir. 2. Ailelere çocuk yetiştirme konusunda verilecek eğitim, çocukları doğmadan önce başlanmalı ve tüm eğitim kademeleri boyunca da devam etmelidir. 3. Kız ve erkek ergenler arasında psikolojik belirtiler açısından ortaya çıkan farkın kaynağına yönelik nitel çalışmalar yapılabilir. 4. Okul türleri açısından ortaya çıkan farkın kaynağının akademin beklentilerden mi yoksa diğer psikolojik, ekonomik veya sosyal nedenlerden mi kaynaklandığı araştırılabilir. 5. Yaş dönemlerinin psikolojik belirtiler üzerindeki etkisi incelenebilir. Bunun yanında, farklı sosyo-kültürel gruplara ait ergenleri belirti düzeyleri karşılaştırılabilir. 6. Demokratik tutum geliştirmeleri konusunda ailelere bireysel ve grup çalışmaları niteliğinde eğitimler verilebilir KAYNAKÇA

14 Aarq, L. E., Haugland, S., Hetland, J.,Torsheim, T., Samdal, O. ve Wold, B. (2001). Psychological and somatic complaints among adolescents. Tidsskr Nor Laegeforen, 121 (25), Adler, A. ( ). Superiority and Social Interest (Çev. B. Çorakçı, 1996), (3. Basım), İstanbul: Say Dağıtım Ltd. Şti. Aştı, N., Acar, G., Bağcı, H. ve Bağcı, İ. (2005). Sağlık bakım profesyoneli olarak yetişecek öğrencilerin ruhsal durumları ve yaklaşımlar. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), 15, Aştı, N., Kelleci, M., Bostancı, N. ve Yılmaz, S. (2003). Bir ilköğretim okulu öğrencilerinin ruhsal durumlarının değerlendirilmesi. 2. Uluslararası 9. Ulusal Hemşirelik Kongresi, Eylül, Kemer-Antalya. Bakırcıoğlu, R. (2007). Çocuk ruh sağlığı ve uyum bozuklukları. (Geliştirilmiş 2. Baskı), Ankara: Anı Yayıncılık. Benk, A. (2006). Üniversite öğrencilerinde mükemmeliyetçi kişilik özelliğinin psikolojik belirtilerle ilişkisi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Bosco, G. L., Renk, K., Dinger, T. M., Epstein, M. K. ve Phares, V. (2003). The connections between adolescents perceptions of parents, parental psychological symptoms, and adolescent functioning. Applied Developmental Psychology, 24, Calais, S. L., Andrade, L. M. B. ve Lipp, M. E. N. (2003). Gender and schooling differences in stress symptoms in young adults. Psicologia, 16 (2), Cenkseven, F. (2004), Üniversite öğrencilerinde öznel ve psikolojik iyi olmanın yordayıcılarının incelenmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana. Ceral, S. ve Dağ, İ. (2005). Ergenlerde algılanan anne baba tutumlarına bağlı benlik saygısı, depresiflik ve genel psikolojik belirti düzeyi farklılıkları. Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji (3P) Dergisi, 13 (4), Cicchetti, D. ve Rogosch, F. A. (2002). A developmental psychopathology perspective on adolescence. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 70 (1), Çetin, H. (2004). Yetiştirme yurtlarındaki adölesanların benlik saygıları ve psikolojik belirtileri. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Deniz, M. E., Avşaroğlu, S. ve Hamarta, E. ( ). Psikolojik danışma servisine başvuran üniversite öğrencilerinin psikolojik belirti düzeyleri. S. Ü. Eğitim Fakültesi Dergisi, , Derogatis, L. (1992) The Brief Symptom Inventory-BSI administration, scoring and procedures manual-ii. Unpublished manuscript. Diamond, G. M., Izzarda, M. C., Kedarb, T., Hutlzerb, A. ve Mell, H. (2005). Psychological symptoms and drug use severity among Israeli adolescents presenting for outpatient drug abuse treatment. Journal of Adolescence, 28, Dökmen, Z. Y. (2009). Toplumsal cinsiyet. Sosoyal psikolojik açıklamalar, (5. Basım), İstanbul: Remzi Kitapevi. Düzgün, Ş. (1995). Lise öğrencilerinin psikolojik belirtileri ile ana-baba tutumları arasındaki ilişkinin incelenmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. Fromm, E. (1947). Man for himself. (Çev. N. Arat, 1996) (5. Basım), İstanbul: Say Dağıtım Ltd. Şti. Furnham, A., Badmin, N. ve Sneade, I. (2002). Body image dissatisfaction: Gender differences in eating attitudes, self- esteem and reasons for exercise. The Journal of Psychology, 136 (6), Geçtan, E. (1989). Çağdaş yaşam ve normaldışı davranışlar, (7. Basım), İstanbul: Remzi Kitabevi. Karasar, N.(2006). Bilimsel araştırma yöntemi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.

15 Kartal, A., Çetinkaya, B. ve Turan, T. (2009). Sağlık yüksekokulu öğrencilerinde ruhsal belirtilerin taranması. TAF Preventive Medicine Bulletin, 8 (2), Kelleci, M., Güler, N., Sezer, H. ve Gölbaşı, Z. (2009). Lise öğrencilerinde internet kullanma süresinin cinsiyet ve psikiyatrik belirtiler ile ilişkisi. TAF Preventive Medicine, 8 (3), Kılıçcı, Y. (2006). Okulda ruh sağlığı. (5. Baskı), Ankara: Anı Yayıncılık. Kim, Y. H. (2003). Correlation of mental health problems with psychological constructs in adolescence: Final results from a 2- year study. International Journal of Nursing Studies, 40 (2), Kozacıoğlu, G. ve Gördürür, H. E. (1995). Bireyden topluma ruh sağlığı. (1. Baskı), İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım. Loutsiou-Ladd, A., Panayiotou, G. ve Kokkinos, C. M. (2008). A review of the factorial structure of the Brief Symptom Inventory (BSI): Greek evidence. International Journal of Testing, 8 (1), Özbay, Y. (1996). Üniversite öğrencilerinin problem alanları ile yardım arama tutumları arasındaki ilişki. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi 9. Ulusal Psikoloji Kongresi. Öztürk, M. O. (2001). Ruh sağlığı ve bozuklukları, (Yenilenmiş 8. Basım), Ankara: Nobel Tıp Kitabevleri. Saföz-Güven, İ. G. (2008). Fen ve genel lise öğrencilerinin cinsiyet ve sosyometrik statülerine göre öznel iyi oluş düzeyleri, genel sağlık örüntüleri ve psikolojik belirti türleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, CÜ Soysal Bilimler Enstitüsü, Adana. Sarı, C. (2008). Ergenlerin psikolojik belirti düzeyleri ve uyumlarını yordayan bazı değişkenler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Schultz, D. P. ve Schultz, S. E. (1987). A history of modern psychology, (Çev. Y. Aslay, 2007), Orjinal 8. baskısından çeviri, (1. Basım), İstanbul: Kaknüs Yayınları. Şahin N. ve Durak A. (1994) Kısa Semptom Envanteri: Türk gençleri için uyarlanması. Türk Psikoloji Dergisi, 9, Takakura, M. ve Sakihara, S. (2000). Gender differences in the association between psychosocial factors and depressive symptoms in Japanese junior high school students. Journal of Epidemiology, 10(6), Üre, Ö., Yalçın, B. ve Hamarta, E. (2001). Psikolojik danışma servisine başvuran üniversite öğrencilerinin psikolojik belirti düzeylerinin incelenmesi. Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12. Watson, D. C. ve Sinha, B. K. (1999). A cross-cultural comparison of the Brief Symptom Inventory. International Journal of Stress Management, 6 (4), Yanbastı, G. (1990). Kişilik kuramları, No: 53, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi. Yavuzer, H. (1994). Çocuk psikolojisi. İstanbul: Remzi Kitapevi. Yazgan-İnanç, B. ve Yerlikaya, E. E. (2008). Kişilik kuramları, (8. Basım), Ankara: Pegem Akademi. Yörükoğlu, A. (2004 ). Gençlik çağı ruh sağlığı ve ruhsal sorunlar, (12. Basım), İstanbul: Özgür Yayınları.