The Journal of Academic Social Science Studies

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 55, p , Spring II 2017 Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date MODERN TÜRK TİYATROSUNDA MEDEA MİTİ 1 MEDEA MYTH IN MODERN TURKISH THEATRE Arş. Gör. Dr. Sena Küçük Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili Ve Edebiyatı Bölümü Öz Mitolojide kadın erkek çatışmasının en çarpıcı örneğini oluşturan Medea miti Türk tiyatrosunda defalarca işlenmiştir. Medea, uğruna her şeyini feda ettiği, elinden tutup yükselttiği İason tarafından, yükseleceği başka bir basamak bulunca terk edilir, ayrıca ülkeden kovulur. Medea, intikam almak için, en sevdiği varlıkları elinden alır. Bunlar arasında kendi öz çocukları da vardır. Medea mitini işleyen isimler içinde Euripides başta gelir. Sonrakiler, büyük ölçüde onun eserini örnek almışlardır. Türk tiyatrosunda Medea yı oyunlaştıran Munis Faik Ozansoy ve Kemal Kocatürk de Euripides e dayanır. Güngör Dilmen ve Yüksel Pazarkaya ise ana yapıyı Euripides ten almakla birlikte olayları ve kişileri günümüze taşımışlardır. Kurban bir Anadolu köyünde geçerken, Mediha nın mekânı Almanya dır. Oyunlar kadının ezilmişliği temasına dayanır. Altın Post ise Medea ile İason un hayatlarının kesişme noktasını verir, türü bakımından diğerlerinden ayrılır. Çalışmamız, Türk tiyatrosunda Medea mitinin yansımalarını karşılaştırmalı olarak ortaya koymayı amaçlamaktadır. İnsanlığın en eski köklerinden beslenen ve Dünya edebiyatında ve tiyatrosunda önemli yer tutan Medea karakterinin Türk tiyatrosunda hangi koşullarla çevrelendiğini ve nasıl bir görünüm aldığını belirlemek; mitolojiden yararlanma yollarını ve modern insana ulaşmada mitolojinin etkili bir bakış açısı sunduğunu göstermede önem taşımaktadır. Bu bağlamda Kurban ve Mediha, Medea mitinden, toplum düzeninin içinde sıkışıp kalan özgün trajik kahramanlara yol bulmuş, mitolojiyle tiyatronun kopmaz bağını bir kez daha berkitmişlerdir. Anahtar Kelimeler: Türk tiyatrosu, Medea miti, Euripides, Medea, Medeia, Kurban, Mediha, Altın Post Abstract The Medea myth, which constitutes the most striking example of male-female conflict in mythology, has been dealt with numerous times in the Turkish theater. Medea is left by Iason, for whom he sacrificed everything he owned and who he helped ascend 1 Bu makale, Modern Türk Tiyatrosunda Mitoloji (2016) adlı doktora tezine dayanmaktadır

2 416 Sena Küçük in position, when she finds a new step to help her; moreover, he is exiled from the country. In order to take his revenge, Medea seizes from her whatever she holds dear. Among them are his own children, too. Euripides tops the list of those who have dealt with the myth of Medea. Subsequent ones took, to a large extent, his work as an example. Munis Faik Ozansoy and Kemal Kocatürk, who turned Medea into a play in the Turkish theater, were also based their plays on Euripides. Güngör Dilmen and Yüksel Pazarkaya, on the other hand, placed the events and people in a modern setting although they borrowed the main plot from Euripides. While Kurban (Victim) is set in an Anatolian village, Mediha s setting is Germany. The plays are based on the theme of women s suffering persecution. Altın Post (Golden Fleece) presents an intersection of the lives of Medea and Iason and differs from other works in terms of its genre. Our study is aimed at revealing comparatively the reflections of the Medea myth in Turkish theater. Identifying what conditions in Turkish theater surround the character Medea, which has been fed by the most ancient roots of humanity and occupies a significant place in the world literature and theater, and what appearance it has assumed is important in demonstrating ways of benefiting from mythology and what an effective point of view mythology offers in reaching modern man. In this context, Kurban and Mediha found a way from the Medea myth to unique tragic heroes stuck within the social order and reinforced the connection between mythology and theater. Keywords: Turkish Theatre, Medea myth, Euripides, Medea, Medeia, Kurban, Mediha, Altın Post GİRİŞ Medea, Yunan mitolojisinin başta gelen kadın kahramanlarındandır. Çıkarcı erkek karşısında hep verici rolü biçilen kadının her şeyini tükettikten sonra düştüğü trajik sonu somutlar. Değişmez kadınlık sorunsalına karşı çağlar ötesinden yükselen ürpertici bir çığlıktır. Medea, aynı zamanda kadının yazgısal çilesine ilişkin bir arketip. Kadının salt biyolojik yetileriyle tanımlandığı, gençlik, çekicilik, doğurganlık gibi niteliklerini yitirdikten sonra tüketim nesnesi gibi bir kenara atıldığı düzeni anlatıyor. (Seven, Ağustos 1986: 82) Medea antik Yunan trajedi şairi Euripides (MÖ 484?-406) tarafından ele alınır. Türkçeye ilk kez 1943 te Ahmet Hamdi Tanpınar tarafından çevrilen Euripides in Medea sı (MÖ 431) kendinden sonra yazılan Medea temalı oyunları büyük ölçüde etkiler. Seneca nın (MÖ 4 MS 65) Medea sı (MS 1. yy) bunların başında gelir. Corneille in (1635), Tralow un (1624), Anouilh in (1946) aynı adlı eserleri, Grillparzer in Altın Post u (1821), Lessing in Miss Sara Simpson (1755) u Medea izleğinin çağları aşan boyutuna işaret eder. Medea miti Türk tiyatrosunda da Munis Faik Ozansoy (Medea, 1963), Güngör Dilmen (Kurban, 1967), Yüksel Pazarkaya (Mediha, 1993), Kemal Kocatürk (Medeia, 2005) ve Tarık Günersel (Altın Post, 2007) tarafından oyunlaştırılır. ALTIN POST EFSANESİ Medea nın öyküsü Argonautlar ın döngüsüyle kesişir. Argonautlar ın kahramanı İason un altın postu elde etmesini sağlayan ve ona olan aşkı için en aziz varlıklarını feda eden Medea ile İason evlenir. İason, İolkos kralı Aison un oğludur. Babası, amcası Pelias tarafından tahtından edilince, annesi, henüz küçük bir çocuk olan İason u Pelias ın kötülüklerinden korumak için gizler. İason büyüdüğünde, kehanetteki gibi, ayağının biri sandalsız olarak amcasının karşısına çıkıp tahtı ister. Pelias ın, altın postu getirmesini şart koşması üzerine, Argo gemisiyle Teselya dan Kolkhis e (Gürcistan) doğru yola çıkar. Altın postun hikâyesi, Yunan kralı Athamas ın oğlu Phriksos la ilgilidir. Athamas, karısı Nephele yi bırakıp İno yu alınca, çocukları Phriksos ve Helle üvey annelerinin gadrine uğrar. Kadın, ülkede yapay bir kıtlık

3 Modern Türk Tiyatrosunda Medea Miti 417 çıkarıp, çare olarak Phriksos un kurban edilmesi gerektiği entrikasını uydurur. Phriksos kurban edilmek üzereyken altın tüylü bir koç iki kardeşi sırtına alıp Kolkhis e doğru uçurur. Helle, Çanakkale Boğazı nda düşer, oraya Hellespontos (Helle Denizi) denir. Koç, Phriksos u Kolkhis e götürüp bırakır. Phriksos koçu kurban eder ve postu Kolkhis kralı Aietes e sunar. Kral, postu Ares e adar, bir mağaraya koyar. Kızı Khalkiope yi Phriksos la evlendirir. Phriksos ile Khalkiope nin Argos, Melas, Phrontis, Kytissoros adlı oğulları olur. Kolkhis altın ülkesidir. Gürcü araştırmacılar efsaneyi, bugün hâlâ altın getiren Rioni ırmağında eskiden pöstekilerle uygulanan ilkel altın yıkama tekniğiyle ilişkilendirirler. (Latacz, 2006: 268) Argonautlar arasında Orpheus, Herakles, Kastor ile Pollux, Akhilleus un babası Peleus da vardır. Herakles, arkadaşı Hylas ı nympheler kaçırınca, onun arkasından gidip seferi yarım bırakacaktır. Olağanüstü engellerle, gizemli olaylarla dolu bir yolculuk yaparlar. Sadece kadınlardan oluşan Lemnos (Limni) adasında gecelerler. Harpyler le mücadele ederler. Kanca gagalı, sivri pençeli kuşlardır bunlar. Phineus adlı boşboğaz bilici Zeus un lanetine uğrayarak başına bu kuşlar musallat olmuştur. Argonautlar onu bu yaratıklardan kurtarır. Phineus da onlara, karşılaşacakları engelleri nasıl aşacaklarını açıklar. Çarpışan kayalara (Symplegad) önce bir kumru salmalarını, o geçince arkasından kendilerinin geçmelerini salık verir. Yolda Amazonlar ın ülkesini görürler, ama yollarından kalmamak için onlarla savaşmazlar. Kafkas dağlarına zincirli Prometheus u uzaktan belli belirsiz görür, kartalın kanat çırpışını duyarlar. Kolkhis e varınca, gece boyu ne yapacaklarını düşünürlerken, tanrılar da Olympos ta onlar için çözüm yolu aramaktadır. Hera, Aphrodite ye gider. İason un altın post ulaşması için, Kolkhis kralının kızı Medea yı devreye sokmaya, bunun için Medea yı İason a âşık etmeye karar verirler. Aphrodite, Eros u yaldızlı bir top karşılığında Medea nın İason a âşık olmasını sağlaması için ikna eder. Hera çevrelerini sisle kapladığı için kimsenin onları görmediği bir sırada İason la Medea nın gözleri birbirine değer ve o anda Eros okunu fırlatır. Kolkhis kralı Aietes Argonautlar a konuksever davranır. Fakat amaçlarının altın post olduğunu duyunca öfkelenir. Ateş püsküren, tunç ayaklı iki boğasını boyunduruğa koşup, sürdüğü tarlaya bir ejderhanın dişlerini ekmesini, ekilen dişlerin yerinde silahlı adamlar biteceğini, onlarla çarpışıp hepsini öldürmesini şart koşar. Eros un okuyla İason a âşık olan Medea, güneş tanrı Helios un torunu, büyücü Kirke nin yeğenidir. Kendisi de büyücüdür. Aşkıyla ailesi arasında kalarak yoğun bir çatışma yaşar. Sonunda büyülü kremini İason a verir. Bu merhem, Prometheus un kanının yeryüzüne damladığı yerde yetişen bitkiden çıkarılmıştır. Onu gövdesine süren kişi bir gün boyunca bütün tehlikelerden uzak kalır. Medea İason a, merhemi silahlarına da sürmesini salık verir. Ejderhanın dişlerinden biten adamların arasına bir taş atmasını, böylece adamların birbirine düşüp kendi kendilerini öldüreceklerini söyler. Öte yandan Aietes, altın postu vermemeye kararlıdır. Babasının aklından geçenleri sezen Medea, söylediği şarkıyla altın postu bekleyen ejderhayı uyutarak, İason un postu ele geçirmesini sağlar ve Argo yla dönüş yoluna çıkarlar. Fakat Aietes onları takip eder. Medea, zaman kazanmak için, yanlarında bulunan kardeşi Apsyrtos u parça parça edip denize atar. Pelias, denizden oğlunun parçalarını toplarken onlar da uzaklaşırlar. Dönüş yolunda da başlarından türlü olaylar geçer. Skylla kayası ile kharybdis akıntısı arasında korkunç bir fırtınaya tutulurlar. Girit teki eski tunç soyundan kalan son insan olan Talos un kayasına hedef olmaktan, etten oluşan tek uzvu olan ayak bileğinden boşalan kanlar ve Sirenler den, Orpheus un şarkısı sayesinde kurtulurlar.

4 418 Sena Küçük Yunanistan a varınca altın postu Pelias a sunarlar. Fakat kral sözünde durmaz. Medea onun kızlarına, babalarını gençleştirebileceğini söyleyip, gözleri önünde yaşlı bir koyunu körpe bir kuzuya dönüştürerek, babalarını parçalattırıp kazana attırır, fakat büyüsünü yapmaz. Bundan sonra Yunanistan da kalamaz ve Korinthos a sığınırlar. (Hamilton, 2004: 82-93; Grimal, 1997: ) MEDEA NIN TRAJEDİSİ Euripides, öyküyü buradan ele alır. Efsaneyi dinsel inanç ve söylenceden sıyırarak, Medea nın tanrısal bir soydan gelmesini, büyücülüğü yerine kadın kimliğini öne çıkarır. Tanrıların ve tanrısal kahramanların öyküleri olan mitler trajedi gibi yüksek bir sanatla dile getirilmiştir. Trajedi mitleri aktarmanın ötesinde, köklü bir değişime uğratmış, mite yeniden doğuş zemini olmuştur. Konusunu gerçek hayattan alan birkaçı dışında, trajedinin tek kaynağı mittir. Mitlerin trajik evresinde tanrılar sahnenin gerisinde kalır; insan öne çıkar. Fakat insanın dramı işlense de, yazgısı yine tanrıların elindedir. Mitler trajedide dönüşüme uğrasa da dinsel özlerini korurlar. Kahraman insani bir kimlik kazanmasına karşın sıradan bir insan değildir. Destan, kahramanların ruh halinden ziyade olayların akışına odaklanır. Trajedi ise ruhların ve iradelerin çatışması üzerine kurulur. Mitler üzerindeki bu edebî dönüştürüm mitolojiye yaklaşımı derinden etkilemiştir. Trajedide mitolojik/tanrısal konular işlenmesine rağmen, mitolojik geçmişle yaşanan dönem etkili bir şekilde bağdaştırılmış, trajedi, Atina demokrasisinde önemli yer tutan adalet, özgürlük, yasa, ahlak gibi kavramlar üzerine düşünce üretilen bir platform olmuştur. Trajedi şairi mitleri politik çerçevede yorumlayarak mite güncel bir anlam yüklemekle, izleyenler üzerinde gerçeksi etki de bırakmıştır. Tiyatro sahnesi, mitosların gerçeğe dönüştürüldüğü yerdir. (Paksoy, 2011: 72) Belli kurallarla ve konu bakımından herkesin bildiği mitlerle sınırlanan trajedi, MÖ 5. yy ın sonunda kendini tekrarlayan bir tür haline gelir; ekonomik ve politik olarak değişen Atina nın toplumsal yapısını irdelemekte yetersiz kalır. Euripides, gerçekçi anlayışla trajedinin alanını genişletmeye çalışır. Medea trajedisi bunun en iyi örneğidir. Korinthos taki Medea eski güçlü pozisyonundan, olağanüstü niteliklerinden yoksun, çevresiyle ve kocasıyla iyi geçinmek zorunda olan bir kadındır. Nitekim İason onu kolayca gözden çıkarır; Korinthos kralı Kreon un kızıyla evlenme fırsatını kaçırmaz. Medea nın içini pişmanlık duygusu kaplar. İason a, onun için yaptıklarını sayıp döker. İason ise onu barbar ülkesinden uygarlığa getirdiğini, bu yüzden onun kendisine borçlu olduğunu öne sürer. Bir sığıntı olarak, aklını kullanıp, kralın kızıyla evlenmesini desteklemesini, bu sayede çocuklarının sınıf atlayacağını, yurttaşlık hakkı kazanacağını söyler. Medea nın dikkati, İason un çocuklara karşı hassasiyetine takılır. İntikam hırsıyla dolu olan Medea nın, kendi çocuklarını buna vasıta yapma niyeti oyunun başında sezdirilir. İason dan sonra çıkagelen Atina kralı Aigeus un çocuk özlemiyle yanıp tutuştuğunu görünce, bir erkek için çocuğun taşıdığı anlamı daha iyi kavrar, çocuklar hakkındaki kararı pekişir. Medea, uzun bir iç çatışmanın sonunda gururunu önceler. İntikamcılar da oraya ulaşmak üzeredir. Çocukları her durumda ölüm bekliyordur. Dolayısıyla kendisinin müşfik ellerinde ölmeleri daha iyi olacaktır. Çocuklarını intikamcılardan korumak için gelen İason, onların ölüsüyle karşılaşır. Medea, atası olan güneş tanrı Helios un gönderdiği ejder arabasıyla uzaklaşır; eski kimliğine döner. (Euripides, 2006: 8-63) Euripides ten önce trajedide öykü/olay önde gelir, kişilerin karakterine bunlar biçim verirken, Euripides in Medea da hareket noktası Medea nın kişiliği, onu vahşice bir harekete iten karakteridir. (Erim, Ocak 1987: 69) Euripides ten önce Neophron başta olmak üzere Medea konulu oyunlar sahnelenmiş, fakat Euripides, Medea mitini, çocuklarını kendi eliyle öldürmesi sahnesiyle büyük bir değişikliğe uğratmıştır. Öncekilerde ço-

5 Modern Türk Tiyatrosunda Medea Miti 419 cuklar, götürdükleri hediyelerle kral ve kızının ölümüne yol açtıkları için Korinthoslular tarafından öldürülmüşlerdir (Grimal, 1997: 476). Medea çocukları zehirli armağanlarla yeni geline yollar. İason u canevinden vurmak için kendi çocuklarını öldürme kararını uygulama aşamasında annelik sevgisi ile kadınlık gururu arasında kalır. Hangisi daha kuvvetlidir: Anne sevgisi mi, yoksa intikam zorlaması mı? Mitos taki figür için sorun yok. Ama Euripides in o figürden oluşturduğu, kocasının terk ettiği bir kadın için son derece yakıcı bir sorun. İşte Euripides için önemli olan, bunu tüm ayrıntılarıyla sergilemek ve böylece mitolojik figürde soyutlanmış olan her şeyi sonuna dek düşünmek olmuştur. (Latacz, 2006: 277) Euripides, eski Yunan trajedisinin üç büyük ismi (Aiskhylos, Sophocles, Euripides) arasında yer alır. Trajediye yeni buutlar eklemiştir. Euripides in sanatsal bir özgürlük içinde sınırları aşmaya hazır olduğu mitolojik bir çerçevede kaleme aldığı bu oyunları, Atina kent devletinin toplumsal ve manevi bunalımlarından kaynaklanan sorunları dile getirmiştir. Burada Homeros destanlarındaki tanrıların dünyası, eski Atina da hüküm süren inanç ve ahlak anlayışı, eleştirel-akılcı bir gözle bakıldığında artık tartışmalı olmaya başlamıştır; kadının yeri, köleliğin işlevi, hukuksal bakımdan haklarından yoksun bırakılanların durumu gibi toplumsal çelişkileri açığa vuran sorunlara çözüm getirilmesi usta bir psikolog ve gerçekçi bir karakter betimleyicisi olarak göze çarpar; onun kişileri, efsanedeki bağlayıcı konumları dikkate alınmaksızın sınırdurumlarda kendi yazgılarına kendi sorumlulukları altında biçim veren canlı insanlar olarak karşımıza çıkar. (Çalışlar, 1987: 40) Euripides in Medea sı Türk sahnelerinde ilk kez 1986 da, Şehir Tiyatrosu nda Amerikalı yönetmen Arthur Hausman ın yönetiminde oynanmış, Medea rolünü Çiğdem Selışık üstlenmiştir. Gösterimde, Robinson Jeffers in oyunu çağdaş ve gerçekçi çizgiye çeken yorumu esas alınmıştır. Jeffers tanrıların varlığını ve koroyu ortadan kaldırmış, koronun görevini üç Korintli kadına vermiştir. Medea nın duygularına tanık olan bu kadınlar olayın dehşetini seyirciye duyururken dramatik gelişimi de sağlarlar. Jeffers ın koşuk dilini Talat Halman etkili bir sahne diliyle çevirmiştir (Seven, Ağustos 1986: 82-83). Her yazar mite farklı bir boyut getirir. Seneca, Euripides in miti insani boyuta çekme çabasını bir adım öteye taşımıştır. Euripides Medea yı büyücü kimliğinden uzaklaştırsa da hissiz, acımasız bir kadın portresi çizmiştir. Seneca nın oyununun başında Medea çocuklarını öldürme kararında değildir; İason un, onları kendi yanında alıkoymaktaki ısrarı onu bu karara iter. Seneca Medea ve İason un haksız yönleri yerine haklı ve insani yönlerini öne çıkarır, ayrıca çocukların ölümünü sahnede gösterir. (Seneca, 2009: 5-7) Franz Grillparzer ( ) Altın Post (1821) adlı manzum dramında kötülüklere yol açan altın posta yüzeysel bir anlam yükleyerek ve kişilere odaklanarak eserine psikolojik derinlik kazandırır. Phriksus, Kolkhis e altın postu Apollon a armağan etmek için gelmişken, barbar kralı Aietes tarafından öldürülmüş, Argonautlar, onun öcünü almak için, başlarında Jason olduğu halde Kolkhis e gelmişlerdir. Aietes in kızı Medea, gönlünü Jason a kaptırıp onun altın postu ele geçirmesine yardım etmiş, birlikte Yunanistan a kaçmışlardır. Medea nın erkek kardeşi, yaşananlar üzerine intihar etmiş, babası düşüp ölmüştür. Fakat ilerleyen zamanlarda Jason Medea ya sadık kalmayarak kralın kızı Kreusa ya âşık olmuş, Medea dan, kendi çocukları da yüz çevirmiştir. Büyük bir yalnızlık ve çaresizlik içine düşen Medea yeniden büyüye başvurarak, içi alev dolu bir altın kapla Kreusa yı öldürmüş, yanan sarayın yıkıntıları arasında kalan kendi çocuklarının da ölmesine sebep olmuştur. Altın postu omuzlarına

6 420 Sena Küçük atıp, kendisine artık katlanmak, sabretmek ve tövbe etmek düştüğünü söyleyerek gitmiştir. (Aytaç, 1983: ) Grillparzer, Medea nın şahsında, sevgide ve kinde mümkün olabilenin doruğuna ulaşan kadını canlandırırken, onun ve kocası Jason un trajedisini ayrı kültürlerin iki insanı olmalarına bağlıyor. Aralarındaki farklılığı konu yönünden işlemekle kalmayıp Medea yı Kolchisliler gibi serbest ritmde konuştururken Jason la Yunan sevgilisini blankvers denen kafiyesiz beşlik vezinlerle dile getirmiş, böylece farklılığı biçimde de yansıtmıştır. (Aytaç, 1983: ) MEDEA NIN MODERN TÜRK Tİ- YATROSUNA YANSIYAN YÜZLERİ 1.TARIK GÜNERSEL İN ALTIN POST U Tarık Günersel Altın Post ta Argonotlar destanını işler. Medea ile İason un hayatlarının kesişmesini içeren oyun, İason un Medea ya bağlılık sözü vermesiyle biter. İason un, babasını öldürerek tahta geçen amcası Pelyas tan tahtı geri alabilmek için Kolhis te bulunan altın postu getirmek üzere Argo gemisiyle Ege den Karadeniz e uzanan tehlikeli bir yolculuğa çıkması, yolculuk sırasında denizde ve Limni adası, Çanakkale Boğazı, Boğaziçi gibi uğrak yerlerinde yaşadıkları olayların birbirine bağlanarak Kolhis te Medea nın aşkı ve Tamada nın sözleriyle sonuca ulaşarak İason un ülkesini kurtuluşa götürecek yolu bulması anlatılır. Oyunun ağırlık noktası, altın postla ilgili gerçeğin açıklandığı çözümde toplanmıştır. Olaylar Dizisi Oyun on altı sahneden oluşur. Uzaktan altın şehir Kolhis in görünmesiyle biten sekizinci sahneden sonra perde arası verilebileceği belirtilir. Pelyas, yirmi yıl önce Ege deki tahtın sahibi olan ağabeyini öldürüp yerine geçmiştir. O zaman bebek olan yeğeni İason, kehanetteki gibi yirmi yıl sonra, nehre düşürdüğü sağ ayağındaki sandaleti olmaksızın karşısına dikilir. Böylece oyunun ilk düğümü atılır. Pelyas, gelmekle fırtına için rüzgâr ektiğini söyleyerek İason u vazgeçirmeye çalışır. Çabaları sonuç vermeyince, tahtı hak ettiğini göstermek için yeni pazarlar bulmak üzere Karadeniz e çıkması, oradan Kolhis e (Kafkasya) gidip mutlak iktidar anlamına gelen efsanevi altın postu getirmesini şart koşar. Olaylar buradan gelişir. İason, aralarında Akastos, Herkül, Polluks ve İdas ın da bulunduğu elli kişilik Argonot ekibini Kolhis e götürmek üzere yapılan ve hızlı anlamına gelen Argo gemisiyle yola çıkar. İlk durakları, yalnızca kadınların yaşadığı Limni adasıdır. Erkek taşlana töreni yapılmaktadır. Argonotlar tutsak alınır, adada uzun zamandır yapılmayan doğumlar töreni yapılır. Kraliçe ile İason tek gecelik yoğun bir ilişki yaşarlar. İlişkileri mektuplaşmalarla sürer. İason ilk mektubunda Herkül ü kaybettiklerini, Çanakkale Boğazı nda karşılaştıkları vize sorununu Polluks un oranın kralını yenmesiyle aştıklarını anlatır. Yolları İstanbul a düşmüşken, İdas ın Boğaziçi ndeki bilgin dostu Fineos u ziyaret ederler. İstanbul a hâkim olan Harpyaların baskı ve tehditle kendileriyle işbirliği yapmaya zorladıkları Fineos u onlardan kurtarırlar. Fineos da onlara postun hikâyesini ve karşılaşacakları engelleri nasıl aşacaklarını bildirir. Bu arada İdas ın dikkatini kutsal kara su çeker. Fineos, fena rol anlamında bed-rol adını verdiği, telaffuz edemeyenlerin petrol dediğini belirttiği bu sıvının gümüş değerinde, kan renginde olduğunu açıklar. Karadeniz e çıkan Argonotlar fırtınaya tutulan koç başlı bir gemideki Melas adlı genci kurtarırlar. Onun, altın postlu koçun kurtardığı prensin oğlu olduğu anlaşılır. Kolhis e giderken savaş tanrısı Ares in kuşlarının bulunduğu adanın önünden geçerken kuşların saldırısına uğramaları sonucu bir kayıp verirler. Bu sırada dev bir kartalın aniden belirip kaybolmasıyla ufkun ötesinden insanoğluna ateşi verdiği için işkence edilen Prometeus un acı çığlığı duyulurken Kolhis görünür. İason la kralın kızı Medea birbirlerine

7 Modern Türk Tiyatrosunda Medea Miti 421 ilk görüşte âşık olurlar. Böylece oyunun ikinci asal düğümü atılır. Kral Ayetes, torunumu kurtaran dost, tahtıma göz diken düşman diye karşıladığı İason a, derhal ülkelerine dönmelerini ihtar eder. Medea ise postu vermesini söyler. Ayetes İason u bir sınavdan geçirerek başarması durumunda postu vermeyi vaat eder. Ayetes Argonotlara yardım edeceğinden şüphelendiği torunu Melas ı hapsettirir. Kalkiope oğlunu kurtarmak için kardeşi Medea ya, İason a yardım etmesini söyler, babasının İason a tuzak kurduğunu açıklar. Medea İason a, kendisini unutmaması şartıyla yardım eder. Vefasızlığının bedelini çok ağır ödeyeceği uyarısında bulunduğu İason Medea ya bağlılık sözü verir. Pelyas ın oğlu Akastos da Argo gemisindedir ve kral Ayetes e Medea nın Argonotlarla işbirliği yaptığını ihbar eder. Apsirtos un vatana ihanetle suçladığı Medea, kalbinin sesini dinlediğini öne sürer. Hayatı, sınırsız harcama serbest zannederken limiti ansızın biten kredi kartına benzeterek ağabeyini öldürür. Burası, Medea nın yolunu kesin olarak çizdiği noktadır. Oyunun çözüme kavuştuğu on beşinci sahnede; Argonotlar, Medea nın sağladığı anahtarla Proto-Gürcülerin yanına iner. Proto- Gürcü halkı barış ve adaleti ilke edinmiştir; başkanları Tamada bilge bir kimsedir. Ayetes in kurabileceği tuzaklara karşı onları uyarır. Postun gerçeğinin kendilerinde olduğunu ve altın olmadığını da açıklar. Kendileri için manevi değeri olsa da mucizevi bir etkisinin bulunmadığını, fakat bunu halka anlatamayacaklarını, bu yüzden Akastos un altın suyuna batırdığı postu ülkelerine götürmelerini, postun işe yaramadığını gören halkın hayatta mucize olmadığını görerek akıl, vicdan ve emekle kendi yarınlarını kuracağını söyler. Bütün gemileri yakmış olan Medea ile Kalkiope ve Melas da onlara katılır. Epilog niteliğindeki son sahnede Argonotlar dönüş yolundadır. Apsirtos un yerine Akastos Kolhis te kalır. Günlüğüne içini döken Pelyas, altın postun yolda olduğunu, ülkenin durumunun daha da kötüleştiğini, Afrika çekirgelerinin istilasına uğradıklarını, batan bir gemideki zehrin denize karışarak bütün balıkları öldürdüğünü, krallığın elden gitmek üzere olduğunu yazar. Medea yla İason geleceğe dair hayallerinden konuşurlarken bir güvercin Kraliçe den İason a mektup getirir. Kraliçe hamile olduğunu, onu görmek istediğini yazmaktadır. Aşkı uğruna ağabeyini öldüren, vatanını kaybeden, babasını hayata küstüren Medea, kendisine sadakatsizlik etmesi durumunda başına neler geleceğini kendisinin (Medea) bile tahmin edemeyeceğini söyleyerek İason u uyarır. Beraberliklerinin ebedî olacağını vaat eden İason a hiçbir şeyin, Zeus un bile ebedî olmadığını söylerken oyun biter. Çatışma Oyun komedi türünde yazılmıştır. Bu, yapısal özelliklerin ve olayların geri planda kalmasına yol açmıştır. Söz gelimi, büyük bir çıkmazın içine düşen Medea nın karar anında olduğu gibi, çatışma kriz boyutuna ulaşmaz, yüzeyde kalır: Ay yenisi eskiyiverdi. / Ha kahraman ha serseri. Ne fark eder? / Ölüme gidiyor. Bana ne? Neden bu keder? / Sadece ben yardım edebilirim, ama / nasıl cephe alırım babama? / Kansız çözüm yok mu? / Kusursuz çözüm var mı? / Düşman. Ama can. Ölmesin / öyle bir insan. Öyle bir erkek. / Tuhaf. Neler fısıldıyor kalbim!.. / Seçmek: Ölürse hayatta kalamam, / yardım edersem yurdumda (Günersel, 2007: 43) Pelyas la İason arasındaki taht mücadelesi olarak başlayan çatışma, oyunun sonunda, kör inançlarla gerçeğin çatışmasına dönüşür. Mucize beklentisi içindeki halkın kurtuluşu için akıl, vicdan ve emeğin yeteceği vurgulanır. Kişiler Oyunda kişiler ayırıcı özellikleriyle değil tipik yanları ve işlevleriyle verilir: İason altın postun peşine düşmüştür, Ana sı onu tehlikeden uzak tutmaya çalışır, kral onu or-

8 422 Sena Küçük tadan kaldırmak ister, İdas ona yardım eder, Fineos yol gösterir, Ayetes İason belasını başından defetmeye çalışır, Medea vatanına ihanet ederek İason un altın postu ele geçirmesini sağlar, Tamada bilge kişiliğiyle oyunu hikmetli bir sonla bağlar. İason güçlü, cesur ve zekidir. Pelyas çıkarcı, kaypak, ikiyüzlü, nutuk atmayı seven, tarihi kendi tarihçilerine yazdıran bir kraldır. İdas sivri dillidir. Hakikat için ve insanlığın yararına çalışan Fineos, kendileriyle işbirliği yapmasını isteyen Harpyaların tehdidi altındadır, kutsal kara su hakkında olumsuz öngörüleri vardır. Medea aklı yerine kalbinin sesini dinleyen bir genç kızdır. Ayetes ülkeyi kendi çiftliği olarak gören, iktidarı reklam ve propagandaya dayanan bir kraldır. Tamada zorba kralın baskısından yeraltına çekilen Proto-Gürcü halkının önderidir. Akastos Pelyas ın, İason u öldürmesi için Argonotların içine soktuğu oğludur. Apsirtos Medea nın öldürdüğü kardeşidir. Kalkiope Medea ya İason a yardım etmesini söyleyen kardeşi ve Melas ın annesidir. Melas uçan koçun Kolhis e getirdiği Friksos un oğludur. Zaman Mekân Kendi bütünlüğü içinde kapalı bir yapıya sahip olan trajediye karşılık komedi, diğer unsurlar gibi zaman konusunda da büyük bir esneklik sağlar. Öykü, donup kaldığı zamanın dışına çıkar. Altın Post, eski zaman masalına güncel ögeler ekleyerek oyunu katmanlaştırır, çağrışım alanını genişletir. Oyunda mekân olayların geçtiği yer olmanın ötesinde aksiyonun temel ögesi konumundadır. Nitekim Argonotlar döngüsü coğrafi bir temele dayanır. Yolculuklarının esas amacı, Akdeniz havzasındaki Athena ya da onu temsil eden tanrıçaların tapınaklarının varlığını açıklamaktır. (Grimal, 2005: 115) Ege de başlayan oyun Karadeniz üzerinden varılan Kolhis ten rotanın yeniden Ege ye çevrilmesiyle sona erer. Pelyas, tahtını korumak için İason u altın postu getirme bahanesiyle, dünyanın öbür ucu tabir edilen Kolhis e yollar. Altın posta giden yol olağanüstü engeller ve tehlikelerle doludur. Yola özel olarak yapılan, hızlı anlamındaki Argo gemisiyle çıkılır. Gemi olaylara sahne olmanın yanı sıra Argonotları amaçlarına ulaştıran en önemli unsurdur. Argo gemisi Karadeniz de yol alırken Limni adası, Çanakkale Boğazı, İstanbul Boğazı gibi yerlere uğrar, savaş tanrısı Ares in kuşlarının adasının, Amazonların, Prometheus un zincirle bağlı olduğu Kafkas dağlarının önünden geçer. Proto-Gürülerin, Ayetes in baskısı yüzünden yeraltında yaşadıkları vurgulanır. Medea nın karar verme aşamasında mekân engelleyici bir etmendir. Medea aşkıyla ülkesi arasında kalır. 2.MUNİS FAİK OZANSOY UN MEDEA SI Munis Faik Ozansoy un Medea sı büyük ölçüde Euripides etkisi taşır, klasik trajedinin yer-zaman-olay birliği prensibine bağlı kalmıştır. Oyunda, aşkı için, başkalarının mahvı uğruna, Jazon un her istediğini yapan, sonunda her şeyini kaybettiği gibi kardeş katili de olan Medea nın bütün bunlara karşılık onun ihanetine uğraması, tek suçlu olarak kendisini gösteren Jazon a, ihanetinin bedelini, evleneceği kızı ve kızın babasını ortadan kaldırmak ve öz çocuklarını öldürmek suretiyle ödetmesi anlatılır. Olaylar Dizisi Oyun iki perdedir. Kocası Jazon un kral Kreon un kızıyla evleneceğini bilen Medea tedirgin bir bekleyiş içindedir. Bu düğüne izin vermeye niyeti yoktur. Medea, kocasının ertesi gün Kreon un kızıyla evleneceği haberini ve kendisinin derhal Korent ten ayrılması emrini getiren haberciyi dikkate almaz, intikam planları yapar. Tanrılar Mars, Venüs, Merkür, Satürn, Diyan, Jünon ve Jüpiter den, Jazon un kendisine yaptıklarına kayıtsız kalmamalarını ister. Uğruna kardeş katili olduğu, yurdunu, sarayını, servetini terk ettiği adam şimdi kendisini yüzüstü bırakmaktadır. Gururu ayaklar altına alınan Medea bütün bunları sineye çekecek bir kadın değildir. Geçmişte olduğu gibi çözümü yine cinayette görür. Kral Kreon, sürgün emrini dikkate

9 Modern Türk Tiyatrosunda Medea Miti 423 almayan Medea yı bizzat uyarmaya gelir. Sürgün sebebini Medea nın geçmişte yaptıklarına dayandırır. Medea, yol hazırlığını bahane ederek sabaha kadar müsaade ister, Kreon kabul eder. Medea nın Jazon dan intikam almak için planladığı cinayetleri uygulama yolunda Kreon dan sabaha kadar izin alıp zaman kazanması ilk asal düğüm noktasıdır. Kocasının kendisini terk etmesiyle çılgınca fikirlere yönelen Medea nın çok az zamanının kalması, intikam için harekete geçmesine yol açar. Kreon dan sonra gelen Jazon un geçmişte işlediği cinayetler yüzünden kendisini suçlaması üzerine, her şeyi onun için yaptığını, kendisinin onun sadece âleti olduğunu haykırır. Onun, her şeyini bir kadının aşkına borçlu olduğunu yüzüne vurur. Güneş Tanrısı nın torunu olduğunu hatırlatarak bu ihanetinin bedelini ona ağır ödeteceği tehdidinde bulunur. Bu sözler üzerine söyleyecek bir şeyi kalmayan Jazon, onu sevmiş olduğunu, hâlâ da sevdiğini, acı sözlerle ayrılmak istemediğini söyler. Kralın kızıyla evlenme amacını menfaat olarak açıklar. Çocuklarının da bu durumdan faydalanacağını öne sürerek kendini savunur. Medea planını gerçekleştirmek için yumuşamış görünerek çocuklarını kendisine bırakması karşılığında ona simli duvağıyla altın tacını vermeyi önerir, bu hediyeleri geline çocuklarının vermesini şart koşar. Jazon bunu kabul eder. Medea nın, Jazon u hediyeler konusunda ikna etmesi ikinci asal düğüm noktalarıdır. İkinci perdede çocuklar büyülü taçla zehirli tülü götürürken Medea da gümüş saplı aynadan olanları izler. Kendisine sunulan hediyelerden memnun olan ve merakla üzerinde deneyen prenses zehrin etkisiyle acıyla can verir. Kızının feryadına koşan ve kızına sarılan kral da zehirlenerek ölür. Kralla kızı öldüğü sırada eve ulaşan çocuklarını kucaklayan Medea Sevgili yavrularım benim, canım, ciğerim, / Sizinle tam olacak cinayet şaheserim (Ozansoy, 1963: 37) der. Çocuklarının, muhafızlarca öldürülmesini önlemek için can havliyle evine gelen Jazon un Medea ya seslenerek çocuklarını öldüreceklerini, hemen bir şey yapmaları gerektiğini söylerken Medea nın, kucağında çocuklarının cesetleriyle görünmesi doruk noktadır. Oyunun çözümünde Jazon ve Medea olanlardan birbirlerini sorumlu tutarlar. Ölmüş çocuklarını son defa okşamak isteyen Jazon a izin vermez. Jazon u içeri almaz. Bu sırada Kreon un adamları gelip Jazon un etrafını sararlar. Oyun, koronun, Medea yı yargılayan, onun talihsizliğini, öcünü almak uğruna büyük bir bedel ödediğini, onun uğursuz bir kadın olduğunu, kardeş kanıyla kurulan yuvasının evlat kanıyla bozulduğunu, dört küçük elin daima boğazında olacağını ifade eden sözleriyle oyun noktalanır. Çatışma Oyunun merkezinde Medea vardır. Medea nın Dadı yla ve Kreon la olan çatışmasında kişiliğinin ayrıntıları açığa çıkar, iç çatışmaları geçmişine ayna tutar. Oyunun asıl çatışması ise Medea nın Jazon la karşı karşıya gelmesidir. Medea ile Dadı nın kişilikleri karşıtlık oluşturur. Güçlü ve intikamcı kişilikteki Medea ya karşılık onu durdurmaya çalışan Dadı pasif konumdadır. Medea cinayet planları yaparken, Dadı onu kötü düşüncelerinden vazgeçirmesi için dua eder. Gururu için çocuklarını bile feda eden bir kadın olan Medea nın aksine Dadı, onun son serveti olan simli duvağıyla altın tacını boş yere harcamasına üzülür. Medea, kendisini ülkeden kovan kral Kreon un mağrur tavırlarına aynı cüretkârlıkla karşılık verir. Kreon un kararlılığı üzerine, zaman kazanmak için geri adım atar. Medea Jazon la iki kez karşı karşıya gelir. Ülkeden kovulmasına kendi karanlık geçmişinin sebep olduğunu öne süren Jazon la aralarında şiddetli bir hesaplaşma yaşanır. Suçun tamamını kendisine yükleyen

10 424 Sena Küçük Jazon a öfkeyle çıkışarak her şeyi onun için yaptığını, kendisinin onun sadece âleti olduğunu haykırır. Bunun üzerine Jazon geri adım atar. Son sahnede çocuklarını korumak için can havliyle eve gelen, fakat onların ölüsüyle karşılaşan Jazon, Medea ya ana değil düşman, kadın değil canavar olduğunu söyler. Şefkatle çocuklarını okşayan Medea, onları çok sevdiğini, babalarına da sevdirebilmek için, yüreği parçalanarak öldürdüğünü, çocuklarının ölümünün onun babalık duygularını harekete geçirmesini umduğunu anlatır, bundan onu sorumlu tutar. Kendisini kardeş ve evlat katili olarak niteleyen Jazon a, kardeş kanına bedel onun aşkını kazandığını, seven kadının her şeyi yapabileceğini, bir kere elini kana buladıktan sonra arkasının geleceğini, canavarlaşmasına ise onun bencilliğinin ve çiğnenen gururunun neden olduğunu söyleyerek kendini savunur. Çocuklarını kendisinin değil, asıl onun öldürdüğünü söyler. Kişiler Oyunun dar bir kişi kadrosu vardır. Medea merkezî karakterdir. Cani ve vahşi olarak tanımlanan Medea güçlü, hırslı, tutkulu, gururlu ve korkusuz kişiliğiyle öne çıkar. Aşkı için kardeş, gururu için evlat katili olacak yapıda bir kadındır. Güneş tanrısının torunu olmakla olağanüstü niteliklere ve büyücülük yeteneğine sahiptir. Büyüleriyle Jazon u kahraman yapmıştır. Medea yı, kendisine âşık olmasından faydalanarak karanlık emellerine âlet ettikten sonra bir kenara bırakıp kralın kızıyla evlenmeye kalkışan Jazon, bencil ve çıkarcı kişiliğe sahiptir. Medea nın kendisi için yaptıkları yüzünden onu suçlayacak kadar alçak bir kişiliktedir. Dadı, Medea nın kişiliğini ve düşüncelerini ortaya koymak için oyunda yer alır. Medea nın can yoldaşıysa da onun duygularını anlamaktan uzaktır. Medea nın çılgınlığına karşın sağduyuyu temsil eder. Kreon, kızını Jazon la evlendirmesinin ve Medea nın sabaha kadar kalmasına izin vermesinin bedelini canıyla öder. Haberci, sabit mekânın zorunlu kıldığı bir figürdür, sahnede gösterilmeyen olayları aktarır. Zaman Mekân Oyunda mekân sabittir ve Korent te Medea nın evinin önü. İleride, ağaçlar arasında bir yol. (Ozansoy, 1963: 9) şeklinde belirlenir. Akşamın geç saatlerinde başlayan oyun, sabahın ilk ışıklarıyla sonlanır. Ülkeyi derhal terk etmesi söylenen Medea, sabaha kadar zaman ister. Bu, planını gerçekleştirmek için yeterli bir süredir. Geriye dönülerek Medea nın ve Jazon un kişilikleri aydınlatılır. 3.KEMAL KOCATÜRK ÜN ME- DEİA SI Doğulu olarak verilen Medeia nın, Doğu nun kutsal simgesi altın postu çalmak için ülkeleri Kolhis e gelen Batılı Iason a büyük bir aşkla bağlanarak onun amacına hizmet edecek yanlış işler yapıp vatanına ihanet etmesi, onunla Batı ya kaçıp Korinthos a sığınmaları, ilerleyen süreçte Iason un barbar diye aşağıladığı Medeia ya ihanet edip kral Kreon un kızıyla evlenmeye karar vermesi, Medeia nın intikamının da aşkı kadar büyük olması; Iason u can evinden vurarak, evleneceği kız ve kızın babasıyla birlikte kendi çocuklarını da öldürmesi anlatılır. Olaylar Dizisi Oyun prolog, beş epizot ve eksodos bölümlerinden oluşur. Prologda oyunun genel görünümü çizilir, Medea nın çıkmazı ortaya konur. Birinci epizotta Kreon un Medeia yı kovması, Medeia nın bir gün daha kalmasına izin vermesi sergilenir. Kocasının kralın kızıyla evlenecek olması karşısında içini intikam duygusu kaplayan Medeia, Kreon tarafından ülkeden kovulunca harekete geçer. İkinci epizotta Iason un gelerek, kovulmasına kendi dikbaşlılığının sebep olduğunu söyleyerek onu suçlaması üzerine Medeia nın onu kovması; üçüncüde Medeia nın kral Pandion un oğlu Egeus la karşılaşıp, onu evlat sahibi yapma vaadine karşılık onun himayesini elde ettikten sonra intikam planı yapması, bu arada koronun, çocuklarını da gözden çıkaran Medeia yı uyarması sergile-

11 Modern Türk Tiyatrosunda Medea Miti 425 nir. Gururu ayaklar altına alınan Medeia nın kocasından intikam almak, ona unutamayacağı bir acı yaşatmak için evleneceği kız ve kızın babasıyla birlikte kendi çocuklarını da öldürmeye karar vermesi oyunun asal düğümünü oluşturur. Dördüncü epizotta planını uygulamaya koyarak, önce Iason u çağırıp durumu kabullenmiş, kendisinin haksız olduğunu kavramış gibi yaparak, çocuklarının orada kalması için ricada bulunması, çocukların geline sunacağı hediyelerin de gelini yumuşatacağını söyleyerek Iason u ikna etmesi, çocukları hediyelerle yollaması; beşinci epizotta Haberci den Kreon la kızının öldükleri haberini alan Medeia nın, planının ikinci aşamasını uygulaması, kendi yapmazsa düşman ayakları altında ezileceklerini öngördüğü oğullarını öldürmesi işlenir. Medeia nın intikamına odaklanan oyunun doruk noktası beşinci epizotta Medeia nın, planının ikinci ve asıl aşaması olan çocuklarını öldürmesidir. Kendisiyle büyük bir mücadele veren Medeia, sonunda çocuklarına kıyar. Eksodos bölümü oyunun çözümünü verir. Medeia ya evleneceği kızı ve babasını öldürmesinin hesabını sormaya gelen, aynı zamanda Kreon un yakınlarının çocuklarına zarar vermelerinden endişe duyan Iason, çocuklarının ölüsüyle karşılaşınca beklemediği bu felaket sebebiyle büyük bir acı yaşar ve çocuklarına kendi elleriyle kıyan Medeia yı barbarlıkla suçlayıp lanetler. Onun ithamlarına Medeia da aynı sertlikte cevap verir. Çocuklarının ölümünden birbirlerini sorumlu tutarlar. Medeia, çocuklarını kendisinin, düşman eli değmeyecek yüksekçe bir yere gömeceğini, tanrılardan bağışlanma dileyeceğini, Iason un ise sefilce öleceğini, Argo gemisiyle başlayan yolculuğunun onunla son bulacağını söyler. Egeus a çocuk vermek üzere onunla gider. Kadere ve hayatın beklenmedik gelişmelerle dolu akışına yapılan vurguyla oyun noktalanır. Çatışma Yazar oyunda Doğu Batı karşıtlığı oluşturur. Kocasının ihanetine uğrayan ve korkunç bir intikam tasarlayan Medeia, Iason la ve kendisiyle çatışır. Kendisini ülkeden kovan kral Kreon la da alt düzeyde bir çatışma yaşar. Yazar, Iason un temsil ettiği Batı yı çıkarcılık, Medeia nın temsil ettiği Doğu yu verimkârlıkla özdeşleştirir. Gerçek aşkın, Iason un barbar diye nitelediği Doğu da olduğuna işaret eder. Iason, kendi amaçları doğrultusunda kullandığı Medeia yı, işi bitince bir kenara atar, onu barbar diye aşağılar. Yaptıklarının karşılığı olarak gelişmiş Yunan uygarlığını tanımış olmasını fazlasıyla yeterli görür. Kreon, her kötülüğü yapabilecek bir kadın olduğunu duyduğu ve kendisiyle kızına açıkça diş bilediğini gördüğü Medeia yı ülkesinden kovar ve Medeia nın, kendilerine kötülük yapabilecek güçte olmadığını söyleyen, yalvaran sözlerine kanmaz, onun şüphe dolu dostluğu yerine nefret dolu düşmanlığını tercih edeceğini söyler. Gün doğarken gemisi hareket etmezse öldürüleceğini kesin bir dille ihtar eder. Iason la Medeia nın kişilikleri tezat oluşturur. Iason hayatını mantık temeline dayandırıp daima kazanırken, Medeia duygularıyla hareket etmesinin sonucunda her şeyini kaybetmiştir. Iason Medeia yla altın postu ele geçirmek karşılığında evlenmiştir. Medeia ise her şeyi onu sevdiği için yapmıştır. Medeia nın fedakârlıklarına rağmen ona ihanet eden Iason, Medeia nın tepkisini son derece haksız bularak, sürgüne, kaderine boyun eğmeyip isyan ederek kendisinin sebep olduğunu öne sürer, bu şekilde kovulmasına üzüldüğünü söyler. Kralın kızıyla evlenmenin kendisi ve çocukları için büyük bir fırsat olduğunu söyleyerek kendini savunur. Medeia nın tepkisini kıskançlığa bağlar. Medeia ise kendinden uzaklaşmasının asıl sebebinin, kendini barbar diye küçümsemesi, beğenmemesi olduğunu yüzüne vurur, onu alçak sıfatıyla aşağılar. Evine hediyeler göndereceğini söyleyen Iason un önerisini şiddetle reddeder.

12 426 Sena Küçük Bunun üzerine Iason tanrıları şahit tutarak, onlar için elinden geleni yaptığını, ama Medeia nın iyilik bilmediğini iddia eder. Eksodos bölümü de ikisinin hesaplaşmasına dayanır. Birbirlerini çocuklarının katili olmakla suçlarlar. Çocuklarını Kreon un yakınlarından korumak için gelen, fakat onların ölüsüyle karşılaşan Iason tanrılara isyan eder, Medeia yı şu sözlerle itham eder: Zebani! Cehennem bekçisi! Rezil kadın! / Onları hem doğurup hem de nasıl kılıç çekebildin. / Benden çocuklarımı değil, yüreğimi söküp aldın. / Hangi hayvan yavrusuna kıyabilir? Bunu yapan sen; Hâlâ güneşi ve toprağı görebiliyorsun. Ölüm senin üzerine olsun! / Seni o barbar toprağından alıp getirdiğim güne lanet olsun / Babasına ve kendi toprağına ihanet eden bu belayı, / Yunan toprağına getirdiğim güne lanet olsun! / Sen ki Argo gemisine bindiğin gün kardeşini öldürmüştün. Ölümün başladığı o ilk gün, ben peşimden gelen intikam / Cinlerini göremediğim için bana da lanet olsun! / Bir eli veren, bir eli alan bu kadına lanet olsun! Bana çocuklar verip, onları kıskançlık ve ihtirasına / Kurban eden o ele lanet olsun! Tek bir Yunan kadını yoktur ki, / Doğurduğuna kıyabilsin. Bense bula bula seni seçtim. / Meğer vahşi, dişi bir aslanla yatağa girmişim. Yüzsüz! Sana hakaret etmek bile boşuna. / Defol git karşımdan, evlat katili! Yavrularım! Ben sizi, böyle: Sessiz, sedasız / Ölümün koynunda yatar mı bulacaktım. (Kocatürk, 2005: 201) Medeia da kendini şöyle savunur: Eğer tanrılar atası Zeus, / Benim yaptıklarımı ve senin bana ne yaptığını / Görmemiş, işitmemiş olsaydı, sana söylenecek çok söz vardı. / Sen benim aşkımı ayaklar altına aldın. / Şimdi benimle alay etmene, eğlenmene, / Karının ve babasının, cezasız kalıp da / Beni bu topraklardan kovmasına sessiz mi kalacaktım? / Kaç kadın benim kadar aşağılanmıştır? / Evet, şimdi, vahşi, dişi bir aslanım: Yüreğini sökmek için! Çünkü bunu sen istedin. (Kocatürk, 2005: ) Oyunun en büyük çatışması ise Medeia nın iç çatışmasıdır. Âşıktır, ama gururu çiğnenmiştir. Çocuklarına şefkatli bir annedir, fakat düştüğü duruma kimsenin gülmesine meydan vermemek için çocuklarını da gözden çıkarır. Aşkı için ülkesine ihanet eden Medeia gururu için de çocuklarına kıyar. Onların düşman ellerde ölmelerine izin vermeyerek kendisi öldürür. Medeia kalbinin sesini dinleyerek vatanından çok uzaklara göçmüş, fakat kanadı kırık bir kuş gibi yapayalnız kalmıştır. Medeia için çocuklarını öldürmek çok zor bir karardır. Sürekli gelgitler yaşar, kendiyle çatışır. Ceylan gibi parlak bakışlı çocuklarına eli kalkmaz, ama acısını çoğaltarak azaltmak için, babalarının bu acıyı tatması için, kendisinin gülünç düşmemesi için yüreğini katılaştırır. Kişiler Medeia çılgın diye nitelenir. İhanete uğrayan kadın olarak çılgınca şeyler yapar. Düşmanlarını kendine güldürmemek içindir bütün hırsı. Atası güneştir. Genç ve güzeldir. Zehir ve iksir uzmanıdır. Iason bir erkek olarak sadakat duygusundan yoksun, çıkarcı, karısını ve çocuklarını hiç düşünmeden gözden çıkarması yüzünden olanlardan kendine ait bir suçluluk payı görmeyecek yaratılışta biridir. Sütnine Medeia nın kişiliğini yansıtmada devreye girer, Kreon Medeia yı ülkeden kovma, Haberci Kreon la kızının öldüğü haberini getirme işlevi görürler. Egeus ise Medeia nın düşmanlarına mağlup olmadan oyunu tamamlamak üzere oyuna girer. Zaman Mekân Olaylar bir günlük sürede yaşanır. Kreon tarafından ülkeden kovulan Medeia, yol hazırlığı bahanesiyle kazandığı bir gün içinde intikamını alır, Egeus un himayesini sağlar ve çocuklarını da öldürerek tragedyayı sonlandırır. Fakat özellikle prologdaki geriye dönüşlerle zaman belirsiz bir geçmişe ve Medeia nın Iason la ilk karşılaştığı yaklaşık on on beş yıl öncesine gidilir. Oyunda mekân önemli konumdadır. Medeia nın içine düştüğü çıkmaz, vatanına ihanet etmesiyle ilişkilendirilerek anlatılır. İntikam peşindeki Medeia Toprak unutmaz, insan unutsa bile diye uyarılır, insanla

13 Modern Türk Tiyatrosunda Medea Miti 427 mekân arasında güçlü bir bağ kurulur. Medeia nın durumu mekânla bağlantılı olarak anlatılır: Sen ki, baba evinden çok uzaklara göçtün. / Ve şimdi kanadı kırık bir balaban kuş misali / Kocasız, yataksız, kimsesiz; yad ellerde kaldın. / Yetmezmiş gibi bir de sürgünsün. / Yeminlerin haysiyeti kalmadı, / Bu topraklarda utanma, ar, namus yitti gitti; / bir kül misali göğe savruldu. / Sen ki, artık yersiz yurtsuz. (<) (Kocatürk, 2005: ) Mekân Doğu Batı karşıtlığı içinde ele alınır. Doğu ya olumlu, Batı ya olumsuz nitelikler yüklenir. Doğu yu Kolkhis, Batı yı Korinthos şehirleri temsil eder. Suyun bir yanında Doğu, öbür yanında Batı toprakları vardır. Medeia Doğulu dur. Batılı olan Iason a aşkı yüzünden vatanına ihanet edip onunla Batı ya kaçmış, bu yabancı yerde tutunabilmek için her konuda Iason la uyuşmak zorunda kalmış, yine de onun tarafından barbar diye aşağılanmaktan ve oradan da kovulmaktan kurtulamamıştır. Iason a göre Medeia, kendisi için yaptıklarının karşılığını, barbar bir ülkeden uygar Yunanlılara katılmakla fazlasıyla almıştır. Olaylar evinin önünde cereyan eden Medeia nın evinin içi, çocuklarına karşı korumacı tavrını olduğu kadar sahnede görülmeyen çocuklarını öldürme olayını da gerçekleştirdiği yerdir. 4.GÜNGÖR DİLMEN İN ZEHRA SI (KURBAN) Karacaören köyünde kocası Mahmut ve iki çocuğuyla mutlu bir yaşam süren Zehra nın, Mahmut un başka bir köyde görüp tutulduğu on beş yaşında bir kızı, kendisinin hastalanmasını bahane ederek üstüne kuma getirmeye kalkışması, bu amaçla bütün varlığını kızın ağabeyinin önüne sermesi, Zehra nın karşı çıkmasına aldırmaksızın onunla resmî nikâhla evlenmesi, Zehra nın gördüğü düşün etkisiyle gelini eve sokmamakta diretmesi, girerse, saldıkları koç yerine çocuklarını kurban edeceğini söylemesine rağmen Mahmut un vazgeçmemesi, düğüncüler eve zorla girerken çocuklarıyla birlikte kendine kıyması mitolojik öykülerle beslenerek anlatılır. Olaylar Dizisi Oyun üç bölümden oluşur. Birinci bölümde Mahmut la oğlu Murat ın, Hz İbrahim ve oğlu İsmail le özdeşleştirilen ilişkisinin, Mahmut un ertesi gün Gülsüm le evleneceğinin, karısı Zehra nın buna karşı olduğunun, kızın ağabeyi Mirza nın Zehra yı saf dışı bırakma amacında olduğunun ortaya konulduğu kısımlar serimi oluşturur. Mahmut un çocuklarına duyduğu sevgi ilk sayfalardan yansıtılmaya başlar. Mirza nın, Mahmut un başlık parası olarak verdiklerini yeterli bulmayarak Zehra nın hakkı olan değirmenli tarlayı istemesi, bunu başta kabul etmeyen Mahmut un Gülsüm den vazgeçemeyeceğini anlayan Mahmut un, kendisine Gülsüm ü unutturmaya çalışan Zehra yı arzulamadığını hissettirip, Gülsüm ü almak için gerekirse Mirza nın tarlasında ırgat gibi çalışacağını söylemesi ilk asal düğüm noktasıdır. Zehra nın düşünde kendisini bekleyen sonu görmesinin ve Gülsüm e eşikten adım attırmaması gerektiğini anlamasının ardından kapıyı kilitleyerek direnişe geçmesi ikinci asal düğüm noktasıdır. Mahmut la Mirza nın başlıkta anlaşamamalarından umutlanan Zehra, Mahmut a öğüt, kendisine akıl vermesi için yaşlı kadınlarla Halime yi çağırmıştır. Kadınlar Mahmut a öğüt vermekle birlikte, bu çabalarının boşuna olduğunu, tutkunun önüne geçilemeyeceğini, o evin dirliğinin artık bozulduğunu öngörecek kadar tecrübelidirler. Zehra kadınlardan aldığı öğütle Mahmut a eski günlerini hatırlatmak için nar çiçeği rengindeki gelinliğini giyer. Zehra yı gelinliğiyle görünce tatlı bir şaşkınlık yaşayan Mahmut ondan özür diler gibi, az önce Mirza yla konuşanın kendisi olmadığını söyler. İlk günlerine giderler. Harman yerinde ilk buluşmalarını, Murat ın doğmasını, ellerindeki tek tarlayla yokluktan varlık kurmalarını

14 428 Sena Küçük hatırlarlar. Fakat konu Gülsüm e gelir. Mahmut Gülsüm ü zihninden atamaz. Zehra nın, bunun geçici bir duygu olduğunu öne süren, başka şeyler düşünmesini telkin eden sözleri Mahmut a tesir etmez. Zehra nın, kendisine sarılması isteğini, bunun konuşulmayacağını, kendiliğinden olacağını söyleyerek karşılıksız bırakır. Ani bir kararla Zehra dan tarlanın tapusunu ister. Gülsüm ü almak uğruna, Mirza kendisinden tarlasında ırgat gibi çalışmasını istese onu da kabul edeceğini dile getirir. Ben neyim evin içinde? (Dilmen, 1967: 50) diyen Zehra ya, onun ilk gözağrısı, çocuklarının anası olduğunu söyler. İki kadınla evlenen ilk erkeğin kendisi olmadığı gerekçesini ortaya koyarak Gülsüm den vazgeçmeyeceğini bildirir. Zehra onu eve sokmayacağını söyler. Mahmut un kararlılığı karşısında bir süre başka bir kadınla nefsini köreltmesine bile göz yumacağını belirtir. Fakat Mahmut u kararından döndürmesi imkânsızdır. Çocukları öne sürmesini de, onlara kimsenin bir şey yapamayacağını söyleyerek bertaraf eder. Kendisine salık verdiği güç yüreğinde varsa onun kıskançlık duygularını dizginlemesini, Gülsüm ün kanına buyruk olduğunu söyler, kendisini bağışlamasını ister. Mahmut un kendisine dokunmasına izin vermeyen Zehra nın son sözü, Ne suçlarım ben, ne bağışlarım. (Dilmen, 1967: 53) olur. Gözü Mahmut un bilediği bıçağa takılır. İkinci bölüm Zehra nın karabasanıdır. Düşünde, Gülsüm ün eve gelmesiyle başına gelecekleri görür. Ona yardım etmeye çalışan yaşlı kadınlar, durum Zehra nın aleyhine geliştikçe sabit fikir halinde onu baştan eve sokmaması gerektiğini telkin ederler. Bu, Zehra nın Gülsüm ü eve sokmamaya kesin olarak karar verdiği noktadır. Zehra ya sabır telkininde bulunan yaşlı kadınlar, onun direnci karşısında, o gün önemli olaylar yaşanacağını, tasvirli kayalarda uyuyan efsanenin gerçek olacağını öngörürler. Üçüncü bölümde, gördüğü düşün etkisiyle Gülsüm ü eve sokmama kararı alan Zehra, çocuklara, gelin için kurban edilecek koçu salmalarını söyler. Çaylarına afyon kattığı çocuklar uyur. Zehra kapıyı kilitleyip bekler. Gelin alayı geldiğinde büyük mücadele başlar. Zehra, Gülsüm ün ölüsünü bile evine sokmamaya yeminli olduğunu bildirir. Kapıyı zorla açacakları uyarısına, gelin eşikten geçerken kendisinin de yapacağı tek şey kalacağı, salıverdikleri koçun yerine geline çifte kurban sunacağı tehdidiyle karşılık verir, düğünün bozulmasını ister. Mahmut a yalvarır, Muhtar dan yardım ister. Fakat Muhtar gelinin resmî olarak evine girmeye hakkı olduğunu bildirerek Zehra nın düşündüğünün aksine, esas olanın imam nikâhı değil hükümet nikâhı olduğunu açıklar. Zehra nın o günlerin geride kaldığını, kanunun bir erkeğe bir kadın dediğini söylemesi üzerine Mirza atılarak, kanunen Mahmut un karısının Gülsüm olduğunu söyler. Bu durumda kendi evliliği geçersiz sayılan Zehra, düştüğü durumu, ona dur diyemeyeceğini idrak eder. Medea nın, plan yapmak için geri adım atması gibi, Zehra da yumuşamış, geline acımış görünür. Barışmak için gelinin oynamasını ister. Gelin zorla oynatıldıktan sonra da, herkesin içinde köçek gibi oynayan birine çocuklarını emanet edemeyeceğini söyleyerek herkesin tepkisini çeker. Mahmut un, dönmeye karar veren Mirza yı engellemesi üzerine Zehra nın araya girerek Mahmut un ettiği masrafa karşılık Gülsüm den hevesini almasını söyleyip yer olarak ağılı göstermesiyle Mirza bunu gurur meselesi yapar ve bu işin artık dönüşü olmadığını, ne olursa olsun gelinin eve gireceğini bildirir. Bu noktadan sonra Zehra için yeminini çiğnemekle çocuklarına kıymak arasındaki sınır çizgisini aşmak imkânsızlaşır. Çözümde, gördüğü rüyanın etkisiyle Gülsüm e eşiği atlattırmamak için direnen Zehra Mirza nın geri dönmeyeceğini bildirmesiyle köşeye sıkışır. Doğaüstü bir değişim geçirmiş, aklını yitirmişçesine odada dolanır. Yaşadığı gelgitler sonunda bu yolun dönüşü olmadığını, bugün gitseler bile yarın yine geleceklerini, Mahmut un en büyük acıyı yaşaması gerektiğini göz önünde tutarak ve Tanrı doluyor içime diyerek, Mahmut un