CANIŞ BAYIŞ DESTANI MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTI (METİN AKTARMA İNCELEME)

Transkript

1 1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK HALK EDEBİYATI BİLİM DALI CANIŞ BAYIŞ DESTANI MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTI (METİN AKTARMA İNCELEME) YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Züleyha ÜÇAY ŞENTÜRK Tez Danışmanı Prof. Dr. İsa ÖZKAN Ankara 2013

2 2

3 3 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK HALK EDEBİYATI BİLİM DALI CANIŞ BAYIŞ DESTANI MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTI (METİN AKTARMA İNCELEME) YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Züleyha ÜÇAY ŞENTÜRK Tez Danışmanı Prof. Dr. İsa ÖZKAN Ankara 2013

4 4

5 i ÖZET ÜÇAY ŞENTÜRK, Züleyha. [Canış Bayış Destanı nın Moldobasan Musulmankulov Varyantı (Metin-Aktarma-İnceleme), Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Orta Asya nın kadim halkı olan Kırgız Türkleri çok eski tarihlerden bugüne kadar birçok önemli siyasi, sosyal olay yaşamalarına rağmen milli kimliklerini, milli değerlerini, dini inançlarını eski dinin izlerinin kalıntılarıyla beraber korumuş, kuşaktan kuşağa aktarmayı başarmışlardır. Kırgız sahası kahramanlık destanları içinde "Canış Bayış Destanı" önemli bir yere sahiptir. Canış Bayış destanı Kırgız Türklerinin destan geleneklerine has unsurları yansıtmaktadır. Denilebilir ki Canış Bayış, Kırgızların birlik ve beraberliği yönünde mesajlar veren elbette tarihi yönleriyle gerçekleri de yansıtan bir özgürlük mücadelesidir. Tezde Canış Bayış destanının Moldobasan Musulmankulov varyantı hakkında bilgi verip Kırgız destancılık geleneği içerisindeki yeri ile ilgili tespitler yapıldıktan sonra eserin poetik yapısı incelenmiş ve bu konuda aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır: 1. Eser genel itibarıyla manzum olmakla birlikte, olaylar nesirle oluşturulan kısımlarla birbirine bağlanmıştır. 1. Destanın dil bakımından sözlü geleneğin dil özelliklerini bütünüyle taşıdığı görülmektedir. Destanın dilinin gayet sade olması bunun bir sonucudur. 2. Destanda kompozisyon kurgusu gayet sağlamdır. Bu kurgu, destandaki epizot ve motiflerin birbirine sebep-sonuç ilişkisi ile örülmesiyle

6 ii oluşturulmuştur. Destanda her olayın ve motifin, kompozisyon yapısı içerisinde bir fonksiyon üstlendiği görülmektedir. 3. Anlatıcının destanda oluşturduğu tipler kahramanlık destanlarındaki tiplere uygundur. Destanda genel olarak savaşlarda kahramanın aklını kullanması ve farklı stratejiler uygulayarak, bazen savaş hilelerine başvurarak düşmana galip gelmesi bu epizotları tarihi kahramanlık destanlarına yaklaştırmaktadır. Anahtar Sözcükler 1. Kırgız Türkleri 2. Motif 3. Canış Bayış Destanı 4. Dil 5. Üslûp ve Şekil Özellikleri

7 iii ABSTRACT ÜÇAY ŞENTÜRK, Züleyha. Moldobasan Musulmankulov Variant of Canış Bayış Epic (Text-Adaptation-Analysis), Master Thesis, Ankara, Despite of the fact that The Kyrgyz Turks being the ancient people of Central Asia have lived in many important political and social event from ancient times till today, they have preserved their, national identity, national values, religious beliefs with the remains of the old religion traces and have managed to transfer them from generation to generation. In the heroic epics of The Kyrgyz vicinity, Canış Bayış epic has an important place. Canış Bayış epic reflects specific elements of the epic traditions of the Kyrgyz Turks. İt can be said that Canış Bayış is a freedom struggle giving messages aspect of the Kyrgyzs unity and solidarity, of course, reflecting also the realities with historical aspects. In this thesis, provided information about Moldobasan Musulmankulov variant of Canış Bayış epic, after that findings related to its place in the tradition of the Kyrgyz epic were done, the poetic structure of the work were examined and the following conclusions were reached on this issue: 1. Beside that studying is writing in verse in generally, the events are connected together with segments generated prose portions. 2. İn terms of language, it was seem that the saga have entirely language features of oral epic tradition. That language of saga is very simple is a result of this. 3. In the saga, the composition fiction is very strong. This fiction was established with being darn/braid episode and motif to each other with

8 iv cause-effect relationship. İt was seen that each event and motif in the saga get a function in structure of composition. 4. Types formed by narrator in the saga are suitable for types of heroic epics. In general, in the saga, that hero use his mind in the battles and applying different strategies, sometimes winning the war with refering to the enemy tricks have brought these episodes to the heroic epics. Key Words 1. Kyrgyz Turks 2. Motif 3. Canış Bayış Myth 4. Language 5. Style and Shape Properties

9 v SÖZ BAŞI Sözlü gelenek ürünlerinin incelenmesi ve değerlendirilmesi ile bu ürünlere sahip olan milletlerin tarihi, kültürel, sosyolojik ve etnolojik değerlerinin altyapısı hakkında geniş bilgilere ulaşılabilmektedir. Bu manada, sözlü gelenek ürünleri içerisinde epik şiirlerin özel bir yeri vardır. Epik şiirler, içerisinde toplumların mitolojilerinden sosyal hayatlarına ve bu iki uç nokta arasında yer alan her türlü maddi ve manevi değerlerine ait bilgileri içermesinin yanı sıra toplumların sanat ve estetik değerlerini de örneklemektedir. Ne zaman, nasıl ortaya çıktığı ve geliştiği hakkında kesin, kaydedilmiş bir tarihi olmayan Kırgız sözlü geleneği eserlerinin kayda geçirmeye başlanması xx. yüzyılın ikinci yarısından sonraya dayanır. V. Radlof, Ç. Valihanov gibi bilim adamları bu sözlü gelenek eserlerini derleme, yayınlama ve araştırma işlerini başlatmıştır. Daha sonra ise 20. yüzyılın ilk çeyreğinden yıllarından itibaren devlet kuruluşlarınca planlı bir şekilde yapılmaya başlanmıştır. Sonuç olarak, Kırgız sözlü geleneğinin, benzeri olmayan eserleriyle, zengin ve gerçek bir millî hazine olduğu ortaya çıkmıştır. Kırgızlar da zengin sözlü kültüre sahip Türk boylarındandır. Kırgızların asırlardan beri süregelen zengin tarihi, geleceğe yönelik düşünceleri, hayat tecrübeleri en başta Manas olmak üzere Er Töştük, Kurmanbek, Canıl Mırza, Er Tabıldı gibi destanlarda, efsanelerde, şecerelerde, atasözlerinde, türkülerde, masallarda geniş bir şekilde yer alır. Bu kültür mirası içinde, Kırgız destanları ayrı bir öneme sahiptir ve destan mantığı içinde Kırgızların hayatını, gelenek ve göreneklerini, felsefî düşüncelerini, geleceğe dair ideallerini yansıttığı gibi, doğa olaylarının izlerini de yansıtır. Dolayısıyla, destanlardaki fantastik fikirler ve düşüncelerden, halkın isteklerini ve ideallerini anlamak mümkündür. Türk destan geleneği

10 vi içinde Kırgız destan geleneğinin yerini tespit etmek, bu alanda yapılan çalışmaların artması ile doğru orantılıdır. Bu sebeple çalışmamızda Kırgız destanlarından Canış Bayış Destanı'nın Moldobasan Musulmankulov varyantını Türkiye Türkçesi'ne aktarmaya ve değerlendirmeye çalıştık. Tezimiz, giriş ve onu takip eden dört bölümden oluşmaktadır. Giriş Bölümü nde; Kırgızistan coğrafyası, Kırgız tarihi ile Türklerinin edebiyatları ve epik gelenekleri hakkında kısa açıklamalarda bulunulup bugünkü Kırgız Türklerinin milli varlıklarına sahip çıkma ve bağımsızlık mücadeleleri üzerinde durulmuştur. Daha sonra Kırgız Türklerinin önemli destanları hakkında kısaca açıklamalarda bulunulmuş, bu destanlar arasında Canış Bayış destanının yerinden bahsedilmiştir. Birinci Bölüm de; destan tanımından yola çıkarak "tarih", "kültür" ve "epik gelenek" kavramlarına temas edilmiştir. Canış Bayış Destanı nın Türk kültür tarihi içindeki yerini ve değerini mevcut çalışmalar ışığında anlamlandırmaya özen gösterilmiştir. Ayrıca destanın vaka örgüsü verilerek olayların nasıl geliştiği ve destan kahramanları tanıtılmaya çalışılmıştır. İkinci Bölüm de; Canış Bayış Destanı nda yer alan kahramanların özellikleri anlatılıp, destanda bulunan motifleri; dil, şekil ve üslup özellikleri açısından tahlil edildikten sonra destanda yer alan muhtelif motiflerin incelenmesinin faydalı olacağı düşünülmüştür. Üçüncü Bölüm ise, Canış Bayış Destanı nda Manas, Dede Korkut ve Seyitbek Destanlarının İzleri başlığını taşımaktadır. Ardından alt başlıklar halinde; Dede Korkut Boyları ile, Manas Destanı ile ve Seyitbek Destanı ile İlgili Benzerlikler şeklinde sözü edilen destanlardan Canış Bayış a Destanına geçen hususlar belirtilerek örneklendirilmiştir.

11 vii Dördüncü Bölüm de; Canış Bayış Destanı Moldobasan Musulmankulov Varyantının transkripsiyonlu metnini vererek Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Aynı zamanda manası bilinmeyen kelimeleri metin içindeki anlamları göz önünde bulundurmak suretiyle sözlük kısmında alfabetik olarak sıralanmıştır. Ayrıca çalışmamız da inceleme kısmındaki alıntılar Kırgızca ve Türkiye Türkçesi şeklinde olup Kırgızca metinler T Türkiye Türkçesine aktarılan metinler A olarak verilmiş, diğer destanlardan alıntıların sadece Kırgızcası verilmiştir. Son olarak, bibliyografya bölümüyle bitirilmiştir. Bütün bu çalışmalarım boyunca dualarını eksik etmeyen annem Hatice ÜÇAY a, ebedi yolculuğuna çok erken çıkan ve onun kızı olduğum için daima gurur duyduğum canım babam Ahmet ÜÇAY a ve beni sürekli teşvik ederek yüreklendiren eşim Harun ŞENTÜRK e teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Bu tez konusunun belirlenmesinde ve tezin ortaya çıkması hususunda bilgisinden ve tecrübesinden faydalandığım kıymetli hocam Prof. Dr. İsa ÖZKAN Beyefendi ye çok teşekkür ediyorum. Ankara 2013 Züleyha ÜÇAY ŞENTÜRK

12 viii İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... iii SÖZ BAŞI... v İÇİNDEKİLER... viii KISALTMALAR... x TRANSKRİPSİYON ALFABESİ... xi GİRİŞ... 1 KIRGIZ TÜRKLERİ HAKINDA BİLGİ... 1 A. Kırgız Türklerinin Coğrafyası, Nüfûsu ve İdari Yapısı... 1 B. Kırgız Türklerinin Tarihi... 3 C. Kırgız Türklerinin Dili ve Edebiyatı... 5 D. Kırgız Türklerinin Destanları ve Özellikleri BİRİNCİ BÖLÜM CANIŞ BAYIŞ DESTANI VE CANIŞ BAYIŞ DESTANININ MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTI 1.1. KIRGIZ TÜRKLERİNİN CANIŞ BAYIŞ DESTANI CANIŞ BAYIŞ DESTANI ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR CANIŞ BAYIŞ DESTANININ MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTI NIN OLAY ÖRGÜSÜ İKİNCİ BÖLÜM CANIŞ BAYIŞ DESTANININ MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTININ TAHLİLİ 2.1. CANIŞ BAYIŞ DESTANININ MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTININ DİL, ÜSLÛP VE ŞEKİL ÖZELLİKLERİ CANIŞ BAYIŞ DESTANININ MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTININ KONUSU VE DESTANDAKİ KAHRAMANLARIN ÖZELLİKLERİ... 31

13 ix 2.3. CANIŞ BAYIŞ DESTANININ MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTINDA YER ALAN MOTİFLER ÜZERİNE GENEL BİR DEĞERLENDİRME Çocuksuzluk At Rüya Kırk Sayısı Toy ÜÇÜNCÜ BÖLÜM CANIŞ BAYIŞ DESTANI NDA DEDE KORKUT, MANAS, AK MÖÖR VE SEYİTBEK DESTANLARI İLE BENZERLİKLERİ 3.1. DEDE KORKUT BOYLARI İLE OLAN BENZERLİKLER MANAS DESTANI İLE OLAN BENZERLİKLER SEYİTBEK DESTANI İLE OLAN BENZERLİKLER DÖRDÜNCÜ BÖLÜM CANIŞ BAYIŞ DESTANININ MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTININ TRANSKRİPSİYONLU METNİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ NE AKTARILMASI 4.1. CANIŞ BAYIŞ DESTANININ MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTININ TRANSKRİPSİYONLU METNİ CANIŞ BAYIŞ DESTANININ MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTININ TÜRKİYE TÜRKÇESİ NE AKTARILMASI SONUÇ SÖZLÜK KAYNAKÇA

14 x KISALTMALAR Mad : Madde A : Aktarma A.g.e. : Adı geçen eser C. : Cilt Y : Yıl S. : Sayı No : Numara Yay. : Yayınlar Bkz. : Bakınız m. : Metin T. : Transkripsiyon Haz. : Hazırlayan Çev. : Çeviren TDK : Türk Dil Kurumu TTK : Türk Tarih Kurumu

15 xi TRANSKRİPSİYON ALFABESİ KİRİL LÂTİN A A A A Б Б B B B В V V Г Г G G Д Д D D E E E e (ye) Ё Ё Yo Yo Ж Ж C C З З Z Z И И İ İ Й Й Y Y К К K K Л Л L L М М M M Н Н N N Ң Ң Ñ Ñ О O O O Ө ө Ö Ö П П P P Р Р R R С С S S Т Т T T У У U U Ү Ү Ü Ü Ф Ф F F Х Х H H Ц Ц Ts Ts Ч Ч Ç Ç Ш Ш Ş Ş Щ Щ Şç Şç Ы Ы I I Э Э E E Ю Ю Yu Yu Я Я Ya Ya

16 1 GİRİŞ KIRGIZ TÜRKLERİ HAKINDA BİLGİ A. Kırgız Türkleri nin Coğrafyası, Nüfûsu ve İdari Yapısı Tarihin çeşitli devirlerinde, değişik coğrafyalarda büyük devletler kurmuş olan Türkler, boylar halinde geniş bir coğrafyaya yayılmışlar ve hayatlarını buralarda sürdürmüşlerdir. Bu boylardan birisi de Kırgızlardır. Kırgızlarla ilgili ilk malumatları Çin kaynakları vermiştir. Kırgızlar, ilk devletini M.Ö. III. asırda kurmuşlardır. 1 Tarihi bilgilere göre Kırgızlar, Göktürk çağında Güney Sibirya da, aşağı Yenisey ırmağında yaşıyorlardı. Say veya çay Eski Türkçede ırmak anlamına gelmektedir. Günümüzde de Kırgız Türkçesinde say kelimesinin karşılığı deredir. Onların eski yerleşim yeri Kuzeybatı Moğolistan dan başlayıp Altay Dağları ndan Aral Gölü, Hazar Denizi ve Tanrı Dağları na kadar uzanmıştır. 2 Kırgızistan Türklerinin yaşadığı ülke manasına gelen Kırgızistan ın bugünkü yüzölçümü km 2, Kırgızistan ın 2012 yılındaki nüfusu olarak tahmin edilmiştir. Kırgızistan'da yerli halk Kırgızlardır (%64.9). Diğer etnik gruplar içinde en büyük Özbekler (13.8%) ve Ruslar (%12.5) oluşturur. Küçük gruplar ise Tatarlar (%1.9), Uygurlar (%1.1), Kazaklar (%0.7) Ukraynalılardır(%0.5). Başkenti Bişkek tir. 3 1 Bernstam, A. H., Kırgızdardın Cana Kırgızstandın Tarıhı Cana Arheologiyası Boyunça Tandalma Emgekter, Kırgız Respulikasında Cogorku Bilim Berüünü Koldoo Programması, Biskek, 1997, s Dıykanbayeva, Mayramgül, Kırgız Atalar Kültü ve Kırgız Atalar Kültünün Yaşayan Kültüre Etkileri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2009, s. 8. (Basılmamış Doktora Tezi) 3 Egimbayeva, Suale- Zekeriya Karadavut (Türkiye Türkçesine Aktaran), Kırgız Destanları X: Güldana-Askazan Baatır, TDK Yay., Ankara 2012, s. 12.

17 2 Kırgızistan Orta Asya'da yer almaktadır. Komşuları kuzeyde Kazakistan, batıda Özbekistan, güneybatıda Tacikistan ve güneydoğuda Çin Halk Cumhuriyeti'dir. Tanrı Dağları ülkenin %65'ini kaplar. Dünyadaki en büyük krater göllerinden biri olan Issık-Köl burada bulunmaktadır km 2 bir alana sahip olan Issık-Köl, 702 metrelik derinliği ile büyük bir su rezervine sahiptir. 4 İdari yönden beş bölgeye ayrılan Kırgızistan da bu bölgeler aynı zamanda coğrafi bölge olarak da bilinir. Bu bölgeler: Bişkek, Issık-Köl, Celâlâbâd ve Oş tur. İdari bakımdan olduğu gibi, iktisâdi bakımdan da ülke bölgelere ayrılmıştır. Bu iktisâdi bölgeler şu şekildedir: 1. Fergana: Ülke nüfusunun %42 sini barındıran bu vadinin pamuk ve ziraat üretiminde de başta geldiği bilinmektedir. 2. Çu ve Kebin vadileri ile Aladağ etekleri: Hayvan yetiştirme, ziraat ve tütün üretiminde önde gelir. 3. Talas vadisi: Hayvan yetiştirme, ziraat ve tütün üretiminde önde gelen bölgelerden biridir. 4. Issık-Köl havzası: Hayvan besleme, afyon ve hardal yetiştirmede önemli bir merkezdir. Tanrı dağları bölgesi ise hayvancılık ve ziraatçılıkta ileri gitmiştir. 5 4 Saray, Mehmet, Kırgız Türkleri Tarihi, Grafik yayınları, İstanbul, 1993, s. 7 5 Saray, a.g.e., s.8.

18 3 Harita 1. Kırgızistan Haritası 6 İklimi: Kırgızistan tam bir kara iklimine sahip olduğu için yağış yönünden oldukça fakirdir. Fakat dağlara yağan karların erimesi ile oluşan ırmaklar ve akarsular, irili ufaklı göller meydana getirir ki bunların tamamı mevcut vadileri sulamaya kâfi gelmektedir. Yaz ile kış, gece ile gündüz arasındaki ısı farkı çok fazladır. Bitki örtüsü, iklim ve coğrafi yapıya göre çok değişkendir. Ülkenin %6 sı ormanlarla kaplıdır metre ile 3200 metre arasında çeşitli bitki türlerine rastlanır. 7 B. Kırgız Türkleri nin Tarihi Çin kaynaklarında Kırgızların M.Ö. birinci yüzyılda Jiankun, ikinci yüzyılda Gekun, daha sonraki dönemlerde M.S. altıncı yüzyılda Qigu, 6 Kaynak: (22 Ocak 2008). 7 Saray, a.g.e.,s.8.

19 4 Hegu ve VI.- VIII. yüzyıllar arasında da Jıegu şeklinde geçtiğini gösteren kayıtlar vardır. 8 M.Ö. II. yüzyılda Kırgızlar, Büyük Hun imparatorluğu na bağlandılar. Hun imparatorluğu nun yıkılmasından sonra Kırgızlar IV. yüzyılda büyük bir devlet kurdular. Bu devlet Çin kaynaklarında Hakas Devleti adıyla anılır. 9 Hakas Devleti nin sınırları Baykal Gölü nden Tibet e kadar uzanmaktaydı. VII. yüzyılda Kırgızlar Göktürklere tâbi oldular. Bununla beraber Kırgızlara itaat ettirmek Göktürkler için kolay olmamıştır. Kırgızlara karşı yapılan seferler Orhun Abideleri nde de konu edilmiştir. Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk abidelerinde Kırgızlara karşı yapılan seferler anlatılmıştır. 10 Kırgızlar 840 yılında Uygur Türkleriyle birleşerek Göktürk devletini yıkıp, Yenisey havzasına ve Tiyanşan a (Tanrı Dağları) yerleştiler. Daha sonra Kırgızlar, Uygurları Orhun havzasından Beşbalık ve Koço şehirlerine sürdüler. 11 Orhun havzasında Uygur hakimiyetine son veren Kırgızlar, Göktürkler döneminde Kögmen ve Songa Yış ın kuzey bölgelerinde yaşamışlardır. 12 Kırgızların bugünkü vatanlarına ne zaman geldiklerine dair farklı görüşler öne sürülmüştür. X. yüzyıl Arap coğrafyacıları Kırgızların bir kısmının Yenisey de bir kısmının da Tanrı Dağları nda bulunduğunu kaydetmişler. 13 Bugün orta Tanrı Dağları nda oturan Kırgızlar, buraya yaklaşık olarak IX. yüzyılın ortalarında gelip yerleşmişlerdir. Kırgızların bir kısmı da Irtış havzasına inmiştir Pulleybank, E.G.,Manas Destanı Üzerine İncelemeler (Çeviriler-1), (Haz: Fikret Türkmen), TDK Yay., Ankara, 1995, s İnan, Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler, TTK Yay., Ankara, 1998, s Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yay., İstanbul, 1996, s Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1981, s Czaplicka, M.A.,The Turks of Central Asia in History and Present Day, Oxford, 1981, s İnan, a.g.e.,s Togan, a.g.e., s.123.

20 5 Moğol İmparatorluğu devrinde Kırgızlar Çağatay ulusuna dahil olmuşlardır. XVI.- XVII. yüzyıllarda Kırgızlar, Kalmuklarla (Moğollar) mücadele etmişler ve XVIII. yüzyılda Türkistan da oluşan hanlıklara bağlanmışlardır. Kırgızistan de Ruslar tarafından işgal edilmiştir. Kırgızlar 1916 yılında Çar hükümetine karşı ayaklanmış ve bu ayaklanma çok kanlı biçimde bastırılmıştır. Binlerce Kırgız Çin e sığınmak zorunda kalmıştır deki Endican isyanı ile 1916 daki Kırgız ayaklanması en önemli direnişler olarak tarihe geçmiştir.1917 yılındaki Bolşevik ihtilali ile Kırgızlar SSCB ye dahil edilmişlerdir. SSCB de 1980 li yılların sonlarına doğru Gorbaçov yönetimiyle başlayan açıklık ve yeniden yapılanma sürecinin getirdiği tarihi gelişmelerin sonucunda, 31 Ağustos 1991 de Kırgızlar yeniden bağımsızlıklarını kazanmışlardır. 16 Kırgızlar hâla Özbekistan da, (Nemengân, Andican ve Fergana bölgelerinde) Tacikistan da (Bedahşân, Garm ve Pamir bölgelerinde) ve Kazakistan ın Kuzey Kırgızistan a komşu bölgelerinde yaşamaktadırlar.ayrıca Çin Türkistanı nda, Moğolistan ın batı bölgelerinde, Afganistan ın ve Pakistan ın kuzeydoğu bölgelerinde de Kırgızlar yaşamaktadırlar. C. Kırgız Türklerinin Dili ve Edebiyatı Türk dünyasının en önemli müştereklerinden birisini, dilimiz ile onunla yüz yıllardan beri taşınıp günümüze ulaşan kültürel değerlerimiz oluşturmaktadır. Dolayısıyla bugün bir Türk dünyasından ve kültüründen bahsedebiliyorsak bu durum, ihmal, ihanet ve yasaklara rağmen soylu ve güzel Türkçemizin tarihî ve çağdaş lehçeleriyle farklı Türk yurtlarında 15 Kasapoğlu Çengel, Hülya, Kırgız Türkleri Edebiyatı, Türk Dünyası El Kitabı (Türkiye Dışı Türk Edebiyatı), C. 9, s Kasapoğlu Çengel, a.g.e., s.367.

21 6 yaşatılıp saklanmasıyla mümkün olmaktadır. Türk devlet ve toplulukları arasındaki iletişimin temel aracı dildir. 17 Kırgız Türkçesi terimi ile Kırgız Cumhuriyeti'nin yerli halkının dilini kastederiz. Kırgız Türkçesi, Türk dili ailesinde Kuzey-Batı grubu içerisinde yer alır. Kırgız Türkçesinin tarihinin bilimsel düzeyde araştırılmaya başladığına çok az zaman oldu. Bilim adamları, tarihi kıyaslamalı yöntemlerin sonuçlarına ve ağızların malzemelerine bakarak Kırgız Türkçesi gelişim sırasında aşağıdaki devirleri yaşadığını ileri sürüyorlar: a.eski Kırgız Türkçesi devri (IX-X. yy); b.orta çağ Kırgız Türkçesi devri (XV-XVI. yy); c.yeni Kırgız Türkçesi devri (XVI. yy dan bu yana). Geçirdikleri tarihî süreç ve yaşam biçimleri Kırgız sözlü kültürünün hem sürekliliğini sağlamış hem de bu kültürde çeşitlenmesine yol açmıştır. Bu kültürel çeşitlilik, Kırgız Halk Edebiyatının bünyesinde birçok ana ve ara türün ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bunun doğal sonucu olarak Kırgız Halk Edebiyatı ile ilgili çeşitli tasnifler yapılmış, ana ve ara türler farklı bilim adamlarında farklı şekillerde ele alınmıştır. Bu tasniflerden en önemlisi Kayum Miftakov a ait olandır. Miftakov un tasnifine göre Kırgız Halk Edebiyatı beş bölüme ayrılmıştır: Makal-Tabışmaktar (bilmeceler), Caŋılmaçlar (tekerlemeler), Makaldar (atasözleri) 2. Parça-Parat: Aytışuu (atışma), Bata (dua), Cayı, Kız Öbüü (kız övme), Bekbekey, Şırıldan, Kalp Sözdör (yalanlamalar), Tarcımal, Kız Koşogu (kız ağıdı) 17 Özkan, İsa, Bengü İzler, Pegema Yayınları, Ankara, 2007, s Çeribaş, Mehmet, Kırgız Destancılık Geleneği ve Er Soltonoy Destanı, Gazi Üniversitesi Enstitüsü, Ankara, 2010, s.2, (Basılmamış Doktora Tezi).

22 7 3. Cöö Comok: Çoŋ Comok (büyük destan/masal), Comok (destan/masal), İkoya (hikâye), Tamsil (hikmetli sözler) 4. Seketbay-Küygön: Seketbay, Küygön 5. Çon Ir-Kara Ir-Comok: Terme, Çoŋ Ir, Okuya, Çoŋ Ir, Aylık Çoŋ Ir 19 Eski Kırgız Türkçesinin yazılı eserleri ise Yenisey yazıtlarıdır. Eski Kırgız Türkçesi ile çağdaş Kırgız Türkçesi nin dil özellikleri tabii ki, hem leksikolojik hem fonetik hem de morfolojik yönden benzerlikler ve ayrılıklar taşımaktadır. Ortaçağ Kırgız Türkçesi devrine ait eserler şu ana kadar bulunmuş, veya bilim adamlarına bu konuda bir bilgi ulaşmış değildir. Yeni Kırgız Türkçesi devri tahminen Kırgızların Tanrı dağlarına yerleştiği dönemden XVI. yüzyıldan itibaren başlar. Bu devir içerisinde birkaç dönem bulunmaktadır: a. Moğol-Cungar dönemi (XVI-XVIII. yy); b. Ekim devrimine kadar olan dönem; c. Sovyet dönemi (Yunusaliyev, 1971, s ); d. Egemenlik dönemi. Kırgız Türkçesini diğer Türk lehçelerinden ayıran esas özellikler şunlardır: a. Büyük ve küçük ünlü uyumunun üst düzeyde gelişmiş olması; b. İkincil uzunlukların mevcudiyeti; c. Kelime başı /y/ sesinin /c/ye dönüşmüş olması; d. Şimdiki zaman bildiren cat- yat- yardımcı fiilinin kullanılması; e. Geçmiş zamanve geçmiş zaman hikayesini bildiren ele şeklinin kullanılması; f. Sürekli geçmiş zaman eki {-çu /-çü} Çeribaş, a.g.e., s Batmanov, İ. A, Sovremennıy Kirgizskiy Yazık, Frunze, 1963, s

23 8 Sovyetler Birliği döneminden önce Kırgızlar arasında eğitim hayatı oldukça zayıftır. Kışlak ve yaylak hayatı sürdüren Kırgız Türkleri okuma yazma ve bilhassa Kur an okuma (medrese usulü de dini eğitim veren) öğretilen mekteplere sahiptiler. Kırgızlar arasında yetişen edip ve şairler ile din adamları Taşkent, Buhara, Semerkand, ve Hive medreselerinde tahsil görürlerdi. 21 Kırgızistan da modern manâda eğitim Sovyet döneminde başlamıştır. Fakat eğitimdeki aksaklıkları düzeltmek oldukça vakit almıştır. Mesela, Kırgızistan da 7 yıllık ilkokulu bitirme mecburiyeti 1934 te konmuştur. Aynı şekilde, kız çocuklarının tamamını bu okullarda okutma mecburiyeti ise 1950 lerin başında gerçekleşmiştir. 22 Kırgızistan da 1806 ortaöğretim kurumu, 48 teknik lise bulunmaktadır. Okuma yazma oranı %99.8 dir. Diğer Türk cumhuriyetlerinde olduğu gibi Kırgızistan da eğitim devletin denetim ve gözetiminde yapılırken 1992 de çıkarılan yeni kanunlarla özel okul ve üniversite eğitimine izin verilmiştir. İlköğretim ve lise eğitiminin süresi on bir yıldır. Öğrencilerin okumak zorunda oldukları on bir yıllık sürenin birinci sınıftan beşinci sınıfa kadar olan dönemi başlangıç, beşinci sınıftan dokuzuncu sınıfa kadarki kısım orta, dokuzdan on bire kadar olan dönem ise yüksek kısım olarak adlandırılmaktadır. Kırgızistan da orta öğretimde dokuzuncu sınıfı bitiren öğrencilerin Bişkek veya herhangi bir şehirdeki meslek okullarına başvurma hakkı bulunmaktadır. 23 Kırgızistan da öğrenciler ilköğretimin dokuzuncu ve orta öğretimin on birinci sınıfında ciddi anlamda bitirme sınavına girerler. On bir yıllık orta öğretimi başarıyla bitiren öğrenciler yüksek öğrenim kurumlarından herhangi 21 Saray, a.g.e., s Saray, a.g.e., s Özkan, a.g.e., s. 126.

24 9 birine başvurma hakkına sahiptir. Bu yüksek okullarda sınavlar aynı günde olmadığı için öğrenci aynı zamanda iki veya üç üniversite ya da enstitüye başvurma hakkına sahiptir. Lisans( bakalavr) öğrenimi sınıf geçme esasına dayanmaktadır. Öğrenciler borçlu geçemedikleri gibi bir üst sınıftan da ders alamazlar. 24 Kırgızistan da ilk üniversite 1932 yılında kurulmuştur. Ülkede halen 2006 verilerine göre 49 yüksek öğrenim kurumu faaliyetlerini sürdürmektedir. Bunlardan 10 u üniversite olmak üzere 32 si devlete ait eğitim öğretim kurumu olup, diğer 17 si ise özeldir. 25 Kırgızistan ın başkenti Bişkek te kurulan Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi nin ilk imzaları ise tarihinde Türk ve Kırgız Cumhurbaşkanlarınca İzmir de atılmış daha sonra anlaşmanın yasal boyutu TBMM den çıkarılan tarih ve 4144 sayılı kanun ile bu kanunun sayılı Resmi Gazete de yayımlanmasını müteakip Bakanlar Kurulu nun tarih ve 96/8350 sayılı kararıyla hayata geçirilmiştir. 26 Sovyet döneminden önce, Gaspıralı İsmail Bey çağında yetişmiş olan Kılıç Manurkan Kırgız Türkçesindeki ilk eserini 1911 yılında neşretmiştir. Manurkan ın Zelzele adını taşıyan bu eseri, bugün Kırgız kültür tarihinin en güzel örneklerinden birini teşkil etmektedir. Bunu, 1913 te Esenkalı Erenbay ın yeni alfabe denemesi ile Osman Sadık ile Manap Sabdan ın yazdığı Kırgız Tarihleri (1914) takip etmiştir. Bunlardan başka Rus işgalinin, ülkeleri ve insanları üzerinde bıraktığı menfi tesirleri dile getiren Arslanbek, Kalıgul, Bılık-uz gibi şair ve ediplerin yazdığı eserler bugün Kırgız edebiyatının en güzel örneklerini teşkil etmektedir. Kazak Türklerinin milli şairi Magcan Cumabay ın tesiri ile yazan ve Kazak Türkleri ile Kırgız 24 Özkan, a.g.e., s Özkan, a.g.e., s Özkan, İsa; Cumhuriyet Döneminde Türkiye ile Türk Dünyasının İlişkileri, Türk Ocakları Genel Merkezi- Ankara Ticaret Odası Yayını, 2004, s. 421.

25 10 Türkleri nin birleşerek kuvvetli ve müstakil yeni bir devlet kurmalarını savunan Sadık Karaç, Kasım Tınıstan, B. Kenasrin ve Ş. Köken Kırgız edebiyatının önde gelen şahsiyetleridir. 27 İkinci Dünya Harbinden sonra Sovyet rejiminin Rus olmayan Cumhuriyetlere uyguladığı Sovyetleştirme operasyonu, Kırgız edip ve şairlerine güç anlar yaşatmıştır. Kimi edip ve şair bu baskıya dayanamayıp eserlerinde Sovyet tipi insanı canlandırmaya çalışmış, kimisi de Kırgız milli tarihinin ve kültürünün önemli olaylarını cesurca işlemeye devam etmiştir. Eserlerinde milli temaları işleyenlerin başında Tölögön Kasımbek ile Çengız Aytmatov geliyordu. Singan Kılıç (Kırık Kılıç) adlı tarihi romanında Hokand Hanlığı'nın Rus işgaline uğramasını anlatan Tölögön Kasımbek, kendisine yapılan bütün baskılara rağmen romanının muhtevasını değiştirmemiştir. Tıpkı Kasımbek gibi, Çengız Aytmatov da eserlerinde milli konuları işlemekten yılmamıştır. Aytmatov un Türkiye Türkçesi ile muhtelif yabancı dillere tercüme edilen eserlerinin bazıları şunlardır: Dişi Kurdun Rüyaları, Cemile-Sultan Murat (Hikayeler) Beyaz Gemi, Gün Olur Asra Bedel, Cengiz Han a Küsen Bulut. 28 Tölögön Kasımbek ile Çengız Aytmatov dan sonra milli ve dini hisleri kuvvetlendiren eserler veren ünlü edip ve şairlerin başında Ali Tokombayev ile Ramis Rıskulov gelmektedir de yazdığı Kanlı Yıllar adlı eserinde Kırgız Türklerinin milli ve dini değerlerine yer verdiği için pan-islamist ve panturanist olarak tenkit edilen Tokombayev, Kırgız halkının manevi değerlerini cesaretle savunmaya devam etmiştir. Şair Ramis Rıskulov da 1960 lı yılların başında yaptığı konuşmalarla Kırgız milli kültürünün Komünist Partisi nin 27 Arat, Reşit Rahmeti; Kırgızistan, İslam Ansiklopedisi 6, Ankara, 1993, s Saray, a.g.e., s. 8.

26 11 müdahalesinden ve yönlendirmesinden uzak, serbest bir şekilde işlenmesi gerektiğini ifade etmiştir. 29 Kırgızca 1991 yılının Eylül ayından beri ülkenin resmî dilidir. Bunun yanında Rusça da bu ülkede resmî konuma sahiptir.kırgız Türkçesi nin Kıpçak Grubu'na mensup bir lehçe olarak kabul edilir. Ayrıca, onu Güney Sibirya bölgesi içinde bir Türk şivesi olarak kabul eden fikirler de vardır.20. yüzyıla kadar Arap alfabesi kullanılarak yazılan Kırgızca 1928'de Latin alfabesini, 1938'de ise Kiril alfabesini kullanmaya başlamıştır. 30 D. Kırgız Türklerinin Destanları ve Özellikleri Destan kelimesi Türk toplulukları arasında dastan, epos, rivayât, olongho, comok, cır biçimlerinde adlandırılır. 31 Destanlar ve destansı hikayeler nazım ve nesir olarak karışık söylenirler. Destanlarda milletleri millet yapan unsurları, medeniyet çizgilerini, gelenek ve kültür yapılarını bulur ve öğreniriz. Destanlar zaman zaman tarihi gerçekleri yansıtırlar ancak destanda tarihi olay çekirdek halinde bulunur. Bu çekirdeği genişletip geliştiren muhayyiledir. Yani gerçek bir tarihi olay gerçek dışı olaylarla süslenip anlatılır. Destanlar, tarihi süreç içinde sözlü gelenekte oluşur ve gelişirler. Kırgızlar sözlü edebiyat eserleri bakımından zengin bir mirasa sahiptir. Bu eserlerdeki malzemelere dayanarak Kırgızların dünya görüşlerini, hayata bakış açılarını, örf ve adetlerini, kültür ve geleneklerini anlayabiliriz. 29 Saray, a.g.e., s Saray, a.g.e., s Ercilasun, Ahmet Bican, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Ankara, 1991, Kültür Bakanlığı Yayınları, s.57.

27 12 Kahramanlık destanlarına; Er Töştük, Coodarbeşim, Kurmanbek, Canış ve Bayış, Şırdakbek, Er Tabıldı, Canıl Mırza, Er Soltonoy u örnek verebiliriz. Sosyal konulu destanlara ise; Sarıncı Bököy, Olcobay ile Kişimcan, Kedeykan, Kococaş, Mendirman, Ak Möör destanları teşkil eder. Bu bölümde kısaca Kırgız destanlarından bahsetmek istiyoruz: Kococaş destanında göçebe hayat tarzını ifade eden avcılık esas alınır. Avcı Kococaş, bütün aileye bakmaktadır. Destanda geyiklerin mitolojik sahibi, aynı zamanda anne kudretinin sembolü Sur Ekşi, Alabaş adlı tekesini atan, oğlaklarını yok eden Kococaş ı lanetler, onu yüksek bir kayanın tepesine götürür ve orada bırakır. Kococaş kayada ölür. Destanın teması, toteme karşı gelen insanın cezalandırılmasıdır. Destanda boyların birbirleriyle mücadeleleri, kavgaları, sosyal hayatları yansıtılır. Destan ilk kez 1923 yılında Süleyman Konokbayev den derlenmiştir. Alımkul Usonbayev nüshası 1932 de Tölömüş Ceentayev nüshası ise 1940 ta yayımlanmıştır. Er Töştük destanı, diğer Türk boyları arasında özellikle Kazaklar ve Altaylar arasında yaygın olan bir destandır. Er Töştük müstakil bir destanın baş kahramanı olarak, Manas destanının bir varyantı olarak da görülebilir. Destan ilk kez W. Radloff tarafından 1862 de adı bilinmeyen bir destan anlatıcısından derlenmiştir. En yaygın nüshası meşhur manasçı Sayakbay Karalayev e ait olup 1932 yılında yayımlanmıştır. Destanda Er Töştük ün Gök Dev, Kara Dev, Dökme Demir, Kulak Alp gibi yer altına ait kötü güçlerle mücadele ederken yedi yıl güneş görmez. Ona sadık dostları Konokbay, Çalkuyruk, kaplan, ayı ve karınca ile Körögök yardım ederler. Alp Karakuş ölen Töştük ü yeniden diriltir. Er Töştük dostlarının yardımıyla yer altındaki kara güçleri yenip yer üstüne geri döner. Onun dönmesiyle iyilik ve zekânın zaferi sembolize edilir Karademirlidağ, Yasemin, Seyitbek Destanı ndaki Epik Unsurlar, Ege Üniversitesi Enstitüsü, İzmir, 2006, s. 12. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)

28 13 Canıl Mırza destanı, Karakalpakların Türkiye de yayımlanan Kırk Kız destanına benzer. Destan kahramanı Kırgız kızı Canıl Mırza nın Kalmuklara karşı vermiş olduğu mücadeleleri ve yiğitliği anlatılır. İlk nüshası meşhur Kırgız şairi ve destan anlatıcısı Togolok Moldo ya ait olup 1954 te yayımlanır de A. Çorobayev, 1967 de ise 1. Abdırakmanov nüshaları yayımlanır. Erkek kahramanların hiçbirinin gücü Canıl Mırza nın gücüne erişemez. Canıl sayesinde Noygutlar düşman akınlarını durdururlar. Canıl Mırza destanında erkeklerle kadınların aynı haklara sahip oldukları vurgulanır. 33 Kurmanbek destanının başkahramanı da Kalmuk zulmüne karşı mücadele verir. İç çekişmeler sonunda Kurmanbek ile babası Seyitbek arasında ihtilaf çıkar. Kurmanbek Kalmuk hanları Dölön ve Ekez ile savaşır ve savaşta şehit olur. Oğlu Seyitbek babasının mücadelesini devam ettirir. Destanda Kırgızların boylar halinde birbirleri ile mücadelesi eleştirilir. Kurmanbek hem iç düşmanlarla hem de dış düşmanlarla mücadele etmek zorunda kalır. Destanda sosyal meselelere, geleneksel hayat tarzını yansıtan unsurlara yer verilir. Kurmanbek in Afgan Han ın kızı Kanışay ile nişanlanma ve evlenme törenleri bunun ifadesidir. Destan ilk defa 1928 yılında K. Miftakov tarafından M. Musulmankolov dan derlenmiştir yılında M. Kalenderov dan yeni bir varyantı tespit edilir. Eserin K. Akıyev den derlenen varyantı 1938 yılında yayımlanmıştır. 34 Kurmanbek destanı ile Er Tabıldı destanı konu ve fikir bakımından birbirine yakındır.er Tabıldı kahramana özgü karakter yapısına, güç ve cesarete sahiptir. Er Tabıldı savaşta ele geçirdiği bütün malı fakirler arasında bölüştürür, dul kadınlara koyun, yetimlere inek, fakirlere at verir. Er Tabıldı kötü kalpli, kuvvetli Kudaynazar ve onun yandaşlarına karşı mücadele içindedir. Destanda Kırgızlar arasında süregelen iç çekişmeler ve sosyal hayatın çeşitli yönleri de yer alır. Destan 1940 ta ve 1957 de A. Tınıbekov 33 Karademirlidağ, a.g.e., s Karademirlidağ, a.g.e., s. 13.

29 14 nüshası esas alınarak yayımlanır. Er Tabıldı nın I. Dıykanbayev ile Camkırçıyev nüshaları da vardır. 35 Canış Bayış destanında, Canış ile Bayış adlı Kırgız kahramanlarının düşmanlarına karşı vermiş oldukları mücadeleler anlatılır. Destanın bazı nüshalarında Kalmuklarla, bazı nüshalarında ise Çinlilerle mücadeleleri konu edilir. Bayış daha çocukken deveyi bacağından tutup yere çarpar. Bayış suda boğulmayan, ateşin yakmadığı, kılıcın kesmediği bir destan kahramanıdır. Destanda Bayış ın inatçı ruhu ve bahadırlığı da sık sık tekrarlanır. 36 Canış- Bayıs destanının tanınmış dört varyantı bulunmaktadır.1922 de K. Miftakov M. Musulmankulov dan bir varyantı derlemistir te K. Cangıbaev den, 1961 de O. Urmambetov dan, 1939 da K. Akıev den diğer varyantlar derlenmiş ve basılmıştır. Sarıncı Bököy destanında, Camgırcı Han ın ölümünden sonra oğlu Sarıncı ile kardeşi Bököy arasında Sarıncı nın nişanlısı Akbermet için alevlenen kavga konu edilmektedir. İyi kalpli Sarıncı önce akrabalarının ihanetini anlamaz, fakat giderek olgunlaşır, nişanlısını kurtarır, kızı Bököy ü hapsettiği yerden çıkarır ve onunla evlenir. Destan ilk defa 1923 te S. Konukbayev den, ikinci varyantı ise 1958 yılında M. Satıbaldiyev ile A. Üsönbayev den derlenmiştir. Sarıncı Bököy ilk defa 1953 te H. Üsönbayev den derlenmiştir. 37 Olcobay ve Kişimcan destanında trajedi ile biten Olcobay ve Kişimcan ın aşkları konu edilmektedir. Birlikteliklerine engel olan geleneklere ve bu gelenekleri şekillendiren sosyal ilişkilere karşı mücadele eden kahramanlar bir türlü kavuşamazlar. Destanın kadın kahramanı Kişimcan dış güzelliği ile iç güzelliğini bütünleştiren mücadeleci bir kadındır. Destanın S. 35 Karademirlidağ, a.g.e., s Karademirlidağ, a.g.e., s Karademirlidağ, a.g.e., s. 22.

30 15 Sekebayev nüshası arasında; M. Kabilov nüshası ise 1947 de derlenir. Olcobay ile Kişimcan ın ilk baskısı 1940 taki H. Üsönbayev nüshasıdır. 38 Ak Möör destanında tarihi gerçekliği olan olaylar konu edilir. Cantay, Ak Möör, Bolot yaşamış kişilerdir. Olaylar yaklaşık хıх. yüzyıl ortalarında geçer. Cantay ( ) Sarbağış Tınay boyunun beyidir. Elli üç yaşındaki Cantay Han, on altı yaşındaki güzel Möör ü altıncı eşi olarak alır. Möör birlikte büyüdüğü halasının oğlu Bolot a aşıktır. Ancak Möör, Cantay Han a karşı koyamaz. Möör evleneceği günün gecesi ve evlendikten sonra geleneklere karşı gelerek Bolot la görüşür. Ak Möör destanının bilinen yedi nüshası vardır. Kayum Miftakoy destanın ilk nüshasını 1923 te, Ömer Kudaybergenov ile Saparbay Bököçev den, ikinci nüshayı da Eylül 1936 da Kocek Canıbayev den derlemiştir. Destanın üçüncü nüshasını A. Çorobayev, 1940 yılında Abdırayım Borongbayev den derlerken dördüncü nüshasını da Kalık Akıyev den derlemiştir. Asılbek Eşmambetov, 1957 yılında Ala Buko da yaşayan Baatırbek Coldoşav den altıncı nüshayı derlemiştir. Destanın yedinci nüshasını ise S. Zakirov, A. Tokombayeva ve B. Kebekova tarafından Dıykanbayev den derlenmiştir. Bu nüshalar içerisinde Kocak Canıbayev nüshası tarihi gerçekleri yansıtması ve bütünlüğü bakımından daha doğru ve asıl nüsha kabül edilir. 39 Manas destanı hakkında tafsilatlı bilgi verip bu destanı ilim dünyasına ilk tanıtan Kırgız- Kazak Türklerinden Türkolog Çokan Velihanoğlu dur. Manas destanı ilk defa bir bütün halinde Radloff tarafından derlenmiştir yılları arasında yılları arasında Issık Köl civarında dolaşan Radloff, derlediği malzemeyi 1885 yılında Almanca tercümesi ile birlikte üç bölüm halinde yayımlamıştır. Bu bölümleri Manas, Coloy Kan ve Er Töştük isimleri altında toplamıştır. Destanda Manas ın oğlu Semetey ve torunu 38 Karademirlidağ, a.g.e., s Köse, Nerin; Araştırmalar III, Milli Folklor, Ankara, 1998,Sayı 91, s.13.

31 16 Seytek in kahramanlıklarıyla birlikte Kırgız Türkleri nin doğum, ölüm, evlenme törenleri, inançları, dünya görüşleri anlatılır. 40 Kırgız destanlarının en zengin ve hacimli olanı Manas destanıdır. Bu sebeple Manas destanı Kırgızlar tarafından bir kültür tarihi ansiklopedisi olarak değerlendirilmektedir. Manas destanının ana konusu, Manas ın Kırgız Türklerini esaretten kurtarıp bir bayrak altında toplama çabasıdır. Bu çaba Kırgız Türklerinin yaşayış tarzı içinde işlenmektedir. 41 Manas destanı, Manas ın doğuşuyla başlayıp maceralarıyla devam etmektedir. Manas ın ölümü ile sona eren birinci daireden sonra, Manas ın oğlu Semetey in doğumu, yaptığı işler ve ölümünden sonra oluşan ikinci daire, bundan sonra da Semetey in oğlu Seytek in dünyaya gelişini ve babasının öcünü alışını dile getiren üçüncü daire gelmektedir. Bu üç daireden başka Coloy Han ve Er Töştük parçaları da Manas destanı içinde yer almaktadır. 42 Destan, Kırgızların dış düşmanlarından kurtulmak için ve bağımsızlıklarını kazanmak için yaptıkları mücadeleyi esas alır. Milletin önderi ve ilham kaynağı ise Manas tır. Olaylar bu temel kahraman çerçevesinde gelişir. Dağılmış Kırgız boylarının birleştirilmesi destanın temel amacıdır. Destanın birinci bölümü Manas ın Pekin de yenilişi, en yakın dostları aynı zamanda askerleri Almambet, Sırgak, Er Kökçö, Er Töştük ün ölümü, kendisinin ağır yaralanması ve sonunda ölmesi ile sona erer. Manas ın oğlu 40 Yıldız, Naciye, Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller, TDK Yay., Ankara, 1995, s Yıldız, a.g.e., s Yıldız, a.g.e., s.25.

32 17 Semetey in bu bölümde doğması onun babasının ideallerini gerçekleştirmek için mücadele edeceğini gösterir. Manas vasiyetinde, birleştirilmiş milletin kuvvetinin zayıflamasını iç harplerin çoğalmasına bağlar ve birlik olunmasını ister. Manas ın ikinci bölümünde Han Manas ın oğlu Semetey ve onun askerlerinin intikam savaşları anlatılır. Onlar Manas ın kahramanlıklarını sürdürürler. Dış düşmanlara karşı savaşır, zaferler kazanırlar. Semetey bölümünün tarihi zamanı tahminen Cungarların akınlarına (16-18 yy) denk düşer. Olaylar Orta Asya da geçer. Destan kahramanları çeşitli haksızlıkların kurbanı olurlar fakat onlar dışarıdan gelen düşmanlarla değil, halka zulmeden iç düşmanların kötülükleriyle karşılaşırlar. İç düşmanlara karşı savaş üçüncü bölümü Seytek te devam eder. Burada adalet galip gelir. Destan kahramanlarının çoğu tarihte var olan kişilerdir: Alooke, Şıgay, Esen Kan, Nogay vb. 43 Mendirman ise, Kırgızların destan geleneğinde kendine özgü bir yere sahiptir. Kırgız boylarının iç ve dış ilişkilerini sosyal hayat tarzını içeren destansı şiir sayılır. Eser, destan geleneğine uygun olarak başkahramanın ismi ile adlandırılmış olup nazım ve nesir karışık olarak söylenmiştir. Mendirman Destanının iki nüshası bulunmaktadır. Birinci nüsha, büyük manasçı Şapak Irısmendeyev den 1939 yılında araştırmacı Esenbayev Keldibek tarafından yazıya geçirilen hacimli bir nüshadır. 44 İkinci nüsha ise; 1941 yılında halk bilimi araştırmacısı Ibırayım Abdırakmanov un Kaydu adında bir ihtiyardan yazıya geçirilen bir miktar malzeme olarak bulunmaktadır Karademirlidağ, a.g.e., s Manas ve Güzel Sanatlar Akademisi Milli Merkezi, El Yazmaları Bölümü, No: Karademirlidağ, a.g.e., s. 32.

33 18 BİRİNCİ BÖLÜM CANIŞ BAYIŞ DESTANI VE CANIŞ BAYIŞ DESTANI'NIN MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTI 1.1. KIRGIZ TÜRKLERİNİN CANIŞ BAYIŞ DESTANI Destanlar milletlerin gizli bellekleri gibidir. Milletlerin milli değerlerinin pek çoğunu, destanlarında bulmak mümkündür. Yazının yaygın olarak kullanılmadığı dönemlerde Türkler, güçlü bir sözlü edebiyat geleneğine sahiptirler. Destan devri olarak tanımlanan bu dönemde onlarca destan, Türk dili, kültürü ve medeniyetinin izlerini günümüze kadar taşımışlardır. Türk dilinin nesilden nesle aktarılmasında, korunmasında destanların aracılığı önemlidir. Kırgız Türklerinin köklü bir tarihi bulunmaktadır. Dünyanın en uzun destanı olarak kabul elden Manas destanı Kırgızlara aittir. Manas destanının yanı sıra Kırgızlar a ait pek çok destan da mevcuttur. Biz de tezimize Canış Bayış destanının Moldobasan Musulmankulov varyantını esas aldık. Kırgız destanları ile alakalı birçok bilim adamı araştırma yapmıştır. Bu bilim adamlarından Süleyman KAYIPOV Yüzyıllardır Devam Eden Söz Sanatı adlı makalesinde şunları söylemektedir: Kırgız destanlarının bir kısmı muhteva ve şekil bakımından farklılık arz eder. Yani söz konusu destan türünün temel temasını, milleti, vatanı koruma meselesi oluşturur. Arkaik motifler, mitolojik unsurlar bu destanlarda esas düşünceyi yansıtmak için kullanılan bir araçtır. Bu tür destanlara Manas üçlemesinin başında bulunduğu, temel kahramanların ismiyle adlandırılan Canış, Bagış, Kurmanbek, Er Tabıldı, Seyitbek, Toltoy, Bagış gibi destanlar girer. Bu destanlara, arkaik unsurlara nazaran tarihi unsurlar daha

34 19 çok olduğu için tarihi baatırdık comoktor (tarihi kahramanlık destanları) denilmektedir. 46 S. Musayev ve Abıldacan A kmataliyev in Elbaylıgı Elge adlı makalesinde de 40 ciltlik bir folklor külliyatının içinde Canış Bayış destanından da bahsedilmektedir. Bu külliyatta şu destanları yer almaktadır: 1. Kococaş 2. Er Tüştük 3. Coodar Beşim 4. Canış, Bayış 5. Kurmanbek, Seyitbek, Şırdakbek 6. Sarinci, Bököy, Cañıl Mirza, Mendirman 7. Bagış 8. Toltoy 9. Kedeykan, Olcobay menen Kişimcan 10. Er Eşim, Er Soltonoy, Er Bolot 11. Karaç, Kökül bayanı, Er Tabıldı 12. Boston, Taylak baatır, Coloy Kan 13. Begerstan 14. Ak Maktım, Kulmurza menen Aksaktın, Ak Möör, Kaçkan Kız 15. Muñduk, Zardık, Kız Dariyka, Kız Saykal, Gulgaakı 16. Boz Cigit, Kozuke, Bayan, Kız Cibek 17. Narikbay, Şakir menen Şakiret, Körüülü Sultan, Alpamış Baatır 18. Makal cakaptar 19. Tabışmaktar, Cañılmaçtar, Kalptar, Uçkul sözdör, Çeçendik 46 Kayıpov, Süleyman; Yüzyıllardır Devam Eden Söz Sanatı,

35 20 sözdör 20. Balbar folkloru oyun ırları 21. Koşoktoy 22. Tarıhıy Koşoktor 23. Tarıhıy ırlar 24. Arman ırları 25. Emgek ırları 26. Süyüü ırları 27. Sanat nasıyat, terme ırları 28. Küü ırları Aytıştar Sancıralar 35. Alkış, kargış, bata, tilek, kereez, caramazan, coktoo Coo comoktor 40. Mifter, legendalar, ulamış añız CANIŞ BAYIŞ DESTANI ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR Çalışmanın konusunu oluşturan Canış Bayış destanı" ile ilgili çok az sayıda çalışma yapılmıştır. "Artıkbayev"den edindiğimiz bilgilere göre değerlendirecek olursak Urmambetov, hem sözlü geleneği iyi bilen hem de yazılı kültürün kendisine sağladığı imkânlardan faydalanabilen bir sanatçıdır. Bu iki yönünü birlikte göz önüne aldığımızda Urmambetov u modern bir Manasçı olarak kabul etmemiz mümkün olacaktır. Yazıya geçirdiği birçok sözlü kültür eserinin günümüzde pek kıymetli olması onun Kırgız kültürü açısından ne kadar önemli bir iş ortaya koyduğunun delilidir. Eğer yazıya geçirmemiş olsaydı bu eserler belki de günümüze kalmayacaktı. Onun Canış-Bayış, Gülgaakı, Coodarbeşim, Seyitbek, Kız Saykal adlı 47 Karademirlidağ, a.g.e., s. 55.

36 21 destanları ve Manas destanının bir bölümü olarak Kafkaz ı yazıya geçirdiği bilinmektedir. 48 Makalesinde Urmambetov hakkında bilgi veren Kaçkınbay Artıkbayev den öğrendiğimize göre Urmambetov; Manas, Canış-Bayış ve Semetey i tam olarak anlatabilmektedir yılları arasında Isık Köl Tiyatrosu nda aktörlük yapmış ve daha çok Manas okuması ile tanınmıştır. Urmambetov, daha o yıllarda destanları yazıya geçirmeyi aklına koymuş, bir yandan da öğrenciliğine devam etmiştir. Öğrencilik yıllarında Canış-Bayış, Gülgaakı adlı destanları yazıya geçirerek Kırgız İlimler Akademisi ne vermiştir. 49 Canış-Bayıs destanının tanınmış dört varyantı bulunmaktadır de K. Miftakov M. Musulmankulov dan bir varyantı derlemiştir te K. Cangıbaev den, 1961 de O.Urmambetov dan, 1939 da K. Akıev den diğer varyantlar derlenmiş ve basılmıştır. Bu bilgiler ışığında biz destanın Moldobasan Musulmankulov varyantını incelemeye çalışacağız. Canış Bayış destanı üzerine 1999 yılında bir tez hazırlanmıştır. "Belgin Yalçın, Canış - Bayış Destanı (Metin, Aktarım, İnceleme). Ayrıca Mehmet Aça nın destanla ilgili yaptığı çalışmalar da yapmıştır. Mehmet Aça, Kırgız Destanları : Canış Bayış isimli eseri yayımlanma aşamasındadır. Kırgız destanları ile ilgili yapılan çeşitli bildiri, makale ve konferanslarda adı geçen Canış Bayış hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Söz gelimi, Mehmet Yılmaz ın Kırgız Kahramanlık Çağı isimli makalesinde Canış Bayış destanı ve destanın varyantlarından bahsedilmiştir Artıkbayev, a.g.e., s Artıkbayev, a.g.e. s Yılmaz, Mehmet, Kırgız Kahramanlık Çağı, Grafik Yayınları, 2008, s. 21.

37 CANIŞ BAYIŞ DESTANININ MOLDOBASAN MUSULMANKULOV VARYANTI NIN OLAY ÖRGÜSÜ Bilindiği üzere bir destanın teşekkülünde üç aşama söz konusudur: 1. Toplumu etkileyen önemli ve büyük bir olayın gerçekleşmesi ve bu olayın, halk ve şairler tarafından dizelere dökülmesi, 2. Zaman içinde başka olaylara ait türkülerin, söz konusu büyük ve esas olayı anlatan türkülere eklenmesi, 3. Bir halk şairinin bu destan parçalarını (yani türküleri) epik geleneğe göre tespit edip düzenlemesi. 51 Tüm bunlardan yola çıkarak Canış Bayış Destanı ndaki olay örgüsü şu şekildedir: Kırgızların Asılhan isimli bir padişahı vardır. Bu padişah çok zengindir. Fakat hiç oğlu olmadığı için çok mutsuzdur. Bir gün maddi ve manevi her şeyini bırakıp Mekke - Medine ye doğru yola çıkar. Yolda ilerlerken karşısına ak sakallı bir adam çıkar. Aralarında konuştuktan sonra padişah Asılhan ak sakallı adama dileğini söyler, bunun üzerine ak sakallı adam Asılhan ın dileği için dua eder ve ortadan kaybolur. Padişahın dileği kabul olur ve dokuz ay, dokuz gün ve dokuz saat sonra hanımı ikiz çocuk doğurur. Çocukların ikisi de sağlıklı ve altın saçlı olarak doğar. Bunun üzerine Asılhan padişah büyük bir şölen yapar. Şölenin üzerinden doksan gün geçince ak sakallı bir adam çocukların adını Canış ve Bayış koyar. Daha sonra ak sakallı adam aniden gözden kaybolur. Padişah düşününce bu ak sakallı ihtiyarın Hızır İlyas olduğunu anlar. Çocuklar on beş yaşına gelir. Yüce dağ başında bulunan bir göl vardır. O gölün padişahının adı Nur Hoca dır. Bu göle Ramak isimli perinin kızları 51 Köse, a.g.e., s:51.

38 23 yılda bir defa gelir, dolanır ve giderler. Canış ve Bayış yanlarında seksen kişiyle birlikte bozkıra çıktıklarında gölde oynayan kızları görürler. Canış ile Bayış kızları görür görmez aşık olurlar. Ne yapacaklarını düşünürlerken karşılarına kuş suretli bir adam çıkar ve Canış ile Bayış a nasıl davranacaklarını söyler. Kuş suretli adamın söylediklerini yapan Canış ve Bayış iki peri kızını alırlar ve bu kızlarla evlenirler. Kızların isimleri Ayçolpon ve Künçolpon dır. Canış ile Bayış evlendikten sonra Zımın denilen yere yerleşirler. Canış ve Bayış ile düşman olan Kalmukların, Şumrut isimli bir padişahı vardır. Padişah etrafındaki yiğitlerini toplar ve Asılhan padişahın iki oğlunu alıp bana getirin der. Ama bu işe kimse razı olmaz. Bunun üzerine Şumrut padişah, bu işe razı olana kızım Belkıs ı vereceğim der. Celmayan isimli bir yiğit bunu kabul eder. Fakat yanınıza ancak on yılda dönerim diye söyler. Celmayan yürüyerek doksan günlük yolu otuz günde gider ve gittiği yerde bir dul yaşlı kadın bulur ve onu anne kabul ederek yanında üç yıl kalır. Canış ve Bayış Celmayan ı görür ve onu yanlarına alıp, kendilerine serdar yaparlar. Celmayan, Canış ile Bayış ın en güvendiği kimse olur, orada kendine bir kız bulup evlenir ve oraya yerleşir. Bu şekilde dokuz yıl geçer ve Celmayan, Şumrut padişaha verdiği sözü hatırlar, dil bilen bir güvercin bulup padişaha yazı yazarak gönderir. On beş güne kadar geliyorum, altın gölün yanında gizlenip bekleyin, diye söyler. Celmayan, türlü sözlerle Canış ve Bayış ı sefere çıkmaya ikna eder. Canış ile Bayış Celmayan a inanarak eşlerini, anne ve babalarını, çocuklarını, servetlerini geride bırakarak sefere çıkmaya hazırlanır. Dedesi ise Canış ile Bayış ı Celmayan konusunda uyarır. Ama bu sözlere inanmayan Canış ile Bayış Celmayan ın peşinden sefere çıkar. Canış ile Bayış yola çıkarken Bayış ın eşi Ayçolpon bir gazel söyler. Ayçolpon, rüya gördüğünü,

39 24 Kalmukların Canış ile Bayış a zarar vereceğini ve onların bir daha kendi halklarına geri dönemeyeceklerinden bahseder. Sefere çıktıklarında Celmayan planlarını uygulamaya başlar. Coşkun akan bir ırmağa gelinceye kadar, zorlu günler geçirirler ve çok yorulurlar. Celmayan, Canış Bayış ı orada bekletir. Ala gölün kıyısında gizlice bekleyen Kalmuklar ise adım adım hain planlarına yaklaşırlar. Bir gece Bayış rüyasında Kalmukların kendilerine saldırdıklarını ve boyuna geri dönemediklerini görür. Celmayan geceleyin Şumrut Han ile gizlice görüşerek Canış ile Bayış ı getirdiğini söyler. Onları gizlice avlamalarını gerektiğini ifade eder ve planını Şumrut Han a anlatır. Şumrut Han la görüştükten sonra Celmayan, Canış ile Bayış ın yanına gelir. Tehlikeyi sezen Canış ile Bayış yine kötü düşünmek istemez. Celmayan artık planlarını tatbike başladı, Şumrut Han ın askerleri Canış ile Bayış ın üzerine saldırır ve savaşırlar. Celmayan ortalıkta gözükmez. Bayış çaresiz kalır, ne yapacağını bilemez, Canış ise kaybolmuştur. Bayış yetmiş bin Kalmukla kan ter içinde savaşır. Ama çaresizdir. Kalmuklar çok fazladır ve Celmayan ın tuzağına düşmüştür. Canış tekrar ortaya çıktığında o da savaşa katılır ve otuz yerinden yaralanır. Kalmuklar, Canış ın öldüğünü sanıp onu orada bırakırken Bayış ı esir alırlar. Canış, Kalmuklar bulundukları yerden uzaklaşınca yavaşça arkalarından bakar ve yanına bir sıçan gelerek Canış ı kemirmeye başlar, Canış ın atı ise sıçanı yaralar, bunun üzerine sıçan koşarak bir otun dibini kazar ve oradan çıktığında iyi olur. Bunu gören Canış, sıçanın kazdığı otun dibine bakar ve orada bulunan otun bir bölümünden kan bir bölümünden ise süt akar. Süt akan kökü ağzına aldığında Canış hemen iyileşir. Daha sonra bir mağaraya saklanarak orada kalır. Şumrut Han, Bayış ı esir aldığını Canış ı ise öldürdüğünü halklarına iletilmesini ister ve Bayış ı da kendi halkının önünde öldüreceğini söyler. Kalmukların Burtabaş isimli yiğidi ise Bayış ı öldürtmek istemez. Bunun üzerine Celmayan, Bayış ı öldürmezlerse kendilerinden intikam alacağını ifade eder.yine de Burtabaş Bayış ı öldürtmez lakin zindana atar.