ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Kamuran KAYA HATAY İLİNDE ÖNEMLİ YAZLIK VE KIŞLIK SEBZE ALANLARINDA BULUNAN ZARARLI LEPİDOPTER TÜRLERİ, POPULASYON YOĞUNLUKLARI VE PARAZİTOİTLERİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI ADANA, 2008

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HATAY İLİNDE ÖNEMLİ YAZLIK VE KIŞLIK SEBZE ALANLARINDA BULUNAN ZARARLI LEPİDOPTER TÜRLERİ, POPULASYON YOĞUNLUKLARI VE PARAZİTOİTLERİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR Kamuran KAYA DOKTORA TEZİ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI Bu tez 21 / 03 / 2008 tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği ile Kabul Edilmiştir. İmza İmza İmza Prof.Dr. Serpil KORNOŞOR Prof.Dr.M.Rifat ULUSOY Doç.Dr. Kamil KARUT DANIŞMAN ÜYE ÜYE İmza Doç.Dr.Erdal SERTKAYA ÜYE İmza Yrd.Doç.Dr. Pınar ÖZALP ÜYE Bu tez Enstitümüz Bitki Koruma Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No : Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Bu çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No : ZF.2006.D1 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ DOKTORA TEZİ HATAY İLİNDE ÖNEMLİ YAZLIK VE KIŞLIK SEBZE ALANLARINDA BULUNAN ZARARLI LEPİDOPTER TÜRLERİ, POPULASYON YOĞUNLUKLARI VE PARAZİTOİTLERİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR Kamuran KAYA ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI Danışman: Prof.Dr. Serpil KORNOŞOR Yıl: 2008, Sayfa: 86 Jüri: Prof.Dr. Serpil KORNOŞOR (Danışman) Prof.Dr. M.Rifat ULUSOY Doç.Dr. Kamil KARUT Doç.Dr. Erdal SERTKAYA Yrd.Doç.Dr. Pınar ÖZALP Bu çalış mada, Hatay ili sebze tarımında önemli üç kışlık (lahana, karnabahar, kırmızı lahana) ve beş yazlık (domates, biber, patlıcan, fasulye, bamya) sebze türünde sorun olan zararlı Lepidopter türler ile parazitoitleri saptanmıştır. Ayrıca, önemli görülen türlerin populasyon gelişmesi belirlenmiştir. Çalış mada kışlık sebze ekimi yapılan toplam 99 tarlada gerçekleştirilen iki yıllık sörveyde dört familyaya bağlı 13 lepidopter türü tespit edilmiştir. Kontrol edilen tarlaların % ında görülen Pieris rapae (L.) (Lepidoptera: Pieridae) en yaygın tür olmuştur. Zararlı lepidopter türlerin parazitoitleri olarak Hymenoptera takımına bağlı Ichneumonidae familyasından iki larva parazitoiti, Braconidae familyasından üç larva parazitoiti, Pteromalidae familyasından bir pupa parazitoiti, Diptera takımına bağlı Tachinidae familyasından ise dört larvapupa parazitoiti tespit edilmiştir. Kışlık sebzelerde lepidopter türlerin populasyon takibinin yapıldığı ilaçsız deneme parsellerinde her iki yılda da populasyon yoğunluğu en yüksek olan tür Pieris brassicae (L.) olmuş, ancak bu yoğunluklar lahanada larva/bitki, karnabaharda 5.88 larva/bitki ile, bitkilerin hasada geldiği AralıkOcak aylarında gerçekleştiği için önem kazanmamıştır. Yazlık sebzeler için toplam 267 tarlada yapılan iki yıllık sörveyde ise Noctuidae familyasına bağlı altı lepidopter tür belirlenmiş, ancak bu türler içe risinde en yaygın olarak görülen tür Helicoverpa armigera Hbn. olmuştur. Bu zararlının en yaygın görüldüğü sebze domates olmuş ve kontrol edilen tarlaların 2006 yılında % 85.71, 2007 yılında ise % inde tespit edilmiştir. Yazlık sebzelerde lepidopter türlerin parazitoiti olarak Ichneumonidae ve Braconidae familyalarından birer adet larva parazitoiti belirlenmiştir. Deneme parsellerindeki yazlık sebzelerden domates dışında kalan biber, patlıcan, fasulye ve bamyada önemli yoğunlukta zararlı lepidopter tür tespit edilememiştir. Domates bitkisinde belirlenen zararlı lepidopter türü ise H. armigera olmuş ve bu zararlı, çalışmanın yürütüldüğü beş tarlada % 40 bulaşıklık oranı ile en yüksek yoğunluğuna 2007 yılında I. Altbölgede ulaşmış, vuruk meyve oranı da % 4.60 olarak tespit edilmiştir. Ancak en yüksek zarar oranı olarak tespit edilen bu değer de % 5 lik ekonomik zarar eşiğinin altında kalmıştır. Anahtar Kelimeler: yazlık sebze, kışlık sebze, lepidopter türler, parazitoitler, populasyon gelişimi I

4 Abstract PhD INVESTIGATIONS ON THE LEPIDOPTEROUS PEST SPECIES ON THE IMPORTANT SUMMER AND WINTER VEGETABLES AREAS IN HATAY REGION WITH THEIR POPULATION DYNAMICS AND PARASİTOİDS Kamuran KAYA DEPARTMENT OF PLANT PROTECTION INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor: Prof.Dr. Serpil KORNOŞOR Year: 2008, Pages: 86 Juries: Prof.Dr. Serpil KORNOŞOR (Supervisor) Prof.Dr. M.Rifat ULUSOY Assoc.Prof.Dr. Kamil KARUT Assoc.Prof.Dr. Erdal SERTKAYA Assis.Prof.Dr. Pınar ÖZALP In this study, it was determined Lepidopterous species that is pest for important three winter vegetables (cabbage, cauliflower, red cabbage) and five summer vegetables (tomato, pepper, eggplant, bean, okra) in Hatay province with determining parasitoids feeding on this pest. Also, population dynamics of some important lepidopter pest species were determined. In this study, 13 lepidopterous species from four families were determined in 99 vegetable fields based on two years survey. Pieris rapae (L.) was highly wide separated species with % of controlled fields. Two larva parasitoids from Ichneumonidae family, three larvae parasiotids from Braconidae family, one pupa parasitoid from Pteromalidae family, (these families from Hymenoptera order) and four larvapupa parasitoids from Tachinidae family (from Diptera order) were determined as parasitoids of lepidopterous species. In winter vegetable fields without any agricultural chemical application, the population dinamics of lepidopter species were determined and, consequently, Pieris brassicae (L.) was found to be most dominant species however, its populations larvaes in cabbage and 5.88 larvaes in cauliflower per plant were not important because of harvest season in DecemberJanuary. In the event that 267 summer vegetable production areas were surveyed for two years six lepidopterous species from Noctuidae family were determined, but Helicoverpa armigera Hbn. was the most wide spread between them. This pest were seen mostly in tomato with % in controlled fields in 2006 and % in One larva parasitoid from each family Ichneumonidae and Braconidae was determined as lepidopterous parasitoids in summer vegetables. Except tomato, there were not any important presence of lepidopterous species in summer vegetables pepper, eggplant, bean, and okra. In the conducted study for two years with five tomato production area, H. armigera from lepidopterous species was determined as the highest population in 2007 in the 1 st subregion with 40 % contamination and 4.60 % fruit damaged. However, this maximum loss was even less than the economical threshold 5 %. Keywords: summer vegetables, winter vegetables, lepidopterous species, parasitoids, population dynamics II

5 TEŞEKKÜR ÇalıĢmam boyunca beni yönlendiren değerli danıģman hocam Sayın Prof. Dr. Serpil KORNOġOR a, tez izleme komitesinde yer alan ve hiçbir zaman katkı ve desteklerini esirgemeyen Sayın Prof. Dr. M.Rifat ULUSOY ve Sayın Doç. Dr. Erdal SERTKAYA ya sonsuz teģekkür ederim. ÇalıĢmada elde etmiģ olduğum parazitoitlerden Ichneumonidae familyasına ait türlerin teģhislerini yapan Sayın Dr. Saliha ÇORUH a (Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Bitki Koruma Böl.), Braconidae familyasına ait türlerin teģhislerini yapan Sayın Dr. CoĢkun GÜÇLÜ ye (Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Bitki Koruma Böl.), Tachinidae familyasına ait türlerin teģhislerini yapan Sayın Doç. Dr. Kenan KARA ya (Gazi Osman PaĢa Üniv. Ziraat Fak. Bitki Koruma Böl.) ve Pteromalidae familyasına ait tür teģhisini yapan Sayın Prof. Dr. Miktat DOĞANLAR a (Mustafa Kemal Üniv. Ziraat Fak. Bitki Koruma Böl.), ayrıca arazi çalıģmalarında deneme parsellerinin oluģturulmasına olanak sağlayan Sayın Arif KĠRĠġOĞLU ile Sayın Ahmet ÇARDAK a teģekkür ederim. Arazi çalıģmalarımda büyük bir özveri ile yanımda bulunan ve en büyük manevi destekçim olan sevgili eģim ġerafettin KAYA ya, çalıģmalarım boyunca ihmal etmek zorunda kaldığım sevgili kızlarım Cansu ve Aysu ya gösterdikleri olgunluk ve anlayıģ için sonsuz teģekkür ederim. Ayrıca doktora çalıģmama maddi destek sağlayan Ç.Ü. Bilimsel AraĢtırma Projeleri Birimine teģekkürlerimi sunarım. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA NO ÖZ......I ABSTRACT...II TEŞEKKÜR...III İÇİNDEKİLER....IV ÇİZELGELER DİZİNİ.....VI ŞEKİLLER DİZİNİ...VII 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOT Arazi Çalışmaları Lepidopter Türlerinin Belirlenmesi Parazitoit Türlerinin Belirlenmesi Yazlık ve Kışlık Sebzelerde Tespit Edilen Önemli Lepidopter Türlerinin Populasyon Gelişiminin Takibi BULGULAR VE TARTIŞMA Belirlenen Lepidopter Türleri Kışlık Sebzelerde Tespit Edilen Lepidopter Türleri Yazlık Sebzelerde Tespit Edilen Lepidopter Türleri Belirlenen Parazitoit Türler ve Konukçuları Ichneumonidae Familyasına Bağlı Türler Braconidae Familyasına Bağlı Türler Pteromalidae Familyasına Bağlı Türler Tachinidae Familyasına Bağlı Türler Yazlık ve Kışlık Sebzelerde Tespit Edilen Lepidopter Türlerin Populasyon Gelişimi Yazlık Sebzelerde Tespit Edilen Önemli Lepidopter Türlerin Populasyon Gelişimi.. 48 IV

7 SAYFA NO Kışlık Sebzelerde Tespit Edilen Önemli Lepidopter Türlerin Populasyon Gelişimi SONUÇLAR VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ...74 EKLER...75 V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA NO Çizelge 3.1. Kışlık sebzelerde 2005 ve 2006 yıllarında örnekleme yapılan tarla sayıları(adet) Çizelge 3.2. Yazlık sebzelerde 2006 ve 2007 yıllarında örnekleme yapılan tarla sayıları (Adet) Çizelge 4.1. II. Altbölge kışlık sebze örnekleme alanlarında, 2005 yılında, konukçu bitkilere göre belirlenmiş olan lepidopter türler Çizelge 4.2. I. ve II. Alt bölgelerde kışlık sebze ekim alanlarında kontrol edilen tarlalara göre tespit edilmiş olan zararlı lepidopter türlerin, 2005 ve 2006 yıllarındaki bulaşıklık durumları (%).. 27 Çizelge 4.3. II. Altbölge yazlık sebze örnekleme alanlarında, 2006 ve 2007 yıllarında konukçu bitkilere göre belirlenmiş olan lepidopter türler 32 Çizelge 4.4. I. ve II. Alt bölgelerde yazlık sebzelerde, 2006 yılında belirlenmiş olan lepidopter türlerin bulaşıklık durumları (%) Çizelge 4.5. I. ve II. Alt bölgelerde yazlık sebzelerde, 2007 yılında belirlenmiş olan lepidopter türlerin bulaşıklık durumları (%) 34 Çizelge 4.6. I. Altbölgede 2007 yılı üretici şartlarında yetiştirilen domates tarlalarında haziran ve temmuz aylarında yapılan sayımlardan elde edilen bulaşık bitki (%) ve vuruk meyve (%) oranları Çizelge 4.7. Dörtyol da lahanadan toplanan Pieris brassicae larvalarından elde edilen parazitoit türlerin sayıları ve parazitleme oranları (%) VI

9 VII

10 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA NO Şeki 3.1. Çalışmanın yapıldığı bölgeyi gösteren harita.18 Şekil 4.1. Helicoverpa armigera; larva (A) ve ergini(b)...25 Şekil 4.2. Pieris rapae (A) ve P. brassicae (B) larvası...26 Şekil 4.3. Spodoptera littoralis;larva (A) ve ergini (B)...28 Şekil 4.4. Plutella xylostella; larva (A) ve pupası (B)...28 Şekil 4.5. Pontia daplidice larvası...30 Şekil 4.6. Agrotis segetum larvası...31 Şekil 4.7. (A) Hyposoter sp. ile parazitlenmiş Pieris brassicae larvası, (B) Hyposoter sp. pupa ve ergini...38 Şekil 4.8. Cotesia glomerata ile parazitlenmiş Pieris brassicae (A) ve Pieris rapae (B) larvası.40 Şekil 4.9. Pteromalus puparum tarafından parazitlenmiş Pieris rapae pupası ve parazitoite ait erginler...43 Şekil Çalışmada farklı konukçu lepidopter türlerden elde edilen Tachinid parazitoitler...47 Şekil I. Alt bölgede bulunan iki ayrı deneme alanı ve II. Alt bölgedeki bir deneme alanında, 2006 yılında domateste Helicoverpa armigera ile bulaşık bitki (%) ve vuruk meyve (%) oranları...51 Şekil I. Alt bölgede bulunan iki ayrı deneme alanında, 2007 yılında domateste Helicoverpa armigera ile bulaşık bitki (%) ve vuruk meyve (%) oranları...52 Şekil I. Altbölge Demirköprü deneme alanında, 2006 yılında lahana, karnabahar ve kırmızı lahanada yapılan 25 bitki kontrolü sonucu görülen zararlı lepidopter türlerinin populasyon dalgalanması (ort. birey sayısı/bitki)...56 Şekil II.Alt bölge Dörtyol/Kuzuculu deneme alanında, 2006 yılında lahana, karnabahar ve kırmızı lahanada yapılan 25 bitki kontrolü sonucu görülen zararlı lepidopter türlerinin populasyon dalgalanması (ort. birey sayısı/bitki)...58 VII

11 Şekil I. Altbölge Demirköprü deneme alanında, 2007 yılında lahana, karnabahar ve kırmızı lahanada yapılan 25 bitki kontrolü sonucu görülen zararlı lepidopter türlerinin populasyon dalgalanması (ort. birey sayısı/bitki)...60 Şekil II.Alt bölge Dörtyol/Kuzuculu deneme alanında, 2007 yılında lahana, karnabahar ve kırmızı lahanada yapılan 25 bitki kontrolü sonucu görülen zararlı lepidopter türlerinin populasyon dalgalanması (ort. birey sayısı/bitki)...62 VIII

12 1. GİRİŞ Kamuran KAYA 1. GİRİŞ Doğu Akdeniz Bölgesi, sebzecilik açısından ülkemizdeki önemli bölgeler arasında olup, bölgede yer alan Hatay ili ha tarım arazisi ile Türkiye tarım arazisinin %1 ini oluşturmaktadır. İlin arazi dağılımı bakımından 2001 yılı verileri incelendiğinde, sebze yetiştirilen alan % 11 lik oranla ( ha), tarla bitkileri (% 60; ha) ve zeytinliklerin (% 16.6; ha) ardından üçüncü sırada yer almaktadır (Anonim, 2003). Hatay ili iklim, arazi formu, toprak yapısı, arazi örtüsü, topografya gibi özellikler esas alınarak dört agroekolojik alt bölgeye ayrılmıştır (Anonim, 2003). Buna göre; I. Alt Bölge: Antakya (Merkez ilçe) ve Samandağ, II. Alt Bölge: Erzin, Dörtyol ve İskenderun, III. Alt Bölge: Kırıkhan, Kumlu ve Reyhanlı, IV. Alt Bölge: Hassa, Belen, Altınözü ve Yayladağı ilçelerini kapsamaktadır. Sebzecilik alanı bakımından % 42.4 lük oranla I. Alt bölge, 2001 yılı verilerine göre ilk sırayı almaktadır. Bunu sırasıyla II. (% 35), III. (% 11.2) ve IV. (% 10.7) Alt bölgeler izlemektedir. Hatay ilinde genelde domates, biber, patlıcan vb gibi meyvesi yenen sebzeler ekiliş alanları bakımından ( ha, % 64.84) birinci sırada yer almaktadır. Bunu sırasıyla lahana, ıspanak, marul, enginar, pırasa vb gibi yaprağı yenen sebzeler (5.236 ha, % 15.29); taze fasulye, bakla, börülce, bezelye vb gibi baklagiller (4.277 ha, % 12.49); sarımsak, soğan, turp vb gibi soğansı, yumru ve kök sebzeler (2.508 ha, % 7.32) ve diğer sebzeler (12 ha, % 0.035) izlemektedir (Anonim, 2003). Hatay ilinde; Yazlık yetiştirilen sebzelerden; Domatesin % ü I. Alt bölgede, % i II. Alt bölgede, Bamyanın % i I. Alt bölgede, % 4.72 si II. Alt bölgede, Fasulyenin % ı I. Alt bölgede, %58.48 i II. Alt bölgede, 1

13 1. GİRİŞ Kamuran KAYA Kışlık sebzelerden; Lahananın % i I. Alt bölge, % i II. Alt bölgede, Marulun % i I. Alt bölgede, % 63,91 i II. Alt bölgede, Karnabaharın % 14 ü I. Alt bölgede, % 83 ü II. Alt bölgede yetiştirilmektedir. Türkiye de üretilen bazı tarımsal ürünler içerisinde Hatay ilinin payı önemlidir yılı üretim sezonunda yetiştirilen bazı ürünlere bakılacak olursa; Türkiye de üretilen kavunun % 23 ü, marulun % 14 ü, karnabaharın % 12 si, bezelye ve havucun % 11 i, patlıcan ve taze soğanın % 9 u, ıspanağın % 8 i ve taze fasulyenin % 7 si Hatay ilinde üretilmiştir (Anonim, 2003). Tarımsal üretimde ve insan beslenmesinde önemli bir yere sahip olan sebze türleri, yetiştirilme dönemlerinde birçok zararlının etkisine maruz kalmakta ve ekonomik kayba uğramaktadır. Omurgalı ve omurgasız birçok tür, sebzeler üzerinde zarar yapmakla birlikte en çok zararı omurgasızlar içerisinde yer alan böcekler yapmaktadır. Böceklerin ergin öncesi dönemleri daha zararlı olmasına karşın, erginleri zararlı olan türlerde vardır. Bazı durumlarda tüm bitki yenilmekte veya ölmekte, fakat zarar daha çok bitkinin kök, dal, yaprak, tomurcuk, çiçek, meyve vb. kısımlarıyla sınırlı kalmaktadır. Bitkinin hasadına yakın dönemde oluşan zarar daha da önem kazanmaktadır. Çünkü bu durumda ürünün hem kalitesi hem de verimi olumsuz olarak etkilenmektedir. Bitkinin kökleri, dalları ve yapraklarında oluşan zarar bu kısımların kendini yenilemesi nedeniyle daha az gibi görünse de, genelde bitkileri hastalıklara karşı daha dirençsiz yapmaktadır (Coaker, 1992). Sebzelerde zarar yapan böcek gruplarından Lepidoptera takımı ekonomik öneme sahip birçok türü içerir. Çoğu türler bitkinin toprak üstü aksamı ile beslenirler. Ergin öncesi dönemleri yoğun olarak beslendiğinde bitkide ve üründe önemli zararlara neden olur (Coaker, 1992). İl genelinde I. ve II. Alt bölgelerin, yazlık ve kışlık olarak üretimi yapılan sebzelerin ekim alanlarının büyük kısmını içermesi sebebi ile, çalışma alanını, Hatay ili I. ve II. Agroekolojik alt bölgeleri oluşturmuştur. 2

14 1. GİRİŞ Kamuran KAYA Hatay için önemli olan sebze yetiştiriciliğinde de zararlı olan lepidopter türlerin önemi büyüktür. Bu çalışmada, geniş ekim alanlarında çok çeşitli sebze tarımının yapıldığı Hatay ilinde, seçilmiş yazlık ve kışlık sebzeler üzerinde bulunan Lepidoptera türlerinin tespiti ve bu türlerden önemli görülenlerin populasyon gelişimleri ile bu türler üzerinde beslenen parazitoit türlerin belirlenmesi amaçlanmıştır. 3

15 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Değişik araştırıcıların, bu çalışmanın da konusu olan, yazlık ve kışlık sebze türlerinde Lepidoptera türleri ile ilgili bulguları şu şekildedir. Avidov ve Harpaz (1969), İsrail de önemli bir zararlı olan Plutella xylostella L. (Plutellidae) nın yılda 10 döl verdiğini, zararlının bir dölünü yaz döneminde 10 günde, ilkbahar ve sonbaharda ise 45 haftada tamamladığını bildirmişlerdir. Ayrıca araştırıcılar Helicoverpa armigera (Hübner) nın konukçularının, mevsime göre değiştiğini, çoğu kez larvaların yabancı otlar ve bir çok kültür bitkisi üzerinde beslendiğini, beslenirken meyveyi yapraklara tercih ettiğini, İsrail de domates ve biberde meyvelerde; yerfıstığı, lahana ve pancarda yapraklarda; fasulye ve bezelyede tohum kapsüllerinde; mısırda sap ve yapraklarda; yonca ve üçgülde çiçek ve tohum kapsüllerinde zarar yaptığını belirtmişlerdir. Öngören ve ark. (1977), yılları arasında Ege Bölgesi ndeki domates ekili alanlarda yürüttükleri çalışmalarında Akhisar da H. armigera nın domateslerde yaptığı zarar oranını % olarak belirlemişlerdir. Araştırıcılar, ayrıca Narlıdere ve Menemen e yerleştirilen ışık tuzaklarında ve Bornova daki kültür kafeslerinde zararlının ilk erginlerinin mayıs ayının ikinci yarısından itibaren görüldüğünü, Ege Bölgesi ndeki ilk larva bulaşmalarının ise mayıs sonuna rastladığını bildirmişlerdir. Araştırıcılar, Yeşilkurt un 1974 yılında domateslerde beş döl verdiğini, Ege Bölgesi nde tespit edilen doğal düşmanlarının ise Braconidae familyasından Habrobracon hebetor Say ile Bacillus sp. ve Hafnia sp. grubu bakteriler olduğunu belirtmişlerdir. Doğanlar ve ark. (1981), yılları arasında Doğu Anadolu Bölgesi nde yürüttükleri çalışmalarında Pieris brassicae (L.) yi Erzurum, Bayburt ve Gümüşhane de saptamışlar ve konukçu olarak Brassica oleracea L., Sisymbrium orientale L. ve Raphanus sp. yi bildirmişlerdir. Pieris rapae atamaria Frhst. yı B. oleracea üzerinde, Pontia daplidice L. yi yine B. oleracea, S. orientale ve Raphanus sp. üzerinde ve Mamestra brassicae (L.) yı ise B. oleracea üzerinde Erzurum da saptamışlardır. 4

16 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA Ingram (1981), yıllarında Kıbrısta yaptığı 20 aylık sörveyler ve Spodoptera littoralis Boisduval in parazitoitleri ile laboratuarda yürütülen çalışmasında Spodoptera exigua Hübner, Heliothis spp. ve Plusia spp. yi etkileyen 37 parazitoiti, primer parazitoit, bir tanesini ise sekonder parazitoit olarak isimlendirmiştir. Bunlardan en yaygın olanların ise Ichneumonid olan Hyposoter didymator Thunberg ve braconidlerden Chelonus inanitus (L.), Meteorus unicolor Wesmael ve Microplitis rufiventris Kokujev olduğunu belirlemiştir. Araştırıcı geniş bir konukçu bitki dizisi ile birlikte bulunan ve hemen hemen tümü polifag olan parazitoitlerin esas konukçuları olan S. littoralis ve S. exigua üzerinde daha yüksek oranlarda parazitlenmeye sebep olduğunu bildirmiştir. Ayrıca parazitlenme oranının, en yüksek olarak ilaçlanmamış yonca tarlası ve bostanlarda, en düşük olarak ise patates tarlaları ve ilaçlanmış sebze alanlarında olduğunu saptamıştır. Çalışma sonunda ise, ilaçlamaların mümkün olduğunca azaltılması, yabancı ot gelişimine izin verilmesi, belirli şartlar altında endemik türlerin (C. inanitus) kitle üretimleri yapılarak salınması ve yerli olmayan parazitoitlerin getirilmesi ile parazitoit kompleksindeki boşlukların doldurulması önerilmiştir. Kılınçer (1982), yılları arasında Ankara ve çevresinde yaptığı çalışmasında Pieris rapae L. ye ait beş parazit ve iki hiperparazit saptandığını, bunların yumurta paraziti Trichogramma evanescens Westwood, larva parazitleri Apanteles glomeratus L. ve Hyposoter ebeninus Gravenhorst, pupa parazitleri Pteromalus puparum L. ve Brachymeria femorata (Panzer) ile hiperparazitler Dibrachys cavus (Walker) ve Tetrastichus rapo (Walker) olduğunu bildirmiştir. Araştırıcı, P. rapae larvalarında A. glomeratus ile parazitlenme oranının % 7 18 arasında, H. ebeninus ile parazitlenme oranının ise % 8 30 arasında, P. rapae pupalarında ise P. puporum ile parazitlenme oranının % arasında değiştiğini bildirmiştir. Ayrıca, Ankara ilinde P. rapae nin primer parazitleri içerisinde bu zararlıyı tek başına tamamen baskı altına alabilecek bir türün bulunmadığını, ancak bu parazitlerin birbirini tamamlayıcı nitelikte görüldüğünü ve bu parazitler üzerinde yapılacak ayrıntılı biyolojik çalışmalar ve uygun kitle üretim tekniklerinin geliştirilmesi ile P. rapae yi doğal düşmanları yolu ile baskı altına alma uygulamalarından başarılı sonuçlar elde edilebileceğini vurgulamıştır. 5

17 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA Atak ve Atak (1984), Marmara Bölgesi nde yılları arasında yaptıkları çalışmada Pieris cinsi içerisinde hakim tür olarak P. brassicae nin görüldüğünü, bunun yanı sıra P. rapae ve P. napi L. nin de bulunduğunu belirlemişler, ayrıca P. brassicae nin karnabahar ve lahana ile beslendiğini, ancak beyaz lahanayı tercih ettiğini, bu iki konukçunun bulunmadığı durumlarda ise kırmızı lahana, kolza, turp, yabani turp, yabani hardal ve diğer Cruciferae bitkileriyle de beslendiklerini bildirmişlerdir. Orantılı nem ve sıcaklığa bağlı olarak Marmara Bölgesi nde yılda 46 döl verdiği belirlenen P. brassicae nin larva parazitoiti olarak A. glomeratus L. ve H. ebeninus, pupa paraziti olarak P. puparum ve yumurta paraziti olarak da Trichogramma sp. bulunduğunu belirlemişlerdir. Bu parazitoitlerin döllere ve yöreye göre değişmekle birlikte bulaşma oranının % 58 e kadar ulaştığını, diğer larva paraziti olarak belirlenen H. ebeninus un bulaşma oranının ise aylara göre % 1274 arasında değişmeler gösterdiğini saptamışlardır. Yine bir larva parazitoiti olan Sturmia bella Meigen (Tachinidae) nın her zaman görülmediğini, pupa parazitoiti olan P. puporum L. un ise genellikle son döllerde etkili olduğunu ve bulaşma oranının % 45 e kadar ulaştığını belirtmişlerdir. Kornoşor (1987), yılları arasında Güney ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinden topladığı lepidopter türler içerisinde Hatay iline ait örneklerden Agrotis ipsilon Hufnagel ve Autographa gamma L. yı Reyhanlı da, Trichoplusia ni Hübner ve Chrysodeixis chalcites (Esper) i ise Dörtyol ve Reyhanlı da tespit ettiğini bildirmiştir. Uzun (1987), entegre mücadele çerçevesinde P. brassicae nin doğal düşmanları ile baskı altına alınabilme çalışmalarına temel oluşturması amacı ile İzmir ili ve çevresinde yıllarında yaptığı çalışmasında, lahana ve karnabaharda zarar yapan P. brassicae L. nin yumurta, yumurtalarva ve larvapupa parazitlerine rastlamamış olup, larva parazitoitleri olarak A. glomeratus ve H. ebeninnus un varlığını; pupa parazitoitleri olarak da P. puparum, Pimpla instigator Fabricius ve Phryxe vulgaris Fallen in bulunduğunu belirlemiştir. A. glomeratus ile parazitlenme oranının % arasında, H. ebeninus ile parazitlenme oranının ise % arasında değiştiğini bildirmiştir. Araştırıcı aralık ayında toplanan P. brassicae pupalarında ise P. puporum ile parazitlenme 6

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA oranının % arasında değiştiğini belirlemiş olup, çalışmada tespit edilmiş olan diğer iki pupa parazitine ise çok az sayıda rastlanmış olmasını, bu parazitlerin etkinliğinin çok düşük olmasına bağlamıştır. Yabaş ve Zeren (1987), Lahana göbekkurdu, Hellula undalis (Fabricius) tarafından zarar görmüş bitkilerin çoğunun ya fide döneminde öldüğünü, ya da yan dallar vererek gelişmesini sürdürebildiğini, ancak bu bitkilerin normal baş gelişimini yapamadığından özellikle karnabaharda zararın % 100 olduğunu ve zarar görmüş bitkiden hiç ürün alınamadığını bildirmişlerdir. Araştırıcılar türün Çukurova Bölgesi nde yılda 5 döl verdiğini, Adana ve Tarsus da zararlıya ait ilk erginlerin 1985 yılında temmuz ayı ortalarında, 1986 yılında ise haziran ayı ortalarında çıktığını, populasyonlarının ağustos ve eylül aylarında en yüksek seviyeye ulaştığını, ekim ayından itibaren ise populasyonunun azalarak sıfır seviyesine indiğini belirlemiş ve kış ayları boyunca ışık tuzaklarında hiç ergine rastlanmadığını bildirmiştir. Zararlıya ait larvaların temmuz ayından itibaren fidelik ve tarlalarda görüldüğü, en yoğun olarak ağustos ve eylül aylarında bulunduğu ve larva faaliyetinin konukçunun fenolojisine bağlı olarak kasım ayı ortalarına kadar devam ettiğini saptamışlardır. Çalışmada Braconidae, Ichneumonidae ve Eulophidae familyalarına ait larva parazitleri ile Tachinidae familyasından bir pupa paraziti belirlenmiş olup, çalışmalar sırasında parazitlenmenin daha çok ağustos ve eylül aylarında görüldüğü bildirilmiştir. Aynı araştırıcılar 1982 yılında H. undalis üzerinde yaptıkları ön çalışmada, türün Adana ve İçel illerinde yayılış alanı, konukçuları ve bulaşma oranlarını saptamış ve bu oranın % 1 ile % 89 arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Stewart ve Sears (1988), İngiltere de Artogeia (=Pieris) rapae, T. ni ve P. xylostella larvalarının karnabahar üzerinde ekonomik zarar eşiğini araştırdıkları çalışmalarında, zararlı lepidopter kompleksini 1985 yılında % 71 A. rapae, % 1 T. ni ve % 28 P. xylostella, 1986 yılında ise % 91 A. rapae ve % 9 P. xylostella nın oluşturduğunu belirlemişlerdir. 7

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA East ve ark. (1989), yaptıkları laboratuar çalışmasında P. xylostella, S. exigua ve T. ni nin tüm larva dönemleri boyunca tükettikleri ortalama lahana yaprağı miktarının sırası ile 0.13, 1.53 ve 4.27 gr olduğunu ve bu larva başına ortalama tüketimlere dayanarak tüketim oranlarını P. xylostella, S. exigua ve T. ni için 1:11.8:32.8 olarak belirlemişlerdir. Larva gelişim dönemlerini sırası ile 14.2, 39.3 ve 25.7 günde tamamlayan P. xylostella, S. exigua ve T. ni nin ağırlığa (gr) dayanan tüketim oranlarının 1:4.3:18.4 olduğunu bildirmişlerdir. Çalışma sonucuna dayanarak, lahana tarlasında S. exigua veya P. xylostella nın nisbeten yoğun bulunduğu durumlarda insektisit uygulama sayısını azaltmanın mümkün olduğunu bildirmişlerdir. Araştırıcılar günlük tüketim miktarlarından (gr) hesaplanan tüketim oranlarına dayalı zarar eşiğinin kabul edilebilir bir kriter olması için, standart kontrol eşiği ile karşılaştırıldığında eşit veya daha fazla lahana ürünü elde edilmesini ve hem de insektisit uygulama sayısını azaltması gerektiğini bildirmişlerdir. Firempong ve Zalucki (1989), H. armigera erginlerinin konukçu bitki seçimine bazı bitki özelliklerinin rolünü araştırmış ve bitkilerin çiçekli oluşunun, bitki boyunun ve toprak gübrelemesinin konukçu bitki seçimini pozitif olarak etkilediğini, sulama yönteminin ise yumurta bırakma üzerinde bir etkisinin olmadığını bildirmişlerdir. Avcı ve Özbek (1990), yılları arasında Erzurum da lahana zararlıları ile ilgili yaptıkları çalışmalarında altı lepidopter türünün zararlı olduğunu belirlemişlerdir. Bunlardan en fazla populasyon oluşturan türün P. xylostella olduğunu, bu türü sırasıyla M. brassicae, P. brassicae, A. rapae, A. gamma ve P. dablidice türlerinin izlediğini bildirmişlerdir. Aynı çalışmada P. brassicae nin en etkin larva parazitoitinin Cotesia (=Apantales) glomeratus olduğu belirlenmiş (% ), parazitoitin yöredeki etkinliğini azaltan faktör olarak da bu böceğin pupa parazitoitleri Lysibia nana Gravenhorst (Hym., Ichneumonidae), Pteromalus semotus Walker (Hym., Pteromalidae) ve Tetrastichus galactopus Ratzeburg (Hym., Eulophidae) a dikkati çekmişlerdir. P. puparum (Hym., Pteromalidae) un hem P. brassicae hemde A. rapae pupalarını parazitlediğini belirten araştırıcılar P. xylostella dan larva parazitoiti olarak Dolichogenidea apellator Telenga, D. sicaria Marshall ve D. litae Nixon (Hym., Braconidae) yi elde etmiş, bu türlerin 8

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA toplam etkinliğinin % arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Çalışmada larvapupa parazitoitleri olarak Diadegma eucerophaga Horstmann, Diadromus subtilicornis Gravenhorst, Thyraella collaris (Gravenhorst) (Hym., Braconidae) i elde etmiş ve bunlardan D. eucerophaga nın parazitleme oranının % 585 arasında olduğunu bildirmişlerdir. Ayrıca, P. xylostella nın pupa parazitoiti olarak P. semotus u, A. gamma dan larvapupa parazitoiti olarak Patroclus homocerus Wesmael (Hym., Ichneumonidae), larva parazitoiti olarak Drino imberbis Wiedeman ve Voria ruralis Fallen (Dip., Tachinidae) i elde etmiş olup, bunlardan D. subtilicornis, T. collaris ve P. homecerus un ülkemiz faunası için yeni kayıt olduklarını bildirmişlerdir. Mau and Kessing (1992), lahana yaprak güvesi, P. xylostella nın muhtemelen Akdeniz Bölgesi orijinli olup, kozmopolit bir tür olduğunu, Cruciferae familyasından yabancı ot ve kültür bitkilerini içeren konukçuları bulunduğunu bildirmişlerdir. Öncüer ve ark. (1992), Bursa, Balıkesir, Çanakkale ve Manisa illerinde sanayi domateslerinde zarar yapan türler içerisinde H. armigera yı da kaydetmişlerdir. H. armigera yı önem sıralamasında üçüncü sırada vermişler ve zararlının temmuzağustos aylarında zararının önemli olduğunu belirtmişlerdir. Kalite ve kantite yönünden H. armigera zararının önemli görülmesine rağmen, illerin ortalamalarına göre bulaşma oranlarının düşük olarak saptandığını bildirmişlerdir. Yabaş ve Ulubilir (1993), Akdeniz Bölgesi nde Adana, Kahramanmaraş ve Antalya illerinde fasulye alanlarını kapsayan ve yıllarında yapılan sörvey çalışmalarında Lepidopter zararlılardan Fasulye kapsül kurdu, Etiella zinckenella Treitschke ve H. armigera yı tesbit etmişlerdir. Araştırıcılar H. armigera nın sörveyi yapılan her ilçede çok az sayıda bulunduğunu belirlemiş ve zararlının ilk generasyonunu pamuktan önce fasulye gibi sebzelerde geçirdiğini ve larvaların fasulyede de beslendiğini bildirmişlerdir. Gerek H. armigera gerekse E. zinckenella için 100 kapsülde 16 bulaşık kapsül oranını belirlemiş ve bu iki zararlının potansiyel zararlı olarak önemli bulunduklarını belirtmişlerdir. Maltais ve ark. (1994), Kanada da yıllarında brokoli üzerinde zararlı üç lepidopter türü olan P. xylostella, P. rapae ve T. ni nin yönetimi için yaptıkları ekonomik eşik çalışmasında üç farklı dikim tarihinde 6 farklı uygulama gerçekleştirmişler ve belirlemiş oldukları eşikte tutulan, 28 Mayısta yapılan ilk ekim 9

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA tarihindeki uygulamada hasat edilen başların diğer ekim tarihi ve uygulamalarda elde edilen başlara göre önemli derecede daha ağır olduğunu bildirmişlerdir. Diğer ekim tarihi ve uygulamalarda bitkinin oluşturduğu baş ağırlıklarında önemli bir farklılığın görülmediği belirtilen çalışmanın sonucunda, sık ilaçlamanın gereksiz yere yapıldığını belirtmişlerdir. Akkaya (1995), Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri sebze alanlarında yıllarını kapsayan çalışmasında, önemli lepidopter türler olarak; domatesin fide ve ilk gelişme döneminde Agrotis spp., çiçeklenme ve meyve döneminde ise H.armigera türlerini, ayrıca S. exigua, T. ni, Heliothis viriplaca Hufnagel yı, patlıcanda yine fide ve ilk gelişme döneminde Agrotis segetum Denis and Schiffermüller, H. armigera, H. peltigera Denis and Schiffermüller yı, biberde A. segetum u saptamıştır. Anonim (1995), yumurtadan yeni çıkan P. xylostella larvalarının 34 gün yaprak içerisinde küçük galeriler açarak zarar yapmaya başladığını, sonra yaprağın dışına çıkarak yaprağı alttan üst epidermisine kadar yer yer kemirerek bu kısımların üst tarafında sadece ince bir zar bıraktıklarını bildirmiştir. Zarar görmüş yapraklara üstten bakıldığında, yenik kısımların gümüşi beyaz renkte görüldüğü ve daha sonraki dönemlerde yaprakların irili ufaklı olmak üzere çok delikli bir görünüş aldığı belirtilmiştir. Ülkemizde hemen her yerde bulunan A. segetum ve A. ipsilon (Lep:Noctuidae) un ise sebzelerde zarar yapan en yaygın Agrotis türleri olduğu ve bütün sebzelerde zarar yapmakla birlikte özellikle domates, biber, patlıcan fidelerinde ve patateslerde daha çok görüldüğü bildirilmiştir. Avcı ve Özbek (1995), lahana yaprak güvesi, P. xylostella nın Erzurum da ekimi en fazla yapılan bir sebze olan lahana bitkisinin önemli bir zararlısı olduğunu ve özellikle fidelerin tarlaya şaşırtılmasından itibaren baş bağlayıncaya kadar çok etkili olduklarını bildirmişlerdir. Zararlıya ait erginlerin ışık tuzaklarında ilk olarak mayıs ayı sonlarında görüldüğü bildirilen çalışmada, zararlının Erzurum ekolojik koşullarında yılda 45 döl verdiği ve ilk dölün ise yörede önemli bir yabancı ot olan Sisymbrium loeselii L. üzerinde tamamlandığı, diğer döllerinin ise öncelikle baş lahanası olmak üzere şalgam, turp, kolza ve çin lahanası gibi kültür bitkilerinde olduğu belirlenmiştir. Araştırıcılar, yetiştiricilerin bu böcekle mücadelede sürekli aynı ilaçları düzensiz bir şekilde kullandıkları için, ilaçlara karşı direnç oluştuğunu 10

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA gözlediklerini bildirmişler ve doğal düşmanların etkinliğini de göz önüne alarak biyopreparat kullanımını önermişlerdir. McHugh ve Foster (1995), Amerika Birleşik Devletleri Indiana eyaletinde 1992 ve 1993 yıllarında lahanada yağmurlama sulamanın P. xylostella üzerine etkisini araştırmışlar ve yağmurlama sulamanın, damlama sulama ile karşılaştırıldığında populasyonda % azalmaya neden olduğunu belirlemişler, ancak yağmurlama uygulamaları arasında bir fark olmadığını bildirmişlerdir. Ulusoy ve ark. (1995), yılları arasında Adana, İçel ve Hatay illerini kapsayan, Doğu Akdeniz Bölgesi sebze alanlarında zararlı türler ve doğal düşmanları ile ilgili yaptıkları sörvey çalışmalarında, Hatay ili sebze ekim alanlarında 3 farklı familyaya bağlı altı lepidopter tür belirlemişlerdir. Bunlar Noctuidae familyasından A. ipsilon, H. armigera, S. exigua, S. littoralis; Pieridae familyasından P. brassicae ve Pyralidae familyasından H. undalis dir. Ayrıca çalışmada parazitoit olarak Apanteles ruficrus Haliday (Braconidae) un, H. armigera ve A. ipsilon üzerinde; predatör olarak ise Nabis pseudoferus Remane (Nabidae) ile Chrysoperla carnea (Stephens) (Chrysopidae) nın S. littoralis ve H. armigera üzerinde beslendiğini tespit etmişlerdir. Begum ve ark. (1996), Japonya da yaptıkları çalışmalarında yabani turpgillerden Rorippa indica (L.) ve Lepidium virginicum L. un P. xylostella için uygun konukçu bitkiler olduğunu, ancak bu bitkilerin kültürü yapılan turpgillere göre daha az uygun olduğunu bildirmişlerdir. Araştırıcılar genel olarak yabani turpgiller üzerinde yetiştirilen ergin dişilerin lahana üzerinde yetiştirilenlerden daha uzun yaşadığını fakat daha az üretken olduklarını belirlemişlerdir. Bunun yanında uçuş aktivitesinin yabani turpgiller üzerinde yetiştirilen erginlerde daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Sivapragasam ve Chua (1997), Malezya da yürüttükleri çalışmalarında çeşitli crucifer bitkiler ve Cleome rutidosperma (DC) dan toplanan H. undalis larvalarından dört larva paraziti elde etmişlerdir. Araştırıcılar lahana üzerinde bulunan iki türün Bassus sp. (Braconidae) ve Trathala flavoorbitalis (Cameron) (Ichneumonidae), diğerlerinin ise Braconid türlerden Chelonus sp. ve Phanerotoma sp. olduklarını, 11

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA yumurta ve pupa paraziti bulunmadığını bildirmişlerdir. Ancak parazitoitlerin genellikle mevsim sonunda bulunması ve populasyonlarının düşük olması nedeniyle zararlı üzerinde önemli bir etkisinin olmadığını belirtmişlerdir. Aheer ve ark. (1998), yıllarında Pakistan da H. armigera nın domates meyvelerinde neden olduğu ekonomik kayıpları belirlemek için yaptıkları çalışmada, ilaçlı ve ilaçsız parseller oluşturmuşlar ve H. armigera bulaşıklığının ilaçlı parsellerde yılları için sırasıyla % 3.23 ve 3.10 olmasına karşılık ilaçsız parsellerde % ve % olduğunu belirlemişlerdir. Araştırıcılar ilaçsız parsellerdeki ürün kaybının 1991 ve 1992 yılları için sırasıyla % ve % olduğunu bildirmişlerdir. Koçlu (1998), yılları arasında Manisa da yürüttüğü çalışmasında H. armigera nın bir generatif dönem zararlısı olduğunu, insektisit kullanılmamış domates ve pamuk tarlalarında doğal düşmanlarının H. armigera yı baskı altında tutabildiğini bildirmiştir. Populasyon düzeyi ile ilgili yaptığı çalışmalarda yumurta ve larva populasyonunun ilerleyen döllerde artması gerekirken doğal düşmanların etkinliği nedeniyle giderek düştüğünü saptamıştır. Doğal düşman türlerinin ve etkinliklerinin yıllara ve konukçu bitki türüne göre değiştiğini saptayan araştırıcı, konukçu bitki domates olduğunda parazitoitlerin, konukçu bitki pamuk olduğunda ise predatörlerin etkili bulunduğunu belirlemiştir. Çalışmada H. armigera nın larva parazitoiti olarak 1995 yılında sekiz tür, 1996 yılında ise iki tür belirlenmiş olup, çalışmalar boyunca zararlının predatörü olarak 13 türün tespit edildiği bildirilmiştir. Araştırıcı larva gelişme sürelerinin pamuk ve domatesle beslenen bireylerde daha düşük bulunması nedeniyle bu iki bitkinin biber ve tütüne göre daha uygun konukçular olduğunu bildirmiştir. Tozlu ve ark. (1998), yıllarında Erzurum da en fazla yetiştirilen sebze türü olan baş lahana üzerinde ekonomik düzeyde zarar yapan Lepidopter türlerini P. brassicae, P. rapae, M. brassicae ve P. xylostella olarak belirlemişlerdir. Çalışmada bu türler içerisinde % 38 bulaşıklık ile M. brassicae nin ilk sırada yer almasına rağmen yoğunluk bakımından üçüncü sırada bulunduğunu, P. brassicae nin ise tam tersi olarak bitki başına en fazla yoğunluk oluşturan (7.7 adet/bitki) zararlı olduğu ve bulaşıklık bakımından üçüncü sırada yer aldığını (% 13.6), 12

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA M. brassicae nin bitki başına düşen larva sayısının az olmakla birlikte (1.55 adet/bitki) lahananın göbek kısmında beslendiğinden dolayı zararının fazla olduğunu bildirmişlerdir. Gerek bulaşıklık ve gerekse yoğunluk bakımından iki, dört ve beşinci sırada yer alan türlerin ise sırasıyla P. xylostella (bulaşıklık, % 33.1; yoğunluk, 2.27 larva/bitki), P. rapae (bulaşıklık, % 5.7; yoğunluk, 1.13 larva/bitki) ve A. gamma olduğunu ve A. gamma nın nadiren rastlanan tür olarak bulaşıklığının % 1 in altında bulunduğunu belirtmişlerdir. Araştırıcılar ayrıca çalışma esnasında bölgede P. daplidice erginlerine rastlanmakla birlikte, bu zararlının larvalarına lahanada rastlamadıklarını bu nedenle de türün daha çok yabani cruciferlerde beslendiğini düşündüklerini belirtmişlerdir. Schmaedick ve Shelton (1999), New York da lahanada bulunan P. rapae yumurta ve larvaları üzerinde arthropod predatörlerin etkisini belirlemek için yaptıkları çalışmada, predatör bulunan ve bulunmayan kafeslerde, lahana bitkileri üzerindeki canlı P. rapae bireylerini karşılaştırmış ve arthropod predatörlerden kaynaklanan yumurta ve larvalardaki ölüm oranının ortalama % 53 ( % 2380 aralığında) olduğunu ve esas olarak etkilenenlerin yumurta ve birinci dönem larvalar olduğunu bildirmişlerdir. Araştırıcılar denemeler sonucunda lahana tarlalarındaki arthropod predatörlerden kaynaklanan P. rapae ölümlerinin oldukça yüksek bulunduğunu ve ticari önemi olan tarlalarda bu predatörlerin önemli rolü olduğunu belirterek, aktivitelerini artırma yolunda yapılacak çalışmaların yararlı olacağını bildirmişlerdir. Kaya ve Kovancı (2000), yıllarında Bursa da yaptıkları çalışmada H. armigera erginlerinin mayıs başında çıkmaya başladığı, dişi kelebeklerin mayıs ortalarına doğru konukçu bitkilere yumurta bıraktığı, doğal koşullarda ilk larvanın 20 Mayıs tarihinde tesbit edildiği ve Bursa da yılda dört döl verdiğini belirlemişlerdir. Araştırmada ayrıca H. armigera nın kışı toprakta ortalama 7.08 cm derinlikte pupa evresinde diyapoz halinde geçirdiği, bir dişi kelebeğin ortalama adet yumurta bıraktığı ve bu yumurtaların % 58 inin açıldığı, bir dölün iklim koşullarına bağlı olarak günde tamamlandığı belirlenmiş olup, laboratuar koşullarında ise bir dişinin ortalama adet yumurta bıraktığı ve bu yumurtaların % 57 sinin açıldığı ve bir dölün günde tamamlandığı saptanmıştır. Çalışmada dipter ve 13

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA hymenopter parazitoitler bulunduğu belirtilmiş olup, bu türlerden dipter parazitoitin Tachinidae familyasına bağlı Tachina magnicornis Zetterstedt olduğu bildirilmiştir. Cameron ve ark (2001), Yeni Zelanda da domates yetiştirme döneminde ekonomik olarak kabul edilebilir düzey olan % 5 zarar görmüş meyve oranına dayanarak H. armigera için yönetim önerilerini hazırlamak üzere ekonomik eşik ve tarla örnekleme yöntemleri geliştirmişlerdir. Zararlı örneklemesi ve bir dakikalık hızlı bitki gözlem metoduna dayanarak yapılan populasyon tahminlerini zarar görmüş meyveyle ilişkilendiren ve bitki başına bir larva gibi önemsiz bir eşik belirleyen araştırıcılar, bir dakikalık gözlem metodu ve ekonomik eşiğin Yeni Zelanda nın Gisborne bölgesinde önemli 17 üründe onaylandığını bildirmişlerdir. İlaçsız alanlarda yumurta ve larva populasyonunun, erken ekilmiş ürünlerde çoğunlukla ekonomik eşik altında kaldığı fakat geç ekilen ürünlerde çoğu kez ekonomik eşiği aştığı belirlenen çalışmada, standart ilaçlama takvimi uygulanan yerlerde yapılan denemeler ilaçsız alanlarla karşılaştırılmış ve insektisitlerin tarlaların yarıdan fazlasında gerekli olmadığı halde kullanıldığını bildirmişlerdir. Çalışmada H. armigera nın domates alanlarında rastlanan en baskın tür olduğu ve bu türden başka kontrolüne gerek duyulan zararlı lepidopter bulunmadığı bildirilmiş olup, türün yumurtalarını yapraklara bırakmayı tercih etmesi nedeniyle H. armigera için yumurtadan çok larvaya dayalı ekonomik eşik uygulaması kullanılmasının daha pratik ve uygulanabilir olduğunu belirtmişlerdir. Yumurta bırakma konusundaki bu tercih, düşük larva gelişim oranı ile birlikte değerlendirildiğinde, gereklilik halinde larvaların çoğunluğunun meyveye yerleşmesi ve zarar vermesinden önce uygulama yapmak için yeterli zaman kalacağını belirtmiştir. Sonuç olarak, ekonomik bir eşik belirlenmesi ve parazitoitlerin yerleştirilmesinin ilaç uygulamalarını azalttığı ve Yeni Zelenda da domates yetiştiriciliğinde entegre mücadele yönetiminin yürütülmesine katkıda bulunacağı bildirilmiştir. Miyata ve ark. (2001), P. xylostella ile mücadelede en önemli problemlerden birinin zararlının insektisitlere karşı direnç geliştirmesi olduğunu ve zararlıdaki insektisit direncinin gelişmesini engellemek veya geciktirmek için doğal düşmanları korumaya önem verilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Araştırıcılar, Japonya da bazı insektisitlerin larva parazitoiti, Cotesia plutellae Kurdjumov nın kokonları ve 14

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA erginleri ile parazitleme yeteneği üzerine etkilerini araştırdıkları çalışmalarında birçok insektisiti tavsiye edilen konsantrasyonlarda uygulamış ve sonuçta ilaçlamanın erginlere karşı yüksek etki göstermesine karşın kokonlar üzerine daha az etkili olduğunu, bunun yanında geride kalan erginlerin neden olduğu parazitleme yeteneğinin önemli derecede etkilendiğini bildirmişlerdir. Greenberg ve ark. (2002), Amerika nın Texas eyaletinde S.exigua nın yumurta bırakma tercihini lahana, biber, kazayağı, pamuk ve ayçiçeği olmak üzere beş konukçu bitki üzerinde araştırmışlar ve zararlıya ait ergin dişilerin kazayağı ve pamuğa yumurta bırakmak için pozitif bir tercih gösterirken, lahana ve ayçiçeğinden önemli derecede kaçındığını belirtmişlerdir. Araştırıcılar S. exigua nın yumurta bırakmada konukçu bitki tercihinin bilinmesinin bu önemli zararlının populasyon dinamiğinin anlaşılmasında ve etkili bir gözlem ve yönetim stratejisi geliştirilmesinde yararlı olacağını bildirmişlerdir. TorresVila ve ark. (2003a), İspanya da yıllarında domateste H. armigera nın farklı larva yoğunluklarının bitkinin farklı fenolojik dönemlerine etkisini araştırmak için üretim dönemi boyunca % vuruk meyve, hasatta % vuruk meyve ve domatesteki ürün kaybını değerlendirmişlerdir. Larva yoğunluğunun meyve zararı ve verim üzerine etkisinde bulaşma zamanının önemli olduğunu, bitkinin ileri dönemlerinin zararlıya karşı daha tolerant olduğunu ve bulaşma zamanı bitkinin ne kadar ileri dönemine rastlarsa mevsimsel zarar ve hasat zararının da o denli düşeceğini belirlemişlerdir. Araştırıcılar zararlının genç bitkiyi ve yeşil meyveyi tercih etmesinden dolayı, erken dönemde bulaşma olduğunda zararlının beslendiği meyvelerin çoğunluğunun hasat öncesinde düşmesi sebebiyle hasatta yapılan sayımlarda zarar oranının daha düşükmüş gibi görünmesine neden olduğunu bildirmişlerdir. Bu nedenle entegre mücadeleye karar verme çalışmalarında hasattaki meyve kalitesi ve ürün kaybını değerlendirmek için mevsim boyunca yapılan % zarar görmüş meyve sayımlarının güvenilir olduğunu düşündüklerini belirtmişlerdir. Abbas (2004), Mısır da yıllarında lahana ekim alanlarında yaptığı çalışmasında, H. ebeninus un P. rapae nin tek larva parazitoiti olarak bulunduğunu bildirmiştir. Araştırıcı ayrıca ağustosaralık aralığındaki örnekleme süresince toplanan larvalarda 1996 yılında parazitlenmenin ortalama % 63 (40.590),

27 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA yılında ise ortalama % 67.6 ( ) olduğunu ve her iki yılda da en üst seviyedeki parazitlenmenin eylül ayı içerisinde olduğunu belirtmiştir. Eulophid hiperparazitoit Baryscapus (=Tetrastichus) galactopus un P. rapae larvası içindeki H. ebeninus un son dönem larvasını parazitlediğini ve gelişimine konukçusunun kokonu içinde devam ettiğini, H. ebeninus un lahana ekim alanlarından toplanmış kokonlarında hiperparazitoit tarafından parazitlenme oranının 1996 yılında ortalama % 23.8 ( ) ve 1997 yılında ise % 21.8 ( ) olduğunu bildirmiştir. Becan ve ark. (2004), Çanakkale ili domates alanlarında H. armigera nın populasyon gelişmesini belirlemek için yılları arasında yürüttükleri çalışmalarında yıllara göre değişmekle birlikte yeşilkurtun larvalarına temmuz ayının ikinci yarısından itibaren rastlandığını ve larva yoğunluğunun ağustos ayının sonuna doğru yükseldiğini belirlemiş ve Çanakkale ilinde yeşilkurtun geç ekilen domateslerde zararlı olduğunu bildirmişlerdir. Liu ve ark. (2004), farklı konukçu bitkiler üzerinde H. armigera ile ilgili olarak yaptıkları laboratuar çalışmalarında, zararlının pamuk, mısır, domates, acı biber, tütün ve fasulye bitkilerinin hepsinde yaşam döngülerini tamamladıklarını ancak zararlı için domates ve acı biberin nisbeten daha az uygun bitkiler olduklarını bildirmişlerdir. En yüksek larva ölüm oranlarının bu iki bitkide görüldüğünü bildiren araştırıcılar, domatesteki gelişme süresinin de daha uzun olduğunu, ayrıca erginler tarafından bırakılan ortalama yumurta sayılarının çalışma kapsamındaki bitkilerden en yüksek olarak mısır (784.8) ve fasulyede (778.1.) görüldüğünü, tütün (314.3) ve domatesin (559.1) ise en az yumurta bırakılan iki bitki olduklarını belirlemişlerdir. Jankowska (2006), yıllarında Polonya da yaptığı çalışmasında geçci dokuz farklı crucifer türü üzerinde P. rapae, P.brassicae, M. brassicae ve Plusia (=Autographa) gamma ile çalışmış ve tarla gözlemleri sonucu, söz konusu zararlıların konukçu bitkiler arasında yumurta bırakmak için farklılıklar gösterdiğini belirlemiştir. Tüm türlere ait dişilerin yumurta bırakmak için öncelikle brüksel lahanasını tercih ettiğini ve bu bitkiye ait yapraklar üzerinde daha çok sayıda yumurta bulunduğunu belirten araştırıcı, yeşil yapraklı bitkilerin kırmızı yapraklı bitkilere göre daha çok tercih edildiğini bildirmiştir. 16

28 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kamuran KAYA Morales ve ark. (2007), İspanya da laboratuarda yürüttükleri çalışmalarında, parazitlenmiş olan S. littoralis larvalarının, sağlıklı larvalardan önemli derecede daha az suni besin tükettiklerini belirlemişlerdir. Çalışmada C. inanitus tarafından parazitlenmiş olan yumurtaların, açılmalarının ikinci gününden itibaren, H. didymator tarafından parazitlenmiş olan üçüncü dönem larvaların da parazitlenmeden itibaren dördüncü günde tüketimlerini azaltmaya başladıkları bildirilmiştir. Ancak larva parazitoiti H. didymator un tüketimde azalmaya daha geç neden olduğu halde, toplam tüketimde daha fazla azalmaya sebep olduğu belirlenmiştir. Parazitlenme nedeniyle son döneme ulaşamayan larvaların konukçu bitkilere parazitlenmemiş olanlardan önemli ölçüde daha az zarara neden olabileceği bildirilmiştir. 17

29 3. MATERYAL ve METOT Kamuran KAYA 3. MATERYAL ve METOT ÇalıĢmanın ana materyalini, Hatay ili genelinde ekonomik önemi bulunan kıģlık ve yazlık sebze türleri ile tüm bu sebzelerde zararlı olan Lepidoptera takımına bağlı türlerin yumurta, larva, pupa ve erginleri ile bunların parazitoitleri oluģturmuģtur. ÇalıĢma esas olarak Hatay ilinde gerek yazlık ve gerekse kıģlık sebze üretiminin daha yoğun olarak yapıldığı I. (Samandağ ve Antakya) ve II. (Ġskenderun, Dörtyol ve Erzin) agroekolojik alt bölgelerde yürütülmüģtür (ġekil 3.1). Bu alt bölgelerin ilçe ve köylerinde yoğun olarak üretimi yapılan yazlık sebzelerden domates (Lycopersicon esculentum Mill.), patlıcan (Solanum melongena L.), biber (Capsicum annuum L.), bamya (Hibiscus esculentus L.) ve taze fasulye (Phaseolus vulgaris L.), kıģlık sebzelerden ise beyaz lahana (Brassica oleracea var. capitata f. alba), karnabahar (Brassica oleraceae L. var. botrytis L.) ve kırmızı lahana (Brassica oleracea L. var. capitata L. f. rubra) çalıģma kapsamında olmuģtur.. ġekil 3.1. ÇalıĢmanın yapıldığı bölgeyi gösteren harita. 18

30 3. MATERYAL ve METOT Kamuran KAYA 3.1. Arazi Çalışmaları Lepidopter Türlerinin Belirlenmesi Hatay ili genelinde ekonomik önemi bulunan ve çalıģma kapsamında olan kıģlık ve yazlık sebze türleri ile tüm bu sebzelerde zararlı olan Lepidoptera takımına bağlı türler ile bunların parazitoitlerini belirleyebilmek amacıyla arazi çıkıģları ve örneklemeler gerek yazlık sebzeler ve gerekse kıģlık sebzeler için bitkilerin tarlaya dikimleriyle birlikte baģlamıģ ve hasada kadar devam etmiģtir. Böylece hem her çalıģma alanı için yıl boyunca hem de her sebze türünün değiģik fenolojik dönemlerinde örnekleme yapılabilmiģtir. Gerek yazlık ve gerekse kıģlık sebzelerle ilgili sörvey çalıģması boyunca her iki alt bölgeye ait örnekleme alanlarına en az ayda iki kez gidilmiģ, bunun yanında bazı tarlaların yakın çevrede olması bazılarının ise deneme alanı güzergahı üzerinde bulunmalarından dolayı daha sıklıkla kontrol edilebilme imkanı olmuģtur. KıĢlık sebzelerde 2005 ve 2006 yıllarında, yazlık sebzelerde ise 2006 ve 2007 yıllarında, arazi kontrollerinin yapıldığı süre içerisinde örnekleme yapılan tarlaların alt bölgelere ve bitki türlerine göre dağılımı Çizelge 3.1 ve Çizelge 3.2 de verilmiģtir. Çizelge 3.1. KıĢlık sebzelerde 2005 ve 2006 yıllarında örnekleme yapılan tarla sayıları (Adet) Karnabahar Lahana K.Lahana Brokoli Toplam I.Alt bölge II.Alt bölge Toplam

31 3. MATERYAL ve METOT Kamuran KAYA Çizelge 3.2. Yazlık sebzelerde 2006 ve 2007 yıllarında örnekleme yapılan tarla sayıları (Adet) I.Alt bölge II.Alt bölge Domates Biber Patlıcan Fasulye Bamya Toplam Toplam Çizelge 3.1 de de görüldüğü gibi kıģlık sebze ekim alanlarında 2005 yılında toplam 40 tarla kontrol edilmiģken, 2006 yılında 59 tarla kontrol edilmiģtir. Sörveyler sırasında ekim alanı az olan brokoli bitkisi ile de karģılaģılmıģ ve bu tarlalarda aynı familyaya bağlı bitkilerden olması sebebi ile kontrol edilmiģtir. Yazlık sebzelerde ise 2006 yılında toplam 168 tarla, 2007 yılında ise toplam 100 tarla kontrol edilmiģtir (Çizelge 3.2). Örneklemeler için gözle bitki kontrolü yöntemi kullanılmıģtır. Gözle kontrol yönteminde her bir tarlaya girildiğinde köģegenler doğrultusunda ilerleyerek, tarla büyüklüğüne göre tahminen belirlenen sayıda bitki (yaklaģık % 5) tesadüfi olarak seçilerek kontrol edilmiģ ve veriler her bir tarla için zararlı lepidopter türler açısından varyok esasına dayanmıģtır. Kontroller sırasında görülen ergin öncesi dönemler, ergin elde edebilmek amacıyla konukçu bitki materyali ile birlikte alınarak, etiket bilgileri ile birlikte laboratuara getirilmiģtir. Her bir çalıģma alanındaki arazi çıkıģ günlerinde, zaman ve iģgücünün yeterli geldiği ölçüde, fazla sayıda tarladan örnekleme yapılmaya çalıģılmıģtır. ÇalıĢmada, ayrıca her çalıģma alanı için belirlenen tarla yakınlarına ıģık tuzakları kurulmuģ ve bu tuzaklar haftada bir kez kontrol edilerek yakalanan örnekler yine etiket bilgileri ile birlikte laboratuara getirilerek ayırımı yapılmıģtır. Elde edilen lepidopter türlerin teģhisleri Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü öğretim üyelerinden Prof. Dr. Serpil KORNOġOR tarafından yapılmıģtır. 20

32 3. MATERYAL ve METOT Kamuran KAYA Parazitoit Türlerinin Belirlenmesi KıĢlık ve yazlık sebzeler üzerinde beslenen lepidopter türlerin parazitoitlerinin belirlenmesi amacı ile, tarla kontrolleri sırasında lepidopter türlerin parazitli olabileceği düģünülen tüm larva ve pupa dönemindeki bireyleri alınmıģ, ayrıca sağlıklı görünen larva ve pupalardan da örneklemeler yapılmıģtır. Larvalar beslendiği konukçusu ile birlikte alınarak laboratuara getirilmiģ ve burada kültür kapları veya üretim kafeslerine konularak kültüre alınmıģtır. Kültüre alma iģlemi oda Ģartlarındaki laboratuarda yapılmıģ ve günlük olarak kontrol edilmiģtir. Larvaların beslenme iģlemi devam ettiği sürece kültür kapları içerisindeki besinler gerektikçe yenileri ile değiģtirilerek, ergin parazitoit çıkıģı sağlanmıģtır. Kültüre alınan larvalardan çıkan parazitoitler etil asetat ile öldürülerek, çıktığı konukçunun dönemi ve konukçunun araziden alındığı tarihi içeren etiket bilgileri ile birlikte teģhise uygun Ģekilde hazırlanmıģ ve familyalarına göre ayrılarak konunun uzmanlarına gönderilmiģtir. Ichneumonidae familyasına ait parazitoit türlerin teģhisleri Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü öğretim üyelerinden Dr. Saliha ÇORUH, Braconidae familyasına ait parazitoit türlerin teģhisleri Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü öğretim üyelerinden Dr. CoĢkun GÜÇLÜ, Pteromalid tür teģhisi Mustafa Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü öğretim üyelerinden Prof. Dr. Miktat DOĞANLAR ve Tachinidae familyasına ait parazitoit türlerin teģhisleri ise GaziosmanpaĢa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü öğretim üyelerinden Doç. Dr. Kenan KARA tarafından yapılmıģtır Yazlık ve Kışlık Sebzelerde Tespit Edilen Önemli Lepidopter Türlerinin Populasyon Gelişiminin Takibi Yazlık ve kıģlık sebzeler üzerinde tespit edilen lepidopter türlerin populasyon geliģmesini belirleyebilmek amacıyla, iki ayrı çalıģma alanı olan alt bölgelerde belirlenmiģ olan yerlerde ilaçsız parseller oluģturulmuģtur. 21

33 3. MATERYAL ve METOT Kamuran KAYA Populasyon geliģmesi çalıģmaları 2006 ve 2007 yıllarında yürütülmüģtür. Bunun için yazlık sebzelerden domates (SC2121), patlıcan (Adana dolmalık) ve biber (süper iri Hatay biberi) bitkilerinin fideleri viyollerde hazırlanmıģ, fasulye (yerel çeģit) ve bamya (yerel çeģit) için ise tarlaya doğrudan tohum ekimi yapılmıģtır. Tüm yazlık sebzelerin ekim/dikim iģlemleri her iki deneme yılında da 1520 Nisan aralığında yapılmıģtır. Populasyon geliģiminin takibi için, I. Altbölgede Demirköprü ve TelkaliĢ deneme alanlarında, II. Altbölgede Dörtyol/Kuzuculu deneme alanında olmak üzere üç farklı tarlada, her bir sebze türü için ayrı parseller oluģturulmuģtur. Bitki türleri arasında yaklaģık 1.52 m boģluk bırakılarak herbir tür için 150 m² (10x15) lik parseller içerisine domates, fasulye ve bamya için yaklaģık 350, patlıcan ve biber için ise yaklaģık 300 bitki ekim/dikimi yapılmıģtır. KıĢlık sebzeler için ise Demirköprü ve Dörtyol /Kuzuculu deneme alanları olmak üzere iki farklı deneme alanı kullanılmıģtır. Bu deneme alanlarındaki tarlalarda her bir bitki türünden yaklaģık 300 adet olmak üzere lahana, karnabahar ve kırmızı lahana bitkilerinin dikimleri her iki yılda 1315 Eylül tarihleri arasında ve yazlık sebzelerde olduğu gibi aynı tarla içerisinde 200 m² (20x10) lik farklı parsellere gerçekleģtirilmiģtir. Gerek yazlık ve gerekse kıģlık sebzeler için hazırlanmıģ olan bu tarlalarda fide döneminde görülen emici zararlılara karģı yalnızca zorunlu kalındığında Mospilan 20 SP (Acetamiprid) ile bir ilaçlama yapılmıģtır. Bunun dıģında deneme sona erdirilinceye kadar hiçbir ilaçlama yapılmamıģtır. Ayrıca bu tarlaların kenarlarına yerleģtirilen ıģık tuzakları haftada bir kez kontrol edilmiģtir. Yakalanan erginler kontrol edilerek sayılmıģ ve kaydedilerek tuzaktan uzaklaģtırılmıģtır. Tarladaki kontrol ve sayımlar haftalık olarak düzenli bir Ģekilde yapılmıģtır. Yazlık sebzelerdeki kontrol ve sayımlarda 2006 yılında her hafta tesadüfi olarak seçilen 40 bitki, 2007 yılında ise tesadüfi olarak seçilen 25 bitki kontrol edilmiģtir. Kontrollerde en az bir vuruk meyve tespit edilen bitkiler bulaģık olarak kabul edilmiģ ve % bulaģık bitki, 2006 yılı için (bulaģık bitki sayısı x 100) / 40 Ģeklinde, 2007 yılı için ise (bulaģık bitki sayısı x 100) / 25 olarak hesaplanmıģtır. Kontrolü yapılan bitkilerdeki sağlam ve vuruk meyvelerin tümü sayılarak kaydedilmiģtir. Bu verilere 22

34 3. MATERYAL ve METOT Kamuran KAYA dayanarak ise, % vuruk meyve = (vuruk meyve sayısı x 100) / Toplam meyve sayısı formülü ile hesaplanmıģtır. Sayımlarda bitkiler tümüyle kontrol edilmiģ ancak bu kontrollerde Cameron ve ark. (2001) nın önerdiği 1 dakikalık hızlı bitki gözlem metodu kullanılmıģtır. Yazlık sebzelerle ilgili olarak birinci yıl yürütülen gerek sörvey çalıģmalarında ve gerekse ilaçsız deneme alanlarından elde edilen sonuçlarda en yaygın ve en yoğun olarak belirlenen tür olan H. armigera nın aynı zamanda yazlık sebze türleri içerisinde en çok domateste yoğunluk göstermesi sebebi ile; çalıģmanın ikinci yılında (2007), özellikle zararlının en yoğun bulaģıklık gösterdiği haziran ve temmuz aylarında, üretici Ģartlarında ilaçlı mücadele yapılarak yetiģtirilmiģ domates tarlalarında H. armigera nın durumunu görebilmek amacıyla bulaģık bitki ve vuruk meyve oranları belirlenmiģtir. Bu amaçla I. Altbölge de bulunan domates tarlalarından haziran ayında 14, temmuz ayında ise 12 tarla farklı tarihlerde ziyaret edilerek, her tarlada 25 bitki kontrolü yapılmıģ ve bu tarlalardaki bulaģık bitki (%) ve vuruk meyve (%) oranları deneme alanlarında olduğu gibi hesaplanmıģtır. KıĢlık sebzelerde de haftalık düzenli olarak yapılan sayımlarda yine her bir sebze türü için 25 bitki tümüyle kontrol edilerek zararlı Lepidopter türlere ait ergin öncesi dönemler sayılarak kaydedilmiģtir. Önemli görülen türler için, tarladaki bitki kontrollerinde yapılan larva sayım verilerine dayanarak bitki baģına ortalama birey sayıları hesaplanmıģ ve bu veriler ile populasyon eğrileri oluģturulmuģtur. KıĢlık sebzelerle ilgili olarak, 2006 yılında yürütülen birinci yıl çalıģmaları sonucunda, tek potansiyel zararlı olabilecek türün P. brassicae olduğu görülmüģ ve bu nedenle 2007 yılında II. Altbölge/Dörtyol da deneme alanı yakınında bulunan iki lahana tarlasından 4 farklı tarihte zararlıya ait larvaların toplanarak laboratuarda kültüre alınması ile bu larvaların farklı parazitoit grupları tarafından parazitlenme oranları da belirlenmiģtir. 23

35 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA 4. BULGULAR VE TARTIŞMA 4.1. Belirlenen Lepidopter Türleri Örneklemeler Materyal ve Metot da belirtildiği şekilde yapılmış olup, tür tespiti ile ilgili yapılan çalışma sonucunda kışlık sebzelerde 2005 yılında I. Altbölgede dört farklı familyaya bağlı 12 lepidopter tür belirlenirken, II. Altbölgede üç farklı familyaya bağlı beş tür tespit edilmiştir (Ek Çizelge 1 ve Çizelge 4.1). Çalışmanın 2006 yılında yürütülen bölümünde, I. Altbölgede üç farklı familyaya bağlı sekiz tür, II. Altbölgede ise dört farklı familyaya bağlı 10 lepidopter tür tespit edilmiştir (Ek Çizelge 2 ve Ek Çizelge 3). Kışlık sebzelerde yapılan çalışma boyunca Pieridae, Noctuidae, Plutellidae ve Pyralidae familyalarına rastlanmış olup sayıca en fazla tür Noctuidae familyasından elde edilmiştir. Yazlık sebzelerde ise gerek 2006 ve gerekse 2007 yıllarında belirlenen lepidopter türlerin tümü Noctuidae familyasına bağlı olup bu türler içerisinde en yaygın olarak bulunan tür H. armigera olmuştur (Şekil 4.1, A, B). Yazlık sebzelerde 2006 yılında I.Altbölgede beş, II.Altbölgede ise üç noctuid tür tespit edilmişken, 2007 yılında bu türlerin sayısı I.Altbölgede üç, II.Altbölgede iki olmuştur (Ek Çizelge 4 ve Çizelge 4.3) Kışlık Sebzelerde Tespit Edilen Lepidopter Türleri Çalışma sonucunda 2005 yılında kışlık sebzelerde I. ve II. Altbölgelerde konukçu bitkilere göre belirlenmiş olan lepidopter türleri ve bulundukları örnekleme alanları sırasıyla Ek Çizelge 1 ve Çizelge 4.1 te verilmiştir. Kışlık sebzelerde 2005 yılında yapılan sörvey çalışması sonucunda, I. Altbölgede tüm örnekleme alanları içerisinde dokuz tür ile, en fazla tür I. Alt bölgede yer alan Küçükdalyan ve Karlısu beldelerinde bulunmuştur. Bu bölgeleri altı tür ile Tomruksuyu, Üçgedik ve Serinyol izlemiştir (Ek Çizelge 1). 24

36 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA A B K.Kaya K.Kaya Şekil 4.1. Helicoverpa armigera ; larva (A) ve ergini (B). Çizelge 4.1. II. Alt bölge kışlık sebze örnekleme alanlarında, 2005 yılında, konukçu bitkilere göre belirlenmiş olan lepidopter türler Arsuz Arpaçiftlik Erzin Yeşiltepe Dörtyol Kuzuculu Pieris brassicae K* 02, , Spodoptera littoralis Chrysodexis chalcites Helicoverpa armigera L KL K L 02, , * K:Karnabahar L:Lahana KL:Kırmızı lahana Plutella xylostella

37 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Türlerin bulaşıklık durumlarına baktığımızda ise I. Altbölgede örnekleme yapılan tüm alanlarda tarlaların % ünün P. rapae ile bulaşık olduğu belirlenirken, II. Altbölgedeki örnekleme alanlarında ise P. rapae ye rastlanmamış, P. brassicae (Şekil 4.2, A, B) ise S. littoralis ve H. armigera nın ardından üçüncü sırada yer almıştır (Çizelge 4.2). I. Altbölgede P. rapae nin ardından en yaygın olarak bulunan diğer türler olarak ikinci ve üçüncü sıralarda sırasıyla S. littoralis (% 36.66) (Şekil 4.3) ve P. xylostella (% 30.00) (Şekil 4.4) bulunurken, dördüncü sırada H. armigera (% 26.66) ve beşinci sırada ise P. brassicae (% 23.33) yer almıştır. T. ni, A. gamma, C. chalcites, T. orichalcea gibi Noctuidae familyasının Plusiinae altfamilyasına bağlı türler toplamda tarlaların % ünde belirlenmiş olmasına rağmen sayısal olarak diğer türlere göre çok daha az sayıda tespit edilmiştir (Çizelge 4.2). Özellikle C. chalcites ve T. orichalcea ye tüm sörveyler boyunca birkaç tarlada rastlanmış ve dolayısıyla az sayıda örnek elde edilmiştir. Elde edilen sonuçlara paralel olarak Tozlu ve ark. (1998) da bütün çalışma alanlarında A. gamma nın nadiren rastlanan bir tür olduğunu ve tarladaki bulaşıklığının % 1 in altında olduğunu bildirmişlerdir. Benzer şekilde Avcı ve Özbek (1990) de Erzurum da lahanada A. gamma nın az rastlanan fakat mevsim boyunca görülen bir tür olduğunu saptamışlardır. A B K.Kaya K.Kaya Şekil 4.2. Pieris rapae (A) ve Pieris brassicae (B) larvası. 26

38 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Çizelge 4.2. I. ve II. Alt bölgelerde kışlık sebze ekim alanlarında kontrol edilen tarlalara göre tespit edilmiş olan zararlı lepidopter türlerin, 2005 ve 2006 yıllarındaki bulaşıklık durumları (%) Türler P.rapae 30 (19) I. Alt bölge II. Alt bölge Yıllara göre toplam %63.33 P.brassicae 30 (7) %23.33 H.armigera 30 (8) %26.66 S.littoralis 30 (11) %36.66 P.xylostella 30 (9) T.ni, A.gamma ve C.chalcites % (10) % (16) % (10) % (7) % (9) % () 32 (6) % () 10 (3) % (4) % (5) % (1) % (1) % (5) % (10) % (7) % (8) % (3) % (3) % (19) % (10) % (12) % (16) % (10) % (11) % (21) % (20) % (14) % (17) % (3) % (9) %15.25 Alt bölgelere göre toplam ( ) GENEL *Tablolar içerisindeki birinci rakamlar kontrol edilen tarla sayısını, parantez içerisindeki rakamlar bulaşık tarla sayısını, % ile ifade edilen değerler ise bulaşıklık oranını belirtmektedir. 1.alt bölge 62 (35) % (17) % (15) % (20) % (9) % (16) % alt bölge 37 (5) % (13) % (11) % (13) % (4) % (4) % (40) % (30) % (26) % (33) % (13) % (20) %20.20 Aynı örnekleme yılında II. Altbölgede Çizelge 4.1 de de görüldüğü gibi toplamda beş tür tespit edilmiştir yılında örnekleme yapılan alanlarda S. littoralis ve H. armigera nın bulaşıklık oranları sırasıyla % 50.0 ve % 40.0 olarak belirlenirken, bunları bulaşıklık oranı sırasıyla % 30.0 ve % 10.0 olan P. brassicae ile P. xylostella izlemiştir (Çizelge 4.2). Bu alt bölgedeki ikinci örnekleme yılında (2006) ise 10 farklı tür tespit edilmiştir (Ek Çizelge 3). İki yıl arasında tespit edilen tür sayıları bakımından oluşan bu farklılığın, ikinci yıl II. Altbölgedeki deneme parseline haftalık arazi çıkışları yapılması nedeniyle daha sıklıkla örnekleme yapma imkanı doğmuş olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. 27

39 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA A B K.Kaya K.Kaya Şekil 4.3. Spodoptera littoralis ; larva (A) ve ergini (B). A B K.Kaya K.Kaya Şekil 4.4. Plutella xylostella; larva (A) ve pupası (B). Birinci altbölgedeki örnekleme alanlarında 2006 yılında yapılan sörveylerde ise, 2005 yılında belirlenmiş olan türlerden dördüne rastlanmamıştır (Ek Çizelge 2). Bu türlerden P. xylostella 2005 yılında % 30 bulaşıklık oranı ile tüm lepidopter türler arasında üçüncü sırada yer alırken, 2006 yılında I. Altbölgede kontrol edilen 32 tarlada da söz konusu zararlı tespit edilememiştir. II. Altbölgede ise bu zararlı birinci ve ikinci yıllarda sırasıyla % ve % bulaşıklık oranı ile dördüncü ve beşinci sıralarda yer almıştır (Çizelge 4.2). Avcı ve Özbek (1990) yılları arasında Erzurum da yürüttükleri çalışmalarında, her üç yılda da P. xylostella nın populasyon yoğunluğunun haziran ayı başından itibaren düşük yoğunlukta görülmeye başladığını, temmuz sonu ağustos başlarında maksimum düzeye ulaştığını ve daha sonrada ani düşüş gösterdiğini belirlemiş, ayrıca 1990 yılında sayım yapılan tarlalarda ilaçlama yapıldığı için 28

40 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA populasyonun ağustos ayı ortasında sıfıra yaklaştığını bildirmişlerdir. Avcı ve Özbek (1995) de 1987 den itibaren P. xylostella ile ilgili yaptıkları gözlemlerde Erzurum da lahana ekimi yapılan alanlarda yüksek bir yoğunluk gösteren zararlı populasyonunun 1989 da oldukça düşük olduğu, 1993 de ise son derece düştüğünü gözlemlemişlerdir. Hatay ili nde yürütülen bu çalışmada her iki yılda tespit edilmiş olan P. xylostella, yalnızca I. Altbölgede ikinci yıl görülmemiştir. Bu durum Avcı ve Özbek (1995) in gözlemlediği gibi zararlının populasyonunda yıldan yıla iniş çıkışların görülmesinden veya Avcı ve Özbek (1990) in belirttiği gibi zararlının en yoğun populasyonunu oluşturduğu temmuz sonuağustos başı dönemde bölgemizde henüz kışlık bitkilerin dikiminin çoğunlukla gerçekleşmemiş olmasından kaynaklanabileceği gibi, zararlıya karşı sörveyler boyunca gözlemlediğimiz yoğun ilaçlamaların veya yıllar arasındaki sıcaklık farklarının da sebep olabileceği düşünülebilir. Ayrıca Ulusoy ve ark. (1995) nın Hatay da yılları arasında yaptıkları sörvey çalışmalarında P. xylostella yı tespit etmemiş olmaları da bu bulguları doğrulamaktadır. Genel olarak kışlık sebzelerdeki iki yıllık sörvey değerlendirildiğinde, kontrol edilmiş olan tarlalarda zararlı lepidopter türlerin görülme oranı (% tarla bulaşıklığı) bakımından ilk sırada, P. rapae bulunmuş (% 40.40) ve bunu sırasıyla S. littoralis (% 33.33), P. brassicae (% 30.30), H. armigera (% 26.26) ve P. xylostella (% 13.13) takip etmişlerdir (Çizelge 4.2). Tozlu ve ark. (1998), Erzurum da tarlalardaki % bitki bulaşıklığı bakımından ilk iki sırayı M. brassicae ile P. xylostella nın aldığını, üçüncü sırada P. brassicae nin bulunduğunu, beşinci sırada yer alan P. rapae den sonra son sırada ise bulaşıklığı % 1 in altında bulunan A. gamma nın geldiğini bildirmişlerdir. Araştırıcılar, bu çalışmada yapılan kontrollerdeki gözlemler ile benzer şekilde P. brassicae nin tarlada homojen bir dağılım göstermediğini bildirmiş, ayrıca zararlının bulaşıklık bakımından üçüncü sırayı almasına rağmen bitki başına en yüksek yoğunluk oluşturan zararlı olduğunu belirtmişlerdir. Araştırıcıların bu bulguları, tarla bazında yapılan gözlemlere dayanarak elde edilen verilerle paralellik sağlamıştır. 29

41 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Bunun yanında C. chalcites ve T. orichalceae gibi türlere 2006 yılında örnekleme yapılan tarlalarda rastlanmamıştır. P. daplidice ye ise 2005 yılında I. Altbölgede üç karnabahar tarlasında rastlanırken (Şekil 4.5), II. Altbölgede rastlanmamış, 2006 yılında ise tersine olarak I. Altbölgede kontrol edilen tarlalarda rastlanmayan zararlı, II. Altbölgede yalnızca bir brokoli tarlasında belirlenmiş ve az sayıda örnek elde edilmiştir. Nitekim, Avcı ve Özbek (1990), lahanada üç yıl süren çalışmaları boyunca P. daplidice ye ait toplam üç larva bulduklarını, Tozlu ve ark. (1998) ise türün erginlerine bölgede rastlanmakla birlikte lahanada larvalarına rastlanmadığını, bu nedenle türün daha çok yabani cruciferlerde beslendiğini düşündüklerini bildirmişlerdir. K.Kaya Şekil 4.5. Pontia daplidice larvası. Zararlı lepidopter türlerden Spodoptera exigua ya 2005 yılında birinci bölgede bir karnabahar ve bir lahana tarlasında rastlanırken ikinci bölgede bu zararlıya rastlanmamıştır yılında ise bu zararlıya yalnızca I. Altbölgedeki bir kırmızı lahana tarlasında rastlanmıştır. Greenberg ve ark. (2002), farklı konukçu bitkiler ile yaptıkları çalışmalarında S. exigua ya ait dişi bireylerin yumurta bırakmak için horozibiği, Amaranthus retroflexus L. u ve pamuk bitkilerini tercih ettiğini, lahana ve ayçiçeği üzerine ise yumurta bırakmaktan önemli ölçüde kaçındığını bildirmişlerdir. 30

42 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Yazlık Sebzelerde Tespit Edilen Lepidopter Türleri Çalışmanın yapıldığı her iki yılda da nisan ayı ortalarında yapılan ekim/dikimden sonra gerek deneme alanlarının haftalık kontrollerinde, gerekse sörvey yapılan yazlık sebze ekim alanlarındaki kontrollerde haziran ayı ortalarına kadar her iki alt bölgede de önemli derecede bir zararlı lepidopter çıkışı gözlenmemiştir. II. Altbölgede Dörtyol da bulunan deneme parsellerinin kontrollerinde 2006 yılında ilk olarak 29 Nisan 2006 tarihinde fasulyede Agrotis segetum a rastlanmış (Şekil 4.6), fakat bu tarihten sonra 16 Haziran tarihine kadar deneme alanındaki hiçbir sebze türünde herhangi bir zararlı lepidopter türüne rastlanmamıştır. Bu tarihten itibaren ise domates bitkisinde Helicoverpa armigera zararı belirlenmiştir. II. Altbölgede deneme parselleri dışında kalan örnekleme alanlarında ise H. armigera ilk olarak 6 Mayıs tarihinde patlıcanda, 13 Mayıs tarihinde ise fasulyede görülmüştür. Şekil 4.6. Agrotis segetum larvası. K.Kaya Çalışma kapsamındaki yazlık sebze alanlarında, 2006 yılında örnekleme yapılan süre içerisinde I. Altbölgede H. armigera, S. littoralis, C. chalcites, A. gamma ve T. ni olmak üzere beş tür, II. Altbölgede ise H. armigera, A. segetum ve A. gamma olmak üzere üç tür tespit edilmiştir yılında ise I. Altbölgede üç (H. armigera, A. gamma ve C. chalcites ), II. Altbölgede ise iki tür (H. armigera, A. gamma ) belirlenmiştir (Ek Çizelge 4 ve Çizelge 4.3). 31

43 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Çizelge 4.3. II. Altbölge yazlık sebze örnekleme alanlarında, 2006 ve 2007 yıllarında konukçu bitkilere göre belirlenmiş olan lepidopter türler Yerleşim Sebze Türü Helicoverpa armigera Erzin Biber Dörtyol Arsuz Domates Autographa Helicoverpa gamma armigera Agrotis segetum Autographa gamma Fasulye Patlıcan Bamya Domates Biber Patlıcan Ancak çizelgelerde de görüldüğü gibi bu türler içerisinde hem I. ve hem de II. Altbölgelerde hemen hemen tüm kültür bitkilerinde bulunan zararlı lepidopter türü H. armigera olmuştur. H. armigera 2006 yılında domates bitkisinde I. Altbölgede % 87.17, II. Altbölgede % olmak üzere toplamda tüm sörveyler boyunca kontrol edilen tarlaların % inde (Çizelge 4.4), 2007 yılında ise kontrol edilen tarlaların aynı alt bölgelerde sırasıyla % ve % inde belirlenmiştir (Çizelge 4.5). 32

44 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Çizelge 4.4. I. ve II. Alt bölgelerde yazlık sebzelerde, 2006 yılında belirlenmiş olan lepidopter türlerin bulaşıklık durumları (%) H.armigera S.littoralis C.chalcites A.gamma T.ni Agrotis segetum Toplam Toplam Toplam Toplam Toplam I.Altbölge II.Altbölge I.Altbölge II.Altbölge I.Altbölge II.Altbölge I.Altbölge II.Altbölge I.Altbölge II.Altbölge I.Altbölge II.Altbölge Domates Biber Patlıcan Fasulye Bamya Toplam 39 (34) 37 (9) 19 () 7 () 17 (2) 119 (45) % (8) % (42) % () 10 () 49 () 39 (2) % () 49 (2) % (1) % () 49 (1) % (1) % () 49 (1) % () 10 () 49 () % (6) % (15) % (2) % () 53 (2) % () 16 () 53 () 37 () 16 () 53 () 37 () 16 () 53 () 37 () 16 () 53 () 5 (2) % (2) % (1) % () 24 (1) % () 5 () 24 () 19 () 5 () 24 () 19 () 5 () 24 () 19 () 5 (1) % (1) % (3) % (3) % () 15 () 22 () 7 () 15 () 22 () 7 () 15 (1) % (1) % () 15 () 22 () 7 () 15 (1) % (1) % 4.54 % (1) % (3) % () 3 () 20 () 17 (1) % () 20 (1) % () 3 () 20 () 17 () 3 () 20 () 17 () 3 () 20 () % (20) % (65) % (3) % () 168 (3) % (3) % () 168 (3) % (1) % (1) % (2) % (1) % () 168 (1) % () 49 (2) % (2) % 1.19 Toplam *Tablolar içerisindeki birinci rakamlar kontrol edilen tarla sayısını, parantez içerisindeki rakamlar bulaşık tarla sayısını, % ile ifade edilen değerler ise bulaşıklık oranını belirtmektedir. 33

45 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Fakat örnekleme yapılan alanlarda H. armigera ile bulaşık tarla sayısı yüksek bulunmasına rağmen tarladaki yoğunluğu bölüm de belirtildiği gibi üzerinde populasyon takibi yapılan sebze türlerinin hiçbirisinde önemli düzeye ulaşmamıştır. En yoğun olarak bulunduğu dönemlerdeki domates tarlalarında bile bulaşıklık, bitki sayısı göz önüne alındığında yüksek gibi görünmesine rağmen (% 3040); meyve sayısına bağlı olarak yoğunluk hesaplandığında en fazla % 14 düzeylerinde olduğu tespit edilmiştir. Çalışma kapsamında olan bitkilerin sörveyleri sırasında I. Altbölgede geniş ekim alanları olan pırasa ve marul bitkilerinde de farklı tarihlerde örneklemeler yapılmış ve bu bitkilerden pırasa da S. littoralis ile S. exigua, marulda ise S. littoralis, H. armigera, A. gamma ve T. ni türlerine rastlanmıştır. Çizelge 4.5. I. ve II. Alt bölgelerde yazlık sebzelerde, 2007 yılında belirlenmiş olan lepidopter türlerin bulaşıklık durumları (%) H.armigera C.chalcites A.gamma Toplam Toplam Toplam I.Altbölge II.Altbölge Domates Biber Patlıcan Fasulye Bamya Toplam 21 (17) 13 (3) 9 () 4 () 12 (1) 59 (21) % (7) % (24) % I.Altbölge 21 (1) % 4.76 II.Altbölge 10 () 31 (1) % 3.22 I.Altbölge 21 (2) % 9.52 II.Altbölge 10 (1) % (3) % 9.67 % (3) % (6) % () 11 () 24 () 13 () 11 () 24 () 5 (1) % (1) % () 5 () 14 () 9 () 5 () 14 () 13 (1) % (1) % () 13 () 17 () 4 () 13 (2) % (2) % % () 14 (1) % (1) % () 14 (1) % () 2 () 14 () % (12) % (33) % (2) % () 100 (2) % (2) % (3) % (5) % 5.00 *Tablolar içerisindeki birinci rakamlar kontrol edilen tarla sayısını, parantez içerisindeki rakamlar bulaşık tarla sayısını, % ile ifade edilen değerler ise bulaşıklık oranını belirtmektedir. 34

46 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA 4.2. Belirlenen Parazitoit Türler ve Konukçuları Çalışma boyunca Hymenoptera takımından Ichneumonidae, Braconidae ve Pteromalidae, Diptera takımından da Tachinidae olmak üzere dört farklı gruptan parazitoit türler elde edilmiştir. Bunlardan Ichneumonidae ve Braconidae familyalarına bağlı olan türler larva parazitoiti, Pteromalidae familyasına bağlı olan tek tür pupa parazitoiti olarak belirlenirken, Tachinidae familyasından ise larvapupa parazitoiti olan dört tür tespit edilmiştir. Çalışma boyunca toplanan Pieridae familyasına bağlı lepidopterlere ait yumurtalardan parazitoit çıkışı görülmemiştir Ichneumonidae Familyasına Bağlı Türler Çalışmanın yürütüldüğü ilk yıl olan 2005 yılında Ichneumonid türlerden H. ebeninus ve H. didymator çeşitli konukçu larvalarından elde edilmiştir (Şekil 4.7 A, B). Hyposoter ebeninus Gravenhorst ; Özellikle Akdeniz ülkelerinde P. rapae ve P. brassicae nin soliter bir larva parazitoitidir. Ergin dişi yumurtalarını birinci veya bazen de ikinci dönem konukçu larvalarına bırakmaktadır. Parazitlenmiş larva beslenme ve gelişmesine üçüncü deri değiştirme dönemine kadar devam eder. Bu dönemden sonra parazitli larvaların hareketleri ağırlaşır ve renk griye dönüşerek matlaşır. Pupa olamayan parazitli larvaların boyları uzayarak orta kısımları şişkinleşir (Şekil 4.7 A, B). Konukçu larva içinde gelişmesini tamamlayan parazitoit larvası, konukçunun son larva gömleği içinde pupa olur (Kılınçer, 1982). Çalışmada 2005 yılında H. ebeninus un belirlendiği konukçular ve bulunduğu bölgeler: Konukçu: : P. xylostella, Serinyol/Üçgedik, , (I. Altbölge), Kırmızı lahana 35

47 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Konukçu : P. xylostella, Tomruksuyu, , (I. Altbölge), Lahana Konukçu: P. rapae (larva), Subaşı, , (I. Altbölge), Lahana Konukçu: P. brassicae (larva), Küçükdalyan, , , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: H. undalis (larva), Serinyol, , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: P. brassicae (larva), Yayladağ/Leylekli, , (IV. Altbölge), Lahana Hyposoter didymator Thunberg ; Birçok zararlı lepidopter türün önemli bir larva parazitoiti olup (Schneider ve ark., 2004), konukçusu ile ilişkisi H. ebeninus a benzer şekildedir. Çalışmada 2005 yılında H. didymator un belirlendiği konukçular ve bulunduğu bölgeler: Konukçu: P. xylostella, Tomruksuyu, , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: P. brassicae (larva), Küçükdalyan, , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: P. daplidice (larva), Küçükdalyan, , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: P. rapae (larva), Küçükdalyan, , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: H. armigera (larva), Erzin/Yeşiltepe, , (II. Altbölge), Karnabahar Konukçu: S. littoralis (larva), Erzin/Yeşiltepe, , (II. Altbölge), Karnabahar Konukçu: P. rapae (larva), Serinyol/Üçgedik, , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: P. rapae (larva), Serinyol/Üçgedik, , (I. Altbölge), Kırmızı lahana 36

48 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Konukçu: P. brassicae (larva), Harbiye/Antakya, , (I. Altbölge), Karnabahar 2006 yılında çalışma alanlarında belirlenen Ichneumonid türler ve konukçuları ise; H. ebeninus Gravenhorst ; Konukçu: P. brassicae (larva): Dörtyol/Kuzuculu, (bir yıl önceden kalan bitki üzerinde), , , , (II. Altbölge), Lahana Konukçu: P. brassicae (larva): Karaağaç/İskenderun, , (II. Altbölge), Brokoli Konukçu: P. brassicae (larva): Samandağ/Çevlik, , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: P. brassicae (larva), Kuşalanı, , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: H. undalis (larva), Dörtyol/Kuzuculu, , (II. Altbölge), Kırmızı lahana Konukçu: P. rapae (larva), Dörtyol/Kuzuculu, , (II. Altbölge), Karnabahar Konukçu: H. undalis (larva), Arsuz/Arpaçiftlik, , (II. Altbölge), Karnabahar Konukçu: P. brassicae (larva), Serinyol, , (I. Altbölge), Lahana Konukçu: P. brassicae (larva), Samandağ, , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: P. brassicae (larva), Demirköprü, , (I. Altbölge), Lahana H. didymator Thunberg ; Konukçu: H. armigera (larva), Dörtyol/Kuzuculu, , , (II. Altbölge), Lahana Konukçu: H. armigera (larva), Dörtyol, , (II. Altbölge), Patlıcan 37

49 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Konukçu: H. armigera (larva), Dörtyol/Kuzuculu, , (II. Altbölge), Kırmızı lahana Konukçu: H. armigera (larva), Dörtyol/Kuzuculu, , (II. Altbölge), Domates Konukçu: H. armigera (larva), Serinyol, , (I. Altbölge), Lahana Konukçu: H. armigera (larva), Karaağaç/İskenderun, , (II. Altbölge), Lahana Konukçu: P. brassicae (larva), Dörtyol/Kuzuculu, , (II. Altbölge), Lahana Konukçu: H. armigera (larva), Demirköprü, , (I. Altbölge), Biber Konukçu: H. armigera (larva), Demirköprü, , (I. Altbölge), Domates Konukçu: S. littoralis (larva), Dörtyol, , , (II. Altbölge), Lahana Konukçu: S. littoralis (larva), Büyükdalyan, , (I. Altbölge), Lahana Konukçu: S. littoralis (larva), Güzelburç, , (I. Altbölge), Pırasa Konukçu: S. littoralis (larva), Serinyol, , (I. Altbölge), Marul Konukçu: S. exigua (larva), Güzelburç, , (I. Altbölge), Pırasa Konukçu: Plusiinae larvası (larva), Samandağ/Çevlik, , (I. Altbölge), Maydanoz içi Malva sp. A B K.Kaya K.Kaya Şekil 4.7. (A) Hyposoter sp. ile parazitlenmiş Pieris brassicae larvası, (B) Hyposoter sp. pupa ve ergini. 38

50 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Çalışmada birinci yıl tesbit edilmiş olan Ichneumonidae familyasına bağlı Hyposoter türlerinden H. ebeninus; P. xylostella, P. rapae, P. brassicae ve H. undalis olmak üzere dört farklı konukçudan; H. didymator ise P. xylostella, P. brassicae, P. rapae, P. daplidice, H. armigera ve S. littoralis olmak üzere altı farklı türden elde edilmiştir. İkinci yıl ise H. ebeninus iki farklı konukçu üzerinde (P. brassicae ve H. undalis), H. didymator ise beş farklı konukçu üzerinde (H. armigera, S. littoralis, S. exigua P. rapae ve Plusinae familyasından bir tür) tespit edilmiştir. Nitekim Soydanbay (Tunçyürek) (1976) İzmir de lahana da P. brassicae üzerinde H. ebeninus u tespit etmiş olup, Kılınçer (1982) Ankara da yılları arasında P. rapae larvalarının % 8 % 30, Atak ve Atak (1984) Marmara Bölgesi ndeki lahana ve karnabaharlarda aylara göre P. brassicae larvalarının % oranları arasında H. ebeninus tarafından parazitlendiğini bildirmişlerdir. Uzun (1987) ise bu türün İzmir ilinde yıllarında toplanan larvalarda yaygın olduğunu ve P. brassicae larvalarını % 0.63 ile % arasında parazitlediğini ortaya koymuştur. Abbas (2004) ise yıllarında Mısır da yapılan çalışmalarda lahana ekim alanlarında P. rapae nin tek larva parazitoiti olarak H. ebeninus un bulunduğunu belirtmiştir. Sertkaya ve ark. (2004; 2005) H.didymator un mısırda zararlı S. exigua ve Acantholecania loreyi (Duponchel) (Lepidoptera, Noctuidae) larvalarını parazitlediğini belirlemişlerdir. Çalışmada iki yıl boyunca tespit edilmiş olan Ichneumonid parazitoit ve konukçularına bakıldığında her iki türünde çok farklı konukçular üzerinde beslendiği ve yörede yaygın bulunan parazitoit türler oldukları belirlenmiştir Braconidae Familyasına Bağlı Türler Cotesia (= Apantheles) glomerata birinci örnekleme yılında (2005) tespit edilmiş olan tek Braconid tür olup (Şekil 4.8, A, B), P. brassicae ve P. rapae üzerinde belirlenmiştir. 39

51 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA A B K.Kaya K.Kaya Şekil 4.8. Cotesia glomerata ile parazitlenmiş Pieris brassicae (A) ve Pieris rapae (B) larvası. Cotesia ( = Apanteles ) glomerata L. ; Dişi yaşamı boyunca toplam yumurtayı, her larvaya 2060 adet olmak üzere, tercihen birinci dönem P. rapae larvaları içerisine bırakır. Çıkan larvalar 1520 günde gelişmesini tamamlayarak dışarı çıkar ve konukçu üzerinde veya hemen yakınında kokon örerek pupa olurlar. Yumurtadan ergine kadar geçen süre sıcaklığa bağlı olarak 2230 gün sürer. (Anonim, 2007a). Avrupa kıtası ve yakın çevresinin yerli bir türüdür. P. rapae, P. brassicae ve diğer birçok lepidopterin yaygın bir larva parazitoitidir. P. rapae nin birinci ve ikinci larva dönemlerini tercih ettiği de bildirilmektedir (Kılınçer, 1982). Parazitoid P. brassicae nin tüm dönem larvalarına yumurta bırakmakta, ancak birinci, ikinci veya beşinci larva dönemlerini tercih etmekte, ayrıca dördüncü dönem larvalara bırakılan yumurtalar enkapsülasyonla yok edilmektedir (Uzun, 1987). Çalışmada 2005 yılında C. glomerata nın belirlendiği konukçular ve bulunduğu bölgeler: Konukçu: P. brassicae (larva): Küçükdalyan, , , , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: P. brassicae (larva): Odabaşı, , (I. Alt bölge), Kırmızı lahana Konukçu: P. brassicae (larva): Yayladağ/Leylekli, , (IV. Altbölge), Lahana 40

52 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Konukçu: P. rapae (larva): Küçükdalyan, , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: P. brassicae (larva): Odabaşı, , , (I. Altbölge), Lahana Konukçu: P. brassicae (larva): Serinyol, , (I. Altbölge), Lahana Konukçu: P. brassicae (larva): Serinyol, , (I. Alt bölge), Kırmızı lahana Kılınçer (1982), Ankara da yılları arasında yaptığı çalışmada A. glomeratus un P. rapae larvalarını parazitleme oranının % 7 18 arasında değiştiğini bildirmiştir. Atak ve Atak (1984) P. brassicae nin A. glomeratus ile parazitlenme oranının döllere ve yöreye göre değişmekle birlikte % 58 e kadar çıktığını, Uzun (1987) ise yıllarında A. glomeratus un İzmir ilinde lahana ve karnabaharlarda yaygın bir parazitoit olduğunu ve çalışma süresince P. brassicae yi parazitleme oranının % arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Avcı ve Özbek (1990) ise Erzurum yöresinde A. glomeratus un P. brassicae nin en etkin parazitoiti olduğunu ve doğal parazitleme oranının % olarak bulunduğunu bildirmiş olup, çalışmanın yapıldığı yıllarda bu türün yalnızca bir Artogeia (Pieris) rapae larvasından elde edildiğini kaydetmiştir çalışma yılında belirlenen Braconid türler ise; C. glomerata L. ; Konukçu: P. brassicae (larva): Büyükdalyan, , (I. Altbölge), Lahana Konukçu: P. brassicae (larva): Küçükdalyan, , (I. Altbölge), Lahana Konukçu: P. brassicae (larva): Kuşalanı, , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: P. brassicae (larva): Odabaşı, , (I. Altbölge), Lahana Konukçu: P. brassicae (larva): Subaşı, , (I. Altbölge), Karnabahar 41

53 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Konukçu: P. brassicae (larva): Dörtyol/Kuzuculu, , (II. Altbölge), Lahana Konukçu: P. brassicae (larva): Serinyol, , (I. Altbölge), Lahana Konukçu: S. littoralis (larva): Serinyol, , (I. Altbölge), Marul Konukçu: H. undalis (larva): Arsuz/Arpaçiftlik, , (II. Altbölge), Karnabahar Birinci yıl Pieris türlerinden elde edilen tek braconid tür olan C. glomerata, ikinci yıl P. brassicae nin yanında S. littoralis ve H. undalis den de elde edilmiştir. Çalışma süresince yaygın olmamakla birlikte Braconidae familyasından Meteorus, Chelonus ve Bracon cinslerine ait parazitoitlere de rastlanmıştır. Bunlardan Meteorus ve Chelonus cinslerine ait parazitoitler konukçu içerisinde, Bracon cinsine ait parazitoitler ise konukçu üzerinde gelişmelerini tamamlamaktadır. Ayrıca Meteorus ve Bracon cinslerine ait olan türler larva parazitoiti olup, Chelonus cinsine ait türlerin çoğu ise yumurtalarını lepidopter konukçularının yumurtaları içerisine bırakmakta ve konukçularının olgun larva dönemine kadar kendi larva gelişimlerini tamamlamaktadır (Anonim, 2007b). Meteorus versicolor Wesm. ; Konukçu: S. littoralis (larva): Serinyol, , (I. Altbölge), Lahana Chelonus sp. Konukçu: H. undalis (larva): Arsuz/Arpaçiftlik, , (II. Altbölge), Karnabahar Konukçu: S. exigua (larva): Güzelburç, , (I. Altbölge), Pırasa Bracon sp. Konukçu: H. armigera (larva): Demirköprü, , (I. Altbölge), Domates Konukçu: H. armigera (larva): Narlıca, , (I. Altbölge), Domates 42

54 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA İkinci yıl braconid türlerden olan M. versicolor yalnızca bir S. littoralis bireyinde, Chelonus sp. birer H. undalis ve S. exigua bireyinde ve Bracon sp. ise bir H. armigera bireyinde bulunmuştur Pteromalidae Familyasına Bağlı Türler P. puparum yalnızca P. rapae pupalarından elde edilen bir parazitoit olmuş (Şekil 4.9), ancak 2006 yılında kontrol edilen tarlalardan alınan örneklerde bu parazitoite rastlanmamıştır. K.Kaya Şekil 4.9. Pteromalus puparum tarafından parazitlenmiş Pieris rapae pupası ve parazitoite ait erginler. P. puparum L. ; P. puporum dişileri yumurtalarını konukçunun prepupa veya henüz pupa olmuş bireyleri içerisine bırakır. Bir dişi yaşamı boyunca 700 den fazla yumurta bırakır. Her bir P. rapae pupasından 200 ün üzerinde çıkış olabilmektedir. Parazitli pupanın rengi, parazitoitin yaklaşık üç haftalık larva gelişimi süresince yeşil veya griden donuk kahverengiye döner. Parazitoit başka türlerin larvalarını, ancak P. rapae larvalarının yokluğunda parazitler. Tür yalnızca pupa dönemine etkili olduğu için, daha çok ergin populasyonu ve dolayısıyla sonraki dölün populasyonunu azaltması bakımından önemlidir. Etkinliği yılın farklı dönemlerinde, tarladan tarlaya 43

55 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA ve yıldan yıla farklılıklar göstermektedir. Kışı konukçu pupa içerisinde olgun larva olarak geçirir (Mahr, 2007). Çalışmada 2005 yılında P. puporum n belirlendiği konukçular ve bulunduğu bölgeler: Konukçu: P. rapae (pupa), Harbiye/Bahçeköy, , (I. Altbölge), Lahana; Konukçu: P. rapae (pupa), Harbiye/Bahçeköy, , (I. Altbölge), Brokoli; Konukçu: P. rapae (pupa), Harbiye/Bahçeköy, , (I. Altbölge), Karnabahar; Konukçu: P. rapae (pupa), Serinyol, , (I. Altbölge), Kırmızı lahana Konukçu: P. rapae (pupa), Küçükdalyan, , , (I. Altbölge), Karnabahar Konukçu: P. rapae (pupa), Odabaşı, , (I. Altbölge), Kırmızı lahana Kılınçer (1982) türün yıllarında Ankara da 45 döl verdiğini ve çalışma süresince toplanan P. rapae ye ait pupa örneklerindeki parazitlenme oranının % 11 ile % 32 arasında olduğunu, Atak ve Atak (1984) türün genellikle son döllerde etkili olduğunu (kışı geçiren P. brassicae pupalarında ortalama % 53.2, 3. döl pupalarında % , ikinci döl pupalarında rastlanmamış) ve bulaşma oranının % 45 e kadar çıktığını bildirmişlerdir. Uzun (1987) ise İzmir ilinde yapılan çalışma süresi içinde aralık ayında toplanan P. brassicae pupalarında P. puparum ile parazitlenme oranının % % arasında değiştiğini saptamış, bu nedenle P. brassicae nin kışlık pupalarının baskı altında tutulmasında P. puparum un küçümsenemeyecek rolü olduğunu belirtmiştir. 44

56 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA Tachinidae Familyasına Bağlı Türler Tachinidae familyası, parazit sineklerin en büyük ve en önemli kısmını oluşturmakta olup, çoğu türü önemli zararlıların doğal düşmanıdır. Bazı türler yumurtalarını bitki üzerinde konukçu yakınındaki herhangi bir yere bırakırken, bazı türlerde yumurtalar konukçunun vücudu üzerine yapıştırılır. Kimi türler ise yumurtasını ovipozitoru yardımıyla doğrudan konukçu içerisine bırakır. Tachinid larvası konukçusunu kısa sürede öldürmeyip öncelikle temel olmayan dokular üzerinde beslenir ve bu dönemde konukçu normal olarak yaşamına devam eder. Büyüyen larva daha sonra temel dokularda beslenmeye başladığında konukçu larva ölür. Çoğu tür yılda birkaç döl verirken bazı türler özellikle konukçusu tek döl veriyorsa ona bağlı olarak kendiside tek döl ile sınırlı kalır. Türlerin çoğu solitar özellik gösterir, ancak gregar özellik gösterenlerde vardır. Birçok Tachinid sinek, kültür bitkilerinde zararlı olan türleri parazitler ve bunlardan bazıları entegre mücadele programlarında kullanılmaktadır (Anonim, 2007c ve Anonim, 2007d). Bu çalışmada en çok rastlanılan tür olan Compsilura concinnata farklı takımlardan 200 ün üzerinde konukçuya saldırır. Yılda 34 döl veren tür konukçu larvası içerisinde larva döneminde kışlar. Erginler 522 gün yaşar. Çiftleşen dişiler, konukçu integumentini delerek içerisine bir larva bırakır. Bazen bir dişi aynı konukçuya çok sayıda larva bırakabilmektedir. Compsilura 1017 gün içerisinde üç larva dönemi geçirerek gelişir. Konukçusunun pupa dönemine yakın zamanda dışarı çıkarak toprakta veya başka herhangi bir yerde pupa olur ve bu dönem 1015 gün sürer. C. concinnata nın lahana alanlarının önemli zararlıları olan T. ni ve P. rapae üzerinde Minnesota da ilk defa 1994 yılında bulunduğu ve bu zararlılar üzerinde sırasıyla % 11.0 ve % 28.0 parazitleme oranı ile etkili olduğu bildirilmiştir (Koch ve Hutchison, 2007). 45

57 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA 2005 çalışma yılında belirlenen Tachinid türler (Şekil 4.10); C. concinnata (Meig.); Konukçu: P. brassicae (larva), Harbiye/Bahçeköy, , (I. Altbölge), Karnabahar; Phryxe magnicornis (Zett.); Konukçu: P. rapae (larvapupa), Küçükdalyan, , (I. Altbölge), Karnabahar Exorista larvarum (L.); Konukçu: P. rapae (larvapupa), Büyükdalyan, , (I. Altbölge), Karnabahar 2006 çalışma yılında belirlenen Tachinid türler; Compsilura concinnata (Meig.); Konukçu: P. daplidice (larvapupa), Dörtyol/Kuzuculu, , (II. Altbölge), Karnabahar Konukçu: H. armigera (larvapupa), Dörtyol/Kuzuculu, , (II. Altbölge), Karnabahar Konukçu: H. armigera (larva), Dörtyol/Kuzuculu, , (II. Altbölge), Karnabahar Exorista larvarum (L.); Konukçu: P. rapae (larvapupa), Arsuz/Arpagedik, , (II. Alt bölge), Kırmızı lahana Konukçu: P. rapae (larvapupa), Narlıca, , (I. Alt bölge), Kırmızı lahana Voria ruralis (Fallen); Konukçu: Plusiinae larvası, Serinyol, , (I. Alt bölge), Marul; 46

58 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kamuran KAYA K.Kaya Şekil Çalışmada farklı konukçu lepidopter türlerden elde edilen Tachinid parazitoitler. Kara ve Tschorsnig (2002), Türkiye tachinidlerinin konukçu kataloğunu verdikleri çalışmalarında C. concinnata nın P. brassicae nin de içinde bulunduğu yedi farklı familyaya ait 13 lepidopter türünü parazitlediğini bildirmişlerdir. Bu çalışmada P. magnicornis, P. rapae yi parazitleyen bir tür olarak belirlenmiştir. Bir başka Phryxe türü olan P. vulgaris ise Kara ve Tschorsnig (2002) tarafından hem P. rapae hemde P. brassicae nin parazitoiti olarak gösterilmiştir. Aynı şekilde P. vulgaris in konukçusu olarak Uzun (1987) P. brassicae yi, Avcı ve Özbek (1990) ise P. rapae yi bildirmiştir. Hatay ilinde yürütülen bu çalışmada ise E.larvarum P. rapae nin, V. ruralis ise Plusiinae familyasına ait bir türün parazitoiti olarak belirlenmiştir. Kara ve Tschorsnig (2002) de bulgularımız ile benzer şekilde Noctuidae familyasına ait üç farklı türün (A. gamma, H. armigera, S. exigua) V. ruralis in konukçusu olduğunu bildirmiştir. Avcı ve Özbek (1990) de V. ruralis i A. gamma nın parazitoiti olarak belirlemiştir. K.Kaya 47