ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ÖZEL EĞİTİM ANABİLİM DALI

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ÖZEL EĞİTİM ANABİLİM DALI BİRLİKTE EĞİTİM ORTAMLARINDAKİ ZİHİN ENGELLİ ÖĞRENCİLERE SOSYAL BECERİLERİN KAZANDIRILMASINDA DOĞRUDAN ÖĞRETİM YÖNTEMİNİN ETKİLİLİĞİNİN İNCELENMESİ. DOKTORA TEZİ OSMAN ÖZOKÇU ANKARA 2008

2 ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ÖZEL EĞİTİM ANABİLİM DALI BİRLİKTE EĞİTİM ORTAMLARINDAKİ ZİHİN ENGELLİ ÖĞRENCİLERE SOSYAL BECERİLERİN KAZANDIRILMASINDA DOĞRUDAN ÖĞRETİM YÖNTEMİNİN ETKİLİLİĞİNİN İNCELENMESİ. DOKTORA TEZİ OSMAN ÖZOKÇU TEZ DANIŞMANLARI PROF. DR. GÖNÜL AKÇAMETE PROF. DR. MEHMET ÖZYÜREK ANKARA 2008

3

4 TEŞEKKÜR Bu araştırmanın gerçekleştirilmesi sürecinde birçok insanın katkı ve desteğini gördüm. Öncelikle Oğuz Kağan İlköğretim Okulu yönetici ve öğretmenlerine, çalışmaya katılan öğrencilere ve çocukların çalışmaya katılmasına izin veren anne babalara en içten sevgi ve teşekkürlerimi iletirim. Çalışmanın planlanmasından sonuçlandırılmasına kadar geçen sürede destek, anlayış ve katkılarını esirgemeyen, mesleki yaşamımda büyük katkıları olan, beni sürekli olarak motive eden danışmanlarım ve değerli hocalarım Prof. Dr. Gönül Akçamete, ve Prof. Dr. Mehmet Özyürek e çok teşekkür ederim. Yoğun çalışmalarına rağmen, gerekli zamanı ayırarak araştırmanın güvenirlik çalışmasını yapan özel eğitim öğretmeni Elçin Öztürk ve dördüncü sınıf öğrencisi Esen Yılmazer e, çalışmanın araştırma deseni konusunda kendisinden yardım aldığım değerli hocam Doç. Dr. Nihal Varol a teşekkür ederim. Araştırmanın video filmlerinin hazırlanmasında bana yardımcı olan 4-B sınıfı öğretmeni Güler Gebeş e en içten teşekkürlerimi sunarım. Özel eğitim alanında kendilerinden çok şey öğrendiğim, doktora eğitimim boyunca bana kapılarını sürekli açık tutan Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Bölümünde görev yapan tüm hocalarıma ve arkadaşlarıma teşekkür ederim. Bu çalışma sürecinde benden maddi ve manevi yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen aileme, gösterdiği sabır ve anlayışla beni destekleyen sevgili eşim Özlem e en içten teşekkürlerimi sunarım. Osman ÖZOKÇU i

5 ÖZET BİRLİKTE EĞİTİM ORTAMLARINDAKİ ZİHİN ENGELLİ ÖĞRENCİLERE SOSYAL BECERİLERİN KAZANDIRILMASINDA DOĞRUDAN ÖĞRETİM YÖNTEMİNİN ETKİLİLİĞİNİN İNCELENMESİ. ÖZOKÇU, Osman Doktora Tezi, Özel Eğitim Bölümü Tez danışmanları: Prof. Dr. Gönül AKÇAMETE, Prof. Dr. Mehmet ÖZYÜREK Şubat, 2008, 171 sayfa Bu araştırmanın amacı, doğrudan öğretim yaklaşımına dayalı olarak hazırlanan sosyal beceri öğretim programının, birlikte eğitim ortamlarındaki zihinsel engelli öğrencilerin özür dileme, yardım isteme ve başladığı bir işi zamanında bitirme sosyal becerilerini kazanmalarında ve bu becerileri genelleyebilmelerinde etkili olup olmadığını ortaya koymaktır. Araştırma için, Ankara ilinde Oğuz Kaan İlköğretim Okuluna devam eden zihinsel engelli öğrenciler arasından araştırma için önkoşul özelliklerine sahip (okuyabilme, sözel yönergeleri takip edebilme ve sorulan sorulara sözlü olarak yanıt verebilme) üç öğrenci seçilmiştir. Araştırmada Öğretmen görüşmeleri, öğretmen gözlemleri ve öğretmenlerin sınıflarındaki öğrencilerin her biri için Sosyal Beceri Kontrol Listesini doldurmaları sonucunda, zihinsel engelli öğrencilerin gereksinin duydukları üç öncelikli sosyal beceri ve bu becerilerde yetersizliği olan öğrenciler belirlenmiştir. Hedef sosyal beceriler olan, özür dileme, yardım isteme ve başladığı bir işi, zamanında bitirme becerilerinin öğretiminde kullanılmak amacıyla doğrudan öğretim yaklaşımının temel aşamaları olan; model olma, rehberli uygulama ve bağımsız uygulama aşamalarının yer aldığı öğretim planları hazırlanmıştır. Sosyal beceri programında öğretim oturumları bireysel olarak düzenlenmiş, haftada üç gün öğretim yapılmıştır. Öğretim oturumları sonunda, genelleme oturumlarına yer verilmiştir. Araştırmanın verileri her beceri için ayrı hazırlanan veri toplama araçlarıyla ii

6 toplanmıştır. Öğretimin etkililiğini belirlemede, tek denekli araştırma yöntemlerinden denekler arası yoklama evreli çoklu yoklama modeli kullanılmıştır. Araştırmanın sonucunda doğrudan öğretim yaklaşımına dayalı olarak hazırlanan sosyal beceri öğretim programının toplam üç zihinsel engelli öğrencinin hedef sosyal becerileri kazanmalarında ve bu becerileri genelleyebilmelerinde etkili olduğu görülmüştür. iii

7 SUMMARY THE EFECTİVENESS OF DİRECT İNSTRUCTİON METHOD ON MENTALLY RETARDED STUDENTS SOCİAL SKİLLS İN MAİNSTREAMİNG SETTİNGS. ÖZOKÇU, Osman Doctoral Thesis, Department of Special Education Supervisors: Prof. Dr. Gönül AKÇAMETE, Prof. Dr. Mehmet ÖZYÜREK February, 2008, 171 page The purpose of this study was to determine whether direct instruction approach based social skills program was effective on learning and generalizing three social skills (giving help, apologizing and finishing task on time) of three student with mental retardation. Subjects were selected from a pool of student enrolled in Oğuz Kaan Elemantary School. Three student who met the folloving criteria were included in the study:had ability to read, the qestions and comply with the direction. Three fundamental social skills that students were inadequate to express were determined according to the results of teacher s checklist and their observations. Social skills program covered dimensions of the direct instruction approach which are modeling, guided practices and independent practice to teach targeted social skills which are giving help, apologizing and finishing task on time. Social skills training sessions were implemented individually, three times a week. After each training session, generalization sessions were conducted. Data were collected by using the observations form which was designed for assessing and teaching sessions seperately. Training effectiveness was accessions by using one of the single case desing approach called multiple probe with condition across subject. iv

8 The result of study indicated the target sociall skills program based on direct instruction approach was effective for the three student with mentally retarded to acquire targeted social skills and to generalize them. v

9 İÇİNDEKİLER TEŞEKKÜR... i ÖZET... ii SUMMARY... iv İÇİNDEKİLER... vi ŞEKİLLER LİSTESİ... xii BÖLÜM I GİRİŞ... 1 Problem... 1 Araştırmanın Amacı... 6 Araştırmanın Önemi... 7 Sayıtlılar... 8 Sınırlılıklar... 8 Tanımlar... 8 BÖLÜM II KONUYLA İLGİLİ KURAMSAL ÇERÇEVE Zihin Engelli Çocuklar Türkiye de Zihin Engelli Çocuklar İçin Var Olan Eğitim Ortamları Sosyal Yeterlilik ve Sosyal Beceriler Sosyal Beceri Yetersizliği Zihin Engelli Bireyler ve Sosyal Beceri Yetersizliği Sosyal Becerilerin Değerlendirilmesi Sosyal Beceri Öğretim Yaklaşımları vi

10 Bilişsel Süreç Yaklaşımı İşbirlikçi Öğretim Yaklaşımı Akran Aracılı Öğretim Yöntemi Doğrudan Öğretim Yaklaşımı Model Olma Aşaması Rehberli Uygulama Aşaması Bağımsız Uygulama Aşaması Sosyal Beceri Öğretimi İle İlgili Araştırmalar Yurt dışında Doğrudan Öğretim Yaklaşımı İle Zihin Engelli Çocukların Sosyal Becerilerini Geliştirmeye Yönelik Araştırmalar Türkiye de Doğrudan Öğretim Yaklaşımı İle Zihin Engelli Çocukların Sosyal Becerilerini Geliştirmeye Yönelik Araştırmalar BÖLÜM III YÖNTEM Araştırma Modeli Tek Denekli Araştırma Yöntemleri Çoklu Başlama Düzeyi Modeli Çoklu Yoklama Modeli Denekler Arası Yoklama Evreli Çoklu Yoklama Modeli Denekler ve Seçimi Denekler Deneklerin seçimi Kullanılan Bilgi Toplama Araçları Önkoşul Ölçü Araçları Ön Koşul Sesli Okuma Ölçü Aracı Ön Koşul Sözel Yönergeleri Takip ve Taklit Etme Ölçü Aracı vii

11 Ön Koşul Sözel Yönergeleri Takip ve Taklit Etme Ölçü Aracının Geliştirilmesi Ön Koşul Sözel Yönergeleri Takip ve Taklit Etme Ölçü Aracının Uygulanması Özür Dileme Ölçü Aracı Özür Dileme Ölçü Aracının Geliştirilmesi Özür Dileme Ölçü Aracının Özellikleri Özür Dileme Ölçü Aracının Uygulanacağı Ortamının Düzenlenmesi Özür Dileme Ölçü Aracının Başlama Düzeyi, Yoklama, Öğretim Sonu ve Genelleme Oturumlarında Uygulanması Özür Dileme Ölçü Aracının Puanlanması Yardım İsteme Ölçü Aracı Yardım İsteme Ölçü Aracının Geliştirilmesi Yardım İsteme Ölçü Aracının Özellikleri Yardım İsteme Ölçü Aracının Uygulanacağı Ortamının Düzenlenmesi Yardım İsteme Ölçü Aracının Başlama Düzeyi, Yoklama, Öğretim Sonu ve Genelleme Oturumlarında Uygulanması Yardım İsteme Ölçü Aracının Puanlanması Başladığı Bir İşi Zamanında Bitirme Ölçü Aracı Başladığı Bir İşi Zamanında Bitirme Ölçü Aracının Geliştirilmesi Başladığı Bir İşi Zamanında Bitirme Ölçü Aracının Özellikleri Başladığı Bir İşi Zamanında Bitirme Ölçü Aracının Uygulanacağı Ortamının Düzenlenmesi Başladığı Bir İşi Zamanında Bitirme Ölçü Aracının Başlama Düzeyi, Yoklama, Öğretim Sonu ve Genelleme Oturumlarında Uygulanması Başladığı Bir İşi Zamanında Bitirme Ölçü Aracının Puanlanması Sosyal Beceri Senaryoları Video Filmleri Sosyal Beceri Senaryoları Video Filmlerinin Geliştirilmesi Sosyal Beceri Senaryoları Video Filmlerinin Özellikleri viii

12 Sosyal Beceri Senaryoları Video Filmlerinin Uygulanacağı Ölçme Ortamının Düzenlenmesi Sosyal Beceri Senaryoları Video Filmlerinin Düzeyi, Yoklama, Öğretim Sonu ve Genelleme Oturumlarında Uygulanması Öğretim Materyalinin Geliştirilmesi Doğrudan Öğretime Göre Hazırlanan Özür Dileme Becerisi Öğretim Planı Özür Dileme Becerisi Öğretim Planının Geliştirilmesi Özür Dileme Becerisi Öğretim Planının Özellikleri Özür Dileme Becerisi Öğretim Planının Ön Uygulaması Doğrudan Öğretime Göre Hazırlanan Yardım İsteme Becerisi Öğretim Planı Yardım İsteme Becerisi Öğretim Planının Geliştirilmesi Yardım İsteme Becerisi Öğretim Planının Özellikleri Yardım İsteme Becerisi Öğretim Planının Ön Uygulaması Doğrudan Öğretime Göre Hazırlanan Başladığı Bir İşi Zamanında Bitirme Becerisi Öğretim Planı Başladığı Bir İşi Zamanında Bitirme Becerisi Öğretim Planının Geliştirilmesi Başladığı Bir İşi Zamanında Bitirme Becerisi Öğretim Planının Özellikleri Başladığı Bir İşi Zamanında Bitirme Becerisi Öğretim Planının Ön Uygulaması Deney Süreci Becerilerinin Uygulama Süreleri Öğretim Öncesi ve Öğretim Sonrası Değerlendirme Güdüleme Model Olma Öğretim Süreci Rehberli Uygulama Öğretim Süreci Bağımsız Uygulama Öğretim Süreci Geçerlilik ve Güvenirlik Sosyal Geçerlilik Güvenirlik Analizleri ix

13 Gözlemciler Arası Güvenirlik Uygulama Güvenirliği Verilerin Analizi Genelleme Düzeyinin Belirlenmesi BÖLÜM IV BULGULAR VE YORUMLAR Zihin engelli öğrencilere özür dileme sosyal becerisini doğrudan öğretim yöntemiyle hazırlama ve sunmanın, uygun şekilde özür dileme sosyal becerisini kazandırmasına ve etkililiğine ilişkin bulgular ve yorumlar Birinci Öğrenciye İlişkin Bulgular İkinci Öğrenciye İlişkin Bulgular Üçüncü Öğrenciye İlişkin Bulgular Zihin engelli öğrencilere yardım isteme sosyal becerisini doğrudan öğretim yöntemiyle hazırlama ve sunmanın, uygun şekilde yardım isteme sosyal becerisini kazandırmasına ve etkililiğine ilişkin bulgular ve yorumlar Birinci Öğrenciye İlişkin Bulgular İkinci Öğrenciye İlişkin Bulgular Üçüncü Öğrenciye İlişkin Bulgular Zihin engelli öğrencilere başladığı bir işi zamanında bitirme sosyal becerisini doğrudan öğretim yöntemiyle hazırlama ve sunmanın, uygun şekilde başladığı bir işi zamanında bitirme sosyal becerisini kazandırmasına ve etkililiğine ilişkin bulgular ve yorumlar Birinci Öğrenciye İlişkin Bulgular İkinci Öğrenciye İlişkin Bulgular Üçüncü Öğrenciye İlişkin Bulgular x

14 Zihin engelli öğrencilere özür dileme sosyal becerisini doğrudan öğretim yöntemiyle hazırlama ve sunmanın, uygun şekilde özür dileme sosyal becerisini genelleyebilme düzeyine ilişkin bulgular ve yorumlar Birinci Öğrenciye İlişkin Bulgular İkinci Öğrenciye İlişkin Bulgular Üçüncü Öğrenciye İlişkin Bulgular Zihin engelli öğrencilere yardım isteme sosyal becerisini doğrudan öğretim yöntemiyle hazırlama ve sunmanın, uygun şekilde yardım isteme sosyal becerisini genelleyebilme düzeyine ilişkin bulgular ve yorumlar Birinci Öğrenciye İlişkin Bulgular İkinci Öğrenciye İlişkin Bulgular Üçüncü Öğrenciye İlişkin Bulgular Zihin engelli öğrencilere başladığı bir işi zamanında bitirme sosyal becerisini doğrudan öğretim yöntemiyle hazırlama ve sunmanın, uygun şekilde başladığı bir işi zamanında bitirme sosyal becerisini genelleyebilme düzeyine ilişkin bulgular ve yorumlar Birinci Öğrenciye İlişkin Bulgular İkinci Öğrenciye İlişkin Bulgular Üçüncü Öğrenciye İlişkin Bulgular BÖLÜM V TARTIŞMA ÖNERİLER İleri Araştırmaya Yönelik Öneriler Uygulamaya Yönelik Öneriler KAYNAKÇA EKLER xi

15 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Sosyal Yeterlilik Şekil 2. Öğrencilerin özür dileme becerisinin doğrudan öğretim yöntemiyle kazandırılmasına ilişkin başlama düzeyi (BD), yoklama (Y), uygulama (U) oturumları verileri Şekil 3. Öğrencilerin yardım isteme becerisinin doğrudan öğretim yöntemiyle kazandırılmasına ilişkin başlama düzeyi (BD), yoklama (Y), uygulama (U) oturumları verileri Şekil 4. Öğrencilerin başladığı bir işi zamanında bitirme becerisinin doğrudan öğretim yöntemiyle kazandırılmasına ilişkin başlama düzeyi (BD), yoklama (Y), uygulama (U) oturumları verileri Şekil 5. Öğrencilerin özür dileme becerisinin doğrudan öğretim yöntemiyle kazandırılmasına ilişkin başlama düzeyi (BD), yoklama (Y), uygulama (U) ve genelleme oturumları verileri Şekil 6. Öğrencilerin yardım isteme becerisinin doğrudan öğretim yöntemiyle kazandırılmasına ilişkin başlama düzeyi (BD), yoklama (Y), uygulama (U) ve genelleme oturumları verileri Şekil 7. Öğrencilerin başladığı bir işi zamanında bitirme becerisinin doğrudan öğretim yöntemiyle kazandırılmasına ilişkin başlama düzeyi (BD), yoklama (Y), uygulama (U) ve genelleme oturumları verileri xii

16 BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. PROBLEM Türkiye Cumhuriyeti anayasası toplumdaki tüm bireyler gibi yetersizlikten etkilenmiş bireylerin de eğitim ve öğretimden eşit yararlanmalarını vurgular. Yetersizlikten etkilenmiş bireylerin akranlarıyla birlikte nitelikli eğitim almaları insan hakları ve normalleştirme kavramlarına dayanır. Normalleştirme ilkesi, yetersizlikten etkilenmiş bireylerin de tıpkı toplumdaki diğer bireyler gibi sağlanan hizmetlerden yararlanmalarını anlamına gelir. Kaynaştırmada ayrıca yetersizlikten etkilenmiş bireylerin akranlarına sağlanan eğitim hizmetlerinden yararlanması olup normalleştirmeden temellenir. Normalleştirme aynı zamanda yetersizlikten etkilenmiş bireylerin akranları gibi akranlarıyla birlikte ve eşit eğitim fırsatlarından yararlanarak Milli Eğitimin amaçlarını gerçekleştirebilmeleri için gerekli olan özel eğitim hizmetlerinin sağlanmasını gösterir (Özyürek, 1990). Yetersizlikten etkilenmiş bireylerin eğitim ortamlarına tarihsel süreç içinde bakıldığında, ayrı eğitim ortamlarından, birlikte eğitim ortamlarına doğru bir geçişin olduğu görülmektedir. Yetersizlikten etkilenmiş bireylerin ayrı yatılı\gündüzlü okullarda eğitim görmelerinin insan haklarına aykırı olduğu, bu bireylerin toplum yaşamına uyum sağlamakta zorlandıkları ve pek çok yetersizlikten etkilenmiş bireyin eğitimlerinin normal düzenleme içinde daha iyi karşılanabileceği görüşlerinden hareketle, ayrı okullarda eğitim daha az tercih edilen bir düzenleme biçimi alırken, birlikte eğitim ortamları daha fazla tercih edilen bir eğitim düzenlemesi haline gelmiştir (Eripek, 1986; Kırcaali-İftar,1993). Yetersizlikten etkilenmiş çocukların yetersizlikten etkilenmemiş akranları ile birlikte, hiçbir ek düzenlemeye yer verilmeden, önlem almadan eğitim aldıkları eğitim ortamına, birlikte eğitim ortamı denilmektedir (Özyürek, 1990). Birlikte eğitim ortamı, yetersizlikten etkilenmiş çocuklara akranlarıyla birlikte eğitim hakkı vermekte ama eğitim öğretim fırsatlarından eşit yararlanmalarını sağlamamaktadır. Birlikte eğitim düzenlemelerinin kaynaştırma uygulaması olabilmesi hizmetlerin normalleşmesi, eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanması yani özel eğitim gereksinimi olan öğrencilerin 1

17 öğrenimlerini sürdürdükleri normal sınıflarda özel olarak yetişmiş elemanlarca yapabildiklerine göre programın uyarlanarak özel eğitim hizmetlerinin sağlanmasını gerektirir (Özyürek, 1990). Türkiye de 1997 yılında sayılı Resmi Gazetede 573 sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname yayımlanmıştır. Kaynaştırma uygulamalarına ilk kez değinilen bu kararname yayınlanana kadar, ülkemizde zihinsel yetersizliği olan bireylerin kaynaştırma uygulamasını zorunlu kılan bir yasal düzenleme bulunmamaktaydı. Bu kararname ile ilk kez kaynaştırma uygulaması zihinsel yetersizliği olan bireylerin eğitim ortamlarından biri olarak görülmüştür. Bu kararnameye göre kaynaştırma; özel eğitim gerektiren bireylerin, yetersizliği olmayan akranlarıyla birlikte eğitim ve öğretimlerini resmi ve özel okul öncesi, ilköğretim, orta öğretim ve yaygın eğitim kurumlarında sürdürmeleri esasına dayanan, destek eğitim hizmetlerinin sağlandığı özel eğitim uygulamalarıdır (23937 SRG). Kaynaştırma uygulaması ancak destek özel eğitim hizmetlerinin sunulması koşuluyla bireyler için en az sınırlandırılmış eğitim ortamı olma özelliği gösterebilmekte aksi takdirde yetersizliği olan bireyin sadece akranlarıyla bir arada bulunmasının ötesine geçilememektedir (Varol, 1996; Batu 2000). Ülkemizde kaynaştırma denilince akla sadece engelli çocuğun normal akranlarıyla aynı sınıfa yerleştirilmesi ve onlarla birlikte aynı eğitim programını izlemesi gelmektedir. Hiçbir düzenleme yapılmadan, akranlarıyla engellilerin aynı ortamda eğitilmeleri ise birlikte eğitimdir (Varol; 1996). Dolayısıyla ülkemizde zihinsel yetersizliği olan öğrenciler kaynaştırma ortamlarında olmaktan çok birlikte eğitim ortamlarında bulunmaktadırlar. Birlikte eğitim programlarının akademik sonuçları olumlu olarak belirtilmesine karşın, bu uygulamaların engelli öğrencilerin sosyal becerilerine ve sosyal kabullerine ilişkin sonuçları değişkenlik göstermektedir. Bir grup araştırmacı engelli olan ve olmayan öğrencilerin aynı ortamda bulunmalarının hem akademik hem de sosyal açıdan yararlı olduğunu vurgulamaktadırlar (Ciechalski ve Schidt, 1995; Lausley ve Heflin, 2000 ). İkinci bir grup araştırmacı ise, engelli öğrenciler için gerekli destekler sağlanmaksızın bu öğrencilerin genel eğitim sınıflarına yerleştirilmelerinin, genellikle akademik ve sosyal açıdan yararlı olmadığını ve genel eğitim sınıflarına yerleştirilen engelli öğrencilerin sosyal etkileşimlerinin ve buna bağlı olarak sosyal kabullerinin 2

18 düşük olduğunu vurgulamaktadırlar (Cosbey ve Jonston, 2006; Fredericson ve Furnham, 2004; Swanson ve Malone, 1992). Kaynaştırma programlarının etkili olabilmesi ve engelli çocukların sosyal kabullerinin arttırılabilmesi için engelli çocuklara karşılıklı akran etkileşimi ve sosyal kabulü destekleyici sosyal becerilerin öğretilmesi gerekliliği vurgulanmaktadır. Okul başarısı için çocuklar yalnızca akademik yeterliliğe değil aynı zamanda sosyal yeterliliğe de sahip olmaları da gerekmektedir (Gresham, 2001). Engelli çocukların akademik öğretimden ve kaynaştırma ortamlarından en fazla yarar sağlayabilmeleri, olası problem davranışların önlenmesi, bağımsız yaşam becerilerinin, akran ve öğretmen kabullerinin ve etkileşimlerinin arttırılabilmesi için gerekli olan sosyal becerileri kazanılmasını bunun için de bu gereksinimleri karşılamak üzere hazırlanmış sosyal beceri öğretim programların uygulanmasını gerektirmektedir (Gresham, 2001; Hundert ve Hougton, 1992). Normal gelişim gösteren çocukların çeşitli sosyal becerileri öğrenmeleri ve sosyal yeterlik kazanmaları genellikle olgunlaşma ve raslantısal öğrenme ile gerçekleşmektedir. Çocuklar bu becerileri diğer çocukların, anne ve babalarının ve diğer yetişkinlerin davranışlarını gözleyerek, onları model alarak ve taklit ederek öğrenmektedirler. Anne babaların, öğretmenlerin sosyal beceri kapsamındaki davranışları pekiştirmeleri ve bu becerileri kullandıkları zaman çevrelerinden olumlu sosyal tepkiler almaları ile ayrıca öğretime gerek kalmadan çocuklar içinde yaşadıkları kültüre uygun davranışları zamanla kazanmaktadırlar (Sucuoğlu ve Çifci, 2001). Zihin engelli bireylere verilen eğitimin amacı, yetişkin oldukları zaman diğer bireyler gibi yaşamlarını bağımsız ya da başkalarına en az düzeyde bağımlı sürdürebilmelerini sağlamaktır. Bu amacı gerçekleştirmeleri için zihin engelli bireylerin, toplumsal hayata uyum sağlayabilmeleri için sosyal becerileri kazanmaları gerekmektedir (Dorsett ve Kelly, 1984). Zihin engelli çocuklar, sosyal becerileri sergilemekte çeşitli nedenlerden dolayı yetersizlik yaşayabilirler. Bu nedenlerin başında zihinsel yetersizlik gelmektedir. Sınırlı zihinsel becerileri nedeniyle zihin 3

19 engelli birey, diğer insanların aksine gündelik ilişkileri içinde sosyal becerileri öğrenmede güçlük çekmektedir. Bireyler; sosyal becerileri, sosyal ilişkilerin nasıl belirleneceğini, başka insanlara nasıl davranılacağını, genel olarak çevresindekileri gözleyerek ve model alarak öğrenirler (Akt. Avcıoğlu, 2001). Zihinsel yetersizlik, bireylerin gözlem yapma ve taklit etme becerilerine sınırlılık getirmektedir. Bunun yanında zihin engelli bireylerin yaşadıkları sosyal ortamlar genellikle sosyal becerileri öğrenmeye ve kullanmaya uygun değildir (Dorsett ve Kelly, 1984). Özellikle zihin engelli çocukların kendileri gibi engelli olan akranları ile birlikte eğitim aldıkları özel eğitim okulları, sosyal becerilerin öğrenilmesi için çok az fırsat yaratmakta ve bu durum çocukların sosyal becerileri öğrenmelerini sınırlamaktadır. Sosyal becerilerin öğrenilmesini güçleştiren bir diğer neden ise kaygı ve çekingenliktir. Çocuğun bir beceri ya da davranışı göstermekten kaygı duyması veya korkuya kapılması sosyal becerileri kazanamamasının bir diğer nedeni olabilir (Akkök, 1999). Engelli çocukların kaynaştırma ortamlarında eğitilmelerine ilişkin yapılan çalışmalar, akademik ve sosyal öğrenme için gerekli öğretimsel destekler sağlamaksızın bu çocukların genel eğitim sınıflarına yerleştirilmeleri durumunda, uygulamanın akademik ve sosyal açıdan yararlı olmadığını göstermektedir. Bu nedenle akranları ile aynı ortamlarda eğitim görmeleri ve birlikte eğitim ortamlarından yararlanmaları için engelli olan ve olmayan çocuklar arasında sosyal etkileşimlerle sonuçlanacak planlı ve sistematik yöntemlerin kullanılması gerekmektedir. Günümüzde engelli çocukların sosyal etkileşimlerini, sosyal kabullerini arttırmak ya da sosyal davranışlar sergilemelerini kolaylaştırmak için sistematik müdahale programları yürütülmektedir (Hundert ve Hougton, 1992). Sosyal becerilerin kazandırılmasında, doğrudan öğretim, bilişsel süreç yaklaşımı, işbirlikçi öğretim ve akran öğretimi yaklaşımlarına dayalı olarak yapılabileceği açıklanmıştır (Sargent, 1991). Ancak öğretim sürecinde hangi yaklaşımın kullanılacağına ya da hangi yaklaşımı temel alan ilkelerin 4

20 benimseneceğine, sosyal beceri öğretimi yapılacak birey ya da bireylerin özelliklerine ve gelişim düzeylerine bağlı olarak karar verilmekte, engelli çocuklar için hazırlanan sosyal beceri öğretim programlarının içeriği ve yöntemi çocukların yaşlarına göre de değişmektedir (Sucuoğlu ve Çifci, 2001). Doğrudan öğretim yaklaşımı öğretmen merkezli bir öğretim yaklaşımıdır ve bu yaklaşımda öğretmen tüm çocukların öğretiminden sorumlu olmaktadır. Bu müdahale yaklaşımında temel nokta, öğrenme sürecinde çocukların doğru performanslarını ödüllendirmek, yetersiz oldukları zaman yardım ederek beceriyi doğru sergilemelerini sağlamaktır. Becerinin öğretimi haftada bir ya da iki kez 15 ya da 20 dakikalık öğretim oturumlarında tekrarlanmakta; birkaç hafta sonrada başka bir becerinin öğretimine geçilmektedir. Sınıf öğretmeni öğrenilen her becerinin sınıf ve okul içinde kullanılıp kullanılmadığını gözlemekte; beceriyi uygun şekilde sergileyen çocukları ödüllendirmektedir (Sucuoğlu ve Kargın, 2006). Türkiye de engelli bireylere sosyal becerilerin kazandırılması ile ilgili araştırmalara bakıldığında; farklı yöntemlerle uygulanan farklı sosyal beceri öğretim programlarının engelli olan ve olmayan çocukların gelişimleri üzerindeki etkileri incelenmiş olmasına karşın (Avcıoğlu, 2001; Çifci, 2001; Özaydın, 2006; Poyraz-Tüy, 1999; Sazak, 2003), doğrudan öğretim yaklaşımının etkisini inceleyen (Çakır, 2006 ; Ünsal, 2007) yalnızca iki çalışmaya rastlanmıştır. Ancak birlikte eğitim ortamlarındaki zihin engelli öğrencilere doğrudan öğretim yaklaşımıyla yapılan öğretimin öğrencilerin sosyal becerileri kazanmaları ve bu becerileri genellemeye yardımcı olup olmadığının incelenmesine yönelik bir araştırma planlanmamıştır. Ülkemizde kaynaştırma programları birlikte eğitim ortamları gibi anlaşıldığından ve kaynaştırma için gerekli destek hizmetlerin nasıl düzenleneceği bilinmediği izlenimi elde edilmiştir. Kaynaştırma düzenlemelerinin yapılmasına katkı sağlayacağı düşüncesiyle öğretim düzenlemelerinden olan doğrudan öğretimin sosyal becerilerin kazandırılmasında ve genellenmesinde etkili olup olmadığının araştırılması bu çalışmanın problemidir. 5

21 1.2. AMAÇLAR Bu araştırmanın genel amacı, doğrudan öğretim yaklaşımına dayalı olarak hazırlanan sosyal beceri öğretim programının, birlikte eğitim ortamlarındaki zihinsel engelli öğrencilerin sosyal becerileri kazanmalarında ve bu becerileri genelleyebilmelerinde etkili olup olmadığını ortaya koymaktır Alt amaçlar Doğrudan öğretim yöntemi birlikte eğitim ortamlarındaki zihin engelli öğrencilere sosyal becerileri kazandırmada etkili midir? Doğrudan öğretim yöntemi birlikte eğitim ortamlarındaki zihin engelli öğrencilere özür dikleme sosyal becerisini kazandırmada etkili midir? Doğrudan öğretim yöntemi birlikte eğitim ortamlarındaki zihin engelli öğrencilere yardım isteme sosyal becerisini kazandırmada etkili midir? Doğrudan öğretim yöntemi birlikte eğitim ortamlarındaki zihin engelli öğrencilere başladığı işi zamanında bitirme becerisinin sosyal becerisinin kazandırmada etkili midir? Doğrudan öğretim yöntemi birlikte eğitim ortamlarındaki zihin engelli öğrencilere sosyal becerilerde genellemeyi kazandırmada etkili midir? Doğrudan öğretim yöntemi birlikte eğitim ortamlarındaki zihin engelli öğrencilere özür dileme sosyal becerisinde genellemeyi kazandırmada etkili midir Doğrudan öğretim yöntemi birlikte eğitim ortamlarındaki zihin engelli öğrencilere yardım isteme sosyal becerisinde genellemeyi kazandırmada etkili midir Doğrudan öğretim yöntemi birlikte eğitim ortamlarındaki zihin engelli öğrencilere başladığı işi zamanında bitirme sosyal becerisinde genellemeyi kazandırmada etkili midir 6

22 1.3. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ Araştırmanın kuramsal açıdan önemi, zihinsel engelli bireylere sosyal beceri öğretiminin gerekliliğini ve doğrudan öğretim yaklaşımının kullanılabilirliğini vurgulamış olmasıdır. Zihin engelli çocuklar genellikle engelli olmayan yaşıtlarına kıyasla daha dar bir sosyal çevreye sahiptirler ve bu durum zihin engelli bireylerin sosyal uyumlarında problemler yaratmaktadır. Bu nedenle çevreyle etkileşimleri de yaşıtlarına oranla daha sınırlıdır (Sucuoğlu ve Çifci, 2001). Çevreyle kurulan sınırlı etkileşim, zihinsel engelli çocukların gözlem ve taklit yoluyla kazanacağı sosyal becerilerden pek çoğunu kazanmasını güçleştirmektedir. Zihin engelli çocukların bu sınırlılıklarını gidermek ve bir sosyal çevreye sahip olmalarını sağlamak için okul programlarında sosyal beceri öğretim programına yer verilmesi gerekmektedir. Zihin engelli çocuklar için uygulanan okul programlarına bakıldığında genellikle akademik beceriler üzerinde odaklanıldığı görülmektedir. Öğretmenlerin daha çok akademik becerilerin öğretimi üzerinde durdukları, sosyal becerilerin öğretiminin ise yapılmadığı ya da çok az yapıldığı bilinmektedir. Öğretmenlerin sınıflarında sosyal beceri öğretimine yer vermemelerinin nedenleri arasında, sosyal becerilerin nasıl öğretileceği konusunda bilgi ve uygulamaya sahip olmamaları gelmektedir. Bu araştırma, öğretmenlerin özel eğitim okul ve sınıflarında, özellikle kaynaştırma sınıflarında sosyal becerileri nasıl öğretebileceklerine örnek oluşturması açısından önemli görülmektedir. Son yıllarda zihin engelli öğrenciler kaynaştırma uygulamasıyla normal gelişim gösteren çocukların öğrenim gördüğü sınıflara yerleştirilmektedir. Türkiye de kaynaştırma uygulamalarında olumlu gelişmeler gözlenmekle birlikte, uygulamalarda halen çeşitli problemlerle karşılaşılmaktadır. Engelli çocuklar için hiçbir ön hazırlık, planlama yapılmadan ve gereksinimleri göz önünde bulundurulmadan normal sınıf ortamlarına yerleştirilmektedirler. Engelli çocuklar bu programlara yalnızca fiziksel olarak kaynaştırıldıklarından bu programlardan yarar sağlasalar bile, engelli olmayan akranları ile etkileşimleri sınırlı kalmakta; sosyal davranışları öğrenememektedirler. Bu durum hem engelli çocuklar ve ailelerini hem de öğretmenleri olumsuz yönde etkilemektedir. Bu nedenle, bu çalışma, ülkemizde uygulanan zihinsel engelli bireylerin eğitim programlarının tekrar gözden geçirilmesine ve programlarda bu 7

23 bireylerin yetersiz oldukları sosyal becerilerin öğretiminin yer almasına öncülük edebilecek nitelikte olması açısından önemli bulunmaktadır. Bu araştırma uygulama açısından da önemli görülmektedir. Bu araştırmada zihinsel engelli öğrencileri okul ve sınıf içinde gerekli olan sosyal beceriler açısından değerlendirebilmek ve hangi sosyal becerilerde yetersizlikleri olduğunu belirleyebilmek amacıyla geliştirilen Sosyal Beceri Kontrol Listesi, ilerde yapılacak çalışmalarda da kullanılabileceği düşünülmektedir. Ayrıca bu araştırmada uygulanan doğrudan öğretim yaklaşımına dayalı sosyal beceri öğretim programının, zihinsel engelli bireylere sosyal becerileri kazandırmada etkili olduğunun görülmesi, özel eğitim alanında çalışan uzman ve öğretmenlerin benzer programları geliştirebilmelerinde ve bu programların ülkemizde yaygınlaştırılmasında olumlu katkılar getirebileceği düşünülmektedir SAYILTILAR 1. Öğrencilerin davranışlarının yönetilebileceği varsayılmıştır. 1.5.SINIRLILIKLAR 1. Bu araştırma, Ankara Mamak Oğuz Kaan İlköğretim Okulu na devam eden zihinsel engelli öğrenciler arasından seçilen üç öğrenci ile sınırlıdır. 2. Doğal ortamda değil yapılandırılmış ortamda sosyal becerilerin öğretilmesi bu araştırmanın sınırlılığıdır. 3. Öğrencilerle birebir çalışılmış olması bu araştırmanın sınırlılığıdır TANIMLAR Bu araştırmada yer alacak kavramlar aşağıda belirtilen anlamlarda kullanılmaktadır. Zihinsel engelli birey: Zihinsel işlevlerde önemli derecede normalin altında, bunun yanı sıra zihinsel işlevlerle ilişkili uyumsal beceri alanlarında (iletişim, 8

24 özbakım, ev yaşamı, sosyal beceriler, toplumsal yararlılık, kendini yönetme, sağlık ve güvenlik, işlevsel akademik beceriler, boş zaman ve iş) iki ya da daha fazlasında sınırlılıklar gösterme durumudur. Zihinsel engel 18 yaşından önce çıkmaktadır (AAMR, 1992). Sosyal beceri: Bireyin sosyal ortamlarda olumlu tepki almasını sağlayan, olumsuz tepkiler almasını önleyen, kişiler arası ilişkilerini kolaylaştıran öğrenilmiş davranışlardır (Warger ve Rutherford, 1996). Birlikte Eğitim Ortamı: Hiçbir özel eğitim önlem ve düzenlemesine yer verilmeden, yetersizliği olan çocuğun normal sınıfta kaynaştırma adı altında yerleştirildiği birlikte eğitim düzenlemesidir (Özyürek, 1990) Kaynaştırma: Yetersizlikten etkilenmiş bireylerin, özel yetişmiş personelin, özel destekleriyle, normal sınıflarda öğrenimini değişik zamanlı olarak sürdürmesi anlamına gelmektedir (Özyürek, 1990) Doğrudan öğretim yöntemi: Doğrudan öğretim, beceriye model olunarak ipucunun verildiği ve rehberli uygulamalarla ipucunun geri çekilerek, beceriyi bağımsız yapar hale gelmesi için ipuçlarının ve dönütlerin sistematik olarak kullanıldığı ve kalıcılığı sağlamak için tekrarlanan alıştırmaların yaptırıldığı öğretim yaklaşımıdır (Pearson ve Gallagher, 1983). Doğrudan öğretim yöntemi ile sosyal beceri öğretimi: kazandırılacak sosyal beceri ile ilgili öğrencide gereksinim oluşturma, beceriye model olma, rol oynama ya da davranışı prova etme, öğrenci performansına geri bildirim verilmesi, doğrudan yapılan davranışların pekiştirilmesini içeren öğretim yöntemidir (Dosett ve Kelly, 1984). Özür dileme becerisi: Bu araştırmada kullanılan uygun şekilde özür dileme becerisi: Kendisine yaptığı hatalı bir davranış söylendiğinde karşıdaki kişiyi sözünü kesmeden dinlemek, hatasını kabul ettiğini söylemek ve hatalı davranışlarından dolayı özür dilemek beceri basamaklarını kapsamaktadır. 9

25 Yardım isteme becerisi: Bu araştırmada kullanılan uygun şekilde yardım isteme becerisi: elerini kaldırmak, öğretmenin onu görmesini beklemek, öğretmenden yavaş bir sesle yardım ya da bilgi istemek, yardım ya da bilgiyi almak ve teşekkür etmek beceri basamaklarını kapsamaktadır. Başladığı bir işi zamanında bitirme becerisi: Bu araştırmada kullanılan uygun şekilde başladığı bir işi zamanında bitirme becerisi: Yapması gereken iş hakkında bilgi almak, işi yapması için gerekli olan materyali almak, işi yapağı yere gitmek, işini yapmaya başlamak ve işi verilen süre içinde tamamlamak beceri basamaklarını 10

26 BÖLÜM II KONUYLA İLGİLİ KURAMSAL ÇERÇEVE Araştırmayla ilgili kuramsal açıklamaların yapıldığı bu bölümde; zihin engelli çocukların özellikleri, sosyal yeterlilik ve sosyal beceri kavramları arasındaki ilişki, sosyal becerilerin tanımlanması, sınıflandırılması, zihin engelli bireylere sosyal beceri öğretim programlarının hazırlanmasında dikkate alınan yaklaşımlar, doğrudan öğretim yöntemi ve ilgili araştırmalara yer verilmiştir ZİHİNSEL ENGELLİ ÇOCUKLAR Zihin engelinin çeşitli tanımlarının yapılmış olsa da, en yaygın kabul gören tanımın Amerikan Zihinsel Gerilik Örgütü (AAMR) tarafından yapılan tanım daha yaygın olarak benimsenmektedir. Buna göre zihin engellilik, Hali hazırdaki işlevlerde önemli sınırlılıkları göstermektedir. Bu, zihinsel işlevlerde önemli derecede normal altı, bunun yanı sıra zihinsel işlevlerle ilgili uyumsal beceri alanlarından (iletişim, öz bakım, ev yaşamı, sosyal beceriler, toplumsal yararlılık, kendini yönetme, sağlık ve güvenlik, işlevsel akademik beceriler, boş zaman ve iş) iki ya da daha fazlasında sınırlılıklar gösterme durumudur Türkiye de Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yapılan tanıma göre zihin engelli, zihinsel gelişim yetersizliğinden dolayı, bireyin eğitim performansının ve sosyal uyumunun olumsuz yönde, hafif, orta ve ağır düzeyde etkilenmesi durumu olarak tanımlanmaktadır (Eripek ve diğ., 2002). Her iki tanım incelendiğinde, zihin engelliliğin sadece zihinsel işlevlerde gerilik olmadığı aynı zamanda bu geriliğe sosyal uyum problemlerinin de eşlik ettiği görülmektedir. Zihin engelli öğrencilerin uyumsal becerilerinin nitelik ve niceliklerinin normal akranlarına göre daha düşük olduğu belirtilmektedir (McMahon, Wacker, Sasso, Berg ve Newton, 1996). Uyumsal davranışlar, bireyin kendi yaşından ve kültür grubundan beklenen kişisel bağımsızlık ve sosyal sorumluluk görevlerini yerine getirebilme durumlarıdır 11

27 (Eripek, 1993). Gresham ve Reschly (1987), uyumsal davranışların; bireyin bağımsız işlev becerilerini ve fiziksel gelişimlerini içerdiğini, uyumsal davranışlar ve sosyal becerilerin sosyal yeterliliği oluşturan iki ayrı boyut olduğunu vurgulamışlardır Türkiye de Zihin Engelli Çocuklar İçin Var Olan Eğitim Ortamları Türkiye de hali hazırda zihinsel engelliler için üç tür düzenlemeden söz edilmektedir. Bunlar, eğitilebilir zihin engelli öğrenciler için normal sınıf ve özel eğitim sınıfı, öğretilebilir zihin engelli öğrenciler için gündüzlü özel eğitim okulu düzenlemeleridir Eğitilebilir zihin engelli öğrenciler için var olan ilköğretim programları Türkiye de 1997 yılında yürürlüğe giren 573 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ve 2000 yılında yürürlüğe giren Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği esasları uyarınca eğitilebilir zihin engelli öğrencilerin normal sınıflarda akranları ile birlikte eğitilmeleri esası getirilmiştir. Yönetmeliğe göre okulöncesi eğitim ve ilköğretim okulları bu çocukların kayıtlarını yaptırmak ve gerekli önlemleri almak zorundadırlar. Alınan tüm önlemlere rağmen okulun programından yeterince yararlanamayan öğrenciler o ildeki yetkili kurul ve ekiplerin incelemesi sonucunda uygun özel eğitim sınıf yada okullarına yerleştirilebilirler. Olağan okullarda öğrenimlerini tamamlayanlar eğer okulun kayıt kabul koşulları uygunsa bir üst öğrenim kurumuna başvuruda bulunabilirler (KHK, 1997; MEB, 2000) tarihinde yayımlanan Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği nde de kaynaştırmaya geniş yer ayrıldığı görülmektedir. Yönetmeliğin dördüncü kısmında kaynaştırmanın tanımı yapılmış ve kaynaştırma eğitiminin nasıl olması gerektiğine değinilmiştir. Bu yönetmeliğin 23. maddesinde özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin, eğitimlerini öncelikle yetersizliği olmayan akranları ile birlikte aynı ortamda tam ve/veya yarı zamanlı olarak sürdürebilecekleri vurgulanmaktadır. Yine aynı madde 12

28 altında eğitim hizmetlerinin bireylerin eğitim performansına ve öncelikli ihtiyaçlarına göre planlanması ve BEP hazırlanması gerekliliği vurgulanmaktadır. İlgili Yönetmelikte kaynaştırma yoluyla eğitimlerine devam eden öğrencilerin destek eğitim hizmetleri almaları için gerekli düzenlemelerin yapılması gerekliliği de vurgulanmaktadır. Yönetmelikte destek eğitim hizmetlerinin sınıf içi yardım şeklinde olabileceği gibi kaynak oda şeklinde de olabileceği belirtilmiştir (RG; 26184, 2006). Eğitilebilir zihin engelli öğrenciler için ikinci bir ilköğretim programı da özel eğitim sınıfı düzenlemesidir. Özel eğitim sınıfı ve okullarında sınıf öğretmenliğinin esas olduğu ve 4306 sayılı kanun gereği sekiz yılı kapsayacak şekilde hazırlanan İlköğretim Okulu Orta Düzeyde Öğrenme Yetersizliği Olan Çocuklar İçin Eğitim Programı uygulanmaktadır. Okul ve sınıflarda sekiz yıllık eğitimi başarıyla tamamlayanlara ilköğretim okulu diploması verilir. Bu öğrencilerin bireysel gelişim özellikleri ve yeterliliklerine uygun orta öğretim ve yaygın eğitim kurumlarına yöneltileceği yönetmelikte belirtilmiştir. Eğitilebilir çocuklar iş okulları ise, ilkokul öğrenimlerini tamamlayan Eğitilebilir zihin engelli öğrencilere iş ve meslek kazandırmayı amaçlayan gündüzlü özel eğitim okullardır. Eğitilebilir çocuklar iş okullarında Eğitilebilir Çocuklar İş Okulu Programı uygulanmaktadır Öğretilebilir Zihin Engelli Öğrenciler İçin Var Olan Programlar Türkiye de eğitim ve uygulama okulları öğretilebilir zihin engelli çocuklara okul öncesi düzeyde eğitim vermeyi amaçlayan okullardır. Bu okullara öğrenci seçimi, yerleştirilmesi ve eğitim etkinliklerinin izlenmesi görevi rehberlik araştırma merkezleri tarafından yapılmaktadır. Merkezlerde yapılan psikometrik ölçümler sonucu zeka bölümleri arası olan ve öğretilebilir zihin engelli olarak adlandırılan çocuklar bu okullara yerleştirilmektedir. 13

29 2.2. SOSYAL BECERİ VE SOSYAL YETERLİLİK Sosyal yeterlilik insan becerilerinin temel bir kavramı olarak kabul edilir. Thorndike, 1920 de üç tip zeka olduğunu ileri sürmüştür. Bunlardan ilki sosyal zeka ve sosyal yeterliliktir (Elliott ve Gresham, 1993). Sosyal olarak yeterli bir kişi, toplum içinde kabul gören, kişilerarası ilişkilerini düzenleyen, sosyal ortamlara uygun davranışlar sergileyen birey olarak tanımlanmaktadır (Chadsey-Rush, 1992). Sosyal yeterliliği yüksek olan bireyler günlük hayatın gereklerini yerine getiren, kendisinin ve diğer kişilerin refahı için kendi sorumluklarını üstlenebilen bireylerdir (Gresham ve Elliott, 1987). Leland (1978) uyumsal davranış ile ölçülen zeka arasında bir bağlantının olduğunu, yüksek düzeyde zekaya sahip kişilerin uyumsal becerileri daha çabuk edindiğini, daha fazla kişisel sorumluluk aldığını ve sosyal uyum açısından daha fazla çaba gösterdiğini, bunların sonucunda da sosyal açıdan yeterli olduklarını belirtmiştir (Gresham ve Elliott, 1987). Sosyal yeterliliği belirlemede Greenspan (1981), üç ölçüt belirlemiştir. Bunlar, akademik yeterlilik, sosyal yeterlilik ve fiziksel yeterliliktir (Gresham ve MacMillan, 1997). Coleman (1992), sosyal yeterliliğin; sosyal beceriler, duygusal özellikler ve kendini kontrol etme (self management) olmak üzere üç alt boyuttan oluştuğunu ifade etmektedir (Poyraz-Tüy, 1999). Gresham ve Elliott (1987), sosyal yeterliliği, uyumsal davranışlar ve sosyal beceriler olmak üzere iki alt boyuta ayırmıştır. Sosyal Yeterlilik Uyumsal Davranışlar Sosyal Beceriler Bağımsız Davranma Kişilerarası Davranışlar Fiziksel Gelişim Kendisiyle İlgili Davranışlar Kendi-Kendini Yönetme Akademik Beceriler Kişisel Sorumluluk Atılganlık Ekonomik-Mesleksel Etkinlik Akranların Kabulü Fonksiyonel Akademik Beceriler İletişim Becerileri Şekil 1: Sosyal Yeterlilik (Gresham ve Elliott, 1987). 14

30 Gresham (1986) da daha önceki tanımlarından farklı olarak sosyal yeterliliğe, akran kabulü alt boyutunu eklemiştir (Akt. Çifci, 2001). Akran kabulü, hem sosyal yeterliliğin bir parçası hem de yeterli sosyal davranışların bir sonucudur. Bireyin uyumsal davranışları ve sosyal becerileri yeterli düzeyde ise akran kabulü daha yüksek olmaktadır (Merrell ve Gimpell, 1998; Poyraz Tüy, 1999). Sosyal yeterlilik ve sosyal beceri kavramları birbirinden farklı olmalarına rağmen, genellikle aynı anlamda kullanılmaktadır (Gresham ve Reschly, 1987). Sosyal beceriler; bir amaca yönelik, kurallarla belirlenen, duruma özgü, bireyin içinde bulunduğu sosyal ortama göre değişen, olumlu ve nötr tepkilerin ortaya çıkmasına yardımcı olup, çevreden olumsuz tepki almayı önleyen öğrenilmiş davranışlardır (Margalit, 1993). Bu beceriler, bireyin kişisel haklarını savunabilmesini, kendisine ters gelen istekleri geri çevirebilmesini, gerektiğinde başkalarından yardım isteyebilmesini kolaylaştırır (Sorias; Poyraz-Tüy, 1999). Sosyal beceriler, kişinin diğer kişilerle olumlu etkileşimi başlatmasında gerekli olan davranışlardır (Elliot ve Gresham, 1993). Bir başka deyişle çocukların toplumsal yaşama uyumunu kolaylaştıran, arkadaşlık ilişkilerini ve sosyal kabullerini artıran becerilerdir. Selamlaşma, dinleme, teşekkür etme, sırada uygun oturma, özür dileme, yardım etme, bir işi zamanında bitirme sosyal beceri örneklerinden birkaç tanesidir. Gresham (1981a, 1982b), üç alt boyutu temel alarak birbirinden farklı üç sosyal beceri tanımı yapmıştır (Akt. Gresham, 1997). İlk tanım, akranların kabulü olarak adlandırılır. Bu tanımda, akranların kabulü ya da bireyin diğerleri tarafından tercih edilmesi durumu bireyin yeterli sosyal becerilere sahip olmasıyla açıklanmaktadır. Akranları tarafından kabul gören veya popüler olan çocuklar okulda veya toplumsal ortamlarda sosyal becerileri başarılı bir şekilde sergileyebilmektedirler. İkinci bir tanım ise, davranışsal tanımlamadır. Bu tanımda sosyal beceriler, bireyin pekiştireç almasını kolaylaştıran, cezalandırılma olasılığını azaltan, duruma özgü davranışlar olarak tanımlanmaktadır. Sosyal beceriler için 15

31 yapılan son tanım, sosyal geçerlilik açısından yapılan tanımdır (Gresham, 1983a). Bu tanıma göre sosyal beceriler; çeşitli ortam ve durumlarda, bireylerin uygun davranışları sergilemesi olarak tanımlanmaktadır. Okul ortamında uygun sosyal beceriler ortaya koyan birey akranları tarafından kabul edilmekte, diğer kişilerin olumlu yargılarını almakta, akademik başarısı yüksek ve okula karşı olumlu tutuma sahip olmaktadırlar. Bu üç tanımda ortak nokta sosyal yeterliliğin vurgulanmasıdır. Bu tanımlarda sosyal becerilerde yeterli olan kişi, çevresindeki kişilerle kolaylıkla etkileşimi sağlayabilir, etkileşim sonrasında da diğer kişilerde olumlu duygular bırakabilir (Gresham ve Elliott, 1987). Sosyal geçerlilik temel alınarak yapılan tanımlarda, sosyal beceriler özel durumlarda ortaya çıkan ve bu durumların sonucunda bireyin akranları tarafından kabul görülme, önemli kişiler tarafından olumlu pekiştirilme, akademik başarıları kazanma, benlik saygısını geliştirme ve uyumlu bir kişilik yapısına sahip olma gibi sonuçları kazandıran beceriler olarak tanımlanmaktadır (Elliott ve Gresham, 1993). Bu tanım akran kabulü ve davranışsal tanımın bir karşımıdır ve tek başına diğer tanımlardan daha kapsamlıdır. Sosyal beceriye sahip olan birey diğer bireylerle kolayca etkileşime girebilir, iyi sohbet edebilir, bilgiyi iletebilir veya oluşturabilir ve etkileşim sonrasında diğerleri üzerinde olumlu bir izlenim bırakabilir. Chadesy-Rush (1992), sosyal becerilerin beş temel özelliğe sahip olduğunu ifade etmiştir. 1. Sosyal beceriler, kurallara uygun veya nötr tepkileri ortaya çıkartacak şekilde bireyin başkaları ile etkileşim içinde olmasını sağlayan, sosyal olarak kabul görmeyi kolaylaştıran, öğrenilmiş davranışlardır. Sosyal beceriler öğrenilmekte ve bu becerilerin kullanılmasındaki başarı başka kişiler tarafından değerlendirilmektedir. 2. Sosyal beceriler, anne-babalar ve genelde toplum tarafından şekillendirilirler. Bu beceriler kültürel özelliklerden etkilenmektedir. Bunun sonucunda 16

32 da farklı ülkeler/ farklı toplumlarda kabul edilebilir sosyal becerilerin farklılığı oluşmaktadır. 3. Sosyal beceriler bir amaca yönelik davranışlardır. Sosyal beceriler belirli hedeflere ulaşmak için yani bir neden için kullanılırlar ve bu hedefler birey tarafından belirlenirler. Sosyal davranışları başka insanları etkilemek için yaparız ve yarattığımız etki de gelecekteki kişilerarası etkileşimlerimizi etkiler. Dodge, Asher ve Porkhust (1989) a göre sosyal yeterlilik, bireylerin toplumsal çatışmalarını ne kadar başarıyla çözebildikleri ve amaçlarını sosyal bağlamlarda ne kadar gerçekleştirebildikleri ile ilişkilidir. Eğer belirli bir sosyal becerinin gerçekleştirilmesi sonucunda istenilen amaca ulaşılabilmişse, aynı sosyal beceri ileriki dönemlerdeki etkileşimlerde de kullanılabilir. 4. Sosyal beceriler duruma özeldir ve sosyal bağlama göre değişirler. Bireyler tarafından ortaya konan sosyal beceriler fiziksel ortama, ortamdaki insanlara ve etkileşim için gerekli olan sosyal fırsatlara bağlı olarak değişmektedir. Fiziksel ortamlar sosyal beceriler üzerinde doğrudan etkilidir. Örneğin bireyin okul ortamında sergilediği sosyal beceriler ile ev ortamında sergilediği soysal beceriler birbirinden farklılık gösterebilir. Sosyal beceriler ayrıca etkileşim içindeki diğer insanlara bağlı olarak da değişir. Örneğin; bir kişinin iş arkadaşıyla olan etkileşiminde kullandığı sosyal becerilerle, patronu ile olan etkileşimdeki sosyal beceriler birbirinden farklı olabilir. Sosyal beceriler; yaşa, cinsiyete, daha önceki deneyimlerine bağlı olarak değişebilir. 5. Sosyal beceriler hem gözlenebilir, hem de gözlenemez bilişsel ve duyuşsal öğelere sahiptir. Soru sorma, yönergeleri takip etme, yardım talep etme ve selamlaşma gibi sosyal beceriler gözlenebilir özeliklere sahip sosyal becerilerdir. Gözlenemeyen özelliklere sahip, ancak sosyal etkileşimde yer alan sosyal beceriler de bulunmaktadır. Bu beceriler, daha çok içinde bulunulan sosyal ortamı algılamak ve yorumlamak, diğer kişilerin geri bildirimlerine göre sosyal hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığını değerlendirmede etkili olmaktadır. Bu beceriler sosyal ortam ve durumlara bağlı olarak sosyal becerileri kullanmayı sağlamaktadır. Cardella Ve Merrell (1997), ise sosyal becerileri beş grupta toplamıştır. Akran ilişkili sosyal beceriler; yardım isteme ve yardım etme, arkadaşlarını oyuna davet 17

33 etme, başkalarına nazik davranma becerileri. Kendini yönetme becerileri; öfkesini kontrol etme, kurallara uyma, problem çözme, eleştiriyi kabul etme becerileri. Akademik beceriler; bağımsız çalışma, öğretmeni dinleme, kabul edilebilir kalitede iş üretme becerileri. Uyum becerileri; yönergeleri ve kuralları izleme, boş zamanları uygun kullanma becerileri. Atılganlık becerileri; konuşma başlatma, arkadaşlarını oyuna davet etme gibi becerileri kapsamaktadır Sosyal Beceri Yetersizlikleri Sosyal becerilerdeki yetersizlik, engelli bireylerin uzun yıllar boyunca geleneksel yaklaşımlar çerçevesinde ayrı özel okullarda ya da normal okullar içerisinde yer alan özel sınıflarda eğitim almış olmalarıdır. Bu nedenle engelli bireyler, normal yaşıtlarıyla etkileşime girme fırsatı bulamamaktadırlar. Oysa yaşıtlarla etkileşimi öğrenme, genellikle okul öncesi dönemlerde öğrenilen bir beceridir. (Odam, 1993). Eisler, sosyal becerilerin sistematik olmayan bir yolla aileden ve akranlardan öğrenildiğini belirtmiştir. Engelli bireylerin sosyal becerilerdeki yetersizlikleri, bu bireylerin ailelerinden ve akranlarından uzak kalmaları, ayrı tutulmalarından ileri gelmektedir (Akt. Hall, Schlesinger, Dinen, 1997). Sosyal beceri yetersizlikleri genellikle beceri yetersizliği ya da performans yetersizliği olarak ortaya çıkmaktadır McConnell ve Odom, 1999, Sucuoğlu ve Çifci, 2001) Beceri yetersizliği: Sosyal becerilerin çocuğun davranış repertuarında olmaması olarak tanımlanır. Beceri yetersizliği, öğrenme fırsatlarının olmamasından ya da uygun davranış modellerinin sınırlı olmasından kaynaklanmaktadır. Eğer öğretmen çocuğun hedef beceriyi kullandığını daha önce hiç gözlemediyse, bu beceriye sahip olmadığını kabul etmektedir. Öğretmen becerinin kullanılması için ortam ve durumlar yaratıyor, beceriyi kullananları pekiştiriyor ancak çocuk hala 18

34 beceriyi kullanmıyorsa bu beceriye sahip olmadığı kabul edilir. Bu durumda beceri öğretimi yapılarak repertuarında olmayan becerilerin tek tek öğretilmesi gerekmektedir Performans yetersizliği: Performans yetersizliği motivasyon yetersizliği ve ipuçlarını ayırt etme yetersizliği olarak çıkabilmektedir Motivasyon yetersizliği: sosyal becerilerin çocuğun davranış repertuarında yer alması, ancak çocuğun beceriyi sergilemesi için motivasyonunun olmaması olarak tanımlanır. Çocuğun hedef beceriyi bazen kullanıp bazen kullanmadığı gözleniyorsa motivasyon eksikliğinden söz edilmektedir. Çocuğun var olan beceriyi kullanmak için isteği olmaması durumunda, çocuğun beceriyi kullandıktan sonra pekiştirilmesinin beceri kullanımı için onu cesaretlendireceği ifade edilmektedir İpuçlarını ayırt etme yetersizliği: Hedef becerinin çocuğun davranış repertuarında yer aldığı, beceriyi kullanmak için yeterince motivasyonu olduğu ancak beceriyi hangi ortamda nerede ve ne kadar kullanması gerektiğini ayırt edemediği durumda ipuçlarını ayırt etme yetersizliğinden söz edilmektedir. Hedef becerinin çocuk tarafından sık sık kullanıldığı ancak gerektiği durumlarda kullanılmadığının gözlenmesi durumunda bu yetersizlikten söz edilir. Bu durumda çocuklara, hedef sosyal beceriyi farklı sosyal ortamlarda nasıl kullanabilecekleri öğretilmeli ve sosyal durumları anlamaları için yardım edilmelidir. Sosyal becerilerdeki yetersizlikler öğrenmenin niceliğini olduğu kadar niteliğini de olumsuz etkilemektedir. Bireyin yaşıtlarıyla ve kendisi için önemli olan öğretmen, anne-baba ve iş arkadaşı gibi yetişkinlerle kurduğu etkileşim, çocukluk ve ergenlik döneminde kazanılan sosyal becerilere bağlıdır. Çocukluk döneminde yaşanılan, yaşıt ve otorite kabul edilen yetişkinlerle etkileşim kurma ve sürdürme sorunları, ileri yaşlarda da olumsuz kişilerarası etkileşimlerde bulunma problemlerine yol açabilmektedir. Sosyal yetersizlik, bireylerin her döneminde yaşam kalitesini olumsuz olarak etkilemekle birlikte esas olarak ergenlik dönemindeki bireylerde ciddi olumsuz etkiler doğurmaktadır. Çocukluk döneminde öğrenciler, temel eğitimden yararlanmak için kendisi için gerekli olan sosyal becerileri oluşturmalı ve geliştirmelidir. Çocuklar, 19