Transkript

1

2

3

4

5

6

7

8

9 Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 4 Sayı: 17 Volume: 4 Issue: 17 Bahar 2011 Spring 2011 OSMANLI MMARLIINDA XVI. YÜZYILIN ÖNEML BR BANS: YEMEN FATH GAZ SNAN PAA VE CAMLER A MAJOR PATRON/BAN AT THE OTTOMAN ARCHITECTURE IN THE SIXTEENTH CENTURY: THE CONQUEROR OF YEMEN GAZI SNAN PASHA AND HIS MOSQUES Nurcan YAZICI * Özet Osmanlı tarihinde, XVI. yüzyılın önemli devlet adamlarından biri olan Sinan Paa (1520 civ.-1596), Yemen in fethini gerçekletirmesi, be defa sadrazamlıa getirilmesi yanında serveti ve yaptırdıı mimari eserleri ile ünlüdür. Sinan Paa birçok cami, ticari yapı ve hayır eseri yaptırmı ve bunları vakıflarla desteklemitir. Bir bani olarak, Osmanlı corafyasının her tarafında pek çok cami yaptırtmıtır. stanbul, Bursa, Malatya, Selanik, Kahire, Akka, am, Hasköy, Üsküp gibi merkezlerdeki eserleri bunlar arasında sayılabilir. Bu çalıma kapsamında, Sinan Paa nın, bani olarak Osmanlı mimarlıındaki rolü ve yaptırmı olduu camileri ele alınmıtır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Mimarisi, Sinan Paa, Cami. Abstract Sinan Pahsa (circa ), known as one of the important statesmen of the sixteenth century at the Ottoman history, carried out the conquest of Yemen and had been appointed to the grand viziership five times. Furthermore being a very wealthy man, he ordered the construction of many religious and commercial buildings, and established waqfs for each of them. As a patron he built many mosques in several territories of the Ottoman Empire, which are located in Istanbul, Bursa, Malatya, Thessalaniko, Cairo, Akka, Damascus, Haskoy, and Uskub. In this paper the role of Sinan Pasha as a patron of the Ottoman architecture is discussed and the mosques he had constructed are introduced. Key Words: Ottoman Architecture, Sinan Pasha, Mosque. Giri Osmanlı tarihinde, Sinan Paa adıyla birçok devlet adamının olduu bilinmektedir. XVI.yüzyılın ikinci yarısında hizmet vermi olan Sinan Paa, Yemen Fatihi Gazi Sinan Paa ya da Koca Sinan Paa olarak tanınmaktadır. Yemen in fethini gerçekletirmesi, be defa sadrazamlıa getirilmesi yanında serveti ve bu servetinin * Yrd. Doç. Dr., Mimar Sinan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü.

10 büyük bir kısmını hayır eserlerine harcamı olmasıyla ün yapmı olan Sinan Paa, Osmanlı mimarlıında bani olarak önemli bir rol oynamı ve birçok eser yaptırmıtır. Bunlar arasında yaptırmı olduu camiler çounluu oluturmaktadır. Sinan Paa nın Yaamı XVI.yüzyılda yaamı birçok Sinan Paa olmakla birlikte, özellikle III.Murad döneminde ön plana çıkan ve Yemen Fatihi, Gazi, Koca gibi ön tanımlamalarla tanınan Sinan Paa, Arnavutluk ta, 1520 lerde domutur (Resim 1). Tarihi kaynaklar ve incelenen vakfiyeleri Sinan Paa nın yaamı hakkında bilgi vermektedir. 1 Sinan Paa, Abdurrahim in olu olan Ali adındaki Arnavut bir köylünün çocuu olarak dünyaya gelmitir; vakfiyelerinde Sinan Paa bin Ali bin Abdurrahman olarak geçmektedir. Vezirlik yapmı ve 1539 da vefat etmi olan Ayas Paa nın kardeidir. Sinan Paa nın Yavuz Sultan Selim in kızının kızıyla evlendii; Mehmed Paa adında bir olu olduu, Emine, Hatice ve Hüma adında üç kızının bulunduu; olundan Aye isimli bir torununun olduu, özel hayatına dair ulaılan bilgilerdir (pirli, 2002: 137; Bayram, 1999: ; Öz, 1936: ). Peçevi tarihinde, III.Murad dönemi sadrazamları tanıtılırken Sadrazam Koca Sinan Paa hakkında da birtakım bilgilere yer verilmitir. Paa nın Arnavut soyundan geldii, Ayas Paa nın küçük kardei ve Mahmud Paa nın aabeyi olduu; Mısır, am ve Halep gibi seçkin vilayetlerde valilik yaptıktan sonra vezirlie yükseldii; Yemen ve Aden in fethine gönderildii belirtilmitir. Peçevi, malının çokluundan dolayı halkın onu simya bilimini örenmi biri olduunu düündüünü de yazar (Peçevî brahim Efendi, 1999: 14-15, 60-61). Sinan Paa, küçük yata Osmanlı sarayına alınarak yetitirilmi; Kanuni Sultan Süleyman döneminde sarayın çanigirbaılıına kadar yükselmitir. Malatya, Kastamonu, Gazze, Nablus sancak beyliklerinde; Erzurum, Halep ve 1567 de Mısır beylerbeyliinde bulunmutur da Aden ve Sana yı alarak Yemen Fatihi olmu; 1571 de tekrar Mısır beylerbeylii görevine getirilmitir yılı mayısına kadar bu görevde kalmı, daha sonra kubbe vezirlii payesiyle Divan-ı Hümayun a gelmi; 1575 te Tunus un alınmasındaki baarısından dolayı dördüncü vezirlie yükseltilmitir. 25 Austos 1580 de sadrazamlıa getirilmi; iki yıl bu görevde kaldıktan sonra Aralık 1582 de, ran Seferi ndeki baarısızlıından dolayı azledilmi ve Malkara ya gönderilmitir. Burada dört yıl kaldıktan sonra 1586 da am beylerbeyi olarak atanmıtır. Sadrazam Siyavu Paa nın azli üzerine Nisan 1588 te ikinci kez sadrazamlık görevine getirilmitir. Bu defa iki yıl kadar bu makamda kaldıktan sonra azledilerek tekrar Malkara ya gönderilmitir. Ocak 1593 te üçüncü defa sadrazamlık makamına getirildiinde Macaristan Seferi ne çıkmı ve bu sefer sırasında Uzuncaova da cami, han, hamam gibi yapılar yaptırmıtır (Ahmed Refik, 1996: 108) yılında tekrar sadaretten azledilmi; kısa bir süre sonra aynı yıl dördüncü defa sadrazam olmutur. Bu dönem sadaretinde Eflak Seferi ne katılmı, yenilginin ardından, yaklaık üç ay kaldıı sadaretten azledilmi; çok kısa süre sonra aynı yıl, beinci defa sadrazam olmutur. Bu son sadareti, 1596 Nisanında ölümü üzerine be ay kadar sürmütür. Sinan Paa, son sadrazamlıı sırasında, Eflak a sefer hazırlıkları yaparken, Nisan 1596 tarihinde vefat etmitir. Çarıkapı civarında, Divanyolu ndaki mimar 1 Sinan Paa nın yaamı hakkında bakz. erafettin Turan (1988). Sinan Paa, slam Ansiklopedisi, C. X, stanbul: s ; Hulûsi Yavuz (2003). Yemen de Osmanlı daresi ve Rumûzî Tarihi, Ankara: TTK, s. CXXXI-CXXXIII; Ahmed Refik (2005). Osmanlı Kumandanları, (Sadl. D. Gürlek), stanbul: s ; Mehmet pirli (2002). Koca Sinan Paa, slam Ansiklopedisi, C. 26, stanbul: s

11 Davut Aa nın eseri olan, medrese ve sebilin de bulunduu küçük ölçekli külliyesinin köesindeki türbesine gömülmütür (Resim 2). Hammer, Sinan Paa nın 3 Nisan 1596 tarihinde vefat ettiini yazar ve Sinan Paa nın vefatından sonra bıraktıı servetini ayrıntılı bir ekilde verir (Purgstall, ty: ). Selânikî Mustafa Efendi, Sinan Paa nın maraz-ı sû-i kaynede 16 gün hasta yattıktan sonra 5 aban 1004 H. (4 Nisan 1596) tarihinde, sabaha karı vefat ettiini, Ayasofya da kılınan cenaze namazından sonra türbesine defnedildiini, seksen yaından fazla yaadıını yazar (Selânikî Mustafa Efendi, 1999: ). III.Murad ve III.Mehmed dönemlerinde sadrazamlık yapan ve be defa getirildii sadarette toplamda yaklaık sekiz yıl kadar kalan Sinan Paa, bu görevlerinden önce önemli askeri baarılara imza atmıtır. Askeri baarılarından en önemlisi ise kendisinin Yemen Fatihi olarak tanınmasını salayan Yemen in fethidir. Yemen de defterdarlık göreviyle bulunmu olan Mustafa Rumûzî nin, yıllarındaki olayları; Sinan Paa nın beylerbeyi olarak Mısır da bulunduu yılları, stanbul a dönüünü ve Tunus un fethine katılıını ekleyerek 1574 yılına kadar anlattıı kitabı Nâme-i Fütûh-ı Yemen, Sinan Paa nın istei üzerine hazırlanmı önemli bir kaynaktır. 2 Ayrıca Kutbud-din el-mekki, Elberku'l-Yemânî fi'l-fethi l-osmanî ismiyle, Sinan Paa'nın Yemen fethine dair Arapça bir eser yazarak kendisine takdim etmitir. Sinan Paa nın Banilik Rolü Selânikî Sinan Paa yı, âsâr-ı hayrât ve hasenâta mâil, yani hayır eserleri ve iyilikler yapmaya dükün biri olarak tanımlar (Selânikî Mustafa Efendi, 1999: 581). Sinan Paa nın birçok eser yaptırdıı bilinmektedir. Yaptırdıı eserler için mülkler vakfettii, mevcut vakfiyelerinden anlaılmaktadır. Vakfiyelerin incelenmesi sonucunda Sinan Paa nın baniliinde ina edilen yapıların toplu bir dökümü yapılmı; satın aldıı mülklerle mal dökümü verilmitir (Bayram, 1999: ; Öz, 1936: ; Haase, 1991: ; Schwarz, Kurio, 1983). Cami, imaret, medrese, mektep, kütüphane, sebil, hamam, han, kervansaray gibi hemen her türde yapı ina ettirdii görülen Sinan Paa, bu yapıları için oldukça zengin mülkler baılamıtır. Sinan Paa, Kahire den am a, Bursa dan Üsküp e kadar XVI.yüzyıl Osmanlı corafyasının hemen her tarafında imar faaliyetlerinde bulunmutur. Sinan Paa nın Yaptırdıı Camiler/Mescidler Sinan Paa nın baniliinde ina edilen eserler arasında ilk sırayı camiler almaktadır. Tarih kaynaklarından, vakfiyelerinden Sinan Paa nın camileri hakkında bilgi edinmek mümkündür. Sinan Paa stanbul, Yeniehir, Malatya, Malkara, am, Kahire, Akka, Üsküp, Hasköy ve Selanik te cami yaptırmıtır. Ayrıca Mihalıcık ta da cami yaptırdıı bilinmektedir. Selanik teki camisi ise kiliseden çevrilmitir. Bunlardan bir kısmı günümüze ulamıtır. stanbul, Üsküdar Sinan Paa Camii Üsküdar, Salacak ta bulunan cami, Halk Dershanesi Sokak la Topraklı Sokak ın birletii köededir (Resim 3). Sinan Paa nın mahalleyi kendi adına oluturduu, bu cami ile birlikte bir hamam ve çeme de ina ettirdii bilinmektedir (Haskan, 2001: 2 Rumûzî'nin eseri için bakz. Hulûsi Yavuz (2003). Yemen de Osmanlı daresi ve Rumûzî Tarihi, Ankara: TTK, s. CXXXV. Bir gazanâme örnei olan Rumûzî nin eserinin, 1594 te temize çekilip resimlenmi nüshasında, Sinan Paa nın minyatürlerine yer verilmitir. Ayrıca Nadirî Divanı nda da Sinan Paa nın Yemen le ilgili bir minyatürü bulunmaktadır. Bakz. Banu Mahir (2009). Osmanlı Minyatürlerinde Sava, Kuatma ve Çıkarma, Türk Dünyası Aratırmaları, Prof. Dr. Oktay ASLANAPA Özel Sayısı, S. 183, s

12 ). Caminin arkasında bulunduu bilinen çifte hamam günümüze ulamamıtır. Kitabesiz çeme ise caminin ön tarafında, sada bulunmaktadır. Ancak vakfiye kayıtlarında hamam ve çemeden bahsedilmemekte, caminin bitiiinde bir mektep yaptırdıı belirtilmektedir (Bayram, 1999: 164). Üsküdar daki Sinan Paa Camii onarımlarla günümüze gelmitir ve yapının kitabesi yoktur. Kaynaklarda caminin Sinan Paa tarafından, 954 H./ 1547 tarihinde yaptırıldıı yazılıdır ( Öz, 1997: 59). Üsküdar Sinan Paa Camii, iki sıra ince tula dizileri ile moloz tatan beden duvarları üzerine ahap çatı ile örtülü küçük ölçekli bir yapıdır. Çatı altında geni kirpi saçak sırası dolanmaktadır. Cephelerde, sonradan açıldıı anlaılan ikili dikdörtgen pencere açıklıklarının üstünde daha küçük tutulmu yuvarlak kemerli pencereler bulunmaktadır. ki yönü kapalı olan son cemaat yeri son onarımlarla yenilenmitir. Caminin giriinin sol tarafında, kare kaide üzerine yükselen, tatan tek erefeli minaresi bulunmaktadır. Caminin haziresinde XVIII-XIX.yüzyıl mezar taları vardır. Sinan Paa nın olu Mehmed Paa nın mezarının, bu caminin kıble tarafındaki lahit olduu belirtilmitir (Haskan, 2001: 337) da camide birtakım tamirler yapılmıtır H. tarihli yazıda Fatih-i Yemen Gazi Sinan Paa merhûmun Üsküdar da kâin cami-i erifinin harab olan mahallerinin dört bin altı yüz bu kadar guru zikr olunan cami-i erifin masarif-i tamiriyesine vakfının müsadesi olub belirlenen masrafla tamirinin yapılması uygun bulunmutur (BOA.,.MVL., 417/18235, 13 evval 1275/16 Mayıs 1859). Sinan Paa Camii nin XIX.yüzyılın sonunda da kapsamlı bir onarım geçirdii anlaılmaktadır. Üsküdar da Salacak iskelesinde kain Fatih-i Yemen Gazi Sinan Paa cami-i erifinin kefi mucebince on iki bin sekiz yüz kırk altı guru sarfıyla icrâ-yı tamiri planlanmıken, daha sonra keif dıı baka masraflar da çıkmı ve tamirat kurula yapılabilmi; ilk kefinden fazla tutan miktarın karılanması istenmitir (BOA., BEO., 1046/78424, 26 Cemaziyelahir 1315/22 Kasım 1897). Harcanan miktar, tamirin boyutları hakkında fikir vermektedir. Cami, 1953 te kadro harici bırakılmı ve bu sürede harap olmutur. Harap durumdaki yapı 1959 yılında onarılmıtır (Öz, 1997: 59). Kitabesi olmamakla birlikte kaynakların aktardıı bilgilerden yola çıkılarak, Üsküdar daki Sinan Paa Camii nin, Sinan Paa nın yaptırttıı ilk cami olduunu söylemek mümkündür. Cami bugün ibadete açıktır. stanbul, Okmeydanı Sinan Paa Camii Beyolu, Okmeydanı, Kaptanpaa Mahallesi, Sinan Paa Yumak Sokak ta bulunan ve Sinan Paa tarafından 987 H./1579 yılında yaptırılan cami bir avlu içinde yer almaktadır (Resim 4). Onarımlarla günümüze ulaan caminin kitabesi mevcut deildir. Hadika ya göre Sinan Paa Camii nin mahallesi vardır ve kitabesinin metni öyledir: Sâhibü l-hayrât olan Sinan Paa/Nâsırü d-dîn hâlisü n-niyyet/ Kıldı bu câmi -i erîfi binâ/ki ola cem -i câmi -i ümmet/ahiretde efi i ola Rasûl/Bunda iden ikâmet-i sünnet/hâtıf-ı gayb didi târih/beyt-i Hâdî ve kubbe-i hâcet 987/1579 (Ayvansarâyî Hüseyin Efendi vd., stanbul 2001: 415). Cami uzun süre harap durumda kalmı, 1959 yılında da halk tarafından onarılmı ve ibadete açılmıtır. Kadro harici olduu sırada adırvanı Beyolu, stiklal Caddesi nde bulunan Hüseyin Aa Camii ne nakledilmitir (Öz, 1997: 59) (Resim 5).

13 Sinan Paa Camii, dikdörtgen planlı, bir sıra ta, üç sıra tula örgülü beden duvarları üzerine çatı ile örtülü, küçük ölçekli bir yapıdır. Bütün cephelerde iki sıra pencere düzeni bulunmaktadır. Alt sıra pencereler, tula dizileriyle oluturulmu yayvan sivri kemer alınlıklı ve dikdörtgen açıklıklıdır. Üst sıra pencereler ise yuvarlak kemer düzenindedir. Cümle kapısının iki yanında altlı üstlü ikier pencere; yan cephelerde aynı düzende üçer pencere olmakla birlikte dou yöndeki cephede, üst sırada dört pencere açıklıına yer verilmitir. Mihrap cephesinde, kuzey cephede olduu gibi, mihrabın iki yanında ikier olmak üzere alt sırada dört pencere, üst sırada ise iki yanda, ortadakinin daha büyük tutulduu üçlü pencere düzenlemeleri vardır. Tek erefeli minaresi giriin saında yer almaktadır. Beden duvarlarıyla aynı yapı malzemesinde olan minarenin, silindirik formdaki gövde kısmı tatandır ve yenilenmitir. Caminin kuzey cephesi sıvalıdır. Yakın zamanda eklenmi olan son cemaat yeri, on iki ahap destek üzerine çatı ile örtülüdür. Caminin önünde, özgün adırvanına uygun olarak yeniden yapılmı olan adırvan bulunmaktadır. Yenilenmi olan iç mekan duvarları sıvalıdır. Güney duvarı, beden duvarları boyunca üçlü kemer olarak düzenlenmi; yanlardakilere pencereler, ortadakine ise mihrap nii yerletirilmitir. Bugün çatı ile örtülü olan Sinan Paa Camii için Evliya Çelebi mimari tanımlama vererek, Dört köe ve kurun kubbelidir, avlusuna merdiven ile inilir. Bir tepe üstünde, her tarafı gören aydınlık bir camidir demektedir (Evliya Çelebi, 2003: 379) yılında, Kasımpaa da Okmeydanın da Fatih-i Yemen Sinan Paa Cami-i erifinin muhtaç-ı tamir olan mahallerinin tamiri gündeme gelmitir. Yapılan keif ve münakasa sonucu tamiratın Todori Kalfa tarafından yapılmasına karar verilmitir. Tamirat için gerekli miktarın bir kısmının mevcut vakıf gelirinden karılanabilecei belirtilmitir (BOA.,.EV., 35/1321.N.12, 12 aban 1321/3 Kasım 1903) yılında ise daha önce yapılan kefine göre Sinan Paa Camii nin tamiri için belirlenen miktarın yanında ek harcamalar gündeme gelmitir. Sonradan caminin bazı mahalleri fırtınadan zarar görmü; bu zarar gören yerlerin de tamiri için tekrar keif yapılmı, yapılan tenzilat üzerine Todori Kalfa tarafından tamiratın yapılması uygun bulunmutur (BOA.,.EV.., 40/1324.R.25, 7 Rebiül-evvel 1324/1 Mayıs 1906; D., 174/56, 10 Muharrem 1324/6 Mart 1906). Okmeydanı ndaki Sinan Paa Camii, Evliya Çelebi nin tanımına göre kare planlı, tek kubbeli bir yapıdır. Onarımlarla deitirildii anlaılan cami bugün çatı ile örtülüdür. Caminin kapsamlı bir onarımının, XX.yüzyılın baında, Todori Kalfa tarafından yapıldıı, incelenen ariv belgelerinden anlaılmaktadır. Pervititch haritalarında, 1926 tarihli paftada yer alan çizimine göre büyük bir avlu içerisinde yer alan caminin dört birimli bir son cemaat yeri ve hemen önündeki adırvanı görülebilmektedir (Çizim 1). Okmeydanı ndaki Sinan Paa Camii iyi durumda ve ibadete açıktır. Bursa, Yeniehir Sinan Paa Camii Yeniehir Sinan Paa Camii, Bursa nın Yeniehir ilçesinde, ilçenin güney yönünde bulunan imaret, medrese, ahane ve günümüze ulamayan kervansaraydan oluan külliye yapıları arasında yer almaktadır. 3 Kitabesi bulunmayan caminin, tarihli vakfiyesine göre Sinan Paa Yeniehir de cami, bitiiinde medrese, zaviye, darül-kurra, mektep, imaret, anbar, kiler ve iki han yaptırmı; bunların idamesi için birçok mülk vakfetmitir. Bakz. Sadi Bayram (1999). Yemen

14 den sonra inasına balandıı, 1582 den önce tamamlandıı kabul edilmektedir (Reyhanlı, 1978: 381). Sinan Paa Camii, tek birimli, kubbeyle örtülü harim mekanı ve kuzeyindeki üç birimli son cemaat yerinden oluur (Çizim 2, Resim 6). Caminin kuzeybatı köesinde minare bulunmaktadır. Kuzey cephe düzgün kesme tatandır. Dier cephelerde ise moloz ta kullanılmıtır. Sonradan yenilenen son cemaat yeri de ta malzemeden yapılmıtır. Kareye yakın dikdörtgen planlı harime giri kuzey yöndeki basık kemerli kapı açıklıından salanır. Kuzey ve güney yöndeki kemer düzenlemeleriyle kareye dönütürülmü harim mekanı, pandandiflerle geçilen kubbeyle örtülüdür. Cephelerde, dört yönde iki sıra halinde ikili pencere düzenlemeleri bulunmaktadır. Dou ve batı yönde, alttakiler dikdörtgen açıklıklı, sivri kemer alınlıklı; üstte daha küçük boyutlu sivri kemer düzenlemeli pencereler vardır. Güney ve kuzey yöndeki iki sıra pencereler de aynı düzende ele alınmıtır. Kuzeyde kapı açıklıı üstünde de bir pencere bulunmaktadır. Sekizgen kubbe kasnaının dou, batı ve güney yönlerine sivri kemerli küçük pencereler yerletirilmitir. Caminin hariminde, güney duvarı ortasında mermer mihrap yer almaktadır. Mihrap, büyük bir kısmı dökülmü olan çinilerle oluturulmu bir bordürle dikdörtgen çerçeve içine alınmı, sekiz sıra mukarnas yamaklı, yedi köelidir. Bugün mevcut olmamakla birlikte mihrap kavsarasındaki mukarnaslarda ve harimin kuzey duvarındaki pencere üstlerinde, çinilerle aynı süsleme kompozisyonuna sahip kalem ii süslemelerin kullanıldıı bilinmektedir (Reyhanlı, 1978: ). Caminin en önemli süsleme öesi çinileridir. Yeniehir Sinan Paa Camii, bugün bir kısmı dökülmü olan XVI.yüzyılın ikinci yarısına ait sıratlı tekniinde çok renkli, kırmızılı znik çinileri ile süslüdür. ç mekanda, mihrapta, mihrabın solundaki pencerede, güneydou köede ve batı duvarında bulunan iki pencerede, pencerelerin kenar bordürlerinde ve sivri kemerli alınlıklarında; dıta giri kapısı üzerinde bu çiniler kullanılmıtır (Yazıcı, Kaya, 2006: ). Üç yöne açık olan son cemaat yeri birimleri sivri kemer düzenlemelidir. Birimlerin üzerleri ortada aynalı tonoz, yanlarda kubbeyle örtülmüken, muhtemelen Vakıflar Genel Müdürlüü nün yılları arasındaki onarımlarında üst örtü betonla kaplanmı; bugün bütün birimler aynalı tonozla kapatılmıtır (Aymergen, 1969: 18). Son cemaat yerinde kapı açıklıı iki yanında, be köeli mihrabiyeler yer alır. Kuzeybatı köede bulunan minare silindirik gövdeli, tek erefeli ve tuladandır. Minarede erefe altındaki tula mukarnas dizisinin alt sırasında karo çiniler ve minare gövdesinde, erefe altında üç kuak halinde çiniler kullanılmıtır. Bugün bir kısmı dökülmü olan çinileriyle minare, Osmanlı Dönemi nde minarede çininin kullanıldıı sınırlı örneklerdendir yılında Sinan Paa Camii ile medrese, tabhane, imaret, han, kervansaray, mekteb ve fırının mümkün mertebe imar ve ihyası yönünde yapılan yazıma, bu tarihlerde külliye yapılarının tamire muhtaç olduunu düündürmektedir (BOA., A.MKT.MHM., 278/27, 13 Rebiül-ahir 1280/27 Eylül 1863). Fatihi Gazi Sinan Paa Vakfiyeleri, Tezyinatı ve Türk Süsleme Sanatındaki Yeri, Milletlerarası X. Türk Sanatları Kongresi, Cenevre: s Örnekler için bakz. Yazıcı, Kaya, 2006: Aynı bölgede, minarede çininin kullanıldıı bir baka örnek örnek ise negöl deki Yıldırım/Cuma Camii dir.

15 Yeniehir Sinan Paa Camii, tek birimli, kubbeyle örtülü Osmanlı cami mimarisinin bir örnei olmasının yanında büyük bir külliyenin parçası olması açısından önemlidir. Malatya Sinan Paa Camii Eski Malatya da bulunan ve vakıf kayıtlarından adı bilinen Sinan Paa Camii bugün mevcut deildir. Caminin ina tarihi bilinmemektedir. Sinan Paa, 1567 den önce Malatya beylerbeylii görevinde bulunmutur. Buradan yola çıkarak Sinan Paa Camii nin XVI.yüzyılın ortalarında ina edildiini söylemek mümkündür. Sinan Paa nın, tarihi olmamakla birlikte 1004 H./ 1596 yılına tarihlendirilen vakfiyesinde, Malatya'da "Kumı" denen yerde mescid, civarında imaret, gelip geçenlerin barınıp, yiyip içecekleri mekânlar, misafirlerin kalacaı ribat, fakir ve miskinlerin kalabilecei ikinci bir ribat, vakfın malından su arkları yaptırdıına; bunlara muhtelif araziler vakfettiine dair bilgiler bulunmaktadır (Bayram, 1999: ). Buradaki bilgiler caminin bir külliyenin parçası olarak ina edildiini göstermektedir tarihli, Fatih-i Yemen Gazi Sinan Paa merhûmun Malatya da kain cami-i erifi ile medresesi evkafından olan bazı yerlerle ilgili birtakım sorunların ifade edildii yazıda, Sinan Paa nın Malatya daki caminin yanında bir de medresesinin olduu anlaılmaktadır (BOA., BEO., 50/3709, 23 Safer 1310/16 Eylül 1892). Cami hakkında ariv kayıtlarında birtakım bilgiler bulunmaktadır. XVIII.yüzyılın sonuna ait bir belge, Malatya daki Yemen Fatihi Sinan Paa Camii ne hatib tayini konusundadır. Bu belge, yapının 1775 yılında iyi durumda ve ibadete açık olduunu göstermektedir (BOA., C.EV.., 514/25984, 25 Cemaziyel-evvel 1189/24 Temmuz 1775). 19 Aralık 1782 tarihli vakıf kaydı, caminin temizlik görevlisine, caminin kütüphanesindeki kitapları tasnif etmekle görevli kiiye yapılan ödemeleri göstermektedir (Kazancıolu, 2001: 44-45). Sinan Paa nın önemli vakıflarının bulunduu Malatya da, vakfın nazırına ait, 1814 tarihli bilgiler yer almaktadır (Kazancıolu, 2001: 42-43). Bu tarihte vakfın ilerliini devam ettirdii anlaılmaktadır. Malatya ehrinin ikinci yerleme yeri olan ve daha önce bir köy konumunda olduu belirtilen Aspuzu ya, yani bugünkü Malatya ya XIX.yüzyılda geçilmitir. Malatya tahrir defterinde, Malatya ehri bundan akdem harap olarak, yaylaları bulunan Aspuzı'ya nakleylemi olduklarından, ehr-i mezburda Fatih-i Yemen Sinan Paa Cami-i erifi dahi harab...olarak, zikr olunan Aspuzı'da... ifadesi geçmektedir (Akçada, 2008). Bu bilgi eski Malatya da bulunan caminin XIX.yüzyıla harap ulatıını, eski Malatya da yerleimin terk edilmesinden sonra buranın harap olması sonucu yapının da yıkıldıını göstermektedir. Malatya daki Sinan Paa Camii nin mimari özelliklerine dair herhangi bir bilgiye ulaılamamıtır. Mısır, Kahire Sinan Paa Camii Kahire deki Sinan Paa Camii, Bulak semtinde, Camiüssinaniyye caddesindedir. Nil Nehri yakınındaki caminin ina edildii dönemde Nil Nehrine bakan bir konumda olduu bilinmektedir (Swelim, 1993: ; Bates, 1987: ). Bir külliyenin parçası olduu bilinen cami 979 H./1571 tarihinde, Sinan Paa nın ikinci

16 defa Mısır a vali olduu dönemde yapılmıtır. 5 Bir hamam, iki yüz dükkanlı bir çarı, içinde sebil ve sıbyan mektebi bulunan küçük bir han, altında 39 dükkan bulunan büyük han, yakınında Sinan Paa nın küçük bir sarayı ve evinin bulunduu vakfiyesinde geçen bilgilerdir. Kısa süreli görevlerine ramen Sinan Paa nın Mısır da birçok eser yaptırdıı anlaılmaktadır (Abdülhafız, 1994: 44, 47-48). Sinan Paa Camii, çevre duvarı içine alınmı büyük bir bahçe ortasında yer almaktadır. Tek birimli, kubbeyle örtülü, 15x15 metre ölçülerinde kare planlı harim mekanı, ta örgülü, dıtan tula ile kaplı olan kubbeyle örtülüdür (Çizim 3, Resim 7). Yaklaık 15 metre çapındaki kubbe, Kahire deki slam eserleri arasında en büyük kubbedir (Behrens-Abouseif, 1996: ; Williams, 1985: ). Harim mekanı, mihrap yönü hariç olmak üzere üç yönde, küçük kubbelerle örtülü revaklarla çevrilidir. Caminin üç yönde, üç ayrı girii bulunmaktadır. Mihrap aksında bulunan ve mukarnas yamaklı olan ana giri kapısı yönünde be kubbeyle örtülü bu revak düzenlemesi, yanlarda üçer kubbelidir. Revaklardan girileri belirleyenler üçlü kemer açıklıı eklinde, dierleri ikili kemer açıklıklıdır. Bu kemer dı cephelerine, alçıdan Allahu Rabbi yazılı rozetler yerletirilmitir. Kademeli olarak düzenlenmi revaklar mazgallarla sonlandırılmıtır. Caminin beden duvarlarında dört yönde, dikdörtgen açıklıklı ikierli pencere düzenlemeleri bulunmaktadır. Caminin kubbesi dıtan, iki sıra halinde küçük kulelerle ve desteklerle takviye edilmitir. Dıarıdan destekli kubbe tarzı Kahire de ilk olarak bu camide görülmektedir (Abdülhafız, 1994: 46). Sinan Paa Camii nin iç mekanındaki köe geçileri, dört yönde üç dilimli kemerlerle düzenlenmitir. Mihrabı, kıble duvarının ortasında bulunmaktadır. ç mekanda süslemenin toplandıı mihrap, renkli mermerlerin dizimiyle oluturulmu süslemelere sahiptir. Mihraptaki renkli mermerlerle yapılmı çok kollu yıldızların kesimesinden oluan geometrik süsleme Selçuklu çaı mozaik çini uygulamalarını hatırlatmaktadır. Mihrap kavsarasında zigzag düzenlemeli renkli mermerler kullanılmıtır. Mihrabın kemeri, dikdörtgen çerçevesi ve köeleri de renkli mermerlerle süslenmitir. Sinan Paa Camii, Fatimi, Memluk ve Osmanlı etkilerinin görüldüü bir yapıdır. Dıta Osmanlı, içte ise Fatimi, Memluk etkileri hakimdir (Swelim, 1993: 105). Daha egemen olan süsleme ise geç Memluk etkileridir. Cami, bölge camileri arasında, süslemeleriyle yalın sayılabilecek bir yapıdır. Evliya Çelebi de yekpare müdevver kargir kubesi leb-i Nil de tanımladıı ve kubbelerinin kurun kaplı olduunu belirttii caminin süslemelerinin yalınlıını ifade etmi; dier Mısır camilerinin duvarlarındaki gibi renkli mermerlerle kaplanmadıını yazmıtır (Evliya Çelebi, 2007: 159). Caminin güney köesinde tek erefeli minaresi bulunmaktadır. Yüksek, kare bir kaide üzerine oturan silindirik gövdeli minarenin erefe altı mukarnas düzenlemelidir. erefeden yukarısı daha ince tutulmutur. Minare bu ekliyle tipik Osmanlı tarzındadır (Swelim, 1993: 102). Sinan Paa Camii, XVI.yüzyıl Osmanlı bakenti ve çevresindeki yapılara benzemekle birlikte, öncesinde ina edilmi yüksek kasnak kubbeli Kahire deki yapılara benzemez (Swelim, 1993: 104, 106). ç süslemeler bölge etkisini yansıtmakla birlikte plan, kubbe, minare gibi unsurlar XVI.yüzyıl Osmanlı yapılarıyla benzerdir. 5 Sinan Paa iki defa Mısır beylerbeylii görevinde bulunmutur yılında getirildii ilk Mısır valilii görevinde, Yemen isyanının çıkması üzerine 9 ay kalabilmitir de tekrar bu göreve getirilmi, iki yıla yakın bir süreyle Mısır da kalmıtır. Bakz. erafettin Turan (1988). Sinan Paa, slam Ansiklopedisi, C. X, stanbul: s

17 Suriye, am Sinan Paa Camii am da, Babu l Cabiyye yakınında bulunan ve Sinaniye adıyla da tanınan Sinan Paa Camii, 995 H./1585 yılında, Sinan Paa nın burada vali bulunduu sırada yaptırdıı yapıdır. Küçük ölçekli bir külliye olarak tasarlanan caminin güneydousunda, 995 H./ 1590 yılında tamamlanan kütüphane bulunmaktadır (Uluçam, 2006:146). Cami, ana ibadet mekanı ile birimlerin üzerinin kubbeyle örtülü olduu yedi birimli son cemaat yeri ve harime göre büyük tutulmu olan avludan olumaktadır (Çizim 4, Resim 8). Ana ibadet mekanı dikdörtgen planlıdır. Ortada, dört serbest ayak ve duvar payelerine oturtulmu kubbe ile kubbe iki yanında, dou ve batı yönlerdeki birimlerden oluur. Caminin ve avlunun cephelerinde, yatay düzende gri/siyah ve beyaz tala, iki renkli ta içilii kullanılmıtır. Oldukça simetrik olan harim mekanında, dou ve batı cephelerde alt sırada üçer, üst sırada ikier pencere; güney ve kuzey cephelerde alt seviyede dörder dikdörtgen açıklıklı pencere bulunmaktadır. Mihrap cephesinde, mihrabın iki yanında payanda desteklerine, mihrabın üstünde de yuvarlak kemerli ikiz pencere düzenlemesine yer verilmitir. Kubbe kasnaında da yuvarlak kemerli, sık pencere düzenlemeleri vardır. Kasnaktaki pencerelerin alternatif olarak kapatıldıı, ön cephede yer alanların sivri kemer eklinde düzenlenip çini ile kaplandıı görülmektedir. Son cemaat yeri, ana ibadet mekanından geni tutulan avlu boyunca yerletirilmi, ana mekandan yanlarda birer birim tama yapacak ekilde düzenlenmitir. Altı ayak üzerine oturan son cemaat revakları, köelerde avlu duvarlarıyla tamamlanmaktadır. Taıyıcı ayaklardan, giriin iki yönündeki sütunlar yivli gövdeli, dierleri sadedir. Son cemaat yeri birimleri kubbeyle örtülüdür ve ortadaki daha dar tutulmutur. Bu cephede, çok renkli mermer panolara yer verilmitir. Ortada geometrik geçmeli ve renkli ta içiliinin kullanıldıı iki bordürle çevrelenmi basık kemerli kapı açıklıı vardır. ki yanında renkli ta süslemeli panolar, yanlarda çini alınlıklı ikier pencere; bu pencerelerin arasında yine renkli ta içiliinin uygulandıı, solda bir mihrap nii, sa tarafta ise pano yer almaktadır. Kapı üstünde ve soldaki mihrap niinin üstünde kitabe bulunmaktadır. Son cemaat yerini geni bir saçak dolanmaktadır. Sinan Paa Camii nin iç mekanı da ta süslemeleri açısından oldukça zengindir. Dıta beden duvarlarındaki yatayda gelien iki renkli ta içilii içeriye de yansıtılmı, duvarlara çok renkli, geometrik geçmeli panolar yerletirilmitir. Özellikle, yatay ve dikey geometrik süslemelerin kullanıldıı mihrap, renkli mermer içilii açısından dikkat çekicidir. Mihrabın üst seviyesinde çini yazı kuaı bulunmaktadır. Caminin avlusu yüksek duvarlarla çevrelenmitir ve avlu cephelerinde, ana ibadet mekanındaki alt sıra pencereleri düzeninde pencere açıklıklarına yer verilmitir. Avlu ortasında bir adırvan, kuzey duvarında çeme, ana giriinin solunda ise bir birim vardır. Konumundan dolayı dou ve kuzey köeleri biraz yamuk olan avlunun üç yönde girileri mevcuttur. Caminin batı tarafta, ana cadde yönünde yer alan avlu taç kapısı en ihtiamlı cephe olarak düzenlenmitir. Bu cephede, son cemaat yerinin dıa çıkıntı yapan kısmına ve taçkapı sa yanına birer, sol yanına iki pencere yerletirilmitir. Ana mekandan daha alt seviyede olan bu pencereler aynı düzende olmakla birlikte taçkapı solundaki iki pencerenin alınlık çinileri mevcut deildir.

18 Cadde yönünde yer alan avlu taçkapısı süslemeleriyle ve taçkapı gövdesinden çıkan minaresiyle öne çıkmaktadır. 6 Basık kemerli kapı açıklıı köelerinde birer rozet, üstünde kitabe, iki yanında renkli geometrik geçmeli birer pano, üstünde de dikdörtgen formda, servi aaçları, lale, karanfil, sümbül gibi çiçeklerin tekrar eden düzende kullanıldıı çini pano bulunmaktadır. Mukarnasvari düzenlemeler ve üstünde yer alan yivli kavsarayla taçkapı sonlanmaktadır. Taçkapı sa köesinde, beden duvarlarının üstünde, yeil ve firuze çinilerle kaplı, silindirik gövdeli, tek erefeli minare yükselmektedir. Sinan Paa Camii, am ii olarak tanınan zengin çini süslemelerin kullanıldıı bir yapıdır. ç mekan ve taçkapı üstündeki pano yanında, dikdörtgen açıklıklı alt sıra pencerelerin sivri kemerli alınlıklarında çini süslemeye yer verilmitir. Genellikle hatayi-rumi motifinin kullanıldıı çini alınlıkların ortalarında kartu içinde yazılar yer almaktadır. Sinan Paa Camii, ina edildii bölgenin süsleme özelliklerini yansıtan bir yapıdır. Özellikle iki renkli taın kullanıldıı beden duvarları ve renkli mermer içilii yanında, am ii çinileriyle önemlidir. Osmanlı mimarlıında, minarenin çinilerle kaplandıı bir örnek olması açısından da dikkat çekicidir. Yunanistan, Selanik Sinan Paa Camii Sinan Paa nın vakıfları arasında Selanik teki camisinden ve buna ait vakıflarından bahsedilmektedir. Ayverdi, vakıf kaydı belirterek, Selanik teki Yemen Fatihi Sinan Paa nın camisine deinmitir. 7 Sinan Paa nın Selanik le ilgili olan Evail-i Cemaziyel-âhir 1004 H. (20 Ocak 1596) tarihli vakfiye bilgilerinden, Selanik te bir kiliseyi satın alıp duvarlarını ve içini yeniden yaptırarak onardıı, camiye tahvil ederek içini döettii; ayrıca camiye gelir getirmesi için burada birtakım mülkler alarak vakfettii anlaılmakla birlikte camiye çevrilen kilisenin hangisi olduu belirtilmemitir (Bayram, 1999: ). Yapının kiliseden camiye çevrilerek Sinan Paa tarafından tamir ettirildii ifade edilmitir (Bayram, 2001: 133; Kiel, 1970: ). Cami hakkında ulaılabilen ariv belgelerinde, yapıdan Selanik te Fatih-i Yemen Gazi Sinan Paa Camii eklinde bahsedilmektedir. XVIII. ve XIX.yüzyıla tarihlenen belgeler, caminin görevlileri hakkındadır tarihli Selanik te Gazi Sinan Paa Camii ferra görevlisi hakkındaki yazıma (BOA., C. EV.., 88/4382, 29 Recep 1131/17 Haziran 1719); Fatih-i Yemen Gazi Sinan Paa nın Selanik te kain camiinin hatib ve sermahfil görevlileri ve Selanik te Fatih-i Yemen Sinan Paa Camii nde bir takım görevlerin tek kii tarafından yürütüldüüne dair yapılan yazımalar, yapının bu tarihlerde Sinan Paa Camii olarak tanındıını, bilindiini göstermektedir (BOA., C.EV.., 51/2516, 1 Muharrem 1175/2 Austos 1761; C.EV.., 159/7906, 7 Rebiül-evvel 1260/27 Mart 1844). 6 Yapı, taçkapıda kullanılan çini panosuyla Memluk etkili kullanımın Osmanlı karılıı olarak görülmektedir. Plan eması am daki Dervi Paa Camii yle ve stanbul Mihrimah Sultan Camii ile benzerdir. Bakz. Çidem Kafesçiolu (1999). "In the Image of Rum: Ottoman Architectural Patronage in Sixteenth Century Aleppo and Damascus", Muqarnas, XVI, s Ayverdi, Her halde Hortacı Camii nden bakadır ifadesini kullanmıtır. Bakz. Ekrem Hakkı Ayverdi (1982). Avrupa da Osmanlı Mimari Eserleri, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavudluk, stanbul: s. 263.

19 /1906 tarihli Selanik Vilayeti Salnamesi nde Selanik ehri âsâr-ı atîkasının en mehurları arasında sayılan Hortacı Efendi Camii hakkında u bilgilere yer verilmitir. Hortacı Efendi Cami-i erifi milâd-i isadan bin sene akdem put perestler tarafından ikemenos tesmiye eyledikleri mabed namına üzeri açık olarak ina olunmutu. Ahiren bu taraflarda Hıristiyanlıın intiârı üzerine mabed Rumların eline geçerek erefe tarafına Ayos Yorgios namına kargir bir mahal üzerine cesim bir kubbe ilave ve inasıyla kilise ittihaz ve derunu ilen âsâr-ı baki olan nefâis mozaiklerle tezyîn edilmiti. Bunun avlusunda yekpare mermerden üç basamaklı bir kürsi var idi ki ahiren müze-i hümâyuna nakl olunmutur. Mezkûr kürsü havaryundan Pavlos Selanik e geldii esnada o vaktin ahalisine Hıristiyanlıı kabul ettirmek için üzerine çıkıb icrâ-yı hitabet eylemi olmasıyla mehurdur. bu mabed fetihde Hıristiyanlara terk edilmi ve bir zaman kilise olarak kullanılmıtı. Muahharen Hortacı karyesi ahalisinden ve kibar-ı ehl eyh Süleyman Efendi hazretleri mezkur kilise ittisâlinde bir zaviye ittihâz ve ezhâr-ı keramet buyurmalarıyla 990 tarih-i hicrisinde Fatih-i Yemen Gazi Sinan Paa merhum tarafından camiye tahvil edilmi ve eyh müârün-ileyh hazretleri orada defin-i hak ıtır-nak olmutur. Bu sebeble cami-i erif de Hortacı Efendi namını almıtır (Selanik Vilâyeti Salnamesi, 1324: ). Burada, 990 H. ( ) tarihinde Yemen Fatihi Gazi Sinan Paa tarafından, o tarihte kilise olarak kullanılan yapının camiye çevrildii açık bir ekilde ifade edilmitir. XVI.yüzyılda, Aık Mehmed in eserinde de camiden söz edilmi ve Sinan Paa tarafından minber, mihrab ve mahfil-i müezzinin ve haricinde minare ihdası ile camiye çevrildii belirtilmitir (Aık Mehmed, 2007: 986). Eserde 998 tarihli, Aık Mehmed tarafından yazıldıı ifade edilen, Dalâl âsârını mahv itmee bu cây-ı âliden/sinan Paa azimet itdü gayet-i maksadı oldı/ Bunun fethine say u himmet itdi eyh Hortacı/Tarîk-i Hak da avn-i hâdi ile muhtedi oldı/alındı emr-i sultâni irince kavm-i sa dan/muhammed ümmeti fethinde eyh e muktedi oldı/kılındı çûn nemaz içinde Aık didi tarihin/bu deyr-i köhne lâ-ek ehl-i slâm mabedi oldı Sene 998 sekiz satırlık kitabe metnine de yer verilmitir (Aık Mehmed, 2007: 987). Metnin üç satırı bugün mevcut olan kitabeyle aynıdır. Selanik te Egnatia Caddesi üzerinde bulunan Sinan Paa Camii nin, kiliseden camiye dönütürülmü olan eyh Hortacı Süleyman Efendi Camii olduu anlaılmaktadır (Resim 9). Rotunda, Hagios Georgios Kilisesi olarak tanınan yapının, Roma imparatorlarından Galerius zamanında, saray kompleksinin bir parçası olarak ina ettirildii, bazı aratırmacılara göre Galerius un mezar yapısı olduu; V.yüzyılda dou yönüne bir apsis ilavesiyle kiliseye çevrildii, bu süreçte de kubbesine mozaiklerin yapıldıı bilinmektedir (Eyice, 1954: 165). Oktagonal/merkezi planlı yapı içten 24,5 metre çapında bir kubbeyle örtülüdür. Selanik in fethinden çok sonraları, Hortaçlı eyh Süleyman Efendi bu yapının yanına bir zaviye yaptırmı ve Sinan Paa da bu kiinin adına burayı camiye çevirterek bir minare ilave ettirmitir. Yapının kapısı üzerinde, dilimli iki kartu içinde yan yana yerletirilmi olan dört satırlık celi sülüs kitabesi bulunmaktadır. Kitabenin metni: Bunun fethine say u himmet etti eyh Hortacı/Bu deyr-i köhne la-ek ehl-i slam mâbedi oldu/tarîk-i Hak da avn-i hâdi ile muhteda iken/kılıncıyla bu mabedde imam-ı muktedâ oldu Sene 999 (Eyice, 1954: 165). Yapının camiye çevrildii tarih hakkında farklı bilgiler vardır. Mevcut kitabede, 999 H. (M ) tarihi verilirken Mehmed Aık ın eserinde 998 (M ) tarihi, Selanik Vilayeti Salnamesi nde ise 990 (M ) tarihi verilmitir. Bugün mevcut olan kitabenin çerçeve ve yazısının XVIII. yüzyılda deitirildii belirtilmitir (Bıçakçı, 2003: 311). Cami, 1889 da esaslı bir onarım geçirmi; Balkan Savaı sonrası tekrar kilise olmutur. Son olarak müze eklinde düzenlenmitir. Yapının minaresi camiden ayrı

20 olarak ina edilmitir. Kübik bir kürsü üzerinde yükselen minare yukarı doru incelen, pahlı silindirik bir formdadır. Selanik te günümüze ulamı tek Osmanlı minaresi olan ve kaynaklardaki adıyla eyh Hortacı Süleyman Efendi Camii nin minaresi de XVI.yüzyılın sonunda Sinan Paa tarafından eklenmitir (Lowry, 2009: 167). Minare, XVIII. yüzyılda kapsamlı bir tamir geçirmitir (Ersi, 2009: 224). Depremde zarar gördüü anlaılan cami 1906 yılında da kapsamlı bir onarım geçirmitir. Temmuz 1906 tarihli belgeye göre, Selanik te Koca Sinan Paa nam-ı dier Hortacı Efendi cami-i erifinin harekat-ı arzdan zarar gören yerlerinin tamiri için hazırlanan keif defterine göre tamiratın 27 bin 449 kurua yapılabilecei belirtilmi; âsâr-ı atîkadan olduu beyan edilen caminin kubbesindeki mozaiklere zarar verilmemesi için gereken özenin gösterilmesi istenmitir (BOA.,.EV., 41/1324.B.02., 15 Cemaziyel-evvel 1324/7 Temmuz 1906). Caminin tamire muhtaç olan bazı mahalleri ve kubbesindeki kıymetli mozaiklerin tamiri için müzeden veya maarif müdürünün de hazır bulunduu, erbâb-ı vukuftan oluan bir komisyon marifetiyle, belirlenen masrafla tamirinin yapılması uygun bulunmutur (BOA.,.EV., 41/1324.B.02., 23 Cemaziyel-evvel 1324/15 Temmuz 1906). Selanik teki Sinan Paa Camii, kiliseden camiye çevrilmitir. Sinan Paa yapıda birtakım ilave ve onarımlar yaptırtmı; bir de minare ekletmitir. Makedonya, Üsküp, Kaçanik Sinan Paa Camii Üsküp te, Pritine ye giden yol üzerinde, dar bir boazın içinde kurulmu olan Kaçanik kasabasında yer alan camidir (Ayverdi, 1981: 73). Kaçanik vadisinde stratejik önemi olan bugünkü Kaçanik i Sinan Paa nın kurduu, kendisine bir ev ina ederek yaklaık kırk aileyi de buraya yerletirdii, daha sonra cami, hamam ve han ina ettirdii kaynaklarda geçmektedir (Vırmiça, 1999: 351). 6 Receb 994/23 Temmuz 1586 tarihli vakfiyesine göre Sinan Paa Kaçanik te bir kale, bir cami, iki han, bir sıbyan mektebi ve bir hamam yaptırmıtır (Vırmiça, 1999: 355). Bu yapılardan günümüze kale kalıntısı ve kitabesine göre 1594 te ina edilmi olan cami ulamıtır. Basık kemerli kapı açıklıı üzerinde bulunan üç satırlık kitabesine göre cami, 1003 H./1594 tarihinde ina edilmitir. Nesih yazılı kitabenin metni, Valihi mahlasını kullanan, Üsküplü air Ahmed Çelebi tarafından yazılmıtır. Kitabede caminin ina tarihi rakamla ve ebced hesabıyla verilmitir. Kitabesi: Hazreti Gazi Sinan Paa kim/sadr-ı ali ol dürer menba ı cûd/etdi bu camii lillah bina/tâ ibadet ide ashâb-ı uhûd/valihi dâî dedi tarihin/ mâbed-i hûb-ı makâm-ı Mahmûd sene 1003 (Ayverdi, 1981: 73; brahimgil, Konuk, 2006: 238; Vırmiça, 1999: 358). Kaçanik teki Sinan Paa Camii, 13.70x13.70 metre ölçülerinde kare planlı harim birimi ve son cemaat yerinden oluan tek birimli Osmanlı cami mimarisinin bir örneidir (Çizim 5, Resim 10). Kare mekan, metre çapında, yüksek sekizgen kasnaklı, tromplarla geçilen bir kubbeyle örtülüdür. Kubbe kasnaında dört cepheye tekabül eden yuvarlak kemerli pencere açıklıkları bulunmaktadır. 1,50 metre kalınlıktaki beden duvarları üzerinde, her cephede iki tane olmak üzere sekiz adet dikdörtgen açıklıklı, yuvarlak kemer alınlıklı pencereye yer verilmitir. Caminin harimine, silmelerle çevrelenmi ve yivli kemer düzenlemeli bir ni içine alınmı basık kemerli kapı açıklıından ulaılmaktadır. Kapı açıklıı üzerinde ina kitabesi bulunmaktadır. Çift kanatlı ahap kapı, üç bölümlü geometrik süslemelidir. ç mekanda, giriin karısında yer alan mihrap mermerdendir. Altı sıra mukarnas yamaklı ve tepelikle sonlanan mihrap boyanmı ve içine perde motifi

21 yapılmıtır. Minber de mermerdendir ve klasik Osmanlı minberlerinin özelliklerini göstermektedir. Dou ve batı yönde, iki pencere arasında birer ni vardır. ç mekanda yer alan süslemeler son onarımlara aittir. Cami 1992 yılında büyük bir onarım geçirmitir. Süslemeler yanında caminin dıtan sıvanması da bu dönem onarımına aittir (Vırmiça, 1999: 356). Caminin kuzeybatı yönünde, batı duvarına bitiik olarak ina edilmi olan kesme tatan minaresi tek erefelidir. Altı köeli ta kaide üzerine yükselen minare çokgen gövdelidir ve erefe altında dört sıra mukarnas bulunmaktadır. Sonraki onarımlarla düzenlenmi olan caminin kuzey yöndeki son cemaat yeri iki katlıdır ve on ahap sütunla taınan ikinci kat badadi, sıvalı bir ektir. Son cemaat yerinin, orjinalinde tek katlı, kubbelerle örtülü üç birimden olutuu ifade edilmitir (Ayverdi, 1981: 73) tarihli belgeye göre, cami ve bitiiinde yer alan mekteple ilgili birtakım tamirlerin gerçekletirildii anlaılmaktadır. Fatih-i Yemen Gazi Sinan Paa merhumun âsâr-ı hayriyesinden Kaçanik kasabasında vaki cami-i erifi ile ittisalinde kain harab mektebin tamiri için gerekli bazı eksiklerin ahali tarafından tamamlandıı belirtilmi; kalan kısmın tesviyesi istenmitir (BOA., D., 318/34, 28 evval 1305/8 Temmuz 1888). ehrin merkezinde bulunan cami ibadete açıktır. Kaçanik teki Sinan Paa Camii, XVI.yüzyıl Osmanlı mimarisinde, tek kubbeli Osmanlı camilerinin bir örneidir. Bulgaristan, Hasköy, Uzuncaova Sinan Paa Camii Bulgaristan da, Hasköy (Haskova) ehir merkezine yaklaık 10 km mesafede bulunan Uzuncaova daki cami birtakım onarım ve ilavelerle kiliseye dönütürülmütür (Çizim 6, Resim 11). Sinan Paa nın, Vakıflar Genel Müdürlüü Arivi nde bulunan 1595 tarihli vakfiyesine göre Sinan Paa, Uzuncaova da bir cami, bir imaret, iki han ve iki hamam yaptırmı; bu yapılar için birçok mülk vakfetmitir. Vakfiyeye göre, Hasköy e balı Uzuncaova da seksen iki dükkan, bir mahzen, iki fırın, Uzuncaova diye bilinen sahranın tamamı, Filibe de Meriç Nehri üzerinde altı deirmen, iki sulama kanalı, Filibe ye balı Todoriç Köyü nde Kuzu Kılaı adı verilen arazi, Filibe ye balı Elvancı Köyü nde üç deirmen ve Yayla diye bilinen arazi; Filibe ye balı Sun Köyü nde iki deirmen, Tatarpazarı Kasabası nda dört deirmen, Sulamaz ve Kerdene isimli iki köy vakfetmitir (Bayram, 2001: ; Schwarz, Kurio, 1983: 8-22). Hammer, sadrazam Sinan Paa nın Macaristan Seferi sırasında, Uzuncaova ya varıldıında, ahalinin talebi üzerine iki han, bir cami, imaret, hamam ve dükkanlar yapılması için kendi kesesinde 30 bin kuru verdiini yazmıtır (Purgstall, ty.: 211). Sinan Paa 1593 te, üçüncü defa sadrazamlık makamına getirildiinde Macaristan Seferi ne çıkmı ve bu sefer sırasında Uzuncaova da cami, han, hamam gibi yapılar yaptırmıtır (Ahmet Refik, 1996: 108). Bu tarihi bilgi ve vakfiyenin düzenlendii tarih, caminin ina tarihi hakkında fikir vermektedir. Caminin, tarihleri arasında ina edildii anlaılmaktadır. Hasköy e balı bir yerleim yeri olan Uzuncaova daki cami, bugün kilise olarak kullanılmaktadır. Kesme tatan olan yapı, kare planlı, kubbeyle örtülü bir harim ve birimlerin üzerinin kubbelerle örtülü olduu üç birimli son cemaat yerinden olumaktadır. ki yan cephede üçerli iki sıra pencere düzenlemesi ve üst seviyede bir yuvarlak pencere vardır. Giri cephesinde ise iki sıra halinde düzenlenmi sivri kemerli

22 ikier pencere bulunmaktadır. Yapının dou cephesine bema bölümü ile apsis eklenmitir. Bu ilave kısmın caminin minaresinin yıkımından sonra elde edilen malzemeyle ina edildii bilinmektedir (Güray, 2009: 58). Uzuncaova daki Sinan Paa Camii 1906 da, Uspenie Bogorodiçno adıyla kiliseye çevrilmitir. Yapı, Hasköy bölgesinde günümüze kadar ulaabilen en abidevi Osmanlı yapısı olarak nitelendirilmi; cami olarak inası sırasında kıble yönünün hatalı tespit edildii belirtilmitir (Güray, 2009: 55-56). Birtakım deiiklik ve ilavelerle kiliseye çevrilmi olan cami, özellikle iç mekanda orijinal özelliklerini kaybetmitir. srail, Akka Sinan Paa Camii Sinan Paa nın Akka da da bir cami yaptırdıı vakfiyesinde geçmektedir. srail in liman kentlerinden olan Akka da, limanda bulunan ve El-Bahr Camii olarak da bilinen Sinan Paa Camii, 1586 da, Sinan Paa tarafından yaptırılmıtır. Cami, medrese ve handan oluan bir külliyenin parçası olarak ina edilmitir. XIX.yüzyıla büyük ölçüde harap durumda ualaan cami, brahim Paa tarafından yenilenmitir (Petersen, 2001: 79-81; Dichter, 2000: 87-94). Sinan Paa Camii, 1229 H. /1814 te yeni batan ina edilmitir (Tütüncü, 2006: 221). Yeniden ina edilmi olan Sinan Paa Camii, kare birimli, kubbeyle örtülü ana ibadet mekanı ve avludan olumaktadır (Resim 12). Caminin deniz yönündeki mihrap cephesinde, iki yanda payanda destei ve ortada, üst seviyede iki küçük pencere vardır. Minarenin bulunduu yönde, deniz yönündeki harim yan cephesinde, cephenin bütününde sivri kemer düzenlemesi içine pencere açıklıkları yerletirilmitir. Yalın bırakılan dier cephede ise alt sıradakilerin daha büyük ele alındıı, iki sıra, ikier dikdörtgen açıklıklı pencereye yer verilmitir. ç mekan, renkli mermer içiliinin kullanıldıı mihrap dıında sadedir. Caminin ana ibadet mekanının önünde son cemaat yeri vardır. Yanlardan kapalı olan üç birimli son cemaat yerinin orta birimi kubbeyle, yan birimleri çapraz tonozla örtülüdür. Giriin saında, avlu ile harimin birletii köede, tek erefeli minare bulunmaktadır. XIX.yüzyılın ortalarında, Akka daki Sinan Paa Camii nin tamiri yapılmıtır de, Akka daki Sinan Paa Camii nin harap olması üzerine yapılan kefe göre tamiratının yedi bin yedi yüz bu kadar kuru masrafla olacaı belirtilmitir. Bu bilgi, XIX.yüzyılın ortalarında caminin tamir edildiini göstermektedir (BOA.,.MVL., 184/5549, 2 Zilhicce 1266/9 Ekim 1850). XIX.yüzyılın baında yeni batan ina edilen Sinan Paa Camii nin ilk ekli hakkında bir bilgiye ulaılamamıtır. Bugünkü ekliyle tek kubbeli, tek minareli, avlulu cami bölge mimarisine has özellikler taımaktadır. Tekirda, Malkara Gazi Sinan Paa Camii Sinan Paa nın camileri arasında Malkara da da bir camisinin olduu vakıf kayıtlarından ve ariv belgelerinden anlaılmaktadır. Sinan Paa ilk sadaretten alındıı 1582 de, Malkara da dört yıl kalmıtır. Sinan Paa nın Malkara daki vakıfları hakkında yapılan çalımada, bir caminin yaptırıldıı belirtilmekle birlikte cami hakkında bilgi verilmemitir (Haase, 1991: ).

23 Sinan Paa nın incelenen vakfiyelerinde, Mihallıcık ve Mihalıcık Balıklı Pazarı kazasında da cami yaptırdıı belirtilmekle birlikte, bu camiler hakkında bir bilgiye ulaılamamıtır (Bayram, 1999: 174). Sonuç Fatih-i Yemen Gazi Sinan Paa, Koca Sinan Paa olarak tanınan Sinan Paa XVI.yüzyılın önemli bir ahsiyetidir. Askeri baarılarının yanında serveti ile ün salan ve Osmanlı paalarının, sadrazamlarının en zenginlerinden olan Sinan Paa, servetinin bir kısmını hayır ileri için harcamı, Kahire den am a, Erzurum dan Malkara ya, Üsküp, Kaçanik e kadar XVI.yüzyıl Osmanlı corafyasının hemen her tarafında; cami, medrese, han, hamam, mektep gibi her türde yapılar ina ettirerek bunlara mülkler vakfetmi; yaptırdıı yapılarla Osmanlı mimarlıında bani olarak öne çıkmıtır. Sinan Paa nın yapıları arasında ilk sırayı camiler almaktadır. Genellikle bir külliyenin parçası olarak ina edilen, tek birimli, tek minareli tipik Osmanlı vezir camileri olarak görülebilen bu yapıların büyük bir kısmı, onarım ve deiikliklerle günümüze ulamıtır. Sinan Paa nın stanbul da, Üsküdar ve Okmeydanı nda bulunan iki camisi, stanbul dıındaki örneklere göre oldukça sade ve gösterisizdir. Büyük bir külliyenin parçası olan Bursa Yeniehir deki camisi, çini süslemeleri açısından önemlidir. Kahire ve am daki camileri, ina edildii bölgenin yerel özelliklerinin de eklendii Osmanlı camileridir. Kahire ve am daki camilerinin, gerek süsleme, gerekse boyut olarak daha ihtiamlı camiler olduu görülmektedir. Akka daki camisi ise yeniden ina edilmitir. Sinan Paa nın camilerinin mimarı hakkında bir bilgi yoktur. Mimar Sinan ın tezkirelerinde sadece stanbul daki sarayının adı geçmektedir. Ayrıca, Çarıkapı civarında, Divanyolu ndaki türbesinin mimarının Davut Aa olduu, mevcut kitabeden bilinmektedir. Sinan Paa nın camileri arasında sadece Selanik teki Sinan Paa Camii kiliseden camiye çevrilmitir. Sinan Paa nın mevcut olan camilerinden Selanik teki müze, Uzuncaova daki kilise olarak kullanılmakta; dierleri ise aynı ilevlerini sürdürmektedir. KAYNAKÇA ABDÜLHAFIZ, Abdullah Atia Abdülhafız (1994). Osmanlı Döneminde stanbul ile Kahire Arasında Mimari Etkileimler, Yayıslammamı Doktora Tezi, stanbul: stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ahmed Refik (1996). Osmanlı Kumandanları, (Sadl. D. Gürlek), stanbul:tima Yayınları. AKÇADA, Göknur (2008) Yıllık Bir Anadolu ehri: Malatya nın Kurulu Yeri, Adı, Stratejik Önemi ve Tarihçesi, Malatya lke Gazetesi, Aık Mehmed (2007). Menâzırü l-avâlim, (Hzl. Mahmud Ak), Cilt III, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Ayvansarâyî Hüseyin Efendi, Ali Satı Efendi, Süleyman Besim Efendi (2001). Hadîkatü l-cevâmi, (Hzl: A. Nezih Galitekin), stanbul: aret Yayınları. AYMERGEN, Filiz (1969). Yeniehir de Türk Eserleri, Yayımlanmamı Lisans Tezi, stanbul: stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk slam Sanatları Kürsüsü. AYVERD, Ekrem Hakkı (1981). Avrupa da Osmanlı Mimari Eserleri, Yugoslavya, C. III, 3. Kitap, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti. AYVERD, Ekrem Hakkı (1982). Avrupa da Osmanlı Mimari Eserleri, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavudluk, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti. BATES, Ülkü Ü. (1987). A Study of Otoman Period Architecture in Cairo ( ), Ars Turcica, Atken Des VI. Internationalen Kongresses für Türkische Kunst München, Vom 3. Bıs 7 September 1979, München; s BAYRAM, Sadi (1999). Yemen Fatihi Gazi Sinan Paa nın Vakfiyeleri, Tezyinatı ve Türk Süsleme Sanatındaki Yeri, Milletlerarası X. Türk Sanatları, Eylül 1995, Cenevre: s BAYRAM, Sadi (2001). Bulgaristan da Bulunan Osmanlı Vakıflarından Bir Demet, Uluslar arası Kültürel Etkileim ve Türk Mimarisi Sempozyumu, Mayıs 2000, C. I, Ankara: s BEHRENS-Abou Seif, Doris (1989). Islamic Architecture in Cairo, Leiden: E.J. Brill. BIÇAKÇI, smail (2003). Yunanistan da Türk Mimari Eserleri, stanbul: stanbul, Tarih, Sanat ve Kültürünü Aratırma Vakfı.