Çağdaş Yönetim Bilimi

Transkript

1 Dr. Şadi Can SARUHAN Dr. Müge Leyla YILDIZ Marmara Üniversitesi İşletme Fakültesi İşletme Bölümü Yönetim ve Organizasyon Anabilim Dalı Öğretim Üyeleri Çağdaş Yönetim Bilimi Kasım 2013 İstanbul Beta i

2 Yayın No : 2992 İşletme-Ekonomi Dizisi : Baskı - Aralık İSTANBUL 2. Baskı - Kasım İSTANBUL ISBN Copyright Bu kitabın bu basısı için Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Basım A. Ş. Baskı - Cilt : Pasifik Ofset (Sertifika No: 12027) Cihangir Mah. Güvercin Cad. No: 3 Baha İş Merkezi A Blok Avcılar/İSTANBUL Tel: (0212) Kapak Tasarım : Evren Kayhan Editör : Emre Şen Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 16136) Narlıbahçe Sok Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212) ii

3 İKİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ Birinci baskının hızla tükenmiş olmasına rağmen ikinci baskıyı gecikmeli de olsa genişleterek hazırlamış bulunuyoruz. Bu basımda kitabın temel yapısı korunarak yeni bölümler, yeni başlıklar eklenmiş ve bazı bölümler yeniden düzenlenerek geliştirilmiştir. Bu basımda yapılan güncellemeleri ve eklemeleri şöyle özetleyebiliriz: Birinci bölüm kavramsal bakış okuyucu odaklı olarak yeniden gözden geçirilmiştir. İşletme modeli ve yönetim trapezi başlıkları zenginleştirilmiş ve yeniden düzenlenmiştir. Yönetimde karar verme ve yöneticinin rolleri başlıkları eklenmiştir. İkinci bölüm yönetim biliminin tarihsel gelişimi gerekli görülen ekleme ve çıkartmalarla yeniden düzenlenmiştir. İnsan, yönetim ve bilim kavramlarını inceleyen yönetim biliminin gelişimi başlığı eklenmiştir. Klasik, Neo-Klasik ve Modern yönetim kuramları detaylandırılarak ve örneklerle zenginleştirilerek geliştirilmiştir. Yönetim ve rekabet adıyla üçüncü bölüm eklenmiştir. Bu bölüm içeriği düzenlenmiş ve stratejik düşünce okulları ile kurumsal girişimcilik başlıkları eklenmiştir. Dördüncü Bölüm olan planlama fonksiyonu genişletilmiştir. Altıncı bölüme yöneltmenin sorunları başlığı altında güncel konular eklenmiştir. Ayrıca tüm başlıkların görüldüğü detaylı içeriğin yanı sıra kitabın planının daha rahat anlaşılmasına olanak tanıyan özet şeklinde içindekiler eklenmiştir. Ayrıca araştırmacıların kitap içindeki önemli kavramları kolayca bulunmasını sağlayan konu dizini de eklenmiştir. Yeni basımın öğrencilerimize, meslektaşlarımıza ve konuyla ilgili herkese yararlı olmasını dileriz. Dr. Şadi Can SARUHAN Dr. Müge Leyla YILDIZ Kasım 2013 Bahçelievler, İstanbul iii

4 iv

5 BİRİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ Belirsizliğin ve karmaşıklığın giderek arttığı çevre şartlarında başarılı olan yönetim uygulamalarına paralel olarak yönetime dair kavramlar da hızla değişmektedir. Planlamanın ve öngörüde bulunmanın zorlaştığı kaotik çevre şartlarında vizyon kavramı eski önemini yitirmekte ve şimdiki ana odaklanma önem kazanmaktadır. Bugün Pekin de kanatlarını çırpan bir kelebeğin havada oluşturduğu dalgalar, gelecek ay New York ta fırtına sistemlerine dönüşebilmektedir. Bir sistemde yapılan ufak bir değişiklik, farklı bir sistemde çok büyük krizlere yol açabilmektedir. Önemsiz görünen değişkenler zaman içinde sistemi büyük ölçüde etkileyebilmektedir. Olayların başlangıç koşullarına çok hassas şekilde duyarlı olduğu görülmektedir. Neden sonuç ilişkileri giderek zayıfl amakta ve örgütün doğrusal olmayan olgular bütününü yaşadığı görüşleri yaygınlaşmaktadır. Rastlantısal bir durumla başlayan düzensizlik yerini kendine özgü bir düzene bırakabilmektedir. Fraktal yapılar nedeniyle kullanılan ölçeğe göre, yapılan ölçümler farklı sonuçlar verebilmektedir. Günümüzde doğrusal olmayan ve tahmini imkansız davranışlar sergileyen sistemler, neden sonuca bağlı doğrusal bir mantıkla girdilerin çıktılara dönüşmesi kadar basit değil, karmaşıktır. Karmaşık sistemlerde sonsuz ve rastlantısal değişkenler ile alınan kararların başarısı uygulamaya geçilmeden bilinememektedir. Kuantum dünyasında her şey mümkündür, çünkü evren siyah beyaz mekanize bir sistemden oluşmamaktadır. Bu durumda yöneticilerin başarıya ulaşmasını sağlayan unsur; kararlarını, yönetimi bir bilimsel araç olarak kullanmanın yanı sıra sezgilerine de güvenerek vermesidir. Ancak bunu yaparken olaylara akılcı ve bilimsel bakılması gerekliliği de ihmal edilmemelidir. Bu bağlamda çağdaş yönetim kavramları ve uygulamaları bilinmeli ve bunlar üzerinde düşünülmelidir. Bu kitapta, çağdaş yönetim bilimi kavramlarını kaos ve karmaşıklık bakış açısıyla sunmaya ve okuyucuları bu konular üzerinde düşündürtmeye çalıştık. Çalışmamızda öncelikle okuyucuların, bilgi dağarcığını genişletmek ve kavramlar arası ilişkiler üzerinde daha kapsamlı düşünebilmesine imkan tanımak amacıyla yönetim düşüncesine kavramsal genel bir bakış ortaya konulmuştur. İşletme, strateji, yönetici, girişimci, taktik gibi temel yönetimsel kavramların yanında kurumsal sosyal sorumluluktan duygusal zeka, örgütsel sinizm, yönetimde kaos ve karmaşıklık teorilerine kadar uzanan geniş bir perspektifl e çağdaş yönetim ile ilgili konular ele alınmıştır. İkinci bölümde yönetim biliminin tarihsel süreç içerisindeki gelişimini incelemeden yönetim biliminin geniş bir çerçevede ve detaylı olarak ele alınabilmesi için önce bilim, felsefe, bilim felsefesi ve yönetim felsefesi kavramları tanımlanmıştır. Konuya bütüncül bakabilme v

6 amacıyla yönetimin tarihçesinin genel boyutlarıyla ele alınmasının ardından yönetim biliminin eski çağlardaki ilk uygulamalarından günümüze kadar ilerleyen gelişimi ve değişimi incelenmiştir. Üçüncü bölümde çağdaş yönetim teorileri, yaklaşımları ve teknikleri; ana fikirleri ve gelişimleri göz önünde bulundurularak ele alınmıştır. Dördüncü bölümde yönetimin ilk fonksiyonu olan planlamanın tanımı, özellikleri, planlamada kullanılan araçlar, stratejik planlama kavramı, planlama okulunun özellikleri ve planlama okuluna yapılan eleştiriler incelenmiştir. Beşinci bölümde yönetimin planlamadan sonraki fonksiyonu örgütleme ele alınmıştır. Bu bölümde örgütleme kavramı, örgüt tasarımı, örgütlerde yetki türleri ve şebeke, sanal, modüler örgütler gibi çağdaş örgüt tasarımları incelenmiştir. Altıncı bölümde yöneltme fonksiyonu başlığı altında yöneltme kavramı, liderlik, güç ve motivasyon konuları ele alınmıştır. Liderliğin oldukça güncel ve her zaman tartışılan bir konu olması nedeniyle konunun içeriği, tarihteki büyük lider ve düşünürlerin bakış açıları, hayatlarından bazı hikayeler ve olaylara yorumlarıyla zenginleştirilmiştir. Yedinci bölümde koordinasyon başlığı altında koordinasyon kavramından sonra bir örgütte koordinasyonu sağlayan temel unsurlardan örgüt kültürü, iletişim ve bilgi teknolojileri incelenmiştir. Sekizinci bölümde yönetimin kontrol fonksiyonu kapsamında kontrol kavramı, temel kontrol araçları, kurumsal denetim kavramı ve bir kontrol yöntemi olarak dengeli sonuç kartı ele alınmıştır. Son olarak dokuzuncu bölümde hayatımızın soyut ya da somut her türlü olgusunu etkilediği için yönetilme gerekliliği yaratan kriz, itibar, marka, değişim, çatışma, risk gibi soyut kavramların yönetimini ifade eden çağdaş yönetim konuları incelenmiştir. Ayrıca kitaba bilimsel araştırma yapmayı isteyen öğrencilere ve araştırmacılara yardımcı olması amacıyla sosyal bilimlerde nicel ve nitel araştırma yöntemleri başlığı altında onuncu bölüm eklenmiştir. Ek bölümde bilimsel yöntem kavramı ve uygulama aşamaları, araştırma değişkenleri, araştırma evreni ve örneklem, bilimsel araştırmalarda geçerlilik ve güvenilirlik kavramları ele alınmıştır. Bunlarla birlikte araştırmacının incelediği konuya göre farklılık gösterebilen nicel ve nitel araştırma yöntemlerinin uygulanma süreçleri, araştırma desenleri, veri toplama ve veri analiz yöntemleri de incelenmiştir. Ek bölümün hazırlanmasındaki amaç, okuyucuya yapacağı bilimsel araştırmalarda, bilimsel yöntemin aşamalarını geçerli ve güvenilir olarak belirlemesine, süreçte ele alması gereken kavramları anlamasına ve bilimsel araştırma sürecini bütüncül bir bakış açısıyla ele almasına yardımcı olmaktır. Dr. Şadi Can SARUHAN Dr. Müge Leyla YILDIZ Aralık 2009 Anadolu Hisarı-İstanbul vi

7 İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 YÖNETİM DÜŞÜNCESİNE KAVRAMSAL BAKIŞ 1.1. Organizasyon İşletme ve İşletme Modeli İşletme İle İlgili Sınıflandırmalar İşletmenin Diğer Bilim Dallarıyla İlişkisi Yönetici ve Girişimci Yöneticinin Rolleri Yönetim ve İşletme Yönetimi Yönetim Trapezi Yönetimde Karar Verme İlke, Değer ve Paradigma Kavramları Küreselleşme BÖLÜM 2 YÖNETİM BİLİMİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ 2.1. Felsefe, Bilim ve Yönetim Yönetim Biliminin Tarihsel Gelişimine Genel Bakış Yönetim Biliminin Gelişimi Klasik Yönetim Kuramı Neo-Klasik Yönetim Kuramı Modern Yönetim Kuramları Çağdaş Yönetim Yaklaşımları Çağdaş Yönetim Uygulamaları BÖLÜM 3 YÖNETİM ve REKABET 3.1. Stratejik Yönetim Bir Rekabet Aracı Olarak Entelektüel Sermaye Stratejik Düşünce Okulları Kurumsal Yönetişim vii

8 3.5. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kurumsal Girişimcilik BÖLÜM 4 PLANLAMA 4.1. Plan ve Planlama Kavramları Stratejik Planlama Planlamada Kullanılan Araçlar BÖLÜM 5 ÖRGÜTLEME 5.1. Örgütleme Kavramı Örgüt Tasarımı Örgütlerde Yetki ve Yetki Türleri Çağdaş Örgüt Tasarımları BÖLÜM 6 YÖNELTME 6.1. Yöneltme Kavramı Liderlik Güç, Otorite ve Kuvvet Disiplin Motivasyon Yöneltmenin Sorunları BÖLÜM 7 KOORDİNASYON 7.1. Koordinasyon Kavramı Örgüt Kültürü İletişim Bilgi Teknolojileri BÖLÜM 8 DENETİM 8.1. Denetim Kavramı Kurumsal Denetim Kurumsal Performans Yönetimi Dengeli Sonuç Kartı (Balanced Scorecard) viii

9 BÖLÜM 9 ÇAĞDAŞ YÖNETİM KONULARI 9.1. Yönetimde Kaos ve Karmaşıklık Teorileri Yenilik (İnovasyon) Yönetimi Kriz Yönetimi Farklılık Yönetimi Çatışma Yönetimi İtibar Yönetimi Marka Yönetimi Bilgi Yönetimi Değişim Yönetimi Risk Yönetimi Stres Yönetimi BÖLÜM 10 SOSYAL BİLİMLERDE NİCEL VE NİTEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ Bilimsel Yöntem Araştırma Türleri Araştırmada Geçerlilik ve Güvenilirlik Araştırmada Değişkenler Araştırma Evreni ve Örneklem Nicel Araştırma Yöntemleri Nitel Araştırma Yöntemleri Nitel ve Nicel Araştırmanın Birlikte Kullanımı YARARLANILAN KAYNAKLAR KONU DİZİNİ ix

10 x

11 DETAYLI İÇERİK BÖLÜM 1 YÖNETİM DÜŞÜNCESİNE KAVRAMSAL BAKIŞ 1.1. Organizasyon İşletme ve İşletme Modeli İşletme İle İlgili Sınıflandırmalar İşletmenin Diğer Bilim Dallarıyla İlişkisi Yönetici ve Girişimci Yönetici Sınıflandırması Girişimciliğin Tarihsel Gelişimi Girişimcinin Özellikleri Yönetici ve Girişimci Arasındaki Farklar Yöneticinin Rolleri Bireylerarası Rolü Bilgi Rolü Karar Verme Rolü Yönetim ve İşletme Yönetimi Yönetimin Özellikleri İşletme Yönetimin Özellikleri Yönetimin Fonksiyonları Yönetim Trapezi Amaçlar Hiyerarşisi Yönetim Kademeleri Yönetici Yetkinlikleri Strateji, Taktik ve Politika Önemli ve Acil İş Sıralaması Yönetimde Karar Verme xi

12 1.10. İlke, Değer ve Paradigma Kavramları İlke Kavramı Değer Kavramı Paradigma Kavramı Küreselleşme Kü-yerelleşme (Glokalleşme) Bölgeselleşme Küreselleşmenin Nedenleri Küreselleşmenin Ekonomik Boyutu Küresel Ekonomi Küresel Pazar ve Elektronik Ticaret Küresel Ürün/Hizmet ve Küresel Tüketici Küresel Rekabet Uluslararası Ekonomik Kuruluşlar Küreselleşmenin Siyasi (Politik) Boyutu Ulus Devlet ve Küreselleşme Uluslararası Bloklar ve Birlikler Küreselleşmenin Sosyo-Kültürel Boyutu Kültürel Değerlerin Küreselleşmesi Küresel Sosyo-Kültürel Kuruluşlar Küreselleşmenin Olumsuzlukları BÖLÜM 2 YÖNETİM BİLİMİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ 2.1. Felsefe, Bilim ve Yönetim Felsefe Bilim Bilim Felsefesi Yönetim Felsefesi Yönetim Biliminin Tarihsel Gelişimine Genel Bakış Tarım Toplumu Sanayi Toplumu Bilgi Toplumu xii

13 2.3. Yönetim Biliminin Gelişimi İnsan ve Bilimsel Gelişim Bilimsel Gelişimin Evrimi Yönetim Bilimi ve Üretimde Kullanılan Enerji Arasındaki İlişki Sanayi Devrimi ve Yönetim Anlayışı Klasik Yönetim Kuramı Taylor ve Bilimsel Yönetim Yaklaşımı Bilimsel Yönetim Yaklaşımının İzleyicileri Frank ve Lillian Gilbert Henry Gantt Alfred Sloan Peter Drucker Geoffrey Vickers Fayol ve Yönetim Süreci Yaklaşımı Yönetim Süreci Yaklaşımının İzleyicileri Chester Barnard Amitai Etzioni Arnold Tannenbaum Weber ve Bürokrasi Yaklaşımı Bürokrasi Yaklaşımının İzleyicileri Alvin Gouldner Tom Burns Aston Grubu ve Derek Pugh Northcote Parkinson Neo-Klasik Yönetim Kuramı Hawthorne Araştırmaları ve Elton Mayo McGregor un X ve Y Kuramı Likert in Sistem 1 ve Sistem 4 Modeli Argyris in Olgunlaşma Modeli Modern Yönetim Kuramları Sistem Yaklaşımı Sistem ve Alt Sistemler Sistem Yaklaşımının Özellikleri Girdi, Süreç, Çıktı ve Geri Bildirim xiii

14 Açık ve Kapalı Sistemler Dış Çevre Sistem Sınırları Entropi ve Negatif Entropi Sinerji Durumsallık Yaklaşımı Örgüt ve Çevre İlişkisi Burns ve Stalker in Araştırması Lawrence ve Lorsch un Araştırması Emery ve Trist in Çalışması Duncan ın Araştırması Örgüt ve Teknoloji İlişkisi Woodward ın Araştırması Aston Grubu Araştırması Thompson un Araştırması Perrow un Çalışması Trist - Bamforth un Araştırması (Tavistock Enstitüsü) Çağdaş Yönetim Yaklaşımları Yönetim Biliminde Yaklaşım ve Teori Kavramları Kaynak Bağımlılığı Yaklaşımı Örgütsel Strateji Yaklaşımı Vekâlet Yaklaşımı İşlem Maliyeti Yaklaşımı Kurumsallık Teorileri Örgütsel Ekoloji Yaklaşımı Çağdaş Yönetim Uygulamaları Toplam Kalite Yönetimi Altı Sigma Kıyaslama Temel Yetenek Dış Kaynaklardan Yararlanma Küçülme, Kademe Azaltama ve Doğru Ölçeği Bulma Personeli Güçlendirme Değişim Mühendisliği xiv

15 BÖLÜM 3 YÖNETİM ve REKABET 3.1. Stratejik Yönetim Strateji Türleri Temel Stratejiler Büyüme Stratejileri Küçülme Stratejileri Bekleme Stratejisi Karma Stratejiler Rekabet Stratejileri Porter ın Beş Rekabet Gücü Farklılaşma Stratejisi Maliyet Liderliği Stratejisi Odaklanma Stratejisi Fonksiyonel (Bölümsel) Stratejiler Stratejik Analiz Araçları Swot Analizi Pest Analizi Performans Güçleri Analizi Değer Zinciri Analizi Bir Rekabet Aracı Olarak Entelektüel Sermaye İnsan Sermayesi Yapısal (Organizasyonel) Sermaye Müşteri Sermayesi Stratejik Düşünce Okulları Tasarım Okulu Planlama Okulu Konumlandırma Okulu Girişimcilik Okulu Bilişsel Okul Öğrenme Okulu Güç Okulu Kültürel Okul Çevre Okulu Bütünleştirme Okulu xv

16 3.4. Kurumsal Yönetişim Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kurumsal Girişimcilik BÖLÜM 4 PLANLAMA 4.1. Plan ve Planlama Kavramları Stratejik Planlama Planlamada Kullanılan Araçlar Doğrusal Programlama Korelasyon Analizi Delfi Yöntemi Simülasyon Karar Ağacı Beyin Fırtınası BÖLÜM 5 ÖRGÜTLEME 5.1. Örgütleme Kavramı Örgüt Tasarımı Karmaşıklık Derecesi Yatay Farklılaşma Dikey Farklılaşma Merkeziyetçilik Derecesi Merkeziyetçi Yapı Merkezkaç Yapı Formalizasyon Derecesi Biçimsel Yapı Biçimsel Olmayan Yapı Örgütlerde Yetki ve Yetki Türleri Çağdaş Örgüt Tasarımları Şebeke Örgütler Sanal Örgütler Matris Örgütler Öğrenen Örgütler Yalın Örgütler Modüler Örgütler Hayalet (İçi Boşaltılmış) Örgütler xvi

17 BÖLÜM 6 YÖNELTME 6.1. Yöneltme Kavramı Liderlik Yöneticilik ve Liderlik Dünya Tarihindeki Bazı Liderlerin ve Düşünürlerin 298 Liderliğe Bakış Açıları Liderlik Teorileri Özellikler Yaklaşımı Davranışsal Okul Ohio State Üniversitesi Çalışmaları Michigan Üniversitesi Çalışmaları Likert Sistem 4 Liderlik Modeli Blake ve Mouton Yönetsel Kafes (Liderlik) Modeli Durumsallık Okulu Fred Fiedler in Durumsal Liderlik Teorisi Amaç- Yol Teorisi Vroom ve Yetton un Liderlik ve Karar Modeli Lider ve İzleyicileri Etkileşimci Liderlik Teorisi Dönüşümcü Liderlik Teorisi Karizmatik Liderlik Lider-Üye Değişim Teorisi Güç, Otorite ve Kuvvet Disiplin Disiplin Soruşturmasının Felsefesi Disiplin Cezaları ve Cezalandırılacak Davranışlar Motivasyon Maslow un İhtiyaçlar Teorisi Herzberg in Çift Faktör Teorisi Vroom un Bekleyiş Teorisi Eşitlik Teorisi xvii

18 6.6. Yöneltmenin Sorunları Psikolojik Yıldırma Örgütsel Sinisizim Örgütsel Tükenmişlik BÖLÜM 7 KOORDİNASYON 7.1. Koordinasyon Kavramı Örgüt Kültürü İletişim Bilgi Teknolojileri BÖLÜM 8 DENETİM 8.1. Denetim Kavramı Kurumsal Denetim Kurumsal Denetimin Unsurları Kurumsal Denetimin Amacı ve Kapsamı Kurumsal Denetimin Faydası Kurumsal Performans Yönetimi Dengeli Sonuç Kartı (Balanced Scorecard) Finansal Boyut Müşteri Boyut İçsel Süreçler Boyutu Öğrenme Boyutu BÖLÜM 9 ÇAĞDAŞ YÖNETİM KONULARI 9.1. Yönetimde Kaos ve Karmaşıklık Teorileri Yenilik (İnovasyon) Yönetimi Kriz Yönetimi Farklılık Yönetimi Çatışma Yönetimi İtibar Yönetimi Marka Yönetimi Bilgi Yönetimi xviii

19 9.9. Değişim Yönetimi Risk Yönetimi Stres Yönetimi BÖLÜM 10 SOSYAL BİLİMLERDE NİCEL VE NİTEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ Bilimsel Yöntem Tümevarım Tümdengelim Çağdaş Bilimsel Metot Araştırma Türleri Araştırmada Geçerlilik ve Güvenilirlik Araştırmada Değişkenler Araştırma Evreni ve Örneklem Nicel Araştırma Yöntemleri Nicel Araştırma Süreci Nicel Araştırma Desenleri Nicel Araştırmada Veri Toplama Yöntemleri Nicel Araştırmada Veri Analiz Yöntemleri Nitel Araştırma Yöntemleri Nitel Araştırma Süreci Nitel Araştırma Desenleri Nitel Araştırmada Veri Toplama Yöntemleri Nitel Araştırmada Veri Analiz Yöntemleri Nitel ve Nicel Araştırmanın Birlikte Kullanımı YARARLANILAN KAYNAKLAR KONU DİZİNİ xix

20 xx