KENT ve YEREL YÖNETÝM. Ýsmail Baþaran

Transkript

1 KENT ve YEREL YÖNETÝM Ýsmail Baþaran

2 Öðr. Gör. Ýsmail Baþaran 1962 yılında İzmir de doğdu. Lisans öğrenimini 1986 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümünde tamamladı. Lisans öğrenciliği sırasında 1985 yılında memur olarak girdiği Dokuz Eylül Üniversitesi Uygulama ve Araştırma Hastanesi nde 1994 yılına kadar görev yaptı. Yüksek lisans öğrenimini Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalında Cumhuriyet Döneminde Kentsel Hizmetlerde Etkinliğin Sağlanmasında Vakıfların Rolü adlı tezi ile bitirdi yılında Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü nde öğretim görevlisi olarak atandığı görevine devam etmektedir. Yayınlanmış hakemli ve diğer dergilerde makaleleri bulunmaktadır. Ulusal ve uluslararası sempozyumlarda ve toplantılarda sunumlar yaptı. Ayrıca ülkemizde yürütülen çeşitli projelerde alan sorumlusu olarak görev aldı. Halen Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalında yürüttüğü Sağlıklı Kent Planlaması Açısından Isparta adlı doktora tezini bitirmek üzeredir. Evli ve iki çocuk babasıdır. kent ve yerel yönetim Yayýna Hazýrlýk: OKUTAN YAYINCILIK Gazi Paþa Cad. Ortanca Sok. Ozan Ýþ Merk. No: 49/25 Pendik-ÝSTANBUL Tel: Faks: Mizanpaj-Kapak Tasarým Yusuf LÝMON Tashih Ayþe ÞENTÜRK Telif Haklarý: Okutan Yayýncýlýk Limited Þirketi Baský ve Cilt: Milsan Basýn San. A.Þ. Tel: R OKUTAN YAYINLARI 1. Baský, Mayýs 2008 ISBN Yerel Siyaset Dergisi nin ücretsiz ekidir. İzinsiz yayınlanamaz, kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz. 2

3 Ýçindekiler Sunuþ Küreselleþme: Merkezin Direnmesi, Yerelin Güçlenmesi mi? Kent, Kentleþme ve Kentlileþme Kentsel Yaþam Kalitesinin Saðlanmasýnda Kentsel Ýþbirliðinin Gerekliliði Küresel Boyuttan Ulusal Boyuta Yoksulluk Temsili Yönetimden Yerel Katýlýmcý Yönetiþime Kentlerdeki Truva Atlarý ve Kent Güvenliði Sivil Toplum Kuruluþlarý Yerel Demokrasinin Neresinde? Kentler Arasý Rekabette Ýzmir ve EXPO-2015 Kentsel Güvenlik Ýçin Kent Saðlýðý

4

5 Sunuþ Küreselleþme, ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde; ekonomik, siyasal ve sosyal yapýnýn sýnýrlar ötesi bir hareketlilikle tüm ülkelerin ve kentlerin birbirlerini etkilediði süreç olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Bu süreçte kentler ve yerel yönetimler daha çok ön plana çýkmaya baþlamýþ ve kendi aralarýnda ulusal ve uluslararasý düzeyde çeþitli aðlar ve organizasyonlar içinde iþbirliði içine girmiþlerdir. Küresel etkileþim süreci içinde giderek artan ekonomik ve kültürel baðlar, kentlerin ve kent yönetimlerinin gücünü ve etkinliðini artýrmýþtýr. Kentler; ekonomik ve teknolojik yeniliklerin, bilgi, haber ve fikirlerin akýþýna yardýmcý olan bu çerçevede yerel, bölgesel, ulusal ve küresel alanda önemli bir aktör haline gelmiþtir. Hýzlý bir þekilde kentleþmenin yaþandýðý ve kentlerin ön plana çýktýðý günümüz dünyasýnda kent sorunlarýnýn gittikçe büyüdüðüne ve çeþitlendiðine þahit olmaktayýz. Göçler ve hýzlý kentleþme eðitim, saðlýk, içme suyu, kanalizasyon, konut, kentsel ulaþým gibi altyapý ihtiyaçlarýnýn ve çevre kirliliðinin artmasýna yol açmýþtýr. Bu durum özellikle nüfusun yoðunlaþtýðý büyük kentlerde kaynak ihtiyacýný önemli ölçüde artýrmaktadýr. Kentleri medeni iliþkilerin yaþandýðý huzurlu mekânlar olarak yaþatmak için kentlilik kültürü geliþtirilmelidir. Kentte yaþayanlarýn ayný çatý altýnda yaþamanýn gerek ve sorumluluklarýnýn farkýna varmasý ve bu yönde hareket etmesi, merkezi/yerel yönetimlerin, sivil toplum örgütlerinin, özel sektörün ve o kentte yaþayan ve kentle etkileþim halinde olan tüm kesimlerin katýlýmýyla gerçekleþmesi mümkündür. Kentleri yaþanabilir ve yaþam kalitesinin yüksek olduðu, kentte yaþayanlarýn huzurlu, mutlu ve geleceðinden kaygýlarýnýn olmadýðý bir yapýya u- laþtýrabilmek için kentli haklarý korunup, kaliteli yaþam koþullarý saðlanmalýdýr. Kentsel yaþam kalitesi sadece kentte yaþayanlara deðil, kentte gelip geçen, kenti ziyaret eden, kentte eðitim, saðlýk, kültür, eðlence, ticari ve diðer faaliyetlerin içinde olanlarý da kapsayacak þekilde gerçekleþtirilmelidir. Dünyayý artan bir þekilde saran ve gelir daðýlýmýnda ve kaynaklarýn kul- 5

6 lanýmýndaki adaletsizliðin bir sonucu olarak karþýmýza çýkan, kentlerdeki en önemli sorunlardan biri hiç kuþkusuz yoksulluktur. Yoksullukla mücadele sadece yoksullarýn sorunu deðildir. Bu yoksul olmayanlarýn vicdanýyla ilgili sadece rahatsýzlýk hissedeceði bir konu da deðildir; sorun ayný zamanda yoksul olsun ya da olmasýn herkesi tehdit eden bir güvenlik sorunudur. Her þeyden önemlisi yoksulluk hem vicdanlarýn hem de yönetimlerin sorunudur. Elbette yoksulluk kentlerin yüz yüze kaldýðý en büyük insanlýk sýnavlarýndan biridir. Kentleri halkýn demokratik katýlýmýnýn saðlandýðý ve yerel yönetiþimin gerçekleþtiði arenalar haline getirmek yönetimlerin, sivil toplum kuruluþlarýnýn ve kentte yaþayanlarýn ortak uðraþ alaný olmalýdýr. Yerel demokrasinin tüm kurum ve kurallarýnýn geniþ halk kitleleri tarafýndan benimsenmesinde, vazgeçilmez bir yaþam tarzý olarak algýlanmasýnda, korunmasýnda ve yaygýnlaþmasýnda yerel yönetiþimin yeri ve önemi büyüktür. Yerel halkýn gerçek bir yönetiþim anlayýþý içinde katýlýmcýlýk etrafýnda toplanmasý ve harekete geçirilmesi ve bu bilinç içinde bir davranýþ sergilemesi gerekir. Günümüzde kentler güçlerini ülkelerden deðil ülkeler güçlerini kentlerden almaktadýrlar. Bölgesindeki diðer üretim merkezleri ile ticaret yapma imkânýna sahip olan ve üretim yelpazesini geniþletip giriþimcisinin önündeki engelleri kaldýrabilen kentler küresel rekabet güçlerini ve ekonomik aðýrlýklarýný artýrabilmektedirler. Kentler üretim merkezi olma iþlevlerinden sýyrýlmýþlar ve sanayi kentini tanýmlayan temel öðe olma niteliðini yitirmiþtir. Artýk günümüz kentlerini tanýmlayan temel öðe, sunduklarý hizmet, organizasyon, iletiþim, haberleþme gibi olanaklardýr. Diðer yandan, kentler arasý rekabeti hýzlanmýþ ve kentler yepyeni ekonomik, politik ve kültürel roller yüklenmiþtir. Kentlerin yapý ve fonksiyonlarýnda geliþim ve deðiþimin bir sonucu olarak; ülkeler kentleri aracýlýðý ile birbirleriyle rekabet eder hale gelmiþlerdir. Kentte yaþayanlarýn huzur ve refahý o kentin saðlýklý bir kent yapýsýna sahip olmasýyla yakýndan ilgilidir. Saðlýk, kent yaþantýmýzýn tümünü de içine alacak þekilde, insan varlýðýný etkileyen her þeyle ilgilidir. Kent yaþamýnýn iyileþtirilmesi konusunda birçok mesleðin ilgisi vardýr. Genellikle kabul edilebilir ve uygulanabilir yaklaþýmlara ulaþabilmesi için, farklý disiplinlerin kentle ilgili ilgilendiði konulara katýlmasý ve bilgi ve deneyimlerini birleþtirmesi, saðlýklý bir kente ulaþtýrmayý kolaylaþtýracaktýr. Saðlýklý bir kentin oluþturulmasýnda kent yaþamýyla ilgili tüm unsurlarýn/paydaþlarýn (merkezi ve yerel yönetimlerin, özel sektörün, sivil toplum örgütlerinin ve kentlilerin) sýký ve devamlý bir iþbirliðinin uygulanmasý bir zorunluluktur. Kentlerin geleceði konusundaki sorumluluk sadece kent yöneticilerine ait olmayacak kadar büyük ve karmaþýk bir durumu içermektedir. Öðr. Gör. Ýsmail Baþaran 6

7 KÜRESELLEÞME: MERKEZÝN DÝRENMESÝ YERELÝN GÜÇLENMESÝ MÝ? Giriþ Küresel süreçte yerelleþmeyle gündeme gelen asýl sorun, merkezi yönetimlerin görev ve yetkilerinin tümünü yerel yönetimlere býrakmasý deðildir. Ancak alacaðý yeni konum, görev ve etkinliðindeki hýzlý deðiþim, merkezi yönetimlerin geleceðinin nasýl olacaðý konusundaki tartýþmalarý artýrmaktadýr. Dünya çapýnda küresel aktörlerin çoðalýp çeþitlenmesi, bu aktörlerin artan bir þekilde merkezi yönetimlerin egemenlik alanlarýna müdahale etmesi merkezin rolünü zayýflatmýþtýr. Küresel etkileþim süreci içinde giderek artan ekonomik ve kültürel baðlar, ulus-devlet yapýsý içindeki hükümetlerin gücünü ve etkinliðini azaltmakta, hükümetler; ekonomik nesnelerin, teknolojik yeniliklerin, bilgi, haber ve fikirlerin akýþýný kontrol etmekte güçlük çekmekte ve bu çerçevede baþvurulan iç politika tedbirleri etkinliðini kaybetmektedir. Ulus-devletler küreselleþme ve yerelleþmenin baskýsý karþýsýnda kendi geleneksel konumlarýný gözden geçirmek durumunda kalmýþlardýr. Ulus-devletler açýsýndan bakýldýðýnda; eski konumlarýna göre gerilemenin kaçýnýlmaz olduðu görülmektedir. Bu durumda ulus-devletlerin izledikleri politikalar ya geleneksel yapýlarýný koruyarak yeni küresel düzene karþý direneceklerdir ya da yeni düzene uyum saðlayacak þekilde yapýlarýný gözden geçirerek yoluna devam etmek þeklinde olacaktýr. Bu da ancak merkezi yönetimlerin bir çok alanda görev ve yetkilerini ya daha alt birimlere aktarmasýyla, ya da alt birimlerin faaliyet alanlarýnýn geniþletil- 7

8 8 Kent ve Yerel Yönetim mesiyle mümkün görülmektedir. Burada öne çýkan sorun yerel ö- zerkliðin sadece idari ve hizmet bakýmýndan sýnýrlý kalýp kalmayacaðýdýr. Çünkü yerel özerkliðin bir adým ilersindeki siyasi istekler özellikle ulus devletlerin egemenlik alanlarýna bir müdahale olarak görülmektedir. Merkezi yönetimlerin geleneksel yetkilerinin yerel yönetim kuruluþlarýna aktarýlmasý ve aktarýlan yetkilerin sýnýrlarý ne olacaðý tartýþma konusudur. Bu açýdan bakýldýðýnda aklýmýza gelen soru þu olmaktadýr: Küreselleþme süreci merkezi hükümetlerin gerilediði, yerel olanýn ise güçlendiði bir süreç o- larak mý devam edecektir? 1.Küreselleþme Kavramýnýn Tanýmý Son yýllardaki hýzlý deðiþmelere bakýldýðýnda eski dönemlere göre çok farklý olan yeni bir döneme adým attýðýmýzý göstermektedir. Bu deðiþimin hýzý ve etki altýna aldýðý alanlar giderek artmaktadýr ile 1989 tarihleri arasýnda gerçekleþen Soðuk Savaþýn bitmesiyle, uluslararasý yapýsal eðilimin ve dünya düzeninin geleceði konusunda tartýþma ve düþünmeye yönelik ilgi tüm dünyayý sarmýþtýr. 1 Bu hýzlý deðiþimle birlikte içinde yaþadýðýmýz zamaný sorgulama ve geleceði anlamaya çalýþma açýsýndan gündeme gelen kavramlardan en önemlisi ve en çok tartýþýlaný küreselleþmedir. Ulusal kültürlerin, ekonomilerin ve sýnýrlarýn ortadan kalkmaya yüz tuttuðu, siyasal kutuplaþmalarýn kalktýðý, hemen her alanda liberal eðilimlerin güç kazandýðý, teknolojinin akýl almaz bir hýzla geliþtiði ve toplumsal hayatýn büyük bir kýsmýnýn küresel süreçler tarafýndan belirlendiði bir çaðýn içersindeyiz Küreselleþmenin getirdiði kuvvetli deðiþim rüzgarlarý dünyanýn her köþesinde her gün artan bir hýzla esmeye devam etmektedir. Dünya sürekli bir deðiþim içinde bulunmasýna karþýn; bu deðiþimin meydana getirdiði sonuçlar beraberinde son derece eþitsizliði de getirmektedir. Küreselleþmenin arkasýndaki ona yön veren düþünce, serbest piyasa kapitalizmidir. Küreselleþme serbest piyasa ekonomisinin hemen tüm dünyaya yayýlmasýn sürecidir. Küreselleþmenin tüm dünyaya getirdiði bir çok kendine özgü kurallar vardýr. Bunlar a- rasýnda; ülkelerin içe kapalýlýktan kurtulup dýþa açýlmasý, özelleþtirme ve iç ve dýþ ekonomik ve sosyal dengelerin deðiþmesiyle merkezi yönetimlerin denetiminin azalmasý böylece merkezin güç 1Richard FALK; Yýrtýcý Küreselleþme, Çev. Ali Çaksu, Küre Yayýnlarý, Ýstanbul, 2001, s.13.

9 Kent ve Yerel Yönetim 9 kaybetmesi göze en çok çarpanlardandýr. 2 Küreselleþme sürecinin ortaya çýkmasýnda ve hýzlý bir þekilde tüm dünyayý etkilemesinde teknolojideki geliþmeler, bilgi ekonomisinin öne çýkmasý, dünyada yaþanan yeni liberal politikalarýn yükseliþi, çok uluslu sermayenin tüm dünyaya yayýlýþý etkili olmuþtur. Bu geliþme, uluslar ve toplumlar arasýndaki karþýlýklý iliþkilerin ve etkileþimlerin yoðunlaþmasýna ve hýzlanmasýna yol açarak, ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel alanlarda birçok ortak deðer, standart ve uygulamanýn devletlerin sýnýrlarýný aþarak dünya çapýnda yayýlmasý sonucunu doðurmaktadýr. Ulusal hükümetler küreselleþmeyle birlikte geleneksel ekonomik kontrol mekanizmalarýný kaybetmektedirler. 3 Küreselleþme sürecinde demokratikleþme, çok kültürlülük, hukukun üstünlüðü, çevresel sürdürülebilirlik, terörizm ve organize suçlarla mücadele, ekonomik ve sosyal insan haklarý ve liberalleþme gibi deðerler de öne çýkmaktadýr. Bütün bu geliþmeler bir taraftan da ulus devletle iliþkili ulusal ekonomi, ulusal siyaset, ulusal kültür kavramýný tartýþýlýr hale getirmektedir. Farklý bakýþ açýlarýndan yapýlan tanýmlarla þüphesiz çok farklý küreselleþme tanýmlarýna rastlamaktayýz. Küreselleþme kavramý dünya çapýnda ulusal kimliklerin, ekonomilerin ve sýnýrlarýn çözüldüðü, sosyal hayatýn küresel süreçten etkilendiði ve daha baðýmlý hale geldiði, dünyanýn ekonomik bütünleþmeye gittiði, toplumlarýn daha çok benzeþmeye baþladýðý, tek bir küresel kültürün ortaya çýkmasýný veya topluluklarýn kendi kimliklerini ve özgünlüklerini ifade etme ve tanýmlama, dünyanýn daralmasý, küçülmesi, ulusal olan her þeyin anlamýný yitirmesi ve dünyanýn tek bir mekan olarak algýlanmasý süreci olarak da tanýmlanabilir. 4 Bunlarýn ötesinde küreselleþme, sosyo-ekonomik olaylarda coðrafi engellerin ve sýnýrlarýn önemini yitirerek dünyayý daha küçük bir yer haline getiriyor. Ýnsanlarýn dünyada oluþan küresel sorunlar konusunda bilinçlenmesi, bölgeler arasý iliþkinin yoðunlaþmasý, bölgeler arasý güç dengesinin deðiþmesi de küreselleþmeyle gündeme gelen geliþmeler arasýndandýr. 2 Thomas FRIEDMAN, Küreselleþmenin Geleceði, Çeviren Elif Özsayar, Boyner Holding Yayýnlarý, Ýstanbul, 2000, s Lester C. THUROW; Kapitalizmin Geleceði, Çevirenler Serpil DEMÝRTAÞ, Nebil ÝLSEVEN, Sabah Kitaplarý, Ýstanbul, 1997, s Hasan TUTAR, Küreselleþme Sürecinde Ýþletme Yönetimi, Hayat Yayýncýlýk, Ýstanbul, 2000, s.17.

10 10 Kent ve Yerel Yönetim Küreselleþme insan örgütlenmesinin dünya çapýnda, çok uzak topluluklarýn birbirleriyle temas edebilmesini saðlayan, iktidar i- liþkilerinin dünyanýn belli baþlý bölge ve kýtalarýna doðru geniþleyebilmesine yol açan bir dönüþüme iþaret etmektedir. Uluslararasý þirketler ekonomik anlamda küreselleþmeyi dünyanýn dört bucaðýna taþýyan aktörler olmaktadýrlar. Kürselleþme dünyayý yeniden yapýlandýrma isteðinin ve buna baðlý faaliyetinin tarihsel bir sonucudur. Bu nedenle küreselleþme tarihsel süreçte kendini açýða çýkaran sosyal, kültürel, ekonomik ve düþünsel süreçten baðýmsýz olarak düþünülemez. Bazýlarýna göre dünya tarihinde içinde yaþadýðýmýz küreselleþme sürecine benzer dünyanýn birçok kesiminin birbiriyle etkilendiði bir çok küreselleþme süreçleri görülmüþtür. Mýsýr, Helen ve Roma küreselleþmeleri buna örnek gösterilebilir. Fakat bugünkü anlamýyla küreselleþme bunlardan farklý olup; tamamen batýlý deðerler üzerine oturmaktadýr larda Sovyet komünizminin çökmesi üzerine Batýnýn ideolojik olarak rakibinin kalmamasý küreselleþmenin itici gücünü teþkil etmiþtir. Bu dönemde hükümetler ulusal ekonomilerini liberalleþtirme ve mevcut ekonomik düzenlerini deðiþtirme yoluna gitmiþlerdir. 6 Uzun yýllardan beri hakimiyetini devam ettiren planlý/devletçi sistem yerini demokrasi ve piyasa ekonomisine dayalý bir sisteme býrakmýþtýr. Böylece yýkýlan sadece Berlin Duvarý olmadý; onunla birlikte küreselleþmenin önündeki engellerlerde yýkýlmýþtý. 7 2.Yerel Yönetim ve Yerelleþme Devletlerin oluþumundaki temel etkenlerden birisi ekonomik gereksinimlerdir. M.Ö li yýllardan itibaren kentler ticaret merkezleri haline gelmeye baþlamýþtý. Bu geliþme bir yandan refah artýþýna diðer yandan para ekonomisiyle birlikte sermaye sýnýfýnýn geliþimine yol açmýþ ve bir düzen arayýþý içine girilmiþti. Kentlerdeki ekonomik geliþmeye paralel olarak, kentlilerin de baðýmsýz yönetim kurma çalýþmalarý ortaya çýkmýþtý. Daha sonra im- 5 Coþkun Can AKTAN; Küreselleþmenin Tarihsel Geliþimi, 6Anthony GIDDENS, Elimizden Kaçýp Giden Dünya, Çev: Osman Akýnhay, Alfa Yay., Ýstanbul, 2000, s Veysel BOZKURT, Küreselleþmenin Ýnsani Yüzü, Alfa Yayýnlarý, Ýstanbul, 2000, s.26.

11 Kent ve Yerel Yönetim 11 paratorluk düzeninden ulusal devlet düzenine geçiþte kentler; kendi istekleriyle ulusal bir devletin koruyuculuðuna sýðýnmýþlardýr. 8 Bu süreçte yerel yönetimlerin ve kent devletlerinin bazý yetkileri ulus-devlete aktarýlarak merkezi otoritenin oluþumu saðlanmýþtýr. Batý ülkelerinde bu dönemde yerel kültürlerin baðdaþarak ulusal üst kültürleri ve kimlikleri oluþturduklarý görülmektedir. Batý dýþýndaki sanayileþmemiþ toplumlar da sanayileþmiþ ülkelerin baský ve yýkýmlarýndan kurtulmak için ulus-devleti bir yönetim modeli olarak kabul edip benimsemiþlerdir. Böylece dünya haritasý bir ulus-devletler haritasý haline gelmiþ, Ýkinci Dünya Savaþý sonrasý 50 olan devlet sayýsý günümüzde 200 ü aþmýþtýr. Ulus-devletlerin konumundaki deðiþiklikler küreselleþmeyle birlikte baþlamýþ deðildir. Fakat bu dönemde ulus-devletlerin eskiden beri kullandýðý bir çok yetkinin kendisinin dýþýnda bazý birimlerce kullanýldýðý veya kullanýlmak istendiði görülmektedir. Ulus-devletlerin yetkilerini kullanan birimler de ayný þekilde küreselleþmeyle ortaya çýkan birimler olmasalar da; bunlarýn fonksiyonlarýnýn bu süreçte arttýðý görülmektedir. Ulusal ölçekte çatýþan ve çoðu zaman yarýþan yönetim araçlarýnýn oluþturduðu karmaþýk bir sistemde tek seviye olan merkezi politikalar, daha fazla çok merkezli yerelin de etkin birer aktör olduðu karmaþýk bir duruma gelmektedir. Ulus-devletlerin bazý yetkilerini yerel yönetim kuruluþlarý ve bunlarýn içindeki yerel etnik guruplar kullanmaktadýr. Bu açýdan bakýldýðýnda küreselleþme sürecinde yerelleþmeye ve yerel yönetim kuruluþlarýnýn görev ve sorumluluk alanlarýnýn artmasýna çok olumlu ve olumsuz bakan görüþler vardýr. Yerelleþmeyi demokrasinin bir gereði olarak katýlýmcýlýðýn, çoðulculuðun, yerelliðin, þeffaflýðýn ve siyasetin tabana yayýlmasý biçiminde görenler olduðu gibi, küresel sermaye güçlerince ulus-devleti zayýflatmak için yerelleþmenin bir araç olduðunu savunan görüþler de vardýr. Merkezi hükümetin altýndaki yönetimler, faaliyetlerinin gittikçe ulusal sýnýrlarýn dýþýna taþmasýyla ve uluslarüstü kurumlarýn yaratýlmasýyla, ulus-devletin tekelinde olan kendileri ile ilgili iþlerdeki yetkilerini kullanmaya baþlamýþlardýr. 9 8 Zerrin Toprak KARAMAN, Kent Yönetimi ve Politikasý, Anadolu Matbaacýlýk, 4. Baský, Ýzmir, 1998, s.3. 9 Zerrin Toprak KARAMAN, Küreselleþmede Yönetimin Etkisi, Türk Ýdare Dergisi Yýl 67, Sayý 409, Aralýk- 1995, Ankara, s.46.

12 12 Kent ve Yerel Yönetim Küresel sermaye serbest bir þekilde hareket etmek, karýný yükseltmek ve kendi güvenliði için sýnýrlarý içersinde kural koyma e- gemenliðine sahip ulus devletleri kendine engel görmektedir. Bu nedenle küresel sermaye ulus-devletlerin yerine karþýsýnda daha alt bir birim ve daha güçsüz bir muhatap olarak yerel yönetimleri görmek istemektedir. Küresel sermaye kendi çýkarlarýyla ilgili yapýlacak pazarlýklarda karþýsýnda ulus-devlet yerine yerel birimlerin olmasýný tercih etmektedir. Bir yandan uluslarüstü kimlikler o- luþurken ulusal kimlikler aþýndýrýlmakta, diðer yandan alt kültür kimlikleri ulusal kültürün önüne geçirilmektedir. Dünya çapýnda azýnlýklarý korumaya yönelik politikalara bu açýdan bakýldýðýnda yerelleþme adýna ulus-devletler bünyesinde azýnlýk haklarýnýn körüklenmesi, ulus devletleri zayýflatma siyasetinin bir parçasý olarak karþýmýza çýkmaktadýr lý yýllarda demokrasinin de diðer öðeler yanýnda ulus-devleti parçalayýcý süreçlere katýlmasý, etnik-dini kimliklerin bölgesel özerkli taleplerin çok zaman þiddet eylemleriyle karýþýk ortaya çýkmasý, bölgeselleþme süreçleriyle at baþý gitmektedir. Yerel kimlik arayýþlarý, merkezi hükümetlerin yetki ve görevlerinin zayýflamasý ve yerel politikalarýn geliþmesi gibi nedenlerle küreselleþme sürecindeki geliþmeler ulus-devletin konumunu deðiþtirmektedir. Ulus-devletin zayýflamasý ve güçsüzleþmesi karþýsýnda verilen iki tür tepkiden söz edilebilir. Ulus-devletin hem üstüne çýkýlmakta hem de yerel birimlerce altý oyulmaktadýr. Ulusal ekonomi ve kültürlerin hakim olduðu bir dönemde ulus-devletlerin karþýsýndaki yeni dönemin iki yüzü olarak küreselleþme ve yerelleþme çýkmaktadýr. 11 Küreselleþme sürecinde görülen ulusal devletin küçültülmesindeki en etkili araçlardan birinin ulusal sýnýrlar içersindeki yerel ve özerk yapýlanmalarýn uluslarüstü kuruluþlara eklemlenmeye götürülmesidir. Küreselleþmenin yerel yönetimlere yansýmasý, yerel yönetimlerin ulus-devletleri by-pass ederek uluslarüstü organizasyonlara eklemlenmesi sürecinin ortaya çýktýðý söylenebilir. 12 Bu sü- 10 Cem EROÐUL, Ulus Devlet ve Küreselleþme, Emperyalizmin Yeni Masalý Küreselleþme, Güldikeni Yayýnlarý, 4.Baský, Ankara, 1999, s Stuart HALL, Yerel ve Küresel : Küreselleþme ve Etniklik, Çeviren S. Hakan TUNCEL, Kültür, Küreselleþme ve Dünya Sistemi, Bilim ve Sanat Yayýnlarý, Ankara, 1998, s Alpaslan IÞIKLI, Konferans, Yerel Yönetimler ve Küreselleþme, Türk Belediyeler Birliði Derneði-Konrad Adenauer Vakfý Yayýný,Ankara, 2001, s.17.

13 Kent ve Yerel Yönetim 13 reçte yerel yönetimler sadece ulusal sýnýrlar içersinde organizasyonlarla deðil, uluslararasý yerel yönetim organizasyonlarýyla yakýn bir iþbirliði içersine girmektedir. Küreselleþme toplumun u- lus-devletle özdeþleþmesini daha sorunlu bir sürece sokarken, u- lusal ve yerel arasýndaki mevcut baðlantýlarý eskisinden çok daha fazla ciddiye almaya zorlamaktadýr. 13 Zaman zaman yerel çýkarlarýn ulusal çýkarlarýn önüne geçip, ulusal çýkarlarla bir çatýþma i- çersine girdiði görülmektedir. Merkezi yönetimler sahip olduklarý geleneksel egemenliklerinin büyük bir kýsmýný kaybettikleri gibi baþkentlerdeki politikacýlarýn da olaylarý etkileme yetenekleri her geçen gün biraz daha a- zalmaktadýr. Merkezi yönetimler ve onlarýn yöneticileri toplumlarýnda saygýnlýklarýný yitirmelerinin yanýnda, elindeki yetkileri giderek azaldýklarýndan ve merkez/yerel çýkar çatýþmalarýndan kaynaklanan nedenlerle söyledikleri de eskisi gibi vatandaþlarý tarafýndan önemsenmemektedir. 14 Ekonomik ve sosyal bakýmdan tam geliþmemiþ ülkeler açýsýndan küreselleþme sürecine bakýldýðýnda, yerelleþme adýna göze çarpan durumun merkezi yönetimler için hiç de iç açýcý olmadýðý görülmektedir. Bu devletler küreselleþme sürecinde piyasa güçlerinden baþka, vatandaþlarýnýn ve onlarýn yerel, dini, bölgesel ve küresel çevrelerdeki kurum ve hareketlerin, demokrasi mücadelesi nedeniyle; merkezi düzeydeki bir çok kontrol ve karar alma mekanizmalarýný kaybetmektedirler. Sonuç Küreselleþme, ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde; ekonomik, siyasal ve sosyal yapýnýn sýnýrlar ötesi bir hareketlilikle tüm ülkelerin birbirlerini etkileme sürecidir. Bu süreçte sýnýrlarýn ve ulusal kimliklerin çözüldüðü, sosyal yaþamýn daha baðýmlý hale geldiði, dünyanýn ekonomik bütünleþmeye gittiði, toplumlarýn benzeþmeye baþladýðý ve küresel kültürün ortaya çýkmasýna karþýn ayný zamanda yerelliðin daha çok ifade edilip tanýmlandýðý görülmektedir. Bir baþka bakýþla küreselleþme; dünyanýn küçülmesi, ulusallýðýn anlamýný yitirmesi, dünyanýn tek bir mekan olarak algýlanýp, uluslararasý sermayenin dünyayý ele geçirme süreci olarak da ta- 13 E. Fuat KEYMAN, Küreseleþme, Devlet, Kimlik/Farklýlýk: Uluslar arasý Ýliþkiler Kuramýný Yeniden Düþünmek, Alfa Yayýnlarý, Ýstanbul, 2000, s GIDDENS, a.g.e., s.21.

14 14 Kent ve Yerel Yönetim nýmlanabilir. Küreselleþme, sýnýrlar üstü bir etkiye sahip olduðundan; egemenlik alaný coðrafi sýnýrlara baðlý olan ulus-devletler a- çýsýndan görevlerinin tanýmlanmasý açýsýndan yeni bir durum ortaya koymaktadýr. Küresel aktörlerin çoðalýp çeþitlenmesi, ulusdevletlerin egemenlik alanýna girmesine ortam hazýrlamýþ ve merkezi hükümetlerin rollerini zayýflatmýþtýr. Bu süreçteki geliþmeler merkezi yönetimlerin eski konumlarýný devam ettirmelerini zora sokmaktadýr. Ulus-devletler, bir yandan bütünleþmeye doðru giden uluslararasý oluþumlarla, küresel deðerler kazanýrken; diðer yandan yerel faktörlerle ellerindeki bir takým yetkilerinin alýndýðý bir sürecin i- çersinde bulunmaktadýr. Ulus-devletler elindeki bazý yetkileri ve karar alma süreçlerini ülkede var olan bölgesel/yerel yönetimlerle paylaþmak zorunda kalmýþlardýr. Ulus-devletlerin yürütecekleri politikalar sadece ülke baþkentlerinde alýnan kararlar doðrultusunda olduðu geleneksel yönetim politikalarý yerini; içinde merkezi yönetim ve yerel yönetimlerin, sivil toplum kuruluþlarýnýn, özel sektörün ve vatandaþlarýnýn bulunduðu çok aktörlü bir süreci beraberinde getirmiþtir. Mayýs 2006 Kaynakça AKTAN Coþkun Can; Küreselleþmenin Tarihsel Geliþimi, BOZKURT Veysel, Küreselleþmenin Ýnsani Yüzü, Alfa Yayýnlarý, Ýstanbul, EROÐUL Cem, Ulus Devlet ve Küreselleþme, Emperyalizmin Yeni Masalý Küreselleþme, Güldikeni Yayýnlarý, 4.Baský, Ankara, FALK Richard, Yýrtýcý Küreselleþme, Çev. Ali Aksu, Küre Yayýnlarý, Ýstanbul, FRIEDMAN Thomas,Küreselleþmenin Geleceði, Çev. Elif SAYAR, Boyner Holding Yayýnlarý, Ýstanbul; GIDDENS Antony, Elimizden Kaçýp Giden Dünya, Çeviri Osman AKINHAY, Alfa Basýn Yayým, Ýstanbul, HALL Stuart, Yerel ve Kültürel: Küreselleþme ve Etniklik, Kültür Küreselleþme ve Dünya Sistemi, Der.: Anthony D. King, Çev. Gülcan Seçkin, Ümit Hüsrev Yolsal, Bilim ve Sanat Yayýnlarý, Ankara, IÞIKLI Alpaslan, Konferans, Yerel Yönetimler ve Küreselleþme, Türk Belediyeler Birliði Derneði-Konrad Adenauer Vakfý Yayýný,Ankara, KARAMAN Zerrin Toprak, Kent Yönetimi ve Politikasý, Anadolu Matbaacýlýk, 4. Baský, Ýzmir, KARAMAN Zerrin Toprak, Küreselleþmede Yönetimin Etkisi, Türk Ýdare DergisiYýl67, Sayý 409, Aralýk-1995, Ankara.

15 Kent ve Yerel Yönetim 15 KEYMAN E. Fuat, Küreseleþme, Devlet, Kimlik/Farklýlýk: Uluslararasý Ýliþkiler Kuramýný Yeniden Düþünmek, Alfa Yayýnlarý, Ýstanbul, THUROW Lester C., Kapitalizmin Geleceði, Çevirenler Serpil DEMÝRTAÞ ve Nebil ÝLSEVEN, Sabah Kitaplarý, Ýstanbul, TUTAR, Hasan Küreselleþme Sürecinde Ýþletme Yönetimi, Hayat Yayýncýlýk, Ýstanbul, 2000.

16

17 Kent KENT, KENTLEÞME VE KENTLÝLEÞME Kent kavramý, tarih boyunca farklý þekillerde yorumlanmýþ olmasýna raðmen; genel olarak kentsel yerleþim alanlarýnýn genel a- dý olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Sanayi devriminden sonra kent kavramýnýn tanýmýnda hýzla geliþen kentlerin yapýlarýna baðlý deðiþime rastlamaktayýz. Kenti kendi sýnýrlarý içinde yaþayan nüfusun geçim kaynaklarýný tarým ve hayvancýlýk dýþý uðraþýlarýn oluþturduðu, yönetim yapýsý, toplumsal iliþkiler, kültürel alanlar, nüfus yoðunluðu gibi birçok yönden kýrsal alanlardan farklý olan yerler þeklinde tanýmlamak mümkündür. Bununla birlikte, bu a- landa tek bir kent kavramýna rastlamak mümkün deðildir. Deðiþik bakýþ açýlarýna baðlý olarak farklý kent tanýmlarý vardýr. Önceki dönemlere bakýlacak olursa, cité, polis, medine ve kent kelimelerinin birbirine yakýn anlamlarda kullanýldýðý söylenebilir. Kelimenin kullanýldýðý zamandaki yerleþim birimleri, bazen bir devleti, küçük bir kenti veya belli bir uygarlýk düzeyini ifade etmiþlerdir. Nitekim bunlardan cité küçük bir devletçiði (þehir devleti) ifade ederken, polis sözcüðü daha çok bir savunma gerekliliðini açýklamak üzere kale anlamýnda kullanýlmýþtýr. Buna karþýlýk, medine sözcüðü daha belirgin olarak kent sayýlabilecek yörelerdeki yaþam biçimiyle bu yerleþim alanlarýnýn dýþýndaki yaþam biçimini, hem iktisadi faaliyet hem de birlikte yaþamanýn getirdiði iliþkiler bakýmýndan birbirinden ayýrmak için kullanýlmýþtýr. Bu baðlamda medeni kelimesi kentli ve medeniyet kelimesi de kentleþme ve kentlileþme anlamlarýnda kullanýla gelmiþtir. Medine kelimesinin karþýtý, kentin karþýtý olarak nüfusun 17

18 18 Kent ve Yerel Yönetim büyük kýsmýnýn tarým ve hayvancýlýkla uðraþtýðý, daha çok kapalý toplum özelliði gösteren yerleþim göçebe ve kýrsal hayatý ifade etmek için kullanýlan karye dir. Dilimizde de medeni ve bedevi deyimleri, kentlerde yaþayan uygar ve kýrsal alanda yaþayan göçebe anlamlarýnda geliþmiþtir(toprak, 2001:6). Kent kelimesi sürekli olarak medeniyet ile eþ anlamlý olarak kullanýlmýþtýr. Bu anlamda medeniyetin kentleþmeyle geldiði ve kent ile birlikte var olduðunu söylemek, genel bir kanaat olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Latin kökenli dillerde medeniyet anlamýna gelen civilization kent anlamýna gelen civitas sözcüðünden türemiþtir. Bu özellik sadece batý kültürlerinde deðil ayný zamanda Arap kültüründe de medeniyet uygarlýk anlamýna gelmektedir. Kent dýþýndaki kýrsal yerleþim alanlarý mesleki gruplaþma ve uzmanlaþmanýn olmadýðý, kiþilerin örf, adet, deðer ve normlara göre davranýþlarýný biçimlendirdiði, eðitim oraný kentlerde yaþayanlara oranla düþük olan yerleþme birimleridir. Kentler; sosyal, ekonomik ve kültürel özellikleri hukuki niteliði ve nüfus bakýmýndan kýrsal alanlardan farklý, genellikle tarýmsal olmayan üretimin yapýldýðý, üretim daðýtým ve denetim iþlevlerinin toplandýðý, toplumsal farklýlaþma, mesleki uzmanlaþma ve hareketliliðin görüldüðü yerleþim yerleridir. Bunla birlikte kentler doðurganlýk o- ranýnýn kýrsal kesime göre düþük olduðu, büyük bir çoðunlukla anne, baba çocuklardan oluþan küçük aile yapýsýnýn olduðu, eðitim, öðretim ve kültürel faaliyetlerin yaygýn olarak yapýldýðý dinamik yerleþim birimleridir. Kentler, birlikte yaþayan insanlarýn, ortak yaþamlarýndan doðan ve yaþam biçimleri ile þekillenen mekânlardýr. Kentler sadece bir mekân olmalarýnýn ötesinde, tarihi, sosyal, kültürel, siyasi, ekonomik vb. özellikleri de bünyesinde barýndýran yerleþim yerleridirler. Aþaðýdaki tabloda il, ilçe, belediye ve büyükþehir sayýlarýndaki artýþ, ülkemizdeki kentleþme sürecinin hýzý hakkýnda bize bilgi vermektedir.

19 Kent ve Yerel Yönetim 19 Ýl, Ýlçe, Köy, Belediye Ve Büyükþehir Belediyeleri Sayýlarý, * **Ýki belediye nin tüzel kiþilikleri düþürülmüþtür. (Mahalli Ýdareler Genel Müdürlüðü) Kaynak: 9.Kalkýnma Planý( ) Yerleþme Kentleþme Özel Ýhtisas Komisyonu Raporu Þubat 2006 s.19. (Kaynaklar: DPT ÖÝK1, 2000 * die.gov.tr **Ýki belediye nin tüzel kiþilikleri düþürülmüþtür. MÝGM) Kentleþme Kentleþme dar anlamda, kent sayýsýnýn ve kentlerde yaþayan nüfusun artmasý demektir. Kentsel nüfus köyden kente göçlerle artar. Geliþmekte olan ülkelerde kentleþme bu þekilde nüfus akýnlarý halinde gerçekleþir. Kentleþmeyi yalnýzca nüfus hareketi ve kentlerin büyümesi o- larak görmemeliyiz. Kentleþmeyle, bir toplumun ekonomik ve toplumsal yapýsý arasýnda büyük bir baðlantý vardýr. Bu nedenle kentleþmeyi tanýmlarken o nüfus hareketini yaratan toplumsal ve ekonomik deðiþmelere de yer vermek gerekir. Bu þekilde düþünürsek kentleþme, sanayileþmeye ve ekonomik geliþmeye koþut olarak kent sayýsýnýn artmasý bugünkü kentlerin büyümesi sonucunu doðuran, toplum yapýsýnda artan oranda örgütleþme, iþbölümü ve uzmanlaþma yaratan, insan davranýþ ve iliþkilerinde kentlere özgü deðiþikliklere yol açan bir nüfus birikim süreci olarak tanýmlanabilir. Kentleþme ve sanayileþme arasýnda doðrudan bir iliþki vardýr. Geliþmiþ olan ülkelerde bu durum paralellik arz e- derken, geliþmekte olan ülkelerde, sanayileþme, kentleþmeyi yavaþ bir hýzla takip etmektedir. Kentleþmeyi dar anlamda, kent sayýsýnýn ve kent nüfusunun artmasý olarak tanýmlayabiliriz. Kent-

20 20 Kent ve Yerel Yönetim sel nüfus, doðumlarla ölümler arasýndaki farkýn doðumlar lehine olmasýndan ve ayný zamanda köylerden ve kasabalardan gelenlerle, yani göçlerle artmaktadýr. Kentleþme, yalnýz bir demografik yani nüfus artýþý hareketi olarak görülürse eksik kavranmýþ olur. Çünkü kentleþme bir toplumun ekonomik ve doðal yapýsýndaki deðiþmelerden de kaynaklanabilir. Bu nedenle kentleþmeyi tanýmlarken, nüfus hareketinin kaynaðýný oluþturan ekonomik ve toplumsal deðiþmelere de yer vermek gerekir(keleþ, 1990:1). Kentleþme nedenleri arasýnda gösterilen iletici nedenler, kýrla kenti birbirine baðlayan yollarýn geliþmesidir. Nitekim 50 li yýllardan sonra, Marshall yardýmýnýn da etkisiyle, makineli karayolu yapýmýna giriþilmiþ, öncesiyle kýyaslandýðýnda muazzam uzunlukta bir karayolu aðýna sahip olunmuþtur. Bu dönemde, kýrýn kendi içine kapanýk yapýsý kýrýlarak, kýrdan kente olan süreli veya daimi amaçlý göçler hýzlanmýþtýr. Bir baþka neden olan teknolojik nedenler, kýrdan kopmayý hazýrlayan teknolojik bir yeniliðin kullanýma girmesi baðlamýnda bir tür itici neden olarak da görülebilir. Marshall yardýmýndan sonra, kýrsal alana traktörün girmesi, a- ile içinde massedilen gizli iþsizliðin açýk iþsizlik haline gelmesine neden olmuþtur. Zira, traktörün kullanýldýðý durumlarda ortalama dört kiþilik emek gerektiren bir iþin tek kiþiyle yapýlmasý mümkün olmaktadýr. Zaten miras ve sair yollarla küçülen topraklar aileyi beslemekten de uzaklaþmýþtýr. Bu durum, köylerde yaþayan çiftçilikten baþka bir meslek sahibi olmayan kitleleri köylerinden çýkýp kente iþ aramaya yöneltmiþtir. Köyden kente göç e- den kiþiler barýnma sorunlarýný, gecekondu ile çözümleme çalýþmalarý neticesinde birçok kentte çarpýk kentleþme sorunlarý gündeme gelmiþ ve bu güne geldiðimizde bu sorunlar dað gibi büyüyüp karþýmýza çýkmýþtýr. Göçler ve hýzlý kentleþme eðitim, saðlýk, içme suyu, kanalizasyon, konut, kentsel ulaþým gibi altyapý ihtiyaçlarýnýn ve çevre kirliliðinin artmasýna yol açmýþtýr. Bu durum özellikle þehirleþmenin yoðun olduðu büyük kentlerde kaynak ihtiyacýný önemli ölçüde artýrmýþtýr. Kentlileþme Kentli, kentte yaþayan ve kentin kendine özgü kültürünü benimsemiþ olan, kýrsal yaþam biçimlerinden farklý bir yaþam biçimi sürdüren, geçimini tarým ve hayvancýlýk dýþý faaliyetlerden ka-

21 Kent ve Yerel Yönetim 21 zanan kiþidir(erten, 1999:30). Kentlileþme ise, kente göç edenlerin yeniden toplumsallaþma sürecini anlatan bir kavramdýr. Toplumsallaþma bireyin içinde bulunduðu aile, meslek ve arkadaþ gurubu gibi toplumsal gruplarýn ve toplumun deðer-norm sistemini, davranýþ kalýplarýný içselleþtirmesidir. Kentte yaþayanlar ve kente göç edenler kent toplumunun deðer sistemini, kentli gibi düþünme, davranýþ biçimlerini ve gittikçe kente özgü yaþam tarzýný benimser. Kiþinin kentle bütünleþip kendini bulunduðu kentin bir parçasý olarak hissetmesi süreci her bireyin ya da grubun geçmiþ yaþam tecrübesi, kentte bulunma süresi, devamlý etkileþim halinde olduðu toplumsal çevreler, yaptýðý iþ/meslek, eðitim düzeyi, yaþ, sosyal ve psikolojik yapýsý gibi birçok sebeple yakýndan iliþkilidir. Doðal olarak genel bir kentli insan tipi oluþsa da belli bir zamanda bir kente baðlý olarak gerçekleþen bir kentlileþme süreci ve bunun sonucunda bir kentli insan tipi oluþur. Yani sözü edilen kentleþme ve kentlileþme süreci her kent için farklý bir þekilde kendini gösterebilir. Ýstanbul ile Van ýn, Ankara ile Avrupa da veya bir Afrika ülkesindeki bir kentin kentleþme ve kentlileþme süreçleri birbirlerinden farklýdýr(bal, 2006:70). Ülkemizde çok partili hayata geçiþ ile birlikte sanayileþmenin hýz kazanmasý ve buna baðlý olarak da köylerden kentlere yoðun bir göçün yaþanmasý, toplumsal deðiþmeyle birlikte kentlerin sosyo-ekonomik yapýsýný deðiþtirip, bu süreç içersinde kentleþme sorunlarýyla birlikte kentlileþmenin önemini her zamankinden daha fazla gündeme getirmiþtir. Kentlerde yaþanan sosyal ve ekonomik geliþmeler, kentli olmanýn gereklerinden olan kültürel çoðulculuk, kentlileþme sürecindeki insanlarýn ayný kentte yaþamalarýna raðmen kendilerine benzemeyenlerle karþýlýklý bir iliþki ve diyalog içine girerek, bir arada yaþamanýn asgari müþterekleri ni yeniden üretmeleri anlamýna gelmektedir. Sorumluluk bilinci, vatandaþlýk ve kentlilik bilinci geliþmiþ insanlarýn bulunduðu bir kent ortamýnda yaþamak, katýlýmcý, paylaþýmcý, huzurlu ve güvenli bir mekânýn göstergesidir. Kendinden farklý olanlarla beraber barýþ içinde yaþama, toplumsal hayatý zenginleþtirirken katýlýmcýlýðý artýrmakta, farklýlýklara hoþgörü ile bakmayý öðretir ve kentsel yaþam kalitesini etkiler. Kentlileþme, kentleþme akýmý sonucunda, kentli insan davranýþlarýnýn bireyde, ailede ve diðer toplumsal gruplar içersindeki

22 22 Kent ve Yerel Yönetim davranýþlarýnda ve iliþkilerinde ve deðer yargýlarýnda deðiþiklikler yaratmasý sürecidir. Bu süreçte kentlilik kültürünün geliþtirilmesi ve kentte yaþayanlarýn ayný çatý altýnda yaþamanýn gerek ve sorumluluklarýnýn farkýna varmasý belediyelerin ve sivil toplum örgütlerinin önderliðinde, o kentte yaþayan tüm kesimlerin katýlýmýyla gerçekleþmesi mümkündür. Belediyelerin sunmuþ olduklarý hizmetlerde, kültürel faaliyetler en az diðer faaliyetler kadar ö- nemlidir. Çünkü kültürel hizmetler ve etkinlikler kent bütünü i- çersindeki hemþerileri ayný kentte yaþayanlar olarak kaynaþtýrmakla kalmayýp, ortak yerel ihtiyaçlar ve sorunlar karþýsýnda kentlilik bilincini geliþtirir. Ayný zamanda kültürel hizmetler, diðer hizmetleri tamamlayýcý ve bu hizmetlerin planlamasý ve yürütülmesi sürecinde bir kentlilik bilincini oluþturmaktadýr. Kentler hem teknolojik geliþmelerin ve çaðýn gerektirdiði yeni sosyal sorunlara çözüm bulmaya çalýþýrken; geleneksel deðerler ve deneyimler ýþýðýnda, günümüz þartlarýna uygun bir kültürel geliþim i- çin altyapý oluþturmaya çalýþmaktadýr. Kentlilik bilincinin oluþmasý çalýþmalarý sadece yerel yöneticilere býrakýlmayacak kadar büyük bir faaliyettir. Ayný zamanda merkezi yönetimin, yerel yönetimlerin, sivil toplum kuruluþlarýnýn ve hemþerilerin birlikte u- yum içersinde yürütmesi gerekmektedir. Bir yerleþim yerinin nüfusunun yoðun olmasý veya il olmasý o yerin gerçekten kent olduðunu göstermeye yetmez. Çünkü kentlerde yaþayan insanlarýn belirli bir kültüre sahip olmalarý zorunluluktur. Aksi halde bir arada olmaktan baþka hiçbir ortak noktasý olmayan tesadüfen bir arada bulunan topluluk konumunda olacaktýr. Bir kentte yaþayan insanlarýn sahip olduklarý ortak kültür insanlarýn sosyal iliþkilerini yansýttýðý kadar oluþturduklarý maddi ve manevi deðerleri de bütünüyle yansýtacaktýr. Komþuluk iliþkilerine, insana, çevreye tarihsel ve kültürel deðerlere saygý ve bir arada yaþamanýn gereklerini yerine getirme ve de kente ait olaný koruma ve geliþtirme gibi kavramlar kentlilik bilinci içersinde sosyal iliþkiler aðýný oluþturacak temel ilkelerdendir. Kentleþme ve kýrsal alanlardan kente göçler geçtiðimiz elli yýl içersinde hýzlanýp günümüze kadar sorunlarýný hem büyütüp hem de çeþitlendirmiþlerdir yýlýnda yüzde toplam nüfusun yüzde 45.5 i kentlerde yaþarken, bu oran 1985 yýlýnda % 51.1, 1990 yýlýnda % 56.3 e ve 2000 yýlýnda %65.03 e yükselmiþtir. Ülkemiz-

23 Kent ve Yerel Yönetim 23 de yaþanan kentleþme süreci de oldukça hýzlý bir süreç izlemiþ o- lup, kentli nüfus, den kalabalýk yerlere doðru kaymaktadýr. Günümüze gelindiðinde nüfusumuzun yarýsýndan fazlasýnýn milyonluk kentlerde yaþadýðý görülmektedir. Sadece ülkemizdeki deðil, dünyanýn diðer ülkelerindeki kentsel sorunlarla ilgili geliþmeler sadece yerel yöneticilerin üstesinden gelemeyeceði kadar büyük ve karmaþýktýr. Kentsel sorunlarýn aþýlmasý ve kentleri yaþanabilir huzurlu mekânlar kýlma mücadelesinde yerel yöneticilerle birlikte kentte yaþanlarýn, merkezi yönetimlerin, uluslararasý kuruluþ ve uluslararasý konferanslarýn ve faaliyetlerin çabalarýný görmekteyiz. Kentler, insanlara ekonomik ve kültürel geliþim imkânlarý sunan ve bunlarýn geliþimini saðlayan mekânlardýr. Kentlileþme süreci kýrdan kente göç sonucu kiþinin kente özgü iþlerde çalýþmasý, hem kente özgü davranýþ kalýplarýný benimsemesi, hem de kentin sunduðu tüm olanaklardan yararlanmasý yönünde bir deðiþimdir. Kente göçen insanlar zaman içinde ekonomik ve sosyal bakýmlardan kentlileþmektedirler. Kentlileþme sürecini sadece ekonomik ve sosyal açýdan deðerlendirmek eksik bir yaklaþým olacaktýr. Çünkü kentlileþme sürecini ekonomik, toplumsal, siyasal, psikolojik, dini ve estetik olmak üzere en az altý boyutta inceleyebiliriz(bal, 2006:70). Ekonomik açýdan kentlileþme; kentte yaþayanlarýn geçimini tamamen kentte veya kente özgü iþlerle saðlýyor duruma gelmesiyle gerçekleþir. Ekonomik faaliyetleri daha çok sanayi ve hizmet sektörleri karþýlamaktadýr. Sosyal açýdan kentlileþme; aile içi iliþkilerde demokratik tutumlar egemendir. Eðitime önem verilmekte olup, kendinin ve ailesinin geliþip toplumda bir statü elde etmesi için daha çok pay ayýrýr. Ýþ yaþamýnda geri kalan serbest zamanlarýný kiþisel ve toplumsal faydaya dönük sosyal faaliyetlerde kullanýr. Siyasal davranýþlar açýsýndan kentlilik; Siyasal toplumsallaþma öne çýkar ve bireyler kentli kimliðini benimser, kent yaþamý içindeki haklarýnýn ve sorumluluklarýnýn bilincindedir. Kent yönetimine ve sivil topluma özgü organizasyonlara destek verir, yerel yönetimlerin yetki, imkân ve sunduklarý hizmet düzeylerinin yükselmesi için sorumluluk alýrlar. Kente, ülkeye ve insanlýða iliþkin sorunlara karþý duyarlýdýrlar. Psikolojik davranýþlar açýsýndan kentlilik; Boþ zamanlarýný bilinçli bir þekilde kendi-

24 24 Kent ve Yerel Yönetim sini geliþtirmek için belli faaliyetlerin içersinde geçirir. Kendini ve, öz güvenini geliþtirici olarak, farklý bilgi kaynaklarýna ulaþmada isteklidir. Kentli olmanýn ve cemiyet içinde yaþamanýn gereklerine dikkat eder, ketteki normlara uyar ve geçmiþini iyi bir þekilde deðerlendirip geleceðiyle ilgili planlar yapar. Ýnançsal davranýþlar açýsýndan kentlilik; Kendi inancýnýn gereðini yerine getirirken gösteriþe kaçmaz, diðer gruplarýn inanç ve uygulamalarýna saygý duyar, dinin mesajlarýný anlamaya çalýþýr. Din dýþý batýl inançlarý sorgular. Kent yoksulluðuna karþý hemþerilerinin mücadelelerini maddi manevi olarak destekler. Komþuluk ve hemþerilik iliþkilerinin doðru bir düzlemde yürütülüp, iliþkilerdeki kendi sorumluluðunun varlýðýna inanýr. Estetik davranýþlar açýsýndan kentlilik; Oturduðu konutun, sokaðýn, mahallenin ve kentin yaþam alanlarýndaki çirkinliklerden rahatsýz olur ve bu mekânlarýn güzelleþtirilmesi için gayret gösterir. Dilini özenle kullanýr, argo ve yabancý kelimelerden uzak durur. Beden saðlýðýna önem verir beden bakýmýný düzenli yapar. Kentli olmanýn bir gereði olarak sanata önem verir ve sanatsal faaliyetlere katýlýmcý veya izleyici destekler. Ekim 2007 Kaynakça BAL Hüseyin, Kent Sosyolojisi, Fakülte Kitabevi Yayýnlarý, Isparta, ERTEN Metin, Nasýl Bir Yerel Yönetim, Anahtar Kitaplar Yayýnevi, Ýstanbul,1999, s.30. TOPRAK Zerrin, Kent Yönetimi ve Politikasý, Anadolu Matbaacýlýk, Ýzmir, Kalkýnma Planý( ) Yerleþme Kentleþme Özel Ýhtisas Komisyonu Raporu Þubat 2006.

25 KENTSEL YAÞAM KALÝTESÝNÝN SAÐLANMASINDA KENTSEL ÝÞBÝRLÝÐÝNÝN GEREKLÝLÝÐÝ Giriþ Ýnsanlarýn yaþam kalitesi, bireyin ihtiyaçlarýný karþýlama niteliklerine sahip bir çevreyle olan etkileþiminin dýþa vuruþunun bir göstergesidir. Bu dýþa vuruþ, bireyin yaþam kalitesinin gittikçe artan seviyede onu huzurlu ve mutlu yapmasý ve bunun kentsel yaþama ait ihtiyaçlar hiyerarþisindeki tatmini ile yakýndan ilgilidir. Bireyin yaþam kalitesi, huzur ve mutluluðu kentsel huzur ve yaþam kalitesinden baðýmsýz olmayýp sürekli bir etkileþim içersindedir. Kentsel yaþam kalitesinin geliþtirilmesinde toplam kalite yönetimi felsefesinin uygulanmasýnda, kent yaþamýyla ilgili tüm unsurlarýn/paydaþlarýn (merkezi ve yerel yönetimlerin, özel sektörün, sivil toplum örgütlerinin ve kentlilerin) sýký ve devamlý bir iþbirliðinin uygulanmasý bir zorunluluktur. 1. Toplam Kalite Yönetimi ve Yaþam Kalitesi Berlin Duvarý nýn yýkýldýðý liberal hareketlerin tüm dünyada hýzlý bir þekilde yayýldýðý küreselleþme sürecinde Toplam Kalite Yönetimi olarak adlandýrýlan yeni yönetim anlayýþýnýn tüm dünyada hýzla yayýldýðýný görmekteyiz. Toplam Kalite Yönetimi, özel iþletmelerin yanýnda kamu ve üçüncü sektör kuruluþlarýný da içine a- lan yeni yönetim anlayýþýný öðrenme ve uygulama çabalarýný hýzlandýrmýþlardýr. Öte yandan tüm geliþmiþ ve geliþmekte olan ülkelerde devlet ve yerel yönetim faaliyetlerinin sürekli geniþlemesi hem makro-ekonomik sorunlarýn, hem de yönetimle ilgili sorunlarýn artmasýna neden olmuþtur. Bu sorunlar yeni liberal felsefe çer- 25

26 26 Kent ve Yerel Yönetim çevesinde kamuya ait alanýn yeniden tanýmlanýp yapýlandýrýlmasý ve yerel ve genel düzeydeki kamu faaliyetlerinin sýnýrlandýrýlmasý görüþlerini yaygýnlaþtýrmýþtýr. Birçok ülkede bir taraftan yerel yönetimlere daha fazla yetki ve görev verilmesi, özelleþtirme ile devletin ekonomideki rolü ve görevleri daraltýlmaya çalýþýlýrken, öte yanda merkezi ve yerel yönetim birimlerince sunulan kamu hizmetlerinde kalitenin ve verimliliðinin artýrýlmasýna yönelik çalýþmalar hýzla devam etmektedir(aktan, 1999;2). Toplam Kalite yönetiminin önemli geliþme alanlarýndan biri de insan haklarý, insani deðerler, kiþilik gibi insan faktörlerinin yönetimlerdeki öneminin ön plana çýkmasýný saðlayan alanlarda olmaktadýr(merter, 2006:48). Toplam Kalite Yönetiminin uygulanmasý farklý mekânlarda olabileceði gibi, insanlarýn yoðun bir þekilde varlýklarýný devam ettirmeye çalýþtýklarý yerleþim yerlerinde kentsel yaþam kalitesinin gerçekleþtirilmesi ve kentsel hizmetlerin yürütülmesinde merkezi yönetim ve yerel yönetimlerin sýký bir iþbirliði içinde çalýþma alanýnda da olumlu katkýlarýný olacaðý kaçýnýlmazdýr. Günümüzde bizlere hoþ gelen veya korkutan birçok kelimeyle yan yana kullanýlan yerel yönetimlere iliþkin tartýþmalara, konuþmalara ve yazýlara rastlamaktayýz. Bütün bu tartýþmalarýn odak noktasýnda hiç þüphesiz insan bulunmaktadýr. Yaþamýmýzý sürdürüp gittiðimiz dünyada çevremize baktýðýmýzda, gördüðümüz her þeyin insan için dizayn edilip insanýn kontrolüne verildiðini görürüz. Ýnsan bu gücünü kullanýrken hem kendisini hem de kendisinin dýþýndaki diðer canlýlarý ve doðayý dikkate almak zorundadýr. Ýnsanoðlu yaþam denilen süreçte yalnýz olmayýp, kendisinin dýþýndaki varlýklarýn durumundan olumlu ya da olumsuz etkilenmektedir. Ýnsanlar arasýnda yayýlan bulaþýcý ve öldürücü hastalýklar, hayvanlar arasýnda veya hayvanlardan insanlara geçebilen hastalýklar, yediðimiz gýdalarýn saðlýklý olmasý ve doða olaylarýndaki deðiþmeler ve doðal afetler insanlarý etkilemektedir. Mutluluk denilen olgu sadece tek baþýmýza bizim mutlu olmamýza baðlý olmayýp bizim dýþýmýzdaki unsurlarla da yakýndan ilgilidir. Kendi baþýmýza yakalayacaðýmýz mutluluk, bizim iç dünyamýzla, huzurlu olmamýzla, olaylara ve dünyaya bakýþýmýzla bir paralellik göstermektedir ve mutlu insan olmanýn en önemli noktasý da budur. Bununla birlikte, toplum içinde yaþayan insan tek baþýna olduðunda bile hiçbir zaman yalnýz olmadýðýnýn, kendisinin dýþýnda diðer

27 Kent ve Yerel Yönetim 27 varlýklara, insanlara, hayvanlara ve çevreye karþý sorumluluklarý olduðunun bilinci içinde olmalýdýr. Þüphesiz insanýn huzurlu ve mutlu olmasýyla ilgili, deðiþik inanç ve düþünce sistemlerinin, bilim adamlarýnýn, yöneticilerin, araþtýrmacýlarýn ve bireylerin çok farklý veya birbirine benzer yaklaþýmlarý vardýr. Huzurlu ve yaþam kalitesini yakalamýþ olan birey iç ve dýþ dünyasýndaki ahenk ile bunu gerçekleþtirebilir. Bireyin iç dünyasý kendi psikolojik durumuyla ilgiliyken; dýþ dünyasýyla ilgili olan olgular onun sosyal a- çýdan kentlileþmesiyle yani aile, iþ ve çevresiyle kiþisel ve toplumsal etkileþimiyle ilgilidir(baþaran,2006:46). 2. Merkezi ve Yerel Yönetimlerin Kentsel Ýþbirliði Dünyada ve ülkemizdeki insanlarýn çoðunun kentlerde yaþadýðý ve kentlerin hýzla büyüme trendine girdiði dikkate alýndýðýnda; hem kentlerde oluþan sorunlarla mücadele edilmesi ve kentlerde yaþayanlarýn yaþam kalitesinin artýrýlmasý için devletin, yerel yönetimlerin, özel sektörün, sivil toplum kuruluþlarýnýn ve hemþerilerin devamlý bir çaba içersinde olmasý gerekmektedir. Kentte yaþayan insanlarýn huzur, güvenlik ve yaþam kalitesinin oluþmasýnda merkezi ve yerel/özel birimler tarafýndan sunulan hizmetlerin niteliði ve tatmin kalitesinin önemi büyüktür. Ülkemizde yönetimler arasýndaki iliþkiler ve sýnýrlar genel o- larak mali etkinlik ve adalet düþüncelerine göre deðil, aksine büyük ölçüde tarihsel, siyasal ve hizmetlerin sunulduðu yer gibi e- konomik faktörlere göre belirlenmiþtir. Bu nedenle kentsel hizmetlerin yürütülmesi etkin olmayan bir biçimde yönetim sýnýrlarý ile uygun olmayan biçimde paylaþýlmýþ mali görev ve yetkilerle karþý karþýya kalýnmasý sonucunu doðurmuþtur. Günümüzde kentsel hizmetlerle ilgili olarak yerel yönetim düzeyinde, hem kamu hem de özel kesim faaliyetlerinden doðan fayda ve maliyet tartýþmalarýnýn olmasý söz konusu olmaktadýr. Yerel yönetimler ile merkezi yönetim kentsel mekânlarda ayný vatandaþ kitlesine hizmet etmekte, yerel yönetimlerle ilgili politikalar genel hatlarýyla ulusal düzeyde merkezi idare tarafýndan belirlenmektedir. Yerel yönetimin de, kanunlardan almýþ olduðu yetkiye dayanarak bu politikalarý yorumlamak ve yerel kaynaklarýn yürüttükleri hizmetlere en uygun sonuçlar verecek alanlara aktarma konusunda takdir yetkisi vardýr. Yerel yönetimler, birçok yerel kamu hizmetlerinin

28 28 Kent ve Yerel Yönetim yerine getirilmesinde merkezi idare ile iþbirliði yapmaktadýrlar. Her ne kadar merkezi yönetim tarafýndan belediyelerin gelir kaynaklarýnýn iyileþtirilmesiyle ilgili düzenlemelere gidilip, merkezi yönetimin bu yöndeki çalýþmalarýna raðmen; belediyelere yeterli kaynak aktarýmý süreci ülkedeki genel ekonomik yapýdan sürekli etkilenmektedir(toprak, 2001:83). Yerel yönetimlerle ilgili yapýlan reform çalýþmalarýnda yerel yönetimlerin, kanunlarýn kendilerine vermiþ olduðu görev ve sorumluluklarý kullanmada daha etkin, verimli ve özerk kuruluþlar haline getirilmesi yönünde olduðu halde, uygulamada, istenen a- maca ulaþmada zorluklarla karþýlaþýldýðý görülmektedir. Bu sonucun ortaya çýkmasýnda farklý kaygýlarla siyasi tercihlerin, merkezi idare lehine aðýrlýðýný koymasýndan kaynaklanmaktadýr. Genellikle geliþmekte olan ülkelerde merkezi idareler, yerel yönetimler üzerinde, siyasi, idari ve mali yönden etkili olmanýn, baský kurmanýn yollarýný aramakta ve eline imkân geçtiðinde, bunu kendi siyasi eðilimleri doðrultusunda deðerlendirmeye çalýþmakta ve siyasi, iktisadi ve sosyal sebeplerden dolayý oldukça merkezileþme eðilimine girmeyi bir zorunluluk olarak görmektedirler(eryýlmaz, 2000:77). Siyasi faaliyetlerin yapýsýndaki güç mücadelesi kazanma hýrsý gibi faktörlerinin merkezi idarenin bu eðilimlerini güçlendirdiði ve elindeki yetkilerini yerel yönetim birimlerine doðru aktarmada iktidara geldiklerinde direnebildikleri sürece isteksiz davrandýðý tüm hükümetler döneminde görülmüþtür. Merkezin yerele yetki ve görev aktarýmýnda bulunduðu ve yerel yönetimlerle ilgili reformlarýn yapýldýðý zamanlara bakacak olursak ya merkezin kendini çok güçlü hissettiði, ya da Avrupa Birliði ile uyum yasalarýnýn çýkarýldýðý dönemler göze çarpar. Merkezi idarenin merkeziyetçi yaklaþýmý ve yerelle ilgili kaygýlarý, demokratik deðerlerle dengelenmezse, otoriter bir nitelik kazanmasý her zaman söz konusu olabilir. Bu amaçla, merkezi idare ile yerel yönetimler arasýndaki iliþkilerin kanunlarla düzenlenmesinde yerellik ilkesine ve demokratik deðerlerin uygulanmasý ilkelerinin uygulanmasýna önem verilmelidir. Merkezi yönetim ile yerel yönetimler arasýndaki iliþkilerin saðlýklý olabilmesi için, idareler arasýndaki idari ve mali paylaþýmýn objektif esaslara göre adil ve demokratik bir biçimde yapýlmasý gerekmektedir. Kamu hizmetleri ve kamu gelirlerinin ikiye ayrýlarak Merkezi idare hizmet ve gelirleri ile