9. ÜNİTE ELEKTRİK TESİSATLARINDA KULLANILAN MAZEMELER

Transkript

1 9. ÜNİTE ELEKTRİK TESİSATLARINDA KULLANILAN MAZEMELER KONULAR 1. PVC (PLASTİK) BORULAR VE BUNLARA AİT EK PARÇALARI 2. SPİRAL (BÜKÜLGEN) BORULAR VE BUNLARA AİT EK PARÇALARI 3. ANTİGRON (NEMLİ YER) TESİSAT MALZEMELERİ 4. SİGORTA YAPISI VE AMPERAJLARI 5. SİGORTA ÇEŞİTLERİ (W OTOMATLAR, KAÇAK AKIM RÖLELESİ) 6. DUY VE ŞEŞİTLERİ 7. PRİZ VE FİŞ ÇEŞİTLERİ 8. LAMBALAR, ÖZELLİKLERİ VE STANDART GÜÇLERİ

2 9.1 PVC (PLASTİK) BORULAR VE BUNLARA AİT EK PARÇALARI Piyasada plastik borular sert termoplastik ( PVC ) malzemeden yapılır. Plastik borular, korozyon ve aşınmaya karşı dayanıklıdır. Bundan dolayı genellikle sıva altı ve sıva üstü tesisatlarda zayıf akım tesisatları ile radyo ve televizyon anten tesisatlarında yaygın olarak kullanılır. Genleşme katsayısı fazla olan PVC borular sıva altı tesisatlarda kullanıldığında sıvanın çatlamasına veya dökülmesine neden olur. 14, 18, 26 ve 37 mm ebadında iç çapa sahip olan plastik borular değişik boylarda üretilir. Piyasada 3 metrelik plastik boruların yanında rulo halinde yüzlerce metrelik plastik borular mevcuttur Plastik Borulara Ait Ek Parçaları Plastik boru ile yapılan tesisatlarda aşağıda isimleri yazılı olan ek parçaları kullanılır; Dirsek Kroşe ve kablo tutucuları Anahtar ve Buat kasası Dirsek Plastik boruların doğrultu değiştirdiği yerlerde kullanılan ek parçasıdır. Dirsekler boruların iç çapı ve eğimine göre 90 ve 120 derecelik olmak üzere iki farklı biçimde yapılır. Dirsekler, boruların dış dış kısmına geçirilerek kullanıldığı için ağız kısımları; içine boru girmesi için geniş, orta kısımları ise dar yapılır Kroşe ve Kablo Tutucuları Plastik boru ve parçalan sıva üstü tesisat yapımında duvar veya tavana kroşe, kablo tutucuları veya özel çivi yardımı ile monte edilir. Kroşe ve kablo tutucuları plastik borular gibi PVC özellikli sert malzemeden üretilir. Kroşelerin çaplan kullanılacağı plastik borunun çapma eşittir. Anahtar ve Buat kasası: Sıva altı ve sıva üstü tesisatlarda iletken bağlantılarının yapılması ve dağıtım işlemlerinde 5-7 cm çapında yuvarlak buatlar kullanılır. Sıva üstü tesisatlarda PVC malzemeden yapılan 8x8, 10x10. 15x15, 20x20 cm ebatlarında buatlar kullanılır. İletken bağlantı işlemleri tamamlandıktan sonra buatların üzerine kapaklan geçmeli olarak tutturulur. 169

3 9.2 SPİRAL (BÜKÜLGEN) BORULAR VE BUNLARA AİT EK PARÇALARI Spiral ( bükülgen ) borular metal ve yalıtkan gereçlerden üretilirler. Metalden yapılan bükülgen borular kurşunlanmış çelik saclardan meydana gelir. Çelik şerit levhaların birer kenarı geçmeli sarmal biçimde sarılarak boru biçimine getirilir. Metalden yapılan spiral ( bükülgen ) borunun iç ve dış yüzeyinde koruyucu ve yalıtıcı özelliği olan bir tabaka bulunmaz. Bundan dolayı günümüzde fazla tercih edilmeyen bir boru şeklidir. Yalıtkan malzemelerden yapılan bükülgen borularda ise PVC özelliğine sahip olan malzemeler kullanılır. Bu sayede bükülgen borulara istenilen şekil verilebilir. Günümüzde yaygın olarak kullanılan bükülgen borular, kolon hatları, kiriş dönüşleri ve motor girişleri gibi elektrik tesislerinin kıvrımlı olan bölümlerinde özellikle tercih edilmektedir. Spiral boruların iç çapları 11, 13.5, 16,21,29,36,48 mm ebatlarında üretilir. Resim 9.1 Spiral boru türleri 9.3 ANTİGRON (NEMLİ YER) TESİSAT MALZEMELERİ Nemli yerlerde kullanılan malzemeler kuru yerlerde kullanılan malzemelere oranla farklı özelliklere sahiptir. Bu özelliklerden bazıları şunlardır: Antigron tesisat malzemeleri (anahtar, buat, priz ve duylar) nem ve gazların bu parçaların içerisine girmesini engelleyecek biçimde imal edilirler. Antigron tesisatta kullanılacak olan iletkenler nem ve gazların olumsuz etkisinden korunacak biçimde üretilirler. Antigron tesisatın yapımı, diğer tesisat çeşitlerine göre daha fazla dikkat ve özen gerektirir. 170

4 Antigron tesisatta kullanılan malzemeler ve bu malzemeler hakkında kısa bilgiler aşağıda belirtilmiştir: Antigron Anahtar ve Prizler Bu malzemeler yapı olarak döküm veya bakalitten imal edilirler. Günümüzde yaygın olarak bakalitten yapılan türleri daha fazla tercih edilmektedir. Antigron anahtar ve prizlerin iletken giriş kısımları lastik conta ve rekorla donatılmıştır. Prizlerin ön kısımları yaylı bir kapakla kapatılmıştır. Böylece nem ve gazın anahtar ve prizin içerisine girmesi önlenmiş olur. Anahtar ve priz kutuları genellikle yuvarlak tipte imal edilirler Buatlar ( ek kutuları ) Resim 9.2 Sanayi tipi Antigron piriz Nemli yer malzemeleri ile yapılan tesisatlarda buatlar genellikle font veya bakalitten yapılır. Buatların kapaklarında nemin girmesini önleyecek biçimde lastik conta bulunur. Ayrıca buatların giriş yerlerinde nem ve gazların buat içerisine girmesini önlemek için lastik conta ve rekor bulunur. Nemli yer tesisatında kullanılacak olan iletkenin kesit ve dış çapma göre buatların yuvarlak ve dikdörtgen biçiminde şekilleri vardır. Ayrıca Buatlarda sayısı 1 ile 8 arasında değişen iletken giriş kısmı vardır. Resim 9.3 Antigron tesisatta kullanılan buatlar 171

5 9.3.3 Lamba Gövdeleri Lamba gövdelerinin iletken giriş kısmında diğer malzemelerde olduğu gibi rekor ve contalar mevcuttur. Bu parçaların dışında cam fanusla gövdenin birleştiği yüzeyde lastik conta bulunur. Lamba gövdesi üzerinde iletken girişleri için iki ayrı giriş ünitesi vardır. Tesisatta kullanılacak olan iletken başka alıcıları da çalıştırmak üzere devam edecekse lamba gövdesi üzerinde bulunan ünitelerden birisi giriş, diğeri ise çıkış olarak kullanılır Kelepçeler Resim 9.4 Antigron armatür Nemli yer tesisatlarında kullanılan kelepçeler, paslanmaya karşı dayanıklı madenlerden veya bakalitten yapılır. Madeni kelepçelerin yüzeyi, çinko veya kadmiyum ile kaplanır. 9.4 SİGORTA, YAPISI VE AMPERAJLARI Elektrik devrelerinde besleme hatlarını kısa devre akımı ve fazla yüklere karşı korumak için sigorta adını verdiğimiz devre elemanı kullanılır. Sigortalar elektrik devrelerine seri olarak bağlanırlar. Sigortalar elektrikle çalışan alıcılarla birlikte bu alıcıları kullanan bireyleri elektrik kazalarının olumsuz etkisinden korumaya yararlar. Elektrik devrelerinde akımın belli bir sınırın üzerine çıkması durumunda devreyi açarak sistemdeki alıcıları koruyan devre elemanına sigorta adı verilir Sigorta Çeşitleri Buşonlu Sigorta Buşonlu sigortalar gövde, buşon, buşon kapağı parçaların birleşiminden oluşmuştur 172

6 Gövde Resim 9.5 Buşonlu sigorta Gövde sigortanın bağlanacağı yere tutturulmasını sağlayan kısımdır. Ayrıca gövde sigortayı oluşturan parçaların birleşiminden oluşur. İletken bağlantılarının olduğu kısımdır. Buşon Resim 9.6Buşonlu sigorta gövdesi Resim 9.7 Buşon Akımı kesme düzeneğinin bulunduğu kısma buşon denir. Buşonlar, 6, 10, 16, 173

7 20, 25,35, 50, 63, 80, 100 amper değerlerinde üretilir. Buşon şu parçaların birleşiminden oluşur. Buşon gövdesi: Telin erimesi sırasında oluşan ısıya dayanacak şekilde porselenden yapılmıştır. Sigorta teli: Değişik akım değerlerinde üretilmiş teldir. Kuvars kumu: Eriyen telin oluşturduğu sıcaklığın olumsuz etkisini azaltmak için kullanılan maddedir. Alt ve üst kapaklar: Buşonun iki ucunda bulunur. Dip kontak ile üst kontak arasında iletimi sağlamaya yarar. Sinyal pulu: Buşon içindeki ince telin uç kısmına takılır. Telin kopmasıyla yaylı fırlatma düzeneği sayesinde pul yerinden fırlar. Sinyal pulcuğu, her akım değeri için ayrı bir renkte boyanmıştır. Buşonun kaç amperlik olduğu sinyal pulcuğuna bakılarak anlaşılır. Pul renklerinin akım karşılıkları şöyledir: yeşil 6A; kırmızı 10A; gri 16 A; mavi 20 A; sarı 25 A; siyah 35 A; beyaz 50 A; bakır rengi 63 A Buşon Kapağı: Yalıtkan bölümü porselenden, iletken kısmı pirinçten yapılan parçadır. Buşon kapağının üstünde yuvarlak bir cam bulunur. Bu cam, sigortanın atması anında sinyal pulcuğunun fırlayarak yakında bulunan kişilere zarar vermemesi için konmuştur Otomatik Sigorta Resim 9.8 Buşon kapağı Otomatik sigortalar, bağlı bulunduğu elektrik devresini aşırı akım ve kısa devrelere karşı korur. Devrenin kolayca açılıp kapatılmasına imkân sağlar. Herhangi bir arıza durumunda devreyi açan cihaz, kol yukarı kaldırılarak devreye sokulur. Koldan bağımsız açtırma düzeni, arıza devam ettiği sürece devreyi yeniden açacaktır. Uygu- 174

8 lamada kullanılan otomatik sigortalar L (B) ve G (C) tipi olmak üzere iki tipte üretilir. L tipi sigortalar, aydınlatma ve priz tesislerinde; G tipi sigortalar ise motor koruma devrelerinde kullanılır. Uygulamada kullanılan otomatik sigortalar 6, 10, 16, 20, 25, 35, 40, 45, 50 amperlik değerlerde üretilmektedir. Üç fazlı motorların korunmasında kullanılan otomatik sigortaların mandalları birbirine akuple edilir. Bu sayede fazın birisinin bağlı olduğu sigorta attığında üç fazın akımı da kesilir. Resim 9.9 Otomatik sigorta Resim 9.10 Otomatik sigortanın yapısı L Tipi L tipi sigortalar aydınlatma ve priz tesislerinde kullanılır. L tipi sigortalar aşırı akım durumunda hemen atar. G Tipi G tipi sigortalar motor koruma devrelerinde kullanılır. G tipi sigortalar gecikmeli olarak devreyi açar. Motorlar kalkış anında normal akımlarının birkaç katı değerde aşırı akım çekerek çalışmaya başladıklarından bu tip alıcılarda gecikmeli atan otomatik sigortalar tercih edilir. 175

9 Bıçaklı Sigorta Bıçaklı sigortalar 120 KA ya kadar kısa devre akımlarını kesecek güçtedir. Anma gerilimleri 500 V AC ve 440 V DC anma akımları ise 630 A ya kadar olan bıçaklı sigortalar trafo, kablo, şalter, pano gibi birçok cihaz ve tesisi aşırı yükleme ve kısa devreye karşı emniyetle korur Resim 9.11 Bıçaklı sigorta Sigorta Altlığı Sigorta buşonlarının bağlandığı malzemelerdir. Altlıkların bağlantı yerleri klemensli veya cıvatalıdır. Elektrolitik bakırdan üretilen bıçaklı sigorta altlıklarının yaylı kontakları kendi sıkma ve yaylanma özelliklerine ek olarak özel çelik yaylarla takviye edilmiştir. Kontakların sıkma gücü TSE nin öngördüğü değerlerde olmalıdır. Resim 9.12 NH Bıçaklı Sigorta Buşon ve Altlığı 176

10 Buşon Akımın üzerinden geçtiği kısımdır. Buşon, porselenden yapılmış bir gövde ve bunun iki ucuna monte edilmiş bıçaklardan oluşmuştur. Bıçaklar, gövde içinden eriyen tel ile birbirine bağlanmıştır. Sigorta Pensi Sigorta buşonlarının takılıp çıkartılmasında kullanılan gereçtir. Sigorta pensi ile sigorta söküleceği zaman bu elemanın üzerindeki düğmeye basılır. Düğmeye basıldığında sigorta pensin ısırma düzeneği açılır. Düğmeden el çekildikten sonra eleman geriye doğru çekilecek olursa altlığa takılı olan NH buşon yerinden çıkar. Resim 9.13 NH bıçaklı sigorta pensi (ellik) 9.5 SİGORTA ÇEŞİTLERİ (W OTOMATLAR, KAÇAK AKIM RÖLELESİ) Anahtarlı otomatik sigortalar çok az yer kaplamaları ve dar yapıları nedeniyle günümüzde en fazla tercih edilen bir sigorta çeşididir. Anahtarlı sigortalara piyasada W otomat adı verilmektedir. W otomatlar özellikle raylar üzerine yapısında bulunan tırnaklar aracılığı ile tutturulur. Bu sigortaların mekaniki ömürleri yaklaşık olarak kez açıp kapamaya olanak sağlamalıdır. Kontakları ark ve kaynamaya karşı dayanıklı olduğundan W otomatlar enerji sistemlerinde güvenle tercih edilmektedir. Otomatik sigortalar, bağlı oldukları elektrik devresini kısa devre ve aşırı akımlara W karşı koruyarak, devrenin kolayca açılmasına olanak sağlarlar. 177

11 W otomatlar kullanım yerlerine göre TS 5018 standardına uygun olarak B ve C tipi olmak üzere değişik biçimlerde üretilirler. B tipi W otomatlar ev aydınlatması, priz ve kumanda devrelerinde C tipi sigortalar ise transformatör ve flüoresan lamba gibi endüktif yüklerde kullanılır. Herhangi bir arıza anında devreyi açan cihaz, kolu yukarı kaldırılarak devreye sokulur. Koldan bağımsız açtırma düzeni arıza devam ettiği sürece devreyi yeniden açar Kaçak Akım Rölesi Resim 9.14 W otomatlar Elektrik tesisatında küçük görülen; ancak zararları bakımından hiç de küçümsenmeyecek kaçak akımları fark ederek devreyi açan anahtarlara kaçak akım koruma anahtarları (diferansiyel koruma cihazı) denmektedir. Kaçak akım koruma anahtarları, herhangi bir tesisatın hattından gelen ve dönen akımların toplamının sıfır olması esasına göre çalışır. Normal bir tesisatta gelen akımların meydana getirdiği manyetik alanla giden akımların meydana getirdiği manyetik alan birbirine eşit ve zıttır. Burada tesisatın bir veya üç fazlı olması sonucu değiştirmez. Kaçak akım koruma anahtarının akım bobini, bir fazlı devreler için faz ile nötr, içinden geçecek şekilde bağlandığından, tesisata gelen ve giden akımların bileşkesinden etkilenmektedir. Belirttiğimiz gibi gelen ve giden akımlar birbirine eşit ise bileşke alan sıfır olacağından, cihazın akım bobinine etki eden alan bulunmayacaktır. Ancak tesisatın herhangi bir yerinden küçük bir kaçak (hata akımı) akım varsa, gelen akım giden akıma eşit olmayacağından cihazın akım bobini üzerinde fark alanı (bileşke alan) 178

12 meydana gelerek bir emk endükler. Bu emk, kaçak akım koruma anahtarının açma sınırına (30 ma) ulaştığında devreyi otomatik olarak kesmektedir ma de devreyi açanlar yangın koruma anahtarı olarak isimlendirilir. Kaçak akım koruma anahtarı evde ve işyerinde tesisatın ana girişine, yangın koruma anahtarları ise ana kolon hattı girişine bağlanmalıdır. Toroidal ölçüm trafosu içerisinden faz ve nötr iletkenleri geçirilir. Elektrikteki temel kural gereği akım fazdan çıkar nötre döner. Normal şartlar altında (kaçak yoksa) çıkan akım giren akıma eşittir. Bu eşitlikten ötürü ölçüm transformatöründen geçen bileşke akım 0 dır. Burada indüklenen gerilimde haliyle 0 olduğundan sistem çalışır haldedir. Eğer fazdan gövdeye bir kaçak olursa nötre dönen akım faz-kaçak akım olacaktır. Artık faz-nötr bileşke akım toplamı 0 değildir bu değer 30 ma i aştığı anda ölçüm trafosunda gerilim indüklenir ve röle devreyi açtırır. 9.6 DUY VE ÇEŞİTLERİ Şekil 9.1 Kaçak akım rölesinin tesisata bağlantısı Elektrik lambalarını besleme devrelerine bağlamak için duy adını verdiğimiz eleman kullanılır. Duylar lamba başlığının yapılış şekline göre süngülü duy ve vidalı duy olmak üzere ikiye ayrılır. 179

13 9.6.1 Süngülü Duylar Süngülü duyların içerisinde iki adet oyuk bulunur. Bu oyuklara takılacak olan lambaların iki yanında birere çıkıntı bulunur. Lambaların çıkıntılı olan kısımları süngülü duyun oyuklarına yerleştirildikten sonra sağa doğru çevrilerek lambanın duya yerleşmesi sağlanır. Süngülü duylar gövde ve dış muhafaza kısmı olmak üzere iki ayrı parçadan meydana gelir. Gövde kısmı genellikle bakalitten yapılır. Gövde üzerinde yan ve dip kontaklar bulunur. Kontakların üzerinde iletkenlerin bağlanacağı vidalar vardır. Lamba başlıklarının takıldığı dış muhafaza kısmı ise bakalit veya bronzdan yapılır. Süngülü duylar kullanıldıkları yer ve gerilimin büyüklüğüne göre; B-10, B-15 ve B-22 tiplerinde üretilir. B (bayonet) ifadesi duylarda, duyun içerisine giren lamba başlığının çapını mm olarak belirten bir ifadedir. B-10 tipi duylar; 3-24 volt, B-15 duylar; volt, B-22 duylar ise 110 ve daha büyük gerilim değerinde kullanılır. Süngülü duylar, dikiş makineleri, otomobil, tren, otobüs, teleferik ve deniz araçları gibi ulaşım araçları ile sarsıntılı yerlerde kullanılır Vidalı Duylar Vidalı duylarda kullanılan lamba başlıklarına ve duy içerisine diş açılmıştır. Lambalar duylara vidalanarak takılır. Vidalı duylarda, süngülü duylarda olduğu gibi gövde ve dış muhafaza kısmından meydana gelir. Bu duy çeşidi de kullanılan lamba gerilimi ve gücüne göre: minyonet duy, minyon duy, normal duy ve goliat duy olmak üzere dört gruba ayrılır Minyum Duy Bu duylar piyasada E-5, E-10, E-14 ve E-17 sembolleri ile gösterilirler. E-5 ve E-10 türleri 24 volta kadar olan gerilimlerde, E-14 ve E-17 türleri ise 110, 220, 380 voltluk gerilimlerde kullanılır. Minyon duyun üzerinde yazılı olan E harfi başlığın Edison vidalı olduğunu, 17 rakamı vidanın dış çapını ( mm ), 25 rakamı başlığın yüksekliğini ( mm ), 17 rakamı ise yaka çapını ( mm ) olarak gösterir Normal Duy Bu duy çeşidi piyasada E-27 olarak bilinir. Normal duylar voltluk gerilimlerde çalışan 15W, 25W, 40W, 60W, 75W, 100W ve 150W gücündeki lambaları 180

14 besleme devrelerine bağlamak için kullanılır. Normal duylar E-27 / 25, E-27 / 27, E-27 / 51 x 39 gibi ölçülerde üretilirler. Normal duylar yapıldıkları gereçlere göre bronz, porselen ve bakalit olmak üzere üç ayrı kısımda üretilir Resim 9.15 Bronz duy Resim 9.16 Porselen duy Resim 9.17 Bakalit duy Normal duylar kullanıldığı yere göre asma, tavan, duvar, bahçe, donanma ve bracol duy olarak da isimlendirilir. 9.7 PRİZ VE FİŞ ÇEŞİTLERİ Fişler Fiş, bir aygıt veya uzatma kablosundaki iletkenleri, prizdeki kontaklar aracılığı ile elektrik tesisi iletkenlerine birleştirmeyi veya bunlardan ayırmayı sağlayan bir araçtır. 181

15 Yapıları Bakımından Fiş Çeşitleri Normal fiş, topraklı fiş, üç fazlı fiş, telefon fişi, yeni sistemde Amerikan ve Avrupa fişleri (bu fişler adaptör ile bizim kullandığımız prizlere dönüştürülmektedir) olmak üzere çeşitleri kullanılmaktadır. Fiş gövdesi bakalit, sert PVC, termoplastikten yapılmaktadır. Fiş kontakları pirinçten yapılmaktadır. Resim 9.18 Normal, topraklı ve telefon fiş Resim 9.19 Üç fazlı yuvarlak ve yassı fişler Enerji Alış Şekillerine Göre Fiş Çeşitleri Erkek fiş, dişi fiş olmak üzere çeşitleri bulunmaktadır. Resim 9.20 Dişi fişler 182

16 9.7.2 Prizler Resim 9.21 Çoğaltıcı fişler Elektrik cihazlarına, bir elektrik devresinden fiş aracılığı ile doğrudan veya uzatma kablosu ile enerji alınması için kullanılan araçtır. Dış çerçevesi sert PVC madde, bakalit veya termoplastik malzemeden yapılmıştır, enerjinin bağlanacağı kontak yuvaları düzeneği, yanmaz özellikli PVC veya porselen malzemenin içinde bulunmaktadır. Resim 9.22 Sıva altı piriz Resim 9.23 Sıva üstü piriz Resim 9.24 Antigron piriz Resim 9.25 Üç fazlı yassı priz 183

17 Resim 9.26 Grup prizler Yapıları Bakımından Priz Çeşitleri Yapıları bakımından prizler; normal, ups, topraklı, üç fazlı, telefon, data, müzik yayın, uydu tv prizi olmak üzere çeşitleri vardır. Resim 9.27-a Priz çeşitleri 184

18 Resim 9.27-b Priz çeşitleri 9.8 KLEMENS ÇEŞİTLERİ, KABLO PABUÇLARI Elektrik tesislerinde iletkenleri birbirine eklemek için kullanılan ek parçalarına klemens adı verilir. İç Tesisat Yönetmeliğine göre yapılan tesisatlarda eklemelerin klemenslerle yapılması zorunludur. Kullanılacakları yerin şekline göre klemensler çeşitli biçimlerde üretilirler ve bu üretim şekline göre isim alırlar. Bunları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür; Sıra ve lüstr klemensler ( düz klemens ) Simit klemens ( buat klemensi) 185

19 Şapkalı klemens Vidalı (tırnaklı) klemens, Bakır boru klemensi Paratoner ( düz hat) klemensi, U ( kayık ) klemensi ve T klemens Ray klemensler Klemensler Düz Klemensler (lüstr, sıra klemensler) Avize uçlarında ve ek kutularının ( buat) içlerinde iki iletkeni birbirine eklemek için lüstr veya sıra klemensler kullanılır. Düz klemenslerin iletken kısımları pirinçten, yalıtkan kısımları ise porselen, bakalit veya plastikten yapılır. Lüstr klemensler lü olarak yapılırken sıra klemensler ise 12 li sıra halinde üretilir. Düz klemensler 1,5 mm 2 ve 2,5 mm 2 kesitine sahip olan iletkenleri eklemek için tercih edilir. Resim 9.28 Lüstr ve sıra klemens Resim 9.29 Bara klemens Resim 9.30 Durdurucu klemens 186

20 Simit Klemensler Resim 9.31 U klemens Simit klemensleri ek kutularının içerisinde iki iletkeni birbirine eklemek için kullanılır. Bu klemenslerde yalıtkan olarak bakalit veya porselen tercih edilir. Simit klemenslerin iletken kısımları bakır veya pirinçten yapılırken, yalıtkan kısımları ise porselen veya bakalitten tercih edilir. Piyasada simit klemensler ek yapılacak iletkenin kesit ve sayısına göre 3 x 2,5 mm 2, 4x4 mm 2 veya 2x6 mm 2 şeklinde satılır Şapkalı Klemensler Sabit tesislerde küçük kesitli iletkenlerin birbirlerine eklenmesinde şapkalı klemensler kullanılır. Bu klemenslerin içerisine bakırla kaplanan çelik spiral yerleştirilmiştir. Şapkalı klemenslerin dış yüzeyleri yalıtkan özelliği gösterir. 0,75 mm 2 veya 1 mm 2 kesitinde uçları açılmış olan ince kesitli iletken uçları klemensin içerisine bükülmeden itilir. Klemens vidaların dönüş yönünde çevrilir. Böylece iletkenlerin birbirleriyle ekleri yapılmış olur. Eklenen kısımların sökülmesi için klemensin ters yönde çevrilmesi yeterlidir Vidalı Klemensler (tırnaklı) ve Bakır Boru Klemensler Bu klemens çeşitleri genellikle havai hatlarda kullanılırlar. Pirinçten üretimi yapılan ve vida ile sıkıştırılan bu klemenslerle ek yapmak için özel mengenelere gereksinim vardır. Paratoner klemensi (düz hat), Bakır boru klemensi ve U (kayık) ve T klemensi Bu klemens türleri bina içinde yapılan elektrik tesisatlarında yalıtılmış olan iletkenlerin eklenmesinde veya ek alınmasında kullanılır. Düz hat ve U klemensleri iletkenlerin eklenmesinde, T klemensi ise ek alımında kullanılır. U klemenslerde klemens yuvası olarak bakalitten yapılan koruncaklar tercih edilir. Bu klemensler de simit klemensler gibi ek yapılacak olan iletkenin ke- 187

21 sitine göre satılırlar. Bu klemenslerde ek yapıldıktan sonra ek yerleri mutlaka lehimlemelidir Ray Klemensler Birbirinden ayrı konumda bulunan iletken elemanların kontak yapmaksızın emniyetli bir şekilde birbirlerine bağlantısında ray klemensler kullanılır. Ray klemenslerin dış gövde kısmı yalıtkan termoplastik özellikli malzemeden yapılır. Genellikle elektrik panolarında bir ray üzerinde yan yana sıralanarak blok halinde kullanılır. Endüstride ray klemensler kullanım amaçlarına göre geçiş klemensi, topraklama ( PE ) klemensi, Nötr ( N) ayırma klemensi ve sigortalı klemens olarak sınıflandırılır Kablo Pabuçları Çok telli ve kalın kesitli olan iletkenleri sigorta uçlarına, elektrikli aygıtların terminal uçlarına veya şalter bacaklarına doğrudan doğruya bağlamak çok güç ve zor bir iştir. Bu zorluğu ortadan kaldırmak, iletkenleri kolaylıkla birbirlerine eklemek ve iyi iletkenlik sağlamak için bakırdan yapılan ve kablo pabucu olarak adlandırılan malzemeler kullanılır. Kablo pabucu ile ek yapmak için ilk önce, eklenecek olan iletkenin uçları kablo pabucunun silindirik olan kısmına yerleştirilir. Daha sonra iletkenle kablo pabucu bir pürmüz yardımı ile birbirine lehimlenir. Böylece ucuna kablo pabucu takılı olan iletken kolaylıkla istenen aygıtın terminal ucuna bağlanabilir. Piyasada kablo pabuçları iletken kesitine göre 10 mm 2, 35 mm 2, 70 mm 2 veya 120 mm 2 şeklinde isim alırlar. Resim 9.32 Değişik kablo pabuç türleri 188

22 9.9 LAMBALAR, ÖZELLİKLERİ VE STANDART GÜÇLERİ Elektrik enerjisini ışık enerjisine çeviren gereçlere kısaca, lamba veya ampul denmektedir Lamba Çeşitleri Akkor flamanlı, fluoresant, cıva buharlı, sodyum buharlı, metal buharlı, halojen, neon, led lambalar olmak üzere çeşitleri vardır. Bu ampullerden en çok kullanılan akkor flamanlı ve fluoresant ampullerin iç yapısı incelenecektir Akkor Flamanlı Ampul İçyapısı Elektrik akımı bir iletken üzerinden geçince, iletkenin cinsine bağlı olarak değişen bir ısı ve daha fazla akım geçirilirse, iletken akkor hale geleceğinden ısı ile birlikte ışıkta saçmaya başlar. Ancak bu işlem açık havada yapıldığında, kısa zamanda iletkenin kopmasıyla neticelenir. Bu işlem, ışık elde etmek için kapalı bir ortamda ve özel seçilmiş gazların içinde yapılmalıdır. Akkor flamanlı lambaların kızaran teli tungsten (volfram) metalinden yapılmıştır. Flamanın yapılışı çok basit olmayıp önemli teknolojik aşamalardan geçmektedir. Tungsten metalinin ergime derecesi yüksektir ºC derecede eritilemediğinden sıkıştırılarak ve ezilerek işlenmektedir. Bu işlemler sonucunda boyu 2 metreye, çapı 1 mm ye getirilen tungsten metali yapılan çok ince işçilik ve teknoloji ile, boyu uzatılmış çapı da inceltilmiştir. 220 volt 15 wattlık lambanın flaman kalınlığı 15 mikron uzunluğu ise 30 cm dir. Yaklaşık 1000 saat ömrü olan akkor flamanlı ampuller daha çok iç aydınlatmada kullanılır. Isı kayıpları fazladır, fazla güç harcarlar. Bu sakıncalarına rağmen üstünlükleri de vardır; maliyeti ucuzdur, ürettikleri ışık yönlendirilebilir, ışık ayarı yapılabilir, az yer kaplarlar. Resim 9.33 Halojen Ampuller 189

23 Şekil 9.2 Akkor flamanlı ampul iç yapısı Fluoresant Ampul İçyapısı Silindirik bir cam boru şeklinde yapılan fluoresant ampulün, her iki başında tungstenden yapılmış çift sarımlı flamanlar vardır. Flamanlar ısındığında elektron yayma özelliği kazanması için üzerleri oksit tabakası ile kaplanmış ve uçları lamba başlığı üzerindeki lamba ayaklarına bağlanmıştır. Boru şeklindeki cam tüpün iç yüzeyi flüoresan ve fosfor madde ile kaplanmış ve tüpün içindeki hava alınarak yerine argon gazı doldurulmuş, küçük bir damla da cıva konulmuştur. Fluoresant ampulün üstün özellikleri şunlardır; ürettikleri ışık miktarı fazladır, ömürleri uzundur, ısı şeklindeki kayıpları azdır, az güç harcarlar. Fluoresant ampullerin olumsuz tarafları da vardır; armatürünün ilk kuruluş maliyeti fazladır, çok yer kaplarlar, ürettikleri ışık yönlendirilemez, düşük gerilimlerde çalışmazlar, üç fazlı aydınlatmada gerekli önlem alınmazsa stroboskopik (göz yanılması- dönen parçaların duruyormuş gibi görünmesi) oluşur. 190

24 Şekil 9.3 Fluoresant ampul iç yapısı Fluoresant ampullerin, düz uzun boy (36-40 W), kısa boy (18-20 W), dairesel (32 W) ve tasarruflu (kompakt W) olarak çeşitleri vardır. Resim 9.34 Fluoresant ampuller 191

25 ÖZET Piyasada plastik borular sert termoplastik ( PVC ) malzemeden yapılır. Plastik borular, korozyon ve aşınmaya karşı dayanıklıdır. Bundan dolayı genellikle sıva altı ve sıva üstü tesisatlarda zayıf akım tesisatları ile radyo ve televizyon anten tesisatlarında yaygın olarak kullanılır. Plastik boru ile yapılan tesisatlarda aşağıda isimleri yazılı olan ek parçaları kullanılır; Dirsek Kroşe ve kablo tutucuları Anahtar ve Buat kasası Nemli yerlerde kullanılan malzemeler kuru yerlerde kullanılan malzemelere oranla farklı özelliklere sahiptir. Antigron anahtar ve prizler: Bu malzemeler yapı olarak döküm veya bakalitten imal edilirler. Günümüzde yaygın olarak bakalitten yapılan türleri daha fazla tercih edilmektedir. Lamba gövdelerinin iletken giriş kısmında diğer malzemelerde olduğu gibi rekor ve contalar mevcuttur. Bu parçaların dışında cam fanusla gövdenin birleştiği yüzeyde lastik conta bulunur. Nemli yer tesisatlarında kullanılan kelepçeler, paslanmaya karşı dayanıklı madenlerden veya bakalitten yapılır. Madeni kelepçelerin yüzeyi, çinko veya kadmiyum ile kaplanır. Elektrik devrelerinde besleme hatlarını kısa devre akımı ve fazla yüklere karşı korumak için sigorta adını verdiğimiz devre elemanı kullanılır. Sigortalar elektrik devrelerine seri olarak bağlanırlar. Sigortalar elektrikle çalışan alıcılarla birlikte bu alıcıları kullanan bireyleri elektrik kazalarının olumsuz etkisinden korumaya yararlar. Anahtarlı otomatik sigortalar çok az yer kaplamaları ve dar yapıları nedeniyle günümüzde en fazla tercih edilen bir sigorta çeşididir. Anahtarlı sigortalara piyasada W otomat adı verilmektedir. W otomatlar özellikle raylar üzerine yapısında bulunan tırnaklar aracılığı ile tutturulur. Bu sigortaların mekaniki ömürleri yaklaşık olarak kez açıp kapamaya olanak sağlamalıdır. Kontakları ark ve kaynamaya karşı dayanıklı olduğundan W otomatlar enerji sistemlerinde güvenle tercih edilmektedir. Otomatik sigortalar, bağlı oldukları elektrik devresini kısa devre ve aşırı akımlara W karşı koruyarak, devrenin kolayca açılmasına olanak sağlarlar. 192

26 Elektrik tesisatında küçük görülen; ancak zararları bakımından hiç de küçümsenmeyecek kaçak akımları fark ederek devreyi açan anahtarlara kaçak akım koruma anahtarları (diferansiyel koruma cihazı) denmektedir. Elektrik lambalarını besleme devrelerine bağlamak için duy adını verdiğimiz eleman kullanılır. Duylar lamba başlığının yapılış şekline göre süngülü duy ve vidalı duy olmak üzere ikiye ayrılır. Fiş, bir aygıt veya uzatma kablosundaki iletkenleri, prizdeki kontaklar aracılığı ile elektrik tesisi iletkenlerine birleştirmeyi veya bunlardan ayırmayı sağlayan bir araçtır. Elektrik tesislerinde iletkenleri birbirine eklemek için kullanılan ek parçalarına klemens adı verilir. Bunları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür; Sıra ve lüstr klemensler ( düz klemens ) Simit klemens ( buat klemensi) Şapkalı klemens Vidalı (tırnaklı) klemens, Bakır boru klemensi Paratoner ( düz hat) klemensi, U ( kayık ) klemensi ve T klemens Ray klemensler Elektrik enerjisini ışık enerjisine çeviren gereçlere kısaca, lamba veya ampul denmektedir. Fluoresant ampul: Silindirik bir cam boru şeklinde yapılan fluoresant ampulün, her iki başında tungstenden yapılmış çift sarımlı flamanlar vardır. Flamanlar ısındığında elektron yayma özelliği kazanması için üzerleri oksit tabakası ile kaplanmış ve uçları lamba başlığı üzerindeki lamba ayaklarına bağlanmıştır. Boru şeklindeki cam tüpün iç yüzeyi flüoresan ve fosfor madde ile kaplanmış ve tüpün içindeki hava alınarak yerine argon gazı doldurulmuş, küçük bir damla da cıva konulmuştur. 193

27 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi Plastik borulara ait ek parçalarından değildir? a) Sigorta b) Kroşe c) Dirsek d) Anahtar kasası 2. Aşağıdakilerden hangisi Eriyen telli sigortaları oluşturan elemanlardan değildir? a) Gövde b) Gövde kapağı c) Ayar düğmesi d) Buşon 3. Aşağıdakilerden hangisi B tipi otomatik sigortalar nerelerde kullanılır? a) Priz de b) Motor devresinde c) Yüksek gerilimde d) Orta gerilimde 4. Aşağıdakilerden hangisi Vidalı normal duy çeşitlerinden değildir? a) Tavan duy b) Duvar duy c) Bahçe duy d) Süngülü duy 5. Aşağıdakilerden hangisi Klemens çeşitlerinden değildir? a) Sıra Klemensler b) Muf c) Vidalı Klemens d) Lüstr Klemens 194