Jeodezi Tarihindeki Bilim İnsanları Tanışma - Giriş, Tanım ve Kavramlar - 1

Transkript

1 Jeodezi Tarihindeki Bilim İnsanları Tanışma - Giriş, Tanım ve Kavramlar - 1 Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ GEOMATİK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ JDF902 Jeodezi Tarihindeki Bilim İnsanları Sunu /GORMUS.htm

2 DERSİN ÖĞRETİM ÜYESİ Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ Yrd. Doç. Dr. Mühendislik Fakültesi Geomatik Müh. Bölümü geomatik.beun.edu.tr/gormus facebook.com/sedargormus Öğrenci Görüşme Saatleri: Serbest Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 2

3 DERSİN ÖĞRETİM ÜYESİ (OFİS) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ Mühendislik Fakültesi Geomatik Müh. Bölümü Sınıflar Girişi Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 3

4 KAYNAKLAR Jeodezi Tarihindeki Bilim İnsanları Ders, Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ, Bülent Ecevit Üniversitesi Müh. Fak. Geomatik Müh. Bölümü, Fotogrametri ABD Sunuları, 2015 Türk Haritacılık Tarihi ( ), Prof. Dr. Muzaffer Şerbetçi, HKMO Yayınları, İstanbul 1999 Harita Bilim Tarihinde Biyografiler ve Türk Haritacılığı Tarihi, Muzaffer Şerbetçi, Haritacılık Tarihi Ders, Prof. Dr. Doğan Uçar Haritacılığın 5000 Yıllık Yürüyüşü, Prof. Dr. Erol Köktürk, HKMO Jeodezi- Jeoinformasyon, Arazi Yönetimi Dergisi, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Yayın Organı, Ocak 2004, Sayı: 2004/90, ISSN: , s: ; Temmuz 2004, Sayı: 2004/91, s: Harita Mühendisliğine Giriş Ders, Yrd. Doç. Dr. H. Ebru ÇOLAK, KTÜ. Mühendislik Fakültesi Harita Mühendisliği Bölümü, Trabzon Kartoğrafya Haritacılık Bilimine Giriş, Doç. Dr. Fikret Tuna, Pegem Akademi Yayınları, ISBN: , 1. Baskı: Nisan 2015, Ankara TRT OKUL Harita Güncesi İnternet Kaynakları Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 4

5 DERSİN BAŞARI KRİTERLERİ Derse Devam: %70 Vize Sayısı: 1 (Yıliçi Başarı Notuna Katkısı: %80) Yıliçi Başarı Notu: Vize (%80) + Ödevler (%20) Başarı Notu: Yıliçi Başarı Notu %40 + Final Sınavı Notu %60 Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 5

6 Jeodezi Tarihindeki Bilim İnsanları - DERS İÇERİĞİ Tanışma - Giriş, Tanım ve Kavramlar 1 ve 2 Dünya Haritacılık Tarihi Haritacılığın Tarihçesine Giriş Eski Çağlarda Haritacılık Türk Haritacılık Tarihi Yılları Arasındaki Çalışmalar Modern Türk Haritacılığı Ürünler Haritacılık Tarihinde Önemli Bilim İnsanları, Yaptıkları Uygulamalar, Kurumlar, Yayınlar Öğrenci Seminer Sunumları Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 6

7 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Yeryuvarının geometrisinin belirlenmesi ve yeryuvarı üzerinde bulunan tüm objelerin birbirleriyle olan geometrik, sosyal ve anlamsal ilişkilerin kurulması ve bu bilgilerin ilgili diğer mühendislik ve sosyal bilimlerin hizmetine sunulması işlevlerini yüklenen bir bilim dalıdır. Daha farklı bir deyişle, yeryuvarı üzerinde konumsal bilgi sisteminin oluşturulmasını (Kent Bilgi Sistemi veya Coğrafi Bilgi Sistemi) sağlayan ve bu bilgi sistemine altlık oluşturacak temel bilgilerin toplanmasını ve bilgiler arasındaki ilişkilerin kurulmasını sağlayan bir bilim dalıdır. Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 7

8 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Geomatik (Harita) Mühendisliği, mekanın tasarlanmasına yönelik bilgilerin yeryüzünden veya havadan (uçaktan uydudan) elde edilmesi ve sunulması ile ilgili bir bilim koludur. Yersel Ölçümler (1m-5m) Uçaktan Algılama Yapan Sistemler Alçaktan Uçuş Verileri (300m 3km) Uzaydan Algılama Yapan Sistemler Kutupsal Yörüngeli (600km-1000km) Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 8

9 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Jeodezi, yeryuvarının ve diğer gökcisimlerinin şeklini ve gravite alanlarını, bunların zaman içerisindeki değişimlerini ve ortalama yer elipsoidini yer yüzeyinden veya uzaydan gerçekleştirilen ölçümlerle belirlemeyi amaçlayan bir bilimdir (Yersel ölçümler). Total Station Global Konumlandırma Sistemleri (GPS Global Positioning System, GNNS Global Navigation Satellite System) Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 9

10 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Fotogrametri tekniği, uzaktaki cisimlerin geometrik parametrelerini belirli koşullar altında çekilmiş fotoğraflar yardımı ile elde etme işlemidir. Harita üretim aşamaları Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 10

11 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ (1-5m) Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 11

12 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ (1-5m) Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 12

13 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Alçaktan Uçuş Verileri (300m m) Microdrones md4-200 Microdrones md Video1 Video2 Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 13

14 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Alçaktan Uçuş Verileri (300m m) Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 14

15 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Alçaktan Uçuş Verileri (300m m) Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 15

16 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Alçaktan Uçuş Verileri (300m m) Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 16

17 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Uzaktan Algılama tekniği, arada mekanik bir temas olmaksızın bir cisimden yayılan ve algılanan ışınımın nitelik ve nicelik yönünden değerlendirilmesi ile cismin özelliklerinin ortaya konması ve ölçülmesi olarak tanımlanabilir. Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 17

18 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Kutupsal Yörüngeli (600km 1000km) Uzaktan Algılama Uyduları Landsat 7 Aster Kometa (TK-350) Spot 5 Ikonos - VİDEO QuickBird) Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 18

19 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Kutupsal Yörüngeli (600km 1000km) Uzaktan Algılama Uyduları Landsat 7 Aster TK-350 Kompsat - 1 IRS 1C Spot 5 Ikonos QuickBird Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 19

20 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Kutupsal Yörüngeli (600km 1000km) Uzaktan Algılama Uyduları (173x183)km (60x60)km (16.5x16.5)km (11x11)km (8x8)km Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 20

21 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Zonguldak iline ait QuickBird görüntüsünün bir bölümü (1x1)km Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 21

22 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Kartoğrafya, coğrafi bilginin görsel, sayısal veya kabartma formda sunulması, iletişimi, organizasyonu ve kullanılması bilimidir [Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS GIS)]. Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 22

23 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Laboratuvarlar Ölçme Tekniği Laboratuvarı 1 adet tekne Batimetri cihazları Yersel lazer cihazı GPS alıcı üniteleri RTK GPS alıcı üniteleri TUSAGA-Aktif GPS alıcı ünitesi Total station cihazları Elektronik teodolit cihazları Optik takeometre ve teodolit cihazları Optik nivo cihazları Optik prezisyonlu nivo cihazları Dijital nivo cihazları El GPS cihazları Uygulamalar için gerekli yazılımlar Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 23

24 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Laboratuvarlar Araştırma Laboratuvarı 3 adet dijital fotogrametrik iş istasyonu, 2 adet aynalı stereoskop, 2 adet dijital kamera, 2 adet insansız hava aracı (İHA), 1 adet GPS alıcısı, Uygulamalar için gerekli fotogrametri ve uzaktan algılama yazılımları 1 adet Wild A8 analog değerlendirme aleti 1 adet Zeiss Planicomp analitik değerlendirme aleti Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 24

25 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Başlıca Çalışma Konuları Gereksinim duyulan her ölçekteki haritaların üretimini, araziye ilişkin büyük/küçük tüm projelerin etüd ve uygulamalarının gerçekleştirilmesi, Deprem kuşağında yer alan bölgelerde yer kabuğu hareketlerinin incelenmesi, Deprem, sel, yangın, heyelan sonucu meydana gelen afetlerden sonra uygulanacak Afet Planlarının hazırlanması, Kent planlarının hazırlanması, Köprü, baraj, yol, tünel, metro vb. mühendislik projeleri, Gerek uçaklardan çekilen fotogrametrik amaçlı fotoğraflarla, gerekse de uydulardan elde edilen görüntülerden bir çok amaç için değişik ölçekli haritaların üretilmesi, Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 25

26 GEOMATİK (HARİTA) MÜH. BİLİMİ Başlıca Çalışma Konuları Petrol, doğalgaz vb. yer altı doğal kaynaklarının yerlerinin belirlenmesi, Geomatik (Harita) Mühendisliği tarafından üretilen sayısal ve konuma dayalı bilgilerden, pratik hayatta bir çok alanda kullanılan bilgi sistemlerinin oluşturulması, Tarihi eserlerin röleve ve restorasyon çalışmalarının yapılması, Arkeolojik araştırmalar, Sulama ve kurutma projeleri, Her tür altyapı projeleri, Coğrafik - jeolojik projeler Üç tarafı denizlerle çevrili ülkemizin deniz haritalarının üretilmesi, Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 26

27 HARİTA KAVRAMI Harita, fiziksel gerçekliğin (yeryüzü veya diğer gezegenlerin tamamının veya bir bölgesinin) bir düzleme belirli bir ölçek dahilinde küçültülmüş, objelerin birbirleri ile olan ilişkileri korunarak, genelleştirilmiş, açıklamalarla tamamlanmış, matematiksel kurallarla izdüşüm gösterimi olarak tanımlanan bir bilgi iletişim aracıdır. Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 27

28 HARİTA KAVRAMI 1/1000 ölçekli ortofoto harita Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 28

29 Jeodezi Tarihindeki Bilim İnsanları - DERS İÇERİĞİ Tanışma, Giriş, Tanım ve Kavramlar 1 ve 2 Dünya Haritacılık Tarihi Haritacılığın Tarihçesine Giriş Eski Çağlarda Haritacılık Türk Haritacılık Tarihi Yılları Arasındaki Çalışmalar Modern Türk Haritacılığı Ürünler Haritacılık Tarihinde Önemli Bilim İnsanları, Yaptıkları Uygulamalar, Kurumlar, Yayınlar Öğrenci Seminer Sunumları Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 29

30 GELECEK HAFTA: Tanışma - Giriş, Tanım ve Kavramlar - 2 Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 30

31 KAYNAKLAR Jeodezi Tarihindeki Bilim İnsanları Ders, Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ, Bülent Ecevit Üniversitesi Müh. Fak. Geomatik Müh. Bölümü, Fotogrametri ABD Sunuları, 2015 Türk Haritacılık Tarihi ( ), Prof. Dr. Muzaffer Şerbetçi, HKMO Yayınları, İstanbul 1999 Harita Bilim Tarihinde Biyografiler ve Türk Haritacılığı Tarihi, Muzaffer Şerbetçi, Haritacılık Tarihi Ders, Prof. Dr. Doğan Uçar Haritacılığın 5000 Yıllık Yürüyüşü, Prof. Dr. Erol Köktürk, HKMO Jeodezi- Jeoinformasyon, Arazi Yönetimi Dergisi, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Yayın Organı, Ocak 2004, Sayı: 2004/90, ISSN: , s: ; Temmuz 2004, Sayı: 2004/91, s: Harita Mühendisliğine Giriş Ders, Yrd. Doç. Dr. H. Ebru ÇOLAK, KTÜ. Mühendislik Fakültesi Harita Mühendisliği Bölümü, Trabzon Kartoğrafya Haritacılık Bilimine Giriş, Doç. Dr. Fikret Tuna, Pegem Akademi Yayınları, ISBN: , 1. Baskı: Nisan 2015, Ankara TRT OKUL Harita Güncesi İnternet Kaynakları Yrd. Doç. Dr. K. Sedar GORMUS 31

32 Haritacılık Bilim Tarihi Tanışma - Giriş, Tanım ve Kavramlar - 2 Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ GEOMATİK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ JDF902 Jeodezi Tarihindeki Bilim İnsanları Sunu /marangoz.htm

33 HARİTACILIK BİLİM TARİHİ - DERS İÇERİĞİ Tanışma - Giriş, Tanım ve Kavramlar 1 ve 2 Dünya Haritacılık Tarihi Haritacılığın Tarihçesine Giriş Eski Çağlarda Haritacılık Türk Haritacılık Tarihi Yılları Arasındaki Çalışmalar Modern Türk Haritacılığı Ürünler Haritacılık Tarihinde Önemli Bilim İnsanları, Yaptıkları Uygulamalar, Kurumlar, Yayınlar Öğrenci Seminer Sunumları Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 33

34 HARİTA KAVRAMI Harita, fiziksel gerçekliğin (yeryüzü veya diğer gezegenlerin tamamının veya bir bölgesinin) bir düzleme belirli bir ölçek dahilinde küçültülmüş, objelerin birbirleri ile olan ilişkileri korunarak, genelleştirilmiş, açıklamalarla tamamlanmış, matematiksel kurallarla izdüşüm gösterimi olarak tanımlanan bir bilgi iletişim aracıdır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 34

35 HARİTANIN ÖNEMİ En basit anlamda harita; arazinin belirli bir ölçeğe göre küçültülerek, kağıt üzerinde gösterilmesi olarak tanımlanır. Günlük hayatta yapacağımız işlerde çoğunlukla haritaya ihtiyaç duyarız. İnşaat işlerinde, planlamada, turizm, güvenlik, sosyoloji vb. bir çok alanda haritalara ihtiyaç duyarız. Bir başka deyişle haritalar günlük yaşantımızı kolaylaştıran önemli objelerden biridir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 35

36 HARİTANIN YARARLARI Haritanın bir estetik, bir güzellik sembolünün ve araziyi doğru olarak temsil etmesinin yanında bir haritanın bir çok proje çalışmalarında altlık olarak kullanılması, bir çok işlemlerde el atılan ilk gereksinimlerden biri olması ve haritasız hiçbir teknik projenin yapılamaması ve yürütülememesi haritanın ne denli önemli bir araç olduğunu göstermektedir. Yurt savunması ve güvenliğin sağlanması, Sınır anlaşmazlıklarının çözümlenmesi, Kadastro, Çevre Düzeni Planı yapılması, Baraj yerlerinin seçimi, su altında kalacak ve sulanacak alanın ve parsellerin saptanması, Kara ve demiryolu güzergahlarının seçiminde ve yapımında, Hava alanlarının yer seçiminde Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 36

37 HARİTACILIK TARİHİ İlkçağ Haritacılığı İlkçağ haritacılığının uygarlığın bir fonksiyonu olarak M.Ö yıllarında başladığı düşünülmektedir. Babil kentinin, bu dönemlerden kalma ve tablet üstüne çizilmiş bir kadastro haritası bulunmuştur. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 37

38 HARİTACILIK TARİHİ İlkçağ Haritacılığı Bugünkü Dicle-Fırat nehirleri arasında kalan ve M.Ö yıllarında ilk çağın en İleri uygarlıklarının kurulduğu Mezopotamya'da Fırat Nehrinin akışını gösteren balçık üzerine yapılmış haritalarla, Mısır'da bulunan haritalar, araştırmalara göre ilk haritadır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 38

39 HARİTACILIK TARİHİ İlkçağ Haritacılığı M.Ö yılında ise bilgin Yu-Kong, Çin'in bir haritasını çizmiştir. Gayrimenkullerden alınan verginin adil ve hakkaniyet ilkelerine uygun olması için taşınmazın yüzölçüm ve kıymetinin tespitine yönelik mali nitelikli harita ve kadastro çalışmaları da M.Ö yıllarında uygulanmaya başlanmıştır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 39

40 HARİTACILIK TARİHİ İlkçağ Haritacılığı Kaynak: (Serdar BİLGİ) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 40

41 HARİTACILIK TARİHİ İlkçağ Haritacılığı Yunanlıların harita yapımında daha ileri bir aşamaya geçtikleri M.Ö. 550 yılında Anaxamandros'un oldukça geliştirilmiş haritalar çizdiği görülmüştür. İskenderiye'li Ptolemaios (Batlamyus) M.Ö. II. Yüzyılın ilk yarısında dünyanın yuvarlaklığını hesaba katarak yaptığı haritasında ilk kez konik projeksiyon (izdüşüm düzlemi) sistemini kullanmış, boylam ve enlem dairelerini çizmiştir. Romalılar harita bilim ve sanatı konusunu belli maksatlara hizmet edici bir araç olarak almışlar ve geniş imparatorluklarının yönetimi için gerekli askeri harekete yardım edecek yol haritaları çizmişlerdir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 41

42 HARİTACILIK TARİHİ İlkçağ Haritacılığı Kaynak: Dr.Ebru ÇOLAK, Harita Mühendisliğine Giriş Ders Notu#3 Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 42

43 HARİTACILIK TARİHİ Ortaçağ Haritacılığı Ortaçağ haritacılığında, bu dönemin felsefesine uygun olarak efsanelerin ve dogmaların etkisi görülüyor. Bu haritalarda Hristiyan topografyası ve kozmogonisi yer almaktadır. Avusturyalı rahip Beatus'un 778 tarihini taşıyan haritasında Cennetin katları açıklanmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 43

44 HARİTACILIK TARİHİ Ortaçağ Haritacılığı 950 yılında ise Coğrafyacı Ebu İshak İstikrari geometrik bir dünya haritası çizmiştir. Türk asıllı Biruni'nin XI. Yüzyılın ilk yarısında çizdiği denizler haritası önemli bir çalışmadır. Kaşgarlı Mahmut'un yılları arasında yazdığı Divanü Lügat-üt Türk adlı eserinde yeralan daire biçimindeki dünya haritası Türk Bilginlerinin yaptığı ilk harita olarak kabul edilmektedir. Divânu Lügati't-Türk teki harita (11. yüzyıl) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 44

45 HARİTACILIK TARİHİ Ortaçağ Haritacılığı Ortaçağın sonuna doğru haritacılık alanında gelişmeler olduğu görülmektedir. Amerika kıtasını ilk kez çizen haritacılık ve coğrafyanın babası olarak bilinen bir Müslüman türk alimi İdrisi'nin1154'de Palermo Kralı için çizdiği dünya haritası verdiği ayrıntılar bakımından gelecek dönemin öncü yapıtlarından biri olarak kabul edilmektedir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 45

46 HARİTACILIK TARİHİ Ortaçağ Haritacılığı Dünya nın küre şeklinde olduğunu düşünen İdrisi'nin bu atlas-eseri ile kitapta bulunan 70 paftalık dünya haritası, o güne kadar bilinen dünya coğrafyasını tasvir eden en geniş çalışmadır. Amerika nın keşfi sırasında bu haritaları Colomb un kullandığına dair bilgiler de mevcuttur. XIV. Yüzyıl Ortaçağ haritacılığına yenilikler getirmiştir. XIV. Yüzyılın Arap coğrafyacısı İbn Verdi ise 1349 tarihli haritasında kıtaları, denizleri ve gerçeğe uymayan biçimde göstermek geleneğini sürdürmüştür. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 46

47 HARİTACILIK TARİHİ Yeniçağ Haritacılığı Yeni keşifler, yeni kıtaların bulunuşu harita yapımında sağlıklı çizimler için daha uygun ortam yaratmıştır. Osmanlı haritacılığı, İmparatorluğun her alanda gelişmişliğinin doruk noktasına ulaştığı XVI. Yüzyılda ciddi aşamalar göstermiştir. Bu yüzyılın hemen başında Piri Reis'in haritaları Akdeniz Bölgesinde uzun zaman yalnız Osmanlılar için değil, batılı harita çizerleri ve denizciler için de önemli bir kaynak olmuştur. Piri Reis'in haritası da yapım tekniği bakımından da o ölçüde önemlidir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 47

48 HARİTACILIK TARİHİ Yeniçağ Haritacılığı Pîrî Reis Haritası günümüze kalan, Avustralya kıtasını gösteren en eski haritalardan biridir. Osmanlı Kaptan-ı Derya'sı (Amiral) Pîrî Reis tarafından 1513'te çizilmiş olup, Avrupa ve Afrika'nın batı kıyılarını ve Güney Amerika'nın doğu kıyılarını gösterir. Aralarında Kristof Kolomb'a ait bir haritanın da bulunduğu yirmi kaynağı bütünleştirerek hazırlanmış, 16. yüzyıl Avrupa ve Müslüman denizcilerinin coğrafya bilgilerini içeren değerli bir tarihi belgedir (tr.wikipedia.org). Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 48

49 HARİTACILIK TARİHİ Yeniçağ Haritacılığı Harita, 9 Kasım 1929'da Topkapı Sarayı'nda sarayı müzeye dönüştürme sırasındaki envanter tespit çalışmaları sürerken tesadüfen bulundu. Harita; ceylan derisi üzerine çizilmiş olup 900x600 mm boyutlarındadır. Ortaçağ haritalarında sıkça rastlanan portolan tarzında yapılmıştır; yani enlem ve boylam çizgileri yerine anahtar noktalarda yönleri gösteren pusula gülleri ve bunlardan ışınsal olarak yayılan yön çizgileri vardır (tr.wikipedia.org). Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 49

50 HARİTACILIK TARİHİ Yeniçağ Haritacılığı Haritanın kenarlarında, açıklayıcı nitelikte çeşitli notlar vardır. n bır kısmı; tutsak edilmiş Portekiz ve İspanyol denizcilerin ifadelerine dayalıdır. Notlarda Yeni Dünya nın yerlileri, hayvanları, bitkileri, mâdenî zenginlikleri ve diğer ilginç özelliklerine değinilir. Ayrıca, gösterilen yerlerde bulunduğu rivayet edilmiş hayvan veya hayâlî yaratıkların resimlerini de gösteren harita; toplam dokuz renkle çizilmiştir (tr.wikipedia.org). Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 50

51 HARİTACILIK TARİHİ Yeniçağ Haritacılığı Kenar notlarından birinde; bu haritanın batıda Kristof Kolomb'un keşfettiği yöreleri, doğuda da "Çin, Hint ve Sint" bölgelerini gösterdiğini yazar. Sağ kenardaki notlarının bazıların yarım cümlelerden oluşması, bu haritanın daha büyük bir dünya haritasının sol yarısı olduğunu gösterir; öbür yarısı kayıptır. Pîrî Reis haritasının Kristof Kolomb haritasından kaynaklandığının önemli bir delili, Küba'nın yokluğudur. Kristof Kolomb seyahatnamelerinde Küba'nın bir ada değil, kıtanın uzantısı oldugunu yazmıştır ve Pîrî Reis haritasında da Küba bu şekilde gösterilir (tr.wikipedia.org). Güney Amerika'nın modern bir projeksiyonu ile Pîrî Reis haritası arasındaki bu karşılaştırma; Güney Amerika'nın haritaya sığdırılmak için çarpıtılmış olabileceğini gösteriyor. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 51

52 HARİTACILIK TARİHİ Yeniçağ Haritacılığı Bu dönemde dikkat çeken özelliklerden biri de harita çizenlerin dünyayı çeşitli biçimlerde gösterme eğilimidir. J. Honter'in haritasında dünya bir yürek biçimindedir. Lafreri'nin haritasında görülen dünya ise iki yarım elma şeklinde çizilmiştir. 1581'de Huntig'in üç kıtayı bir çiçeğin üç taç yaprağı olarak çizdiği görülüyor. Ülkenin baştan başa bir nirengi ağı ile birleştirilerek haritasının çıkarılması düşüncesini ilk kez Hollandalı Snellius önermiş, fakat uygulaması Fransa'da J.D. Cassini tarafından yapılmıştır. Bu tekniği kullanan Fransızlar , İngilizler yılları arasında ülkelerinin ayrıntılı haritalarını çıkarmışlardır. İtalyanlar, Avusturyalılar aynı işe 1873 yılında başlamışlardır. Türk haritacılığının gelişmesi ve modernize çalışmaları 1883 yılından sonra yavaş yavaş gelişme göstermiştir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 52

53 HARİTACILIK TARİHİ Modern Türk Haritacılığı Modern Türk Haritacılığının başlaması ise 1895 yılında, Türk subayları ve Fransız harita uzmanlarının oluşturduğu Taksim-i Arazi (Jeodezi) Komisyonunun baz ve nirengi esaslarına dayalı modern anlamda bir harita yapımına başlamak üzere teşkilatlanmaları nedeniyle, 1895 yılının hesaba dayalı Modern Türk Haritacılığının başlangıç noktası olarak kabul edilmiştir. Günümüzde ise, gelişen bilgi teknolojileri kağıt haritaları ortadan kaldırmış ve dijital haritaların devri başlamıştır. Diğer taraftan, internet üzerinden sorgulanan haritalar cep telefonlarında, kent içine yerleştirilen kiosk lardan haritalar izlenebilmektedir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 53

54 HARİTALARIN SINIFLANDIRILMASI Genel Haritalar Atlaslar, Topoğrafik, Deniz, Uçuş Özel Haritalar Jeolojik, Hidrografik, Askeri, Nüfus, Yerleşim, Sosyoekonomik Konularına Göre Haritalar Siyasi Haritalar Fiziki Haritalar Topoğrafik Haritalar (Yeryüzü doğal biçimini belirleyen) Tematik Haritalar (İklim, toprak, trafik, orman, şehir vb.) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 54

55 SİYASİ HARİTALAR Dünya üzerindeki ülkelerin sınırlarını, komşularını, ülkeler içindeki idari bölünüşlerini gösteren haritalardır. Bazı durumlarda İdari Harita olarak da isimlendirilmektedir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 55

56 FİZİKİ HARİTALAR Yeryüzünün fiziki görünüşünü gösteren haritalardır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 56

57 ÖZEL HARİTALAR Özel haritalar, özel bir kullanım amacıyla oluşturulan haritalardır. Kadastro Haritaları Şehir Haritaları Deniz Ulaşım Haritaları Hava Ulaşım Haritaları Yol Haritaları Türlü Bilim Haritaları Turistik Haritalar Diğer Tematik Haritalar (Belirli bir konu, örneğin iklim, şehir planlaması gibi amaçlar için hazırlanan haritalar) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 57

58 BEŞERİ VE EKONOMİK HARİTALAR Nüfus, göç, yerleşme, dil, din, ırk, tarım, hayvancılık, sanayi, turizm, ulaşım ve madenler gibi unsurları gösteren haritalardır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 58

59 ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTALAR Ölçeklerine göre plan ve haritalar: Planlar (1:500 1:1000) Büyük Ölçekler (1:1000 1:100000) Orta Ölçekler (1: : arasında) Küçük Ölçekler (1: ve daha küçük) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 59

60 ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTALAR Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 60

61 ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTALAR Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 61

62 GELECEK HAFTA: Dünya Haritacılık Tarihi Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 62

63 Haritacılık Bilim Tarihi Dünya Haritacılık Tarihi Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ GEOMATİK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ JDF902 Jeodezi Tarihindeki Bilim İnsanları Sunu 3 Bu sunuda özellikle; Haritacılık Tarihi Dersi, Yrd. Doç. Dr., Serdar BİLGİ, İTÜ ve Haritacılık Tarihi, Prof. Dr. Doğan Uçar kaynaklarından yararlanılmıştır. /marangoz.htm

64 HARİTACILIK BİLİM TARİHİ - DERS İÇERİĞİ Dünya Haritacılık Tarihi Haritacılığın Tarihçesine Giriş Eski Çağlarda Haritacılık İlk Haritalar Babil ve Mısır Haritacılığı Çinlilerde Haritacılık Eski Yunan Haritacılığı Geometrinin Gelişimi HEREDOT'un Dünya Haritası ARİSTO nun Dünya Haritası İlk Yer Ölçmeleri PTOLEMAUS (Batlamyus) un Dünya Düşüncesi Eski Roma Haritacılığı Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 64

65 HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Yaşanılan çevreye ilişkin olarak kazanılan bilgilerin insan belleğinde eksiksiz olarak tutulmasına olanak yoktur. Buna karşın anılan bilgilerin gerektiğinde tekrar kullanılmasına ve başkalarına gerekli doğruluk ve yeterli tamlıkta aktarılmasına ihtiyaç duyulabilmektedir. Çevreye ilişkin bilgilerin (mekansal bilgiler) saklanması ve zaman aşırı aktarımı için bugün değişik araçlar vardır. Yazılı metinler, fotoğraf, kroki, filmler gibi. Burada değinilmeyecek eksiklikleri nedeniyle bu araçlar, mekansal verilerin amaca uygun gösterimi ve aktarımı için uygun harita yoksa kullanılırlar. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 65

66 HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Buna karşın, haritaların mekansal verilerin zaman aşırı aktarımında, İnsanlar tarafından yazıdan önce kullanılmaya başlandığı genel olarak kabul edilmektedir. Bugün bilinen en eski harita benzeri kalıntının tarihinin M.Ö olarak belirlenmiş olması, buna karşın yazının tarihinin M.Ö olarak kabul edilmesi bu durumu destekleyici karakterdedir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 66

67 HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Kartografik bilgi aktarım aracı olan haritaların geçmişinin bu kadar eski olmasına rağmen bu alanda uzun süre önemli bir gelişme yapılamamıştır. Bunun temel nedeni olarak teknik yetersizlikten kaynaklanan yakın çevreden ayrılamama zorunluluğudur. Böylesine bir hareketsizlik şüphesiz, haritaya olan ihtiyacın artmasını ve onun geliştirilmesini frenleyici bir rol oynamıştır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 67

68 HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Keşifler döneminde kullanılmak üzere haritaya (özellikle kıyı haritaları) olan talepte inanılmaz bir patlama bu dönemde yaşanmıştır. Hemen arkasından matbaanın bulunması bu talebi destekleyici karakterde olmuştur. Çevreye ilişkin bilgiler zenginleştikçe haritadan beklenen, fakat uzun bir dönem karşılanamayan özellikler de değişiklik göstermeye başlamıştır. Geometrik doğruluk ve eksiksizlik gibi. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 68

69 HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Bu nedenle, süslü çerçeveler ve bilgi eksikliği nedeniyle, çizim altlığının boş kalan alanlarına yerleştirilmiş mitolojik ya da söylentiler temel alınarak düşünsel olarak yaratılan bir dizi hayvan resmi, anılan dönemden günümüze kadar saklanabilen eski haritalar için karakteristik ortak özelliktir. "Fakat bugünün modern haritaları varken eski haritaların ne gibi işlevleri olabilir?" sorusu akla gelebilir. Eski haritalardaki bilgiler geçerliliklerini yitirmişlerdir. Bu haritalarda, örneğin birçok dağ dizisi yanlış konumda gösterilmişler ya da zamanın birçok önemli yaşam merkezleri hiç haritada yer almamaktadır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 69

70 HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Örneğin, bir haritada Kızılırmak Yeşilırmak'tan daha kısa, birinde Anadolu'nun Karadeniz Kıyıları ve birçoğunda Hazar Denizi tamamen yanlış olabilmekte bir dünya haritasında Amerika Anakarası hiç bulunmayabilmektedir. Bazılarında ise, Amerika ve Asya birleşik olarak gösterilmiştir. Eski haritaların benzer türden eksiklikleri çok fazladır. Bütün bunlara rağmen özellikle 18. Yüzyıldan başlayarak eski haritalara ilgi daha da artmıştır. Bugün de bu ilgi artarak devam etmektedir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 70

71 HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Dünyanın sektörde faaliyet gösteren sayılı kurumlarının düzenledikleri müzayedelerde, sürekli eski haritalara da rastlanmaktadır. Eski harita peşinde koşan yelpaze, değişik insan gruplarından ülkelerin köklü saygın müze ve kütüphanelerine kadar uzanmaktadır. Buralarda 15. Yüzyıldan itibaren değişik zamanlarda kataloglaştırılmış eski harita koleksiyonları korunmaktadır. Bu kültürel hazineler maalesef özellikle Birinci ve İkinci Dünya Savaşlarında yangın ve talan nedeniyle yok olmuşlardır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 71

72 HARİTACILIĞIN TARİHÇESİNE GİRİŞ Bu örnekte olduğu gibi büyük formatlarından kaynaklanan saklanma güçlükleri nedeniyle özellikle duvar haritaları daha çok tahrip olmuşlardır. Türkiye'de Topkapı Müzesi Kütüphanesinde ve başka kurumlarımızda korunan duvar haritalarında da bu izleri görmek mümkündür. Buna karşın atlas biçiminde bir araya getirilmiş ve bir kapakla korumaya alınmış haritalar ise daha iyi biçimde günümüze aktarılmışlardır. Arkeoloji Müzesinde bulunan anonim Atlas, anılan güzel tarihi haritalara bizden birkaç örnektir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 72

73 İlk Haritalar - Babil ve Mısır Haritacılığı Avrupa henüz Taş Devrini yaşarken, Babil ve Mısırlıların kültür yaşamlarının en ileri dönemlerini yaşadıkları görülmektedir. Ne talihsizliktir ki, korunma güçlüğü ve genellikle arazide kullanılmaları nedeniyle harita denilebilecek yapıtlardan pek azı günümüze ulaşabilmiştir. Babillilerden bugüne intikal etmiş en eski harita M.Ö yıllarına aittir. Kil bir levha üzerine çizilmiş olan harita Kerkük'ün güneydoğusunda bugün "Yorgan Tepe" olarak anılan yöredeki Babil şehri Nuzi'deki kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Kazı Honvard Üniversitesi arkeologları tarafından gerçekleştirilmiş ve tablet burada ele geçirilen 200 den fazla tabletle beraber halen Honvard Semitik Eserler Müzesinde sergilenmektedir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 73

74 İlk Haritalar - Babil ve Mısır Haritacılığı Bugünkü Dicle-Fırat nehirleri arasında kalan ve M.Ö yıllarında ilk çağın en İleri uygarlıklarının kurulduğu Mezopotamya'da Fırat Nehrinin akışını gösteren balçık üzerine yapılmış haritalarla, Mısır'da bulunan haritalar, araştırmalara göre ilk haritadır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 74

75 İlk Haritalar - Çatalhöyük Şehir Planı Fakat yakın zamanda bilinen bu tarih değişmiştir. Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesinde sergilenen ve M.Ö yıllarından kalan Çatalhöyük Şehir Planı 5800 yıllık olarak bilinen harita tarihini 2400 yıl daha geriye götürmüştür. Bundan yaklaşık 8200 yıl önce yapılan ilk harita Çatalhöyük teki kazılarda bir evin duvarında bulunmuştur. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 75

76 İlk Haritalar - Babil ve Mısır Haritacılığı Babilin kil levha üzerindeki haritası dışında, Nuzi, Babil ve Nippur kenti yakınlarındaki kazılarda Asur şehirlerinin planlarının gösterildiği çok sayıda başka kil levhalar da bulunmuştur. Bunlardan Nippur şehri planı çok ilginçtir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 76

77 İlk Haritalar - Babil ve Mısır Haritacılığı Nippur şehri planının M.Ö yıllarında hazırlandığı tahmin edilmektedir. Söz konusu şehir planında Fırat, Fırat ın sularını tarım alanlarına taşıyan kanallar, şehir surları, sur kapıları, tapınak gibi karakteristik önemli yapılar gösterilmiştir. Bu eser de Amerika Birleşik Devletleri Pensilvanya Eyaleti müzesindedir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 77

78 İlk Haritalar - Babil ve Mısır Haritacılığı Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 78

79 İlk Haritalar - Babil ve Mısır Haritacılığı Antik çağda Mısır medeniyeti çok ilerlemiş ve özellikle Ortadoğu ve güneydoğu Avrupa'da zamanının kültürünü çok etkilemiş olduğu halde onlardan günümüze kayda değer bir kartografik ürün kalmamıştır. Kadastro haritaları dışında Antik Çağ Mısır'ından ele geçirilebilen kayda değer tek kartografik eser, Nubiyan altın madeni haritasıdır. Haritanın tarihi M.Ö yılları olarak verilmektedir. Papirüs kağıt üzerine çizilmiş harita İtalya'da Torino Şehir Müzesindedir Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 79

80 İlk Haritalar - Çinlilerde Haritacılık Çinliler diğer bilim dallarında olduğu gibi haritacılık alanında da diğer toplumlardan bağımsız bir gelişme göstermişlerdir. Bazı Çin müzelerinde yeteri kadar incelenmemiş çok sayıda haritanın bulunduğu bilinmektedir. Çinliler M.Ö yıllarında pusulanın çalışma prensibini bulmuşlardır. M.Ö. 100 yıllarında kağıdın bulunmasından sonra Çinliler birçok kentin haritasını yapmaya çalışmışlardır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 80

81 İlk Haritalar - Çinlilerde Haritacılık Çinliler diğer bilim dallarında olduğu gibi haritacılık alanında da diğer toplumlardan bağımsız bir gelişme göstermişlerdir. M.Ö yılında ise bilgin Yu-Kong, Çin'in bir haritasını çizmiştir. Bazı Çin müzelerinde yeteri kadar incelenmemiş çok sayıda haritanın bulunduğu bilinmektedir. Çinliler M.Ö yıllarında pusulanın çalışma prensibini bulmuşlardır. M.Ö. 100 yıllarında kağıdın bulunmasından sonra Çinliler birçok kentin haritasını yapmaya çalışmışlardır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 81

82 İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı Eski Yunanlılar, Antik Çağda ancak küçük bölgelerin haritalarını yapabilmişlerdir. Hatta büyük tarihçi HEREDOT ve ARİSTO nun eski yunan haritaları ile alay ettiği bilinmektedir(m.ö ). Ancak PTOLEMAUS zamanında (M.S ) coğrafya, bugünün kartografyasının önemli uğraşlarından biri olan, bilinen dünyanın grafik gösterimi biçiminde tanımlanmaya başlamıştır. Bu tanımı yapanların ise, araziye ait geometrik ya da diğer bilgileri toplayan kişiler değil, coğrafyayı felsefenin bir alt disiplini olarak gören filozofların olması ilginçtir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 82

83 İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı Zamanın filozoflarına göre, dünya yüzen bir disk, silindir parçası ya da bir küre olabilirdi. Bu dünya düşüncesine göre örneğin, tüm Dünyayı çevreleyen okyanusu besleyen dört deniz vardı: Hazar Denizi, Arap Denizi (Kızıldeniz), Basra Denizi ve Akdeniz. Buna karşın HEREDOT'a anlatılanlara bakılırsa, Miletliler Hazar Denizini bir iç deniz olarak gösteren birkaç dünya haritası çizmişlerdir. Fakat HEREDOT bu haritaları görmediğini söylemektedir. Bu dönemlerde HEREDOT'un alay etmesini haklı kılacak biçimde dünya, insan ve değişik hayvanlara (kertenkele ya da aslan gibi) benzetilmiştir. Yunanlıların harita yapımında daha ileri bir aşamaya geçtikleri M.Ö. 550 yılında Anaxamandros'un oldukça geliştirilmiş haritalar çizdiği görülmüştür. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 83

84 İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı - Geometrinin Gelişimi Miletli tüccar THALES (M.Ö ), Babil ve Mısır biliminden yararlanmasını bilen İlk Yunanlılardan biridir. THALES, Ortadoğu'ya yaptığı gezilerde gördüklerini değerlendirerek geometride önemli gelişmelere adını yazdırmış bir kişidir. Güneş tutulmasının önceden söylemesi nedeniyle zamanında kendisine "ermiş" lakabı takılmıştır. Bu tahminini de Çin ve Babil kaynaklı bilgilere dayanarak yapan THALES, geometri dışında başka gerçekleri de ortaya koyabilmeyi başarmıştır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 84

85 İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı - Geometrinin Gelişimi THALES'in yanında yetişmiş olan PISAGOR da geometrinin gelişimine büyük katkılarda bulunmuştur. PISAGOR bugün geometride kendi adıyla anılan, bir düzlem dik üçgende uzun kenarın (hipotenüs) karesinin, diğer İki dik kenar uzunluklarının karelerinin toplamına eşit olduğunu ifade eden İlişkiyi ortaya koymuştur. Daha sonra, bu bağıntının Uzakdoğu kültüründe PİSAGOR'dan 1000 yıl önce bilindiğini gösteren belgeler bulunmuştur. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 85

86 İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı - Geometrinin Gelişimi Bu arada ÖKLİD'in (M.Ö ) geometriye katkılarını unutmamak gerekir. Başka bir yunan Geometri bilgini HERON (M.Ö ) trigonometrik yükseklik ölçmelerine temel oluşturmak üzere "Metrika" adlı bir kitap kaleme almıştır. Açı ölçme amaçları için kullanılan aletler geliştirerek, bir yüzeye düşen ışınla, bu yüzeyden yansıyan ışının yüzey normali ile eşit açı yaptığı belirlenmiştir. HERON ayrıca, üç kenarı bilinen üçgenin alanını veren ve bugün Heron Formülü olarak anılan eşitliği bulmuştur. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 86

87 İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı - HEREDOT'un Dünya Haritası M.Ö yılları arasında yaşayan Heredot, coğrafya ile ilgilenmiş ve yerin şeklini oval bir düzlem varsayarak topladığı bilgiler ve okuduğu kitaplardan yararlanarak bir dünya haritası çizmiştir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 87

88 İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı - HEREDOT'un Dünya Haritası HEREDOT'a göre Dünya; Avrupa, Asya ve Libya (Afrika) adlı üç büyük kara parçasından oluşuyordu. Bu harita, genel çerçevesi İle, Afrika ve Asya hariç, o zamanki bilinen dünyayı oldukça iyi yansıtmaktadır. Bu haritada Hazar Denizi ilk kez bir iç deniz olarak ifade edilmektedir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 88

89 İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı ARİSTO (ARİSTOTELES) Dünya Haritası M.Ö. 340 yıllarında, filozof Platon un öğrencisi olan Aristo, dünyanın bugünkü ölçülerle yaklaşık km çevreli bir küre olması gerektiğini savunmuş ve tezini destekleyici kanıtlar olarak şunları ile sürmüştür: Deniz yüzeyi düzlem değil, eğriliği olan bir yüzeydir, Değişik enlemlerde yıldız yüksekliği değişik değerler almaktadır, Değişik boylamlarda güneş yüksekliği farklı olmaktadır, Ay tutulmasında Yerin gölgesi Ay'da yuvarlak oluşmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 89

90 İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı ARİSTO (ARİSTOTELES) Dünya Haritası ARİSTO'dan ders almış olan İmparator Büyük İskender'in emri ile yeniden düzenlenen Mısır'ın İskenderiye kenti, geçen zaman içinde bu destek ile devrinin bilim ve kültür dünyasının merkezi haline gelmiştir. Şehirde sayısız müze, kütüphane ve araştırma enstitüleri kuruldu. Devrin ileri gelen filozof ve bilim adamlarının eserleri temin edilerek oluşturulan kurullarca inceletildi. Bu süreç içinde başka bir büyük geometrici ÖKLİD (M.Ö ) yetişti. ÖKLİD'i izleyen yıllarda ARİSTARCH, güneş ve yıldızların hareketsiz olduklarını ve dünyanın güneş etrafında gök ekvatoru düzlemine göre eğik bir yörünge düzlemi oluşturacak biçimde döndüğünü söyledi. Ayrıca yerin kendi ekseni etrafında bir tam dönüşünü bir günde tamamladığını da ARİSTARCH ortaya koymuştur. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 90

91 İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı İlk Yer Ölçmeleri Dünya çevresinin bilimsel olarak hesaplanması için ilk girişimin M.Ö yıllan arasında yaşamış Siracusalı bilgin ve yine ÖKLİD'in öğrencilerinden biri olan ARŞİMED'den gelmiştir. ARŞİMED bu amaçla yerin eğriliğinden yararlanmış ve tam bir meridyen uzunluğunu, ARISTO'nun km sine karşılık yaklaşık km olarak bulmuştur. Bu hesaptan sonra başka Yunanlılar da yerin çevresini hesaplamak için girişimlerde bulunmuştur. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 91

92 İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı PTOLEMAUS (Batlamyus) un Dünya Düşüncesi İsa'nın doğumundan sonra da İskenderiye'nin uzun süre dünyanın bilim merkezi olma özelliğini koruduğu görülür. Amasyalı yerbilimci STRABON, İskenderiye'ye yerleştikten sonra burada "Coğrafya" adlı 18 ciltlik bir eser kaleme almıştır. Bu eserinde STRABON, sıcaklık değişiminin doğu-batı doğrultusunda kuzey-güney doğrultusuna göre çok daha az olması nedeniyle, Dünyanın doğu-batı doğrultusundaki uzunluğunun, kuzey-güney doğrultusundaki uzunluğundan büyük olması gerektiğini savunmuş ve bu özelliği ile daha sonra ERATOSTHENES tarafından çizilen dünya haritasını da etkilemiştir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 92

93 İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı PTOLEMAUS (Batlamyus) un Dünya Düşüncesi Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 93

94 İlk Haritalar - Eski Yunan Haritacılığı PTOLEMAUS (Batlamyus) un Dünya Düşüncesi Milattan sonra yıllan arasında İskenderiye'de başka bir büyük yerbilimci, Batlamyus un varlığına tanık olunmaktadır. Batlamyus biri coğrafya, diğeri astronomi alanında olmak üzere İki büyük eser kaleme almıştır. Batlamyus'un astronomi alanında yazdığı kitap M.S. 827 yılında Almagest (Yıldız Kataloğu) adı altında arapçaya çevrilmiştir. Batlamyus tarafından yazılıp yazılmadığı bazen tartışma konusu yapılan ve adı "Harita Çizimi için Coğrafi Esaslar" ya da bugün için adı yalnızca "Coğrafya" olarak bilinen 8 ciltlik bir eser daha vermiştir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 94

95 İlk Haritalar - Eski Roma Haritacılığı Romalılar eski Yunan zenginliğinin yalnızca kullanıcısı ve yayıcısı olarak bilinirler. Bu yaklaşımın, Roma zenginliğine çok yenilik getirmediği ise açıktır. Anılan eksiklik haritacılık alanında da kendini göstermektedir. Eski Romalılardan bize ulaşan en önemli kartografik eser orduların savaşa gidiş yollarını, ticaret merkezlerini ve şifalı su kaynaklarını gösteren rulo biçimindeki haritalardır. Tabula Peutingeriana olarak anılan haritalarda İstanbul, Kadıköy, Bergama, Asos, Sakarya Irmağı, Gemlik Körfezi ve Bursa civarındaki dağlar açıkça görülebilmektedir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 95

96 İlk Haritalar - Eski Roma Haritacılığı Kaynak: Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 96

97 İlk Haritalar - Eski Roma Haritacılığı Kaynak: Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 97

98 GELECEK HAFTA: 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI Divânu Lügati't-Türk teki harita (11. yüzyıl) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 98

99 Haritacılık Bilim Tarihi 16. Yüzyıl Türk Haritacılığı Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ GEOMATİK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ JDF902 Jeodezi Tarihindeki Bilim İnsanları Sunu 4 Bu sunuda özellikle; Haritacılık Tarihi, Prof. Dr. Doğan Uçar kaynağından yararlanılmıştır. /marangoz.htm

100 HARİTACILIK BİLİM TARİHİ - DERS İÇERİĞİ 16. Yüzyıl Türk Haritacılığı Giriş 1413 yılı tarihli İBRAHİM KATİBİ Akdeniz Portolonu 1461 yılı tarihli MÜRSİYELİ İBRAHİM Akdeniz Portolonu 1513 yılı tarihli PİRİ REİS Atlantik Haritası yılı tarihli PİRİ REİS'in Kitab-i Bahriye'si 1528 yılı tarihli PİRİ REİS Kuzey Atlantik Haritası 1552 yılı tarihli HACİ EBUL HASAN Avrupa-Afrika Haritası 1567 yılı tarihli ALİ MACAR REİS Atlası Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 100

101 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ Eski haritalar da antik kent kalıntıları, tablolar vb. gibi bir toplumun ya da daha geniş bir anlamda insanlığın en önemli kültür varlıkları arasında sayılmaktadır. Çünkü eski haritalar bugünkülerin tersine bir ressamın tablo yapması gibi el emeği ile tek nüsha yapılmaktaydı ve haritası yapılan bölgeler hakkında o zamanlar genellikle yeterli bilgi bulunmadığından özellikle karalar içinde kalan kesimler mistik bir dizi resimlerle dolduruluyordu. Bu kültürel değerinin bir sonucu olarak bugün eski haritalar, Avrupa ve Kuzey Amerika karasında bir dizi ünlü kütüphaneyi zenginleştiren başlıca eserler arasında yer almaktadırlar. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 101

102 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ Türkler tarafından yapıldığı bilinen en eski harita Kaşgarlı Mahmut'un çizdiği dünya haritasıdır. Dilbilimci Kaşgarlı Mahmut bu haritayı Dünyada Türkçe'nin değişik ağızlarının konuşulduğu bölgeleri göstermek için çizmiş ve "Divan-i Lügat it Türk" adlı kitabına koymuştur. Tarihi ise, Türklerin Anadolu'ya girdikleri yıldan (Malazgirt Savaşı ) 3 yıl sonraya (1074) rastlamaktadır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 102

103 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ Bu harita Orta Asya nın büyük bir kısmını Çin ve Kuzey Afrika yı içermektedir. Batıda ise Volga nehrini fazla geçmemektedir. Dünya'nın tepsi gibi düz ve yuvarlak olduğu kabul edilen bu dünya haritası, çeşitli ülkelerin birbirlerine göre konumu belirtilmiş olan bir kroki görünümündedir. O zamanki başkent Balasagun ise haritanın merkezindedir. Haritanın yazılara göre olan üst tarafı, Güneşin doğduğu doğu yönü seçilmiştir Divânu Lügati't-Türk teki harita (11. yüzyıl) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 103

104 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ Daha önceleri Türkler yalnızca Fars ve Arap kültürü ile temas halindeyken, bu yıllardan sonra batıya olan akınlarının da desteğiyle Avrupa ile de ister istemez ilişki içinde olmuşlardır. Bu ilişkinin ilk ürünleri Fatih Sultan Mehmet zamanında görülmeye başlamıştır. Bilindiği gibi Fatih Sultan Mehmet, çevresini bilimle uğraşan İnsanlarla doldurmaya çalışmış bir devlet adamı idi. Bu kişiler arasında coğrafya konusunda uzmanlar da bulunuyordu. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 104

105 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ Fatih Sultan Mehmet, coğrafya merakı nedeniyle PTOLEMAUS'un (Batlamyus) "Almagest" adlı eserini Latince'den tercüme edilmesini sağladı. Hatta halı üzerine bir dünya haritası yapılması için Roma'dan davet ettiği GEORGİUS AMÎRUTZES adlı bir coğrafyacıya emir verdiği de söylenir. Bu haritanın daha sonraki yıllarda peş peşe gelen saray isyanlarında ve yangınlarda maalesef yok edilmiş olduğu sanılmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 105

106 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ 15. Yüzyıl başlarından 16. Yüzyıl sonlarına kadar özellikle Osmanlı Türkleri her alanda altın yıllarını yaşamışlardır. Bu iki yüzyıllık süre içinde askeri alanda olduğu gibi her alandaki tüm yenilikleri ve izleme ve üretme çabası içinde olmuşlardır. 15. Yüzyıl ortalarında devlet olarak tüm kurumlarını oluşturan Osmanlılar, 16. Yüzyılda Karadeniz dahil Akdeniz havzasının büyük bir kısmına sahip, güneyde Arabistan Yarımadası ortalarından Kuzey Afrika, kuzeyde Kırım, batıda Viyana önleri ve doğuda Hazar Denizine kadar uzanan büyük bir imparatorluk haline gelmişti. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 106

107 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ Devlet idaresinde batıda o zamanlar rastlanmayan değişik anlayışları hoşgörü ile karşılayan bir düzen kurmuşlardı. Bu anlamdaki hoşgörü bugün olduğu gibi o zamanlar da bilim yaşamını olumlu etkilemiştir. Büyük şairler, matematikçiler, astronomlar, büyük mimarlar hep 15. ve 16. Yüzyılda yetişmişlerdir. FUZULİ, BAKİ, MİMAR SİNAN, PİRİ REİS, ALİ KUŞÇU gibi kişiler bu dönemin akla gelen ilk İsimleridir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 107

108 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ Fatih'le başlayan, özellikle coğrafyaya yönelik ilgi yaklaşık 150 yıl daha devam etmiştir. Bu ilginin ürünü olarak o zamanlar yalnızca denizcilik amaçlı bir dizi harita bu alanda da kendisini yetiştirmiş Türk denizciler tarafından çizilmişlerdir lü yıllardan itibaren alanlarında uzman olmayan din adamlarının etkisiyle ilime olan ilgi baskı altına alınmış ve diğer bilimsel faaliyetler yanı sıra haritacılık da bu yaklaşımdan önemli zarar görmüştür. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 108

109 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ 17. yüzyılda başlayan bu olumsuz gelişmelere rağmen, bugün Türkiye'nin değişik müze ve kütüphaneleri değişik karakterde eski harita koleksiyonlarına sahiptirler. Bu kurumlar aşağıdaki listede gösterilmiştir: Topkapı Sarayı Kütüphanesi(İstanbul) Süleymaniye Kütüphanesi(İstanbul) İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Köprülü Kütüphanesi(İstanbul) İstanbul Büyükşehir Belediyesi Arşivi Ankara'da Milli Kütüphane Ankara'da Harita Genel Komutanlığı Müze ve Arşivi Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 109

110 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ Bu kurumlarda korunan eski haritalar önceleri herhangi bir envanter ve katalogdan yoksundular. Cumhuriyetin ülke yönetimine hakim olmasından sonra ilk kez bu alanda da elle tutulur belli çalışmalar yapılmaya başlamıştır. İlk envanter çalışmaları İstanbul Topkapı Sarayında 1930 lu yılların başlarında yürütülmüştür. Daha sonraları ellerinde eski harita bulunduran diğer kurumlar da benzer faaliyetler içine girmişlerdir. Fakat ülke genelinde düzenlenmiş bir eski harita kataloğu maalesef hala bulunmamaktadır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 110

111 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ Bu haritalar hakkında ilk araştırmalar da, yine yabancı bilim adamları tarafından, PİRİ REİS haritasının Topkapı Sarayının düzenlenmesi sırasında ortaya çıkarılmasıyla başlatılmıştır. Alman tarihçiler P.Kahle ve A. Deismann'ın PİRİ REİS'in 1513 tarihli haritasıyla ilgili yaptıkları araştırmaların sonuçlarının yayınlanması, büyük bir tartışmanın da başlangıcı olmuştur. Bunun nedeni, yabancı tarihçilerin PİRİ REİS'in emeğini bir anlamda göz ardı ederek, haritayı aşağı yukarı tamamen bir kopya olarak nitelemiş olmalarıdır. Bu tür yaklaşımlar tartışmaları alevlendirmiş ve Türk tarihçileri Avrupalıların olaya din açısından yaklaşmalarına tepki olarak karşı araştırmalar yürütmüşlerdir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 111

112 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ 15. ve 16. yüzyıllarda Türkler tarafından üretilmiş ve bugün elimizde bulunan önemli kartografik yapıtlar: 1413 yılı tarihli İBRAHİM KATİBİ Akdeniz Portolonu 1461 yılı tarihli MÜRSİYELİ İBRAHİM Akdeniz Portolonu 1513 yılı tarihli PİRİ REİS Atlantik Haritası yılı tarihli PİRİ REİS'in Kitab-i Bahriye'si 1528 yılı tarihli PİRİ REİS Kuzey Atlantik Haritası 1552 yılı tarihli HACİ EBUL HASAN Avrupa-Afrika Haritası 1567 yılı tarihli ALİ MACAR REİS Atlası Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 112

113 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI İBRAHİM KATİBİ Akdeniz Portolonu (1413) 14. Yüzyıl ile 17. Yüzyıl arasında daha çok Akdeniz Havzasına ait deniz navigasyonu amacıyla çizilmiş üzerinde pafta ağı görünümünde pusla doğrultulan çizgilerle belirtilmiş kartografik ürünlere "portolon", ya da "portolon harita" denilmektedir. Sözcük Latince kökenlidir ve "limandan limana hizmet eden" demektir ("port" sözcüğü liman anlamına gelmektedir). Portolon haritaların en güzellerinden biri olan bu eser Topkapı Sarayı Kütüphanesinde 2 nolu katalog cildinde 1407 numara ve H.1823 envanter numarası ile kayıtlıdır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 113

114 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI İBRAHİM KATİBİ Akdeniz Portolonu (1413) İBRAHİM KATİBİ Haritasının ceylan derisi olan pafta altlığının boyutları 55 cm x 90 cm ve pafta resim alanı boyutları 44.7 cm x 77 cm dir. Haritada bulunan çerçeve batı kenarı boyunca devam ettirilmemiştir ve zamanın İslam kültürü süsleme sanatının izlerini taşımaktadır. Çerçeve genişliği ise 1 cm dir. Akdeniz kıyıları ve Akdeniz adaları oldukça iyi çizilmiştir. Özellikle Britanya Adalarında ve Batı Avrupa kıyılarında diğer kesimlerdeki doğruluğa ulaşılamamıştır, fakat bu haritanın sahip olduğu genel doğruluk ve bilgi zenginliği bu haritayı önemli kılmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 114

115 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI MÜRSİYELİ İBRAHİM Akdeniz Portolonu (1461) MÜRSİYELİ İBRAHİM Akdeniz Portolonu da görüntü olarak İBRAHİM KATİBİ Portolonu kadar güzel bir kartografik üründür. Harita İstanbul Beşiktaş'taki Deniz Müzesi eserleri arasında 882 demirbaş numarası ile kayıtlıdır. Akdeniz, Ege Denizi ve Karadeniz'in tümü ile Batı Avrupa Kıyıları ve İngiliz adalarını içermektedir. Kıyı biçimleri bakımından oldukça doğru bir haritadır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 115

116 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI MÜRSİYELİ İBRAHİM Akdeniz Portolonu (1461) Mürsiyeli İbrahim Akdeniz Portolonu Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 116

117 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI MÜRSİYELİ İBRAHİM Akdeniz Portolonu (1461) Harita altlığı yine ceylan derişidir ve boyutları 90 cm x 53 cm dir. Çizim yapılmış pafta kesiminin boyutları ise 89 m x 48 cm dir. Haritanın 1 cm genişliğindeki çerçevesi zamanın İslam sanat anlayışına uygun motiflerle süslenmiştir. Pafta altlığı değişik kesimlerinde değişik derecede deformasyona uğramıştır. Haritanın nerede, kim tarafından ve ne zaman yapıldığı haritanın kuzey orta kesiminde yer alan kitabe kısmında Arap alfabesi ile belirtilmiştir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 117

118 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS ( ) PİRİ REİS, 15. Yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Donanması amirallerinden Kemal Reis'in kardeşinin oğludur. PİRİ amcası ile beraber küçüklü büyüklü bir dizi deniz savaşına katılmış ve bu arada diğer denizcilerden farklı olarak deniz navigasyonunda vazgeçilmez bir araç olan haritacılıkla da ilgilenmiştir. PİRİ REİS, Hürmüz'deki düşman donanmasından çekinip Süveyş'e geri döndüğü için 1554 yılında Mısır'da maalesef idam edilerek öldürülmüştür. Öldüğünde yaşlarında olduğu tahmin edilmektedir. Bugün elimize ulaşmış üç eserini biliyoruz: Atlantik Haritası, Kuzey Atlantik Haritası ve Kitab-ı Bahriye. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 118

119 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS Atlantik Haritası (1513) Pîrî Reis Haritası günümüze kalan, Avustralya kıtasını gösteren en eski haritalardan biridir. Osmanlı Kaptan-ı Derya'sı (Amiral) Pîrî Reis tarafından 1513'te çizilmiş olup, Avrupa ve Afrika'nın batı kıyılarını ve Güney Amerika'nın doğu kıyılarını gösterir. Aralarında Kristof Kolomb'a ait bir haritanın da bulunduğu yirmi kaynağı bütünleştirerek hazırlanmış, 16. yüzyıl Avrupa ve Müslüman denizcilerinin coğrafya bilgilerini içeren değerli bir tarihi belgedir (tr.wikipedia.org). Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 119

120 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS Atlantik Haritası (1513) Harita, 9 Kasım 1929'da Topkapı Sarayı'nda sarayı müzeye dönüştürme sırasındaki envanter tespit çalışmaları sürerken tesadüfen bulundu. Harita; ceylan derisi üzerine çizilmiş olup 900x600 mm boyutlarındadır. Ortaçağ haritalarında sıkça rastlanan portolan tarzında yapılmıştır; yani enlem ve boylam çizgileri yerine anahtar noktalarda yönleri gösteren pusula gülleri ve bunlardan ışınsal olarak yayılan yön çizgileri vardır (tr.wikipedia.org). Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 120

121 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS Atlantik Haritası (1513) Haritanın kenarlarında, açıklayıcı nitelikte çeşitli notlar vardır. n bır kısmı; tutsak edilmiş Portekiz ve İspanyol denizcilerin ifadelerine dayalıdır. Notlarda Yeni Dünya nın yerlileri, hayvanları, bitkileri, mâdenî zenginlikleri ve diğer ilginç özelliklerine değinilir. Ayrıca, gösterilen yerlerde bulunduğu rivayet edilmiş hayvan veya hayâlî yaratıkların resimlerini de gösteren harita; toplam dokuz renkle çizilmiştir (tr.wikipedia.org). Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 121

122 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS Atlantik Haritası (1513) Kenar notlarından birinde; bu haritanın batıda Kristof Kolomb'un keşfettiği yöreleri, doğuda da "Çin, Hint ve Sint" bölgelerini gösterdiğini yazar. Sağ kenardaki notlarının bazıların yarım cümlelerden oluşması, bu haritanın daha büyük bir dünya haritasının sol yarısı olduğunu gösterir; öbür yarısı kayıptır. Pîrî Reis haritasının Kristof Kolomb haritasından kaynaklandığının önemli bir delili, Küba'nın yokluğudur. Kristof Kolomb seyahatnamelerinde Küba'nın bir ada değil, kıtanın uzantısı oldugunu yazmıştır ve Pîrî Reis haritasında da Küba bu şekilde gösterilir (tr.wikipedia.org). Güney Amerika'nın modern bir projeksiyonu ile Pîrî Reis haritası arasındaki bu karşılaştırma; Güney Amerika'nın haritaya sığdırılmak için çarpıtılmış olabileceğini gösteriyor. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 122

123 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS in Kitab-i Bahriye'si ( ) PİRİ REİS 1513 tarihli haritasını çizerken bir dizi kaynaktan yararlanmıştır. Bunu izleyen yıllarda PİRİ REİS'in harita çizme merakının artarak devam ettiği görülmektedir yıllarında Ege Denizi ve Akdeniz'deki ada ve limanlara ait elindeki malzemeleri mükemmel bir eser daha verebilmesini sağlayacak zenginliğe getirmiştir. Sonunda bu dokümanları değerlendirerek "Kitab-ı Bahriye" adını verdiği kitabını yazdı. Bu kitabın ilk nüshasını 1521 yılında denizcilerin hizmetine sunmuştur. Bu eserin el yazması olarak kopya edilerek kullanıldığı günümüze kadar ulaşan nüshalarından anlaşılmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 123

124 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS in Kitab-i Bahriye'si ( ) PİRİ REİS 1525 tarihine kadar ilk nüshayı elden geçirmiş ve anılan yılda Kanuni Sultan Süleyman'a Sadrazam İbrahim Paşa aracılığıyla hediye edilmesini sağlamıştır. Yukarıdaki el yazması kopyaların boyutları yaklaşık 22 cm x 32 cm dir. İçerdikleri harita sayısı kopyayı yapana bağlı olarak 134 ile 226 arasında değişmektedir. PİRİ REİS'in bu mükemmel eseri Türkçe(8), Arapça yazımının ve içerdiği haritaların aynı baskısı ile beraber büyük masraflar yapılarak Türkçe ve İngilizce baskısı da yapılmıştır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 124

125 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS in Kitab-i Bahriye'si ( ) Pîrî Reis'in Kitâb-ı Bahriye adlı eserinin orijinal el yazmasının ilk sayfası (tr.wikipedia.org/wiki/kitâb-ı_bahriye) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 125

126 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS in Kitab-i Bahriye'si ( ) Kitab-ı Bahriye, giriş bölümünden sonra yaklaşık satırlık bir şiir bölümüyle devam etmektedir. Bu bölümde PİRİ REİS med-cezir olaylarını, 1513 yılı tarihli haritasını nasıl çizdiğini, Amerika'nın nasıl keşfedildiğini, pusulayı, bir portolonun nasıl kullanılacağını, dünyanın denizlerini vb. anlatır ve onlar hakkında bilgiler verir. Bu şiirden kendisinin Atlantik haritasını anlattığı bölümden üç parça ilgili harita hakkında bilgi verilirken aktarılmıştı. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 126

127 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS in Kitab-i Bahriye'si ( ) Kitab-ı Bahriye den Avrupa Haritası (tr.wikipedia.org/wiki/kitâb-ı_bahriye) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 127

128 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS in Kitab-i Bahriye'si ( ) Kitab-ı Bahriye den İstanbul Haritası (tr.wikipedia.org/wiki/kitâb-ı_bahriye) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 128

129 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS in Kitab-i Bahriye'si ( ) Kitab-ı Bahriye den Çanakkale Boğazı Girişi Haritası (tr.wikipedia.org/wiki/kitâb-ı_bahriye) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 129

130 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS in Kitab-i Bahriye'si ( ) Kitab-ı Bahriye den Ayvalık ve Çevresi Haritası (tr.wikipedia.org/wiki/kitâb-ı_bahriye) Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 130

131 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS Kuzey Atlantik Haritası (1528) PİRİ REİS'in 1513 yılında çizdiği dünya haritası ve Kitab-ı Bahriyesi dışında bilebildiğimiz bir eser daha vermiştir. Haritanın altlığı yine ceylan derisidir ve altlığın boyutları 68cm x 69cm dir. Pafta kuzey ve batı taraflarında geniş (yaklaşık 5cm) sayılabilecek çok güzel bir çerçeve ile donatılmıştır. Özellikle pafta kenar boşluğunun batı tarafında çok sayıda delik ve yırtılmalar vardır. Çivi delikleri oldukları anlaşılan bu izler, haritanın bir çubuğa sarılı olarak kullanıldığının göstergesidirler. Yapılan hesaplamalar sonucunda, haritanın mevcut pafta gibi 8 paftadan meydana gelmiş olması gerekir, fakat diğer 7 paftaya bugüne kadar rastlanamamıştır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 131

132 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS Kuzey Atlantik Haritası (1528) Haritada; Kuzeyde Grönland adasının güney uzantısı, Kuzey Amerika karasının kuzeyinden itibaren güneye doğru Neufundland'in doğu kıyıları, Küçük bir boşluktan sonra Yeni İskoçya kıyılarının bir kısmı Büyük bir boşluktan sonra Florida Yarımadası, Karibik Denizinde Küba ve Haiti'yi de içine alan Antil Adaları Bunların batısında Orta Amerika'da Yukatan Yarımadası Güney Amerika karasının kuzey kıyılarından bir parçanın gösterimi yapılmıştır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 132

133 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI PİRİ REİS Kuzey Atlantik Haritası (1528) PİRİ REİS'in Kuzey Atlantik haritası Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 133

134 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI HACI EBUL HASAN Avrupa-Afrika Haritası (1552) MÜRSİYELİ İBRAHİM ve İBRAHİM KATİBİ portolonlarına göre daha kalitesiz ve kalın bir ceylan derisi üzerine çizilmiştir. Pafta altlığının boyutları 74 cm x 100 cm dir. Haritanın kenarlarında zamanla yırtılmalar meydana gelmiş ve bu nedenle onarım görmüştür. Topkapı Sarayı Kütüphanesinde "Memalik-i Osmaniye Haritası" (Osmanlı ülkesi Haritası) adı ile kayıtlıdır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 134

135 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI HACI EBUL HASAN Avrupa-Afrika Haritası (1552) Paftanın sağ alt tarafında Amel El-Fakir El Hacı Ebul- Hasan imzası bulunmaktadır. Pafta o zamanın geleneklerine uygun bir çerçeve ile süslenmiştir, fakat bu çerçeve, örneğin PİRİ REİS haritasındaki kadar güzel değildir. Süslü çerçevenin iç tarafında 1 cm genişliğinde ikinci bir çerçeve vardır ve bu çerçevenin kuzey ve güney kesiminde ikişer adet olmak üzere doğrusal ölçek bulunmaktadır. Haritanın çizildiği yıl olarak 1552 saptanmıştır. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 135

136 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI HACI EBUL HASAN Avrupa-Afrika Haritası (1552) Batıda Kanarya adalarından, doğuda Ağrı Dağına, kuzeyde Baltık Denizinden, güneyde Ümit Burnuna kadar olan bölgenin gösterimi yapılmıştır. Akdeniz ve Karadeniz kıyıları oldukça iyi çizilmiş olmasına rağmen harita edilen bölgenin kuzey ve güney kesimleri ile Britanya Adalarının çiziminde aynı kaliteye ulaşılamamıştır. Özellikle Afrika Karası kuzeygüney yönünde çok fazla basık gösterilmiştir. HACİ EBUL HASAN Avrupa-Afrika Haritası Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 136

137 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI ALİ MACAR REİS Atlası (1567) ALİ MACAR REİS Atlası da Topkapı Sarayı Kütüphanesi koleksiyonunun bir parçasıdır. Atlasın kitap formunda olması nedeniyle sayfalar kapalı kalmış ve harita yıpranmaktan, diğer büyük formatlı haritalara göre, daha iyi korunmuştur. Atlas boyutları 31 cm x 44 cm dir ve kahverengi bir deri ile ciltlenmiştir. Harita altlıklarının malzemesi yine deridir. Atlas 7 harita içermektedir ve her haritanın çerçeve formatı karşılıklı iki sayfaya yayılmış olarak 291 mm x 428mm dir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 137

138 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI ALİ MACAR REİS Atlası (1567) Ali Macar Reis, Dünya haritasının geometrik çatısını oluştururken, günümüzde Eckert III olarak bilinen ve 1906 yılında geliştirilen projeksiyon benzeri bir projeksiyonu 450 yıl daha önce kullanarak atlasına bilimsel bir değer kazandırmıştır. Atlasta bulunan 7 harita, sağ taraftan başlayarak sola doğru aşağıdaki biçimde sıralanmıştır: 1. Harita Marmara Denizi, Kuzey Anadolu Kıyılan, Karadeniz, Kırım 2.Harita Doğu Akdeniz, Ege Denizi, Balkan Yarımadası 3. Harita Orta Akdeniz(İtalya, Adriyatik Denizi, Kuzey Afrika Kıyılan 4. Harita Batı Akdeniz (Korsika ve Sardunya Adalarının doğusundan, batıda İberik Yarımadasının tümü) 5. Harita Batı Avrupa Kıyılan ve Britanya Adaları 6. Harita Ege Denizi, Marmara Denizi, Balkan Yarımadası ve Batı Anadolu Kıyıları 7. Harita Tüm Dünya (Kartografya tarihi tanımıyla bir "Mappa Mundi") Kaynak: Haritacılık Tarihi Ders, Prof. Dr. Doğan Uçar Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 138

139 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI ALİ MACAR REİS Atlası (1567) ALİ MACAR REİS Atlası 1.harita Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 139

140 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI ALİ MACAR REİS Atlası (1567) ALİ MACAR REİS Atlası Dünya haritası Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 140

141 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı) Yukarıda sözü edilen haritalar dışında 16. Yüzyılda yapılmış başka bir değerli kartografik eser de İstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesinde korunan bir atlastır. Atlası bilim dünyasına ilk kez Thomas D. Goodrich 1987 yılında tanıtmıştır. Goodrich, bu atlası, Atlas-ı Hümayun (Osmanlı Hükümdarlık Atlası) olarak adlandırmıştır. Saray için Nakkaşhanede üretilmiş bir eserdir. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 141

142 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı) Müellifi ve yapım yılı ise atlasta bu konularda herhangi bir not bulunmadığından bilinmemektedir. Fakat gösterimin teknik karakterleri açısından değerlendirildiğinde 16. Yüzyılın ikinci yansında yapıldığı rahatlıkla söylenebilir. Atlas 4 mm kalınlığında katlı karton türü bir malzemenin deri ile kaplanması suretiyle ciltlenmiştir. Cilt formatı 537 mm x 354 mm dir. Cildin bazı kesimlerinde bilinmeyen bir zamanda onarım gördüğü anlaşılmaktadır. Bu ebatlarıyla, Ali Macar Reis Atlası na göre daha büyüktür. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 142

143 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı) Atlasta yer alan ve kapladıkları yaklaşık bölgeler aşağıda gösterilmiş olan haritaların hepsi karşılıklı iki sayfaya çizilmiştir ve dolayısıyla 537 mm x 708 mm boyutlarında altlık formatına sahiptirler. 1. Harita: Karadeniz, Marmara ve Kuzey Ege Kıyılan 2. Harita: Ege ve Doğu Akdeniz Kıyılan 3. Harita: Orta Akdeniz Kıyılan 4. Harita: Batı Akdeniz, ve İberik Yarımadası Kıyılan 5. Harita: Batı Avrupa Kıyılan, Britanya Adalan ve İzlanda 6. Harita: Ege Denizinin daha büyük ölçekli haritası 7. Harita: Batı Ege'nin, Adriyatik Denizinin ve Sicilya Adası ile birlikte İtalya'nın güney taraflan 8. Harita: Bir Dünya Haritası(Mappa-Mundi) 9. Harita: Batıda Amerika Karasının kuzey doğu uçlanndan doğuda Hazar Denizi, kuzeyde İskandinavya Yarımadasının kuzey taraflanndan güneyde yaklaşık Ekvatora kadar uzanan bölge. Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 143

144 16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı) Anonim Atlas Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 144

145 GELECEK HAFTA: MODERN TÜRK HARİTACILIĞI Harita Komisyonu 1910 yılında; 16 adet nirengi noktasından oluşan Türkiye'nin ilk 1'inci derece nirengi ağını kurmuştur. Mehmet Şevki Ölçer Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 145

146 KAYNAKLAR Haritacılık Bilim Tarihi Ders, Yrd. Doç. Dr. Aycan Murat MARANGOZ, Bülent Ecevit Üniversitesi Müh. Fak. Geomatik Müh. Bölümü, Fotogrametri ABD Sunuları, 2015 Haritacılık Tarihi Dersi, Yrd. Doç. Dr., Serdar BİLGİ, İTÜ Türk Haritacılık Tarihi ( ), Prof. Dr. Muzaffer Şerbetçi, HKMO Yayınları, İstanbul 1999 Harita Bilim Tarihinde Biyografiler ve Türk Haritacılığı Tarihi, Muzaffer Şerbetçi, Haritacılık Tarihi Ders, Prof. Dr. Doğan Uçar Haritacılığın 5000 Yıllık Yürüyüşü, Prof. Dr. Erol Köktürk, HKMO Jeodezi- Jeoinformasyon, Arazi Yönetimi Dergisi, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Yayın Organı, Ocak 2004, Sayı: 2004/90, ISSN: , s: ; Temmuz 2004, Sayı: 2004/91, s: Yrd. Doç. Dr. Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ 146