KAYISI ISLAHI VE TARİHSEL GELİŞİMİ

Transkript

1 KAYISI ISLAHI VE TARİHSEL GELİŞİMİ Burak ASLANSOY Ahmet ASLAN Kayısı Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, MALATYA ÖZET Türkiye, dünya kuru kayısı üretiminin % ine ve dünya kuru kayısı ihracatının % ine sahiptir. Kayısı da son yıllarda yapılan yoğun ıslah çalışmaları sayesinde ismine doğru fidan, sulama, gübreleme, hasat, kükürtleme, depolama, pazarlama, hastalık ve zararlılarla mücadele gibi konularda önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Ancak kayısı tarımında halen çözüm bulunması gereken (kaliteli, ihracata uygun çeşit geliştirilmesi, don zararından korunma, vb.) çok sayıda sorun bulunmaktadır. Aynı zamanda kuru kayısı ticaretinde yakalanan başarının sofralık kayısı ticaretinde de yakalanabilmesi önemle üzerinde durulması gereken de bir konudur. Ülkemizin kuru kayısıda sahip olduğu liderlik konumunu sürdürebilmesi ve dış pazarda pay almak isteyen diğer kayısı üreticisi ülkelerle rekabet edebilmesi için mevcut sorunların çözümü zorunludur. Ülkemizin dünyada önemli üretici ülkelerden biri olmasına karşılık; ıslah çalışmaları, melezleme ile yeni çeşit geliştirme, adaptasyon gibi çalışmalardan ileriye gidememiştir. Bu araştırmada kayısı ıslahının tarihsel gelişimi, ülkemizin dünya ıslah çalışmalarındaki yeri, önemi ve mevcut sorunlar üzerinde durulacaktır. Anahtar Kelimeler: Kayısı, ıslah, ıslah amaçları, melezleme. APRICOT BREEDING AND HISTORICAL DEVELOPMENT ABSTRACT Turkey posseses % of world dried apricot production and % of world dried apricot exportation. There are several progresses in confirmed of sapling, irrigation, fertilization, harvest, sulphuring, storage, marketing, struggling with diseases and pests with apricot breedings in current years. There are many problems (improving of variety as qualified and suitable for exportation, protection from frost, etc. ) to must be solved. At the same time, the success, which is maintained in dried apricot trade, must be done in table apricot trade. Current problems must be solved in order to maintain of being leader of our country in dried apricot and compete with other apricot countries in foreign trade. Although our country is one the most important apricot countries, the breeding studies were limited in improving of new variety with hybridizing and adaptation. In this investigation, historical development of apricot breeding, our country s importance in world breeding studies and current problems will be discoursed. Keywords: Apricot, breeding, breeding purposes, hybridization. 1785

2 1. GİRİŞ Türkiye sahip olduğu uygun iklim ve toprak koşulları nedeniyle meyvecilik açısından gerek tür ve çeşit sayısı, gerekse üretim miktarı bakımından dünyanın önemli meyve üreticisi ülkeleri arasında yer almaktadır. Sert çekirdekli meyveler içerisinde en çok yetiştiriciliği yapılan türlerden birisi olan kayısı; Rosales takımı, Rosaceae (Gülgiller) familyasının, Prunoidae alt familyası, Prunus cinsi, Prunophora alt cinsine ait ve botanik adı Prunus armeniaca L.'dir (Bailey and Hough, 1979). Dünyada kayısı üretimi yaklaşık 4 milyon ton sınırına ulaşmıştır. Türkiye, Dünya Gıda Örgütü verilerine göre kayısı üreten ülkeler arasında ilk sırayı alırken 2015 yılında 680 bin ton üretim ile dünya kayısı üretiminin yaklaşık beşte birini karşılamıştır. Üretim miktarına göre Türkiye yi, İran, Özbekistan ve Cezayir izlemektedir (Anonim, 2015). Kayısı dünyada taze ve kurutularak tüketilmekle birlikte meyve suyu, çerez, reçel, kozmetik ve ilaç sanayi gibi birçok sektörde hammadde olarak kullanılmaktadır (Asma, 2000). Türkiye de üretilen kayısının önemli bir bölümü kurutularak değerlendirilmektedir. Türkiye den ihraç edilen kuru kayısılar dünya piyasasının yaklaşık %75 ini oluşturmaktadır. Türkiye son yıllarda kuru kayısı ihracatından ortalama 340 milyon doların üzerinde gelir elde etmesine rağmen, taze kayısı ihracatında dünyada 4. sıralarda yer almaktadır (Aslan ve Pala, 2014). Kayısı üreticisi ülkelerden Fransa, İspanya, İtalya, Macaristan ve Yunanistan taze kayısı ihracatçısıdır. Türkiye, Avustralya, İran ve Orta Asya ülkeleri daha çok kuru kayısı ihracatçısı ülkelerdir. Güney Afrika, Çek Cumhuriyeti, Bulgaristan ve Romanya konserve kayısı ihracatçısı ülkelerdir. ABD ise Avrupa kıtasına kuru kayısı ve konserve ihraç etmektedir (Ünal, 2010). Şekil 1. Dünya kayısı üretim yoğunluğu haritası (Anonim, 2010) Türkiye de Malatya haricinde kayısı üretimi yapılan iller Kahramanmaraş, Kayseri, Elazığ, Erzincan, İçel, Konya, Ankara, Sivas, Iğdır ve Nevşehir dir. Malatya nın yanı sıra Elazığ, Erzincan, Nevşehir ve Niğde de kurutmalık, diğer illerde ise sofralık kayısı üretimi yapılmaktadır (Ünal, 2010). Dünyada kayıtlı yaklaşık 2500 kayısı çeşidi/tipi bulunmakta olup, ıslah çalışmalarının büyük bölümü 1950 li yıllarda başlamıştır. ABD, İtalya, İspanya ve Fransa bu konuda ilk sıralarda yer almaktadır. Buna göre ABD de 74, Fransa da 70, İtalya da 62, Çin de 47, Çek Cumhuriyeti nde 29 ve İspanya da 26 kayısı çeşidi Milli Çeşitler Listesi ne kayıt olarak tescil edilmiştir. Ülkemizde ise ilk kayısı ıslah çalışmaları yılları arasında Malatya Kayısı Araştırma Enstitüsü nde gerçekleştirilmiştir. Islah edilen çeşitlerin yaklaşık %60 ından 1786

3 fazlası 2000 yılından sonra geliştirilmiştir (Fideghelli and Della Strada, 2010). Buna karşılık kayısı çeşitlerinin çok azı ticari öneme sahiptir. Tüketici talepleri doğrultusunda her geçen gün meyvelerde aranan özelliklerde değişiklikler söz konusu olmaktadır. Bu nedenle, farklı özelliklere sahip olan yeni çeşitlerin geliştirilmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda, erkencilik ve geçcilik çalışmalarıyla pazar süresinin uzatılması, klonal anaç geliştirilmesi, ilkbahar geç donlarından zararın en aza indirilebileceği, hastalık ve zararlılara dayanıklı, meyve kalitesi yüksek çeşit geliştirilmesi için ıslah programlarının yoğun olarak sürdürülmesi büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmada geçmişten günümüze kayısı ıslahındaki gelişmeler ve Türkiye deki durumu hakkında genel bir değerlendirmenin yapılması amaçlanmıştır. 2. KAYISI ISLAHININ TARİHSEL GELİŞİM SÜRECİ Kayısı Sibirya nın çok soğuk, Kuzey Afrika nın subtropik, Orta Asya nın çölleri, Japonya ve Doğu Çin in ise nemli alanları dâhil çok farklı ortamlarda yetiştirilebilmektedir. Birçok araştırıcıya göre kayısının anavatanı Çin ve Orta Asya olup, Büyük İskender'in Asya Seferleri sırasında (M.Ö ) İran ve Transkafkas lar yolu ile Anadolu'ya getirildiği bildirilmektedir (Dokuzoğuz, 1966; Mehlanbacher et al., 1990). Bununla birlikte, bugün dünyada kayısı yetiştiriciliğinin sorunsuz olarak yapıldığı alanlar ise çok sınırlı kalmaktadır (Asma, 2000). Türkiye de kayısı üretimi fazla nemden hoşlanmadığı için Karadeniz Bölgesi nin çok nemli olan doğu kısımları ile kış soğukların çok şiddetli olduğu Doğu Anadolu Bölgesi nin yüksek yaylaları dışında kalan hemen hemen her yerde yetiştirilebilmektedir (Gazanfer, 1995). Kayısı çeşitlerinin ciddi ekolojik adaptasyon sorunu olduğu (Asma, 2000) ve kayısılarda ıslah amaçlarından birisinin çeşitlerin farklı ekolojilere uyumunu sağlamak suretiyle hasat zamanlarını uzatmak ve pazara çok daha geniş bir zaman dilimi içinde ürün sunabilmek olduğu vurgulanmıştır (Mehlenbacher et al., 1990). Kayısı ıslah programlarının başlıca amaçları; meyve kalitesi, erkencilik, geçcilik, soğuklara, hastalık ve zararlılara dayanım kazandırmak şeklinde sıralanmaktadır. Ancak genel olarak her ülke kendi ihtiyaçları doğrultusunda ıslah amaçlarını belirlemektedir. Bailey and Hough (1975), yeni çeşitlerin geliştirilme çabalarının yaklaşık yarım yüzyıl önce ABD, Kanada ve Romanya da başlatıldığını, ondan bu yana çeşit değerlendirme programları ve bazı durumlarda sınırlı sayıdaki ıslah çalışmalarının, kayısının yetiştiği veya yetişme olasılığı olan öteki ülkelerde de yapılmakta olduğunu bildirmişlerdir. Mehlanbacher et al. (1990), kayısının farklı ekolojilerde yetişmesi ve uzun yıllar tohumla üretimden kaynaklanan genetik yapı nedeniyle çok geniş çeşit zenginliğine sahip olduğunu ifade etmişlerdir. Mehlenbacher and Hough (1985), New Jersey de kayısı ıslahının 35 yıl önce başladığını ve bu bölgeye uygun genotiplerin gelişmesinde önemli ilerlemelerin kaydedildiğini bildirmişlerdir. Kayısıda yeni genotiplerin elde edilmesine yönelik ilk melezleme çalışmalarının 1920'li yıllarda Michurin tarafından Rusya da gerçekleştirdiği bildirilmektedir (Bailey and Hough, 1975). ABD'de kayısı çeşitlerinin ıslah edilmesi amacıyla 1950'li yılların başında New Jersey Kayısı Islah Programı başlatılmış; iyi meyve kalitesine sahip 15, sağlıklı ağaçlara sahip 11 ve soğuklara dayanıklı 6 olmak üzere toplam 32 kayısı tipi ıslah edilmiştir (Mehlanbacher and Hough, 1985). İlk ıslah çalışmalarında o dönemdeki çeşitlerin meyve renginin, sertliğinin, albenisinin düşük olması nedeniyle bu özelliklerin iyileştirilmesi yönünde çalışmalar yürütülmüştür. Zaman geçtikçe tüketici taleplerinin değişmesine bağlı olarak, ıslah programları da o yönde ilerlemeye devam etmiştir. Fakat kayısının ilkbahar geç donlarından yüksek oranda 1787

4 etkilenmesi nedeniyle günümüze kadar çok sayıda adaptasyon denemeleri yapılmış ve hala da yapılmaya devam etmektedir. Bunun yanında seleksiyon çalışmalarının yerini günümüzde melezleme ile yeni çeşit geliştirilmesine yönelik çalışmalar almış ve moleküler çalışmalarda ıslah programlarında yoğun olarak kullanılmaya başlanmıştır. SSR, AFLP, RAPD, vb markör teknikleri kullanımı ile çeşit tanımlama çalışmaları, moleküler markörlerle seleksiyon (MAS) ve genetik haritalama çalışmalarının gerçekleştirilmesine olanak sağlamaktadır. 3. KAYISI ISLAHINDAKİ BAŞLICA AMAÇLAR 3.1 Meyve Kalitesi Kayısı ıslahında hastalıklara dayanıklılık ve iyi pomolojik meyve özelliklerine gerek olduğu; taze pazarlama için; irilik, cazip görünüş (parlak portakal rengi veya krem zemin üzerine parlak bir pembelik, kızarıklık), çekirdeğin etten ayrı olması, sıkı bir et dokusu ve iyi bir kalite gibi bazı özelliklerin önemli olduğu bildirilmektedir. Konservelik kayısılarda, iyi bir portakal rengi kabuk ve meyve eti, üniform meyve iriliği, düzgün şekil, sıcaklıklara hastalıklara dayanıklılık, küçük çekirdeklilik ve asit-şeker dengesinin iyi olması gibi özellikler önemlidir. Kurutmalık çeşitlerde ise yüksek kuru madde istenilmektedir. Kayısıların özellikle ekolojik adaptasyona bağlı olarak geniş çeşitliliğe sahip olduğu belirlenmiştir. Bu gen zenginliğine bağlı olarak birbiriyle ilişkili, arzu edilen ve istikrarlı ıslah programları düzenlenmiş, belirli kültür çeşitleri geliştirilmiş ve ılıman iklim meyvelerinin yetiştirildiği birçok bölgelerde yüksek kaliteli meyve veren kayısı çeşitleri yetiştirilmesine olanak sağlanmıştır (Bailey ve Hough, 1975). Kayısı da meyve rengi genel olarak turuncu olmasına karşılık, günümüzde türler arası melezleme çalışmalarıyla (Jun et al., 2008; Ham, 2010) renkli meyvelerin tüketimine eğilim de söz konusu olmaktadır. Islah yöntemi olarak en çok kullanılan melezleme ıslahı olup, bu yöntemle çok sayıda çeşit geliştirilmiştir (Dejampour and Zeinalabedini, 2006). Nyujto and Banai (1985), Macaristan da Hungarian Best, Early Best ve Late Rose gibi üç önemli çeşit grubunun gen merkezinin bulunduğunu ve bu çeşitlerin varyasyonlarının yılları arasında toplandığını bildirmişlerdir. Ancak toplanan 532 çeşit ve varyasyonun hiçbirinin istenen pazar özelliklerini tümüyle taşımadığı ve bu nedenle ıslah programlarına melezleme yönteminin de uyarlanarak, birçok çeşitle iyi sonuçlar elde edildiğini belirtmişlerdir. Kayısı ıslah programlarında ana amaçlar, meyve özellikleri ile yakında bağlantılı olarak yürütülmektedir. Bu konuda meyve büyüklüğü, şekli, renk, meyve eti yapısı, tat ve aroma, raf ömrü, muhafaza gibi çok sayıda kriter dikkate alınmaktadır. Meyve iriliği açısından yapılan bir araştırmada iri meyveli, kırmızı yanaklı, tatlı çekirdekli ve soğuklama isteği biraz yüksek olan Roxana çeşidinin özellikle dikkat çektiği belirtilmiştir (Durie, 1988). Nyeki et al. (1997) Cegledi Orias, Naggkörösi Orias, Szegedi Mammut ve Ligeti Orias çeşitlerinin Macaristan da yetiştirilen ve g arasında meyve ağırlıklarına sahip olan ve dev tip denilen çeşitlerin iri olduklarını bildirmişlerdir. Conte et al. (2010) hem tatlı, hem de iri meyveli çeşitler geliştirmenin zor olduğunu da ifade etmişlerdir. Blanc ve ark. (2001), Fransa da, 65 g ağırlığında meyvelere sahip, meyve sertliği ve tadı iyi olan, kendine verimli, erkenci ve çok verimli çeşit olan Soledane ve orta mevsimde olgunlaşan, kendine verimli, iri meyveli ve çok verimli bir çeşit olan Florilege ile orta mevsimde olgunlaşan, düzenli ve çok verimli, kısmen kendine verimli olduğundan tozlayıcı gereksinimi olan, yaklaşık 65 g meyve ağırlığında meyvelere sahip, asit oranı düşük, sertliği ve tadı iyi bir çeşit olan Bergarouge yi yaptıkları ıslah çalışmalarında elde etmişlerdir. 1788

5 Meyve kalitesi açısından ıslah programları irilik ve renk üzerine yoğunlaşmış olsa da; artık globalleşen dünyada pazarlama imkanlarının artması nedeniyle sertlik, albeni, raf ömrü ve muhafaza konularına da eğilim artmış durumdadır. 3.2 Ağaç Özellikleri ve Bodurluk Kayısı sert ve biçimsel terbiye sistemlerine dayanıklı değildir. Kış dinlenme döneminde sert budamaya çok sayıda obur dal vererek reaksiyon gösterir. Ayrıca ağaç taç büyüklüğü, büyüme eğilimi, meyve veren dallar, meyve büyüklüğünün çevre ve verim ilişkisi konularında çalışmalara ihtiyaç duyulduğu belirtilmektedir (Bassi and Audergon, 2006). Ağacın büyüme kuvveti ve habitüsü; yaprakların dağılımı ve verim üzerinde etkili olup bahçe tesisi açısından önem taşımaktadır. Kayısı yetiştiriciliğinde önemli maliyet kalemlerinden birini hasat ve işçilik oluşturmaktadır. Küçük, kompakt, bodur ya da büyüklüğü kontrol altına alınabilecek ağaçlarla yapılacak yetiştiricilikte maliyet kalemlerinde düşüş sağlanabilecektir. Kayısı yetiştiriciliğinde anaç olarak en çok zerdali anacı kullanılmaktadır. Islahçılar son yıllarda kayısıda klonal ve bodur özellik gösteren anaç geliştirilmesi için yoğun olarak çalışmalarını yürütmektedirler. 3.3 Adaptasyon ve Hasat Döneminin Uzatılması Kayısı ıslahında en önemli amacı iklimsel adaptasyon oluşturmaktadır (Bailey ve Hough, 1975). Ekonomik anlamda yetiştiricilik yapılabilmesi için iklim koşullarına adaptasyon ve bunun sürekliliğinin sağlanması gereklidir. Ülkemizde ve dünyada kayısı üretimini sınırlayan en önemli faktör ise ilkbahar geç donlarıdır. Çiçek açma ve küçük meyve dönemine rastlayan geç donlar kayısı üretimini önemli miktarda azaltarak büyük ekonomik zararlara sebep vermektedir. Bu nedenle donlara dayanıklı ve geç çiçek açan çeşitlerin seleksiyon veya melezleme yolu ile elde edilmesi birçok çalışmanın esasını teşkil etmektedir. Cociu and Hough (1985) geçmişte gün olan kayısı hasat döneminin erkenci ve geççi kayısı çeşitlerinin ıslahı ile bu sürenin güne kadar uzatıldığı, çok erkenci kayısı çeşitlerinde embriyo kültürü ile gen aktarılması ve geçci Augustovski ile Septembriiska çeşitlerinin ıslah çalışmalarında kullanılması sonucu hasat döneminin daha da uzayacağını bildirilmiştir. İtalya da yapılan bir çalışmaya göre aynı kayısı çeşitlerinin aralarında 1 enlem derecesi fark bulunan 2 değişik yörede olgunlaşma dönemleri arasında 4-5 günlük bir fark olduğu saptanmıştır (Fideghelli and Monastra, 1977). Paunovic (1985), Yugoslavya da meyve yetiştiriciliği içinde kayısının önemli bir yeri olduğu ancak adaptasyondaki güçlükler nedeniyle verimin az ve düzensiz olduğunu bildirmiştir. Nyujto (1988), Macaristan da kayısı yetiştiriciliğinin azaldığını, kış ve ilkbahar donlarının mahsul miktarında dalgalanma oluşturduğunu, m yükseklikte -30 o C ye kadar düşen sıcaklıklarda bazı meyve tomurcuklarının canlı kalabildiğini bildirmektedir. Yine geleneksel kayısı yetiştiriciliğinde meyve bahçesi tesis edilmesine karar verildiğinde mevcut mikroklima alanlarının dikkate alınmasının gerektiği vurgulanmıştır. İranlı araştırmacılara göre kayısı özellikle Doğu Azerbaycan eyaleti için en önemli meyve türlerinden bir tanesidir. Bu nedenle son yıllarda ticari kayısı çeşitlerinin yayılımı ve yetiştiriciliği yaygınlaşmıştır. Dünyanın birçok yerinde kayısı üzerinde çalışan araştırıcıların da önerdiği gibi İranlı araştırmacılar da kendi ülkelerinde yeni alanlarda kayısı yetiştiriciliğinin tavsiye edilmesi veya yaygınlaşması amacıyla iklimsel adaptasyon çalışmalarının yürütülmesi gerekliliğini vurgulamışlardır (Dejampour, 2001). 1789

6 Ledbetter (2010), son 30 yılda Kuzey Amerikalı ıslahçıların yaklaşık 57 kayısı çeşidi geliştirerek piyasaya sunduklarını rapor etmiştir. Ayrıca hasat süresini uzatmak ve ilkbahar geç donlarından etkilenmeyecek çeşitler geliştirmek için çalışmaların devam ettiğini ifade etmişlerdir. Soğuklama süresi az olan çeşitler özellikle subtropik iklime sahip bölgeler, tropik bölgelerin yüksek kesimleri ve ilkbahar soğuklarının çiçeklere zarar vermeyeceği ılıman iklim bölgelerinde rahatlıkla yetiştirilmektedir. Bu bölgelerden alınan ürün turfanda olarak nitelendirilmekte ve erkencilik nedeniyle yüksek fiyatlardan dünyada alıcı bulabilmektedir. Kuzey ve Güney yarım küre ülkeleri arasındaki ticari potansiyelin artmasıyla birlikte, soğuklama süresi kısa olan çeşitlere talep gün geçtikçe artmaktadır. Ayrıca küresel iklim değişikliğinin etkisiyle her 10 yılda bir meydana gelen 2-3 günlük erkencilik oluşması da dikkate alındığında bu çeşitlerin öneminin daha da artacağı düşünülmektedir. Soğuklama süresi az olan çeşitlerin geliştirilmesinde İran (Dejampour and Zeinalabedini, 2006), İspanya (Garcia et al., 1993) ve İtalya (Pennone et al., 2010) ıslah çalışmalarına devam etmektedir. Diğer taraftan, ilkbahar geç donları nedeniyle oluşan yüksek ürün kaybının önlenebilmesi amacıyla da, soğuklama süresi uzun, yani geç çiçeklenme özelliği gösterebilecek çeşitlerin geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca yüksek soğuklama ihtiyacı olan çeşitlerde sıcak iklim koşullarında yetiştirilmesiyle yapraklanmada gecikme, meyvede şekil bozukluğu oluşması ve renklenmede meydana gelebilecek düzensizliklerle de karşılaşılabilecektir. Soğuklama süresi az olan çeşitlerin geliştirilmesinde Rusya (Smykov, 1988), Fransa (Audergon et al, 1991), Yugoslavya (Paunovic, 1985), Romanya (Topor et al., 2010), Çek Cumhuriyeti (Krska, 2003) ve İsviçre (Christen et al., 2010) ıslah çalışmaları yürütmektedir. 3.4 Hastalık ve Zararlılara Dayanıklılık Kayısı yetiştiriciliğinde bu konudaki en önemli çalışmalar şarka (PPV) gibi virüs hastalıkları ile monilya, kızılleke, fungal ve bakteriyel kanser gelmektedir. Islah programlarında izlenen konular ülkelerin karşılaştıkları durumlara göre değişkenlik göstermektedir. Şarka Hastalığı sert çekirdekli meyve grubunda en önemli hastalıklardan biri olup, ekonomik olarak çok önemli kayıplara neden olmaktadır (Lopez-Moya et al., 2000). Avrupa nın birçok ülkesinde hastalıklı ağaçlar sökülerek binlerce hektar bahçe bertaraf edilmiştir (Cambra et al., 2006). Virüsün kontrolü Avrupa da mümkün olamadığından, dayanıklı çeşitlerin elde edilmesi ve dayanıklılığın moleküler genetiğini belirlemek, kayısı ıslahı çalışmalarının ana hedefi olmuştur. Islah programlarında, hastalığa duyarlı Avrupa çeşitleri, hastalığa dayanıklı Kuzey Amerika çeşitleri ile melezlenmektedir. Stark Early Orange, Goldrich, Harcot, Harleyn ve Stella çeşitleri yaygın olarak kullanılan dayanıklı ebeveynlerdir (Gürcan ve Yılmaz, 2012). PPV, Türkiye de ilk defa 1968 yılında tespit edilmiştir. Türkiye de özellikle park alanlarında ve ev bahçelerinde süs bitkileri olarak kullanılan sert çekirdekli meyvelerde görülen hastalık, kayısı yetiştiriciliğinin yoğun olduğu Malatya da şu ana kadar görülmemiştir (Ulubaş ve ark., 2011). Çin de halen farklı konularda çok sayıda kayısı ıslah çalışması yürütülmesine rağmen, yayınların çoğunun Çince olmasından dolayı çalışmaların detaylarına ulaşılamamaktadır. 4. KAYISI ISLAHININ TÜRKİYE DEKİ DURUMU Dünya kayısı üretiminde önemli bir noktada bulunan Türkiye, kayısının sekonder orijin merkezinde olmasına rağmen, kültürünün çok eski zamanlara dayanması bakımından, gerek çeşit zenginliği ve gerekse üretim miktarı ile dünyada tartışılmaz konumdadır (Asma, 2000). 1790

7 1960 yılında yapılan çalışmalarda mevcut yerel materyalin hızlı bir şekilde kaybolduğu görülmüş ve acilen önlem alınması görüşü ortaya çıkmıştır. Bunun için FAO ile ortak bitki Genetik Kaynakları Projesi İzmir de 1964 yılında uygulamaya konulmuştur (Çetiner, 1981). Uygulamaya konulan bu proje kapsamında, Türkiye nin kayısı üretimi ve yetiştiriciliği bakımından başkenti sayılan Malatya da, Meyvecilik Araştırma Enstitüsü Araştırma ve Uygulama Bahçesi nde 1974 yılında Ülkesel Kayısı Gen Kaynakları Projesi başlatılmıştır. Proje kapsamında yerli standart kayısı çeşitleri, isim verilmemiş yöresel çeşitler, üretim alanları içinde bulunan fakat isim verilmemiş doğal tipler ile ülkemizde üretimde bulunan yabancı standart kayısı çeşitleri ve araştırma amacıyla ülkemize getirilmiş yeni kayısı tip, çeşit ve yabani formları incelemeye alınmıştır. Proje, 1974 yılından bugüne kadar devam etmiş ve halen de devam etmektedir. Mevcut Kayısı Gen Kaynakları Parseli nde 2004 yılı itibariyle üzerinde çalışılan yerli ve yabancı kayısı tip ve çeşidi sayısı 269 a ulaşmıştır. Ayrıca bu çeşit ve tiplere ait fenolojik, morfolojik, pomolojik gözlemler ve analizler her yıl düzenli olarak yapılmaktadır (Kargı ve ark., 2007). Kayısıda yakın bir zamana kadar çoğaltmanın tohumla yapılması nedeniyle bu türde genetik açılmalar meydana gelmiş ve geniş bir tip zenginliği oluşmuştur. Kayısıda oluşan genetik varyasyondan amaca uygun genotiplerin seçilmesi ve yeni kayısı çeşitlerin elde edilmesi amacıyla birçok seleksiyon ıslah çalışması yapılmıştır. Bu çalışmaların büyük bölümü meyve kalitesi (Baş ve ark., 1994) ve ilkbahar geç donlarına dayanıklılık (Akça ve Şen, 1993) üzerinde gerçekleşmiştir. Kayısı genel olarak kısa hasat dönemine sahip bir meyve türü olarak bilinmektedir. Hem hasat döneminin kısa olması hem de en iyi depolama koşullarında bile 3-4 haftadan fazla saklanamaması nedeniyle erik ve şeftali gibi diğer Prunus türlerine göre kayısının pazarda tüketiciye sunulma süresi oldukça kısadır. Ülkemizde erkenci yerli ve yabancı kayısı çeşitleri ile Akdeniz Bölgesi nde yapılan adaptasyon çalışmaları sonucu en erken kayısı hasadı Akdeniz Bölgesi nde Mayıs ayının ikinci haftasında başlamaktadır. Bölgenin uygun ekolojik koşulları sayesinde burada yetiştirilen kayısılar İtalya, İspanya, Yunanistan ve Fransa ya göre de gün daha erken hasata gelmektedir (Batmaz, 2005). İç Anadolu ve kayısı üretiminin yoğun olarak yapıldığı Malatya ve çevresinde ise hasat, Temmuz ayının birinci ve ikinci haftalarında yapılmaktadır. Kayısıda en son hasat Doğu Anadolu bölgesinin rakımca yüksek dağlık alanlarında Temmuz sonu ve Ağustos ayının ikinci haftasında gerçekleşmektedir (Asma ve ark., 2003). Dünya yaş kayısı ticaretinde söz sahibi olan Fransa, İspanya ve İtalya ile karşılaştırıldığında Türkiye nin sahip olduğu potansiyeli iyi değerlendiremediği açıkça görülmektedir. Son yıllarda ülkemizin Akdeniz Bölgesinde erkenci kayısı çeşitleriyle yapılan adaptasyon çalışmalarında oldukça başarılı sonuçlar alınmış ve bu çalışmalar Türkiye yaş kayısı ihracatına önemli katkılar sağlamıştır. Ülkemizde erkenci kayısı çeşitleriyle çok sayıda çalışma yapılmasına karşılık geç olgunlaşan kayısı çeşitleriyle ilgili pek fazla çalışma bulunmamaktadır (Asma ve ark., 2010). Kayısı tarımı için uygun ekolojiye sahip Malatya İlinin kuru kayısı üretimi ve ihracatında yakaladığı başarıyı sofralık kayısı üretimi ve ihracatında da yakalama şansı bulunmaktadır. Sofralık kayısı üretimi ve pazarlamasında çözülmesi gereken sorunlardan birisi de geç olgunlaşan, kaliteli, iri, ihracata uygun, verimli ve albenisi yüksek geç olgunlaşan kayısı üretiminin yeterli düzeyde olmamasıdır. Bu durum kuru kayısı ihracatında önemli bir yere sahip olan Malatya nın sofralık kayısı ihracatında da aynı başarıyı sağlayamamasına neden olmaktadır. Türkiye de kayısı ıslahında çeşit geliştirilmesi yanında soğuklara, hastalık ve zararlılara dayanım, bodur anaç geliştirilmesi ile ilgili çalışmalara da devam edilmektedir. Bunun 1791

8 yanında kaliteli, iri, albenisi yüksek, ihracata uygun çeşit geliştirilmesi çalışmaları da yoğun olarak yapılmaktadır. 5. SONUÇ Dünyada kayısı ıslahı ile ilgili çalışmalar çok uzun yıllar öncesinde başlamıştır. Dünyada ıslah çalışmaları genel olarak değerlendirildiğinde önemli kayısı üreticisi olan Türkiye nin planlı ıslah programının olmaması ciddi bir eksiklik olarak görülmektedir. Kayısı ıslahında farklı konularda çok sayıda çalışma yapıldığı, fakat elde edilen sonuçların koordineli ve sistemli şekilde birbiriyle bağlantılarının az olduğu ortaya çıkmaktadır. Meyvecilikte yeni bir çeşidin ıslahı için yıl süreye ihtiyaç duyulması, gerçekten uzun soluklu ve büyük kaynaklı çalışmalar gerektirmektedir. Sofralık kayısı açısından dünya pazarları hâlâ doygunluk noktasının çok gerisindedir. Bu yüzden kaliteli olmak şartıyla kayısı üretimini artırma çalışmaları devam etmelidir. Türkiye de kayısı yetiştiriciliğinde önemli düzeyde verimlilik sorunu söz konusudur. Bu anlamda, bir taraftan tanıtım çalışmalarıyla pazar imkânları arttırılırken, diğer taraftan kaliteli ve verimi yüksek sofralık çeşit geliştirme ve bahçe kurulumu çalışmaları da devam etmelidir. Türkiye nin kuru kayısı üretim ve ihracatında yakaladığı başarıyı sofralık kayısı üretimi ve ihracatında da yakalayabilmesi, verimli, erkenci ve geçci sofralık yeni kayısı çeşitlerinin üretime kazandırılması ile mümkün olabilecektir. Böylece kayısıdaki kısa hasat dönemi uzatılarak kayısının uzun süreli olarak pazarlarda yer alması, sofralık kayısı ihracatımızdaki sorunların aşılmasına ve kuru kayısı pazarındaki sorunların çözümüne de katkı sağlayacaktır. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de çok sayıda çeşit ıslah edilmiş olup, bunların bölgelere uygunlukları konusunda yapılan araştırmaların az olduğu dikkati çekmektedir. Tescil edilmiş çeşitlerin bölgelere göre yetiştiricilik açısından önerilerde bulunulması gerekmektedir. Ülkemizde kayısı yetiştiriciliğini kısıtlayan en önemli çevre faktörü olan ilkbahar geç donlarına yönelik ıslah çalışmaları planlanmalı ve uygulamaya aktarılmalıdır. Klasik ıslah çalışmaları, teknolojik gelişmelerle beraber moleküler tekniklerin kullanımı (SSR, AFLP, RAPD, STS, vb.) ve gerekli olan sürenin kısaltılmasından dolayı ön plana çıkmaya başlamıştır. Özellikle meyve kalitesi ve hastalıklara dayanım ile ilgili moleküler markörler, erken dönemde seleksiyona (MAS) ve genetik haritalamaya olanak sağladığı için büyük önem taşımaktadır. Günümüzde ıslah programlarında yeni tekniklerin kullanılmasına ağırlık verilmesi gerekmektedir. Mevcut kayısı ıslah programları incelendiğinde, günümüzde özel sektör ve kamu işbirliğinin kaçınılmaz olduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır. Özellikle kamu bütçelerinin kısıtlı olması da, bu işbirliğini zorunlu hale getirmektedir. Değişen dünya şartlarında ıslahçılar çalışmalarına devam etmektedir ve bu çalışmaların sürekliliğinin sağlanması da gerekmektedir. KAYNAKLAR Akça., Şen, S.M., Selecting apricots with good quality and resistant to late spring frost in Gürün, In: Schmidt, H. and Kellerhalls M. (Eds), Progress in Temperate Fruit Breeding, pp , (1993). Anonim, Kayısı Araştırma Raporu. Fırat Kalkınma Ajansı. Malatya. 63s Anonim, FAO Production Web Page, Erişim Tarihi: Aslan, A., Pala M., Kayısı. TAGEM Tarımsal Araştırmalardan Bakış. Ankara s. Asma, B.M., Kayısı Yetiştiriciliği. Evin Ofset. Malatya s. 1792

9 Asma, B.M., Erdoğan, A., Kan, T., Birhanlı, O., Geç Olgunlaşan Sofralık Kayısı Çeşitlerinin Melezleme Yoluyla Islahı ( Dilimi), TOGTAG-3099, TÜBİTAK Asma, B.M., Kan, T., Erdoğan, A., Birhanlı, O., Abacı, Z.T., Melez Kayısı Genotiplerinin Fenolojik, Pomolojik ve Geç Olgunlaşma Özelliklerinin Saptanması Üzerine Araştırmalar (II. Dilim), Proje No: 106O665, TÜBİTAK Audergon, J.M.,Duquesne, J., Crossa-Raynaud, P., Carraut, A., Duffllol, M.J., Gilles, F. And Signoret, V., Two Recent Apricot Cultivar Selections Mariem and Helena de Roussillon. ActaHort. 293: Bailey, C.H., Hough, L.F., Apricots. p In: J. Janickand J. N. Moore (eds.) Advances in FruitBreeding. PurdueUniv. Pres.,West Lafayette, IN. Bailey, C.H., Hough, L.F., Apricots. Advances in Fruit Breeding. P: Purdue University Press. West Lafayette, Indiana, U.S.A. Bassi, D., Audergon, J.M., Apricot Breeding: Update and Perspectives. Acta Hort. 701: Baş, M., Kadıoğlu, R., Güloğlu, U., Mutlu, S., Kayısı Çeşit Seleksiyon Uygulama Projesi (Seleksiyon I), Malatya Meyvecilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü (1994) Batmaz, M.F., Bazı Kayısı Genotiplerinin Adana Ekolojik Koşullarındaki Verim ve Kaliteleri, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, s Blanc, A., Broquaire, J.M., Chauffour, D., Clauzel, G., Duffillol. J.M., Giard, A., Gilles, F., Moulon, B., Audergon, J.M., Soledane, Florilege, Bergarouge Avirine, Three New Apricot Cultivars for French Country. XII. International Symposium on Apricot Culture and Decline, September 2001, Avignon- France, Abstracts Book. Cambra, M., Capote, N., Myrta, A., Llácer, G., Plum pox virus and the estimated costs associated with sharka disease, EPPO Bulletin, 36, , Christen, D., Devenes, G., Kellerhals, M., Recent Apricot Breeding Programme in Switzerland. Proceeding of the Fourteenth International Symposium Apricot Breeding and Culture, Acta Horticulture 862, May, p Cociu, V., Hough, L.F., Germplasm of Apricots and Some Suggestions For its Use, Acta Hort., 192, (1985) pp: 291. Conte, L., Nicotra, A., Sartori, A., Result of an Apricot Breeding Programme at the CRA-FRU. Proceeding of the Fourteenth International Symposium Apricot Breeding and Culture, Acta Horticulture 862, May, p Çetiner, S., Türkiye Bitki Genetik Kaynakları Meyve-Bağ Envanteri. EBZAE Yayınları No:19, İzmir, (1981). Dejampour, J., Determination of temperature requirements in some commercial apricot cultivars in Tabriz. Seed Plant J. Agri. Res. (Iran) 17: Dejampour, J., Zeinalabedini, M., Determination of Some Vegetative and Bloom Characteristics of Some Local Apricots in Azarbaijan (Iran) Ecological Conditions. ISHS Acta Hort. 717:63-65 Dokuzoğuz, M., Ege Bölgesi Kayısı Çeşitleri Üzerine Pomolojik Çalışmalar. Ege Üni.Zir.Fak.Der.3(2): Durie, B., Commercial Characteristics of Some Apricot Varieties in Vojvodina. Hort. Abstr. 61(4): 2615 Fideghelli C., Della Strada G., The Breeding Activity On Apricot In The World From 1980 Through Today. Acta Hort. (ISHS) 862: Fideghelli, C., Monstra, F., Monografi adi Cultivar di Albicocco. Instituto Sperimentale per la Frutticultura, Roma, Italy. 1793

10 Garcıa, J. E., Berenguer,T., Egea, J., Dıcente, F., Dates of Blossom and Maturity of apricot Varieties in Two Different Climatic Areas. ISHS Xth International Symposium on Apricot Culture, İzmir/Turkey. Acta Hort. 384: Gazanfer, S., Economics and Commercialization of Apricots. Acta Horticulturae 384: Gürcan, K., Yılmaz, K.U., Şarka Hastalığı: Kayısıda Hastalığa Dayanıklılığın Genetiği ve Moleküler Çalışmalar. Erciyes Üni.Fen Bil.Ens.Dergisi 28 (5): Ham, H., A Blossoming Future Awaits the South African Apricot Industry. Proceeding of the Fourteenth International Symposium Apricot Breeding and Culture, Acta Horticulture 862, May, p Jun, J.H., Kwon, J.H., Chung, K.H., Morphological Characteristics of the Interspecific Hybrids between Japanese Plum (Prunus salicina Lindl.) and Apricot (P. armeniaca L.). XIV. International Symposium on Apricot Breeding and Culture, June 2008, Matera (Italy), Abstracts Book Kargı, S.P., Kafkas, S., Yılmaz, U., Bazı Yerli Kayısı Genotiplerinin Fenolojik, Morfolojik ve Pomolojik Özellikleri İle Genetik İlişkilerinin ve Kendine Uyuşmazlık Durumlarının Moleküler Yöntemlerle Belirlenmesi, Proje No: 104O147, TÜBİTAK Krska, B., Genetic Resources of Prunus armeniaca in the Czech Republic. Ledbetter, C.A., Apricot Breeding in North America:Current Status and Future Prospects. Proceeding of the Fourteenth International Symposium Apricot Breeding and Culture, Acta Horticulture 862, May, p Lopez-Moya, J., Fernandez-Fernandez, M., Cambra, M., Garcia, J., Biotechnological aspects of plum pox virus, J. Biotechnol., 76, , Mehlenbacher, S.A., Cociu, V., Hough, L.F., Apricots (Prunus) (Ed: Moore, J. N., Ballington, J. R., eds., Genetic Resources of Temperate Fruit and Nut Crop I). ISHS, Wageningen: p. Mehlenbacher, S.A., Hough, F.L., Progress in Apricot Breeding in New Jersey. ActaHort. 192: Nyeki, J., Szabo, Z., Andrasfaluy, A., Erdos, Z., Morphological Properties and Phenology of the Giant (Orias) Type Apricot Varieties and Their Fertility Relations. XI. International Symposium on Apricot, Greece, Acta Hort. V.1., 488: Nyujto, F., Apricots and LastYear swinter. Gyumoles es Dsznovenytermesz, Kutago Allomasa, Ceğlet, Hungary. Nyujto, F. And Banai, M., Informative Remarks on Our Breeding Experience with Apricots. Acta Hort.192: Paunovic, A.S., ThirthyFiveYears of Apricots Breeding and Clonal Selections of Apricotcvs And Rootstocks. ActaHort. 192: Pennone, F., Abbate, V., Carbone, A., Scarpato, L., Apricot Breeding in Caserta: Result and Perspectives. Proceeding of the Fourteenth International Symposium Apricot Breeding and Culture, Acta Horticulture 862, May, p Smykov, V.K., Apricot Breeding in USSR. Acta Horticulturae. 209, p: 115. Ulubaş Serçe Ç, Gazel M, Çağlayan K, Plum pox virus streynlerinin Türkiye deki Dağılımı (Distribution of Plum pox virus strains in Turkey), Türkiye IV. Bitki Koruma Kongresi Bildirileri, Kahramanmaraş s. 72, Ünal, M.R., Kayısı Araştırma Raporu. Fırat Kalkınma Ajansı. Malatya. 63s. 1794