T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ AVRUPA BİRLİĞİ NE UYUM SÜRECİNDE TÜRK HALK KÜTÜPHANELERİ: AVRUPA BİRLİĞİ NE ÜYE ÜLKELER İLE TÜRKİYE DEKİ HALK KÜTÜPHANELERİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ UZMANLIK TEZİ Özlem AKAT NİSAN ANKARA

2 T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ AVRUPA BİRLİĞİ NE UYUM SÜRECİNDE TÜRK HALK KÜTÜPHANELERİ: AVRUPA BİRLİĞİ NE ÜYE ÜLKELER İLE TÜRKİYE DEKİ HALK KÜTÜPHANELERİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ UZMANLIK TEZİ Özlem AKAT Tez Danışmanı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayın Tanıtım ve Destek Şube Müdürü Dr. Rümeysa ÇAVUŞ NİSAN ANKARA

3 ÖNSÖZ Dünyamız, bölgesel entegrasyonlar hareketinin önemli gelişmeler kaydettiği bir dönemi yaşamaktadır. Bu hareketin en başarılı örneği olarak görülen çağdaş Avrupa entegrasyonu, Avrupa Birliği bünyesinde kurumsallaşmıştır. Avrupa Birliği ne üye olmak isteyen Türkiye, Birlik ülkelerinin her alandaki standartlarına ulaşmak için yoğun bir çaba içerisindedir. Avrupa nın eriştiği uygarlık düzeyinin yakalanıp sürdürülebilmesi; okuyan, yazan, tartışan bir toplumun oluşturulması ile mümkündür. Bunun en önemli araçlarından biri; Avrupa Birliği ülkelerindeki standartlarda hizmet verebilecek, yaygın ve örgün eğitimi destekleyebilecek, teknolojik altyapısı gelişmiş modern halk kütüphanelerinin ülke çapında yaygınlaştırılmasıdır. Bu tezin amacı; toplumun her kesimine hiçbir ayrım gözetmeksizin ücretsiz hizmet verme felsefesiyle çalışan ve yaşam boyu eğitim sürecine tartışmasız katkıları olan halk kütüphaneleri alanında Avrupa Birliği ndeki gelişmeleri ortaya koymak, aynı alanda Türkiye deki durumu tespit etmek, bu karşılaştırma sonucu Türkiye nin Avrupa Birliği ndeki gelişmeleri yakalayabilmesi için gereken koşulları sıralamaktır. Konu, Türkiye nin Avrupa Birliği ne giriş sürecinde olması, bu süreçte, halk kütüphanelerinin yerinin belirlenmesi, Türkiye de konuyla ilgili durum tespiti yapılması, eksiklerin belirlenmesi ve bunların giderilmesi için yapılan önerilere işlerlik kazandırılması adına önemlidir. Bu araştırmanın yapılmasında, planlanmasında ve yazılmasında çalışmama öncülük eden ve değerli fikirlerini esirgemeyen danışmanım Sayın Dr. Rümeysa ÇAVUŞ a teşekkürlerimi sunarım. Çalışmamın başlangıcından bu yana desteklerini esirgemeyen değerli başkanlarım Sayın Halil İbrahim SIRAKAYA ve Sayın Berrin ACAR ile araştırma sürecimde değerli görüş ve yönlendirmeleriyle katkılarını hiçbir zaman esirgemeyen şube müdürüm Sayın Erhan ERKAN a içtenlikle teşekkür ederim. Araştırma konusunun belirlenmesinde yardımına başvurduğum hocam Sayın Prof. Dr. Bülent YILMAZ a saygı ve şükranlarımı sunarım. Vermiş oldukları i

4 destekten dolayı çalışma arkadaşlarım Orhan AÇIKGÖZ, Semin KILIÇKAYA, Mehtap ÖZCAN ve Serdar ÇAVUŞDERE ye teşekkürlerimi sunarım. Araştırma sürecimin tüm evrelerinde her türlü desteği bana sunan, umutlarıyla bana güç veren, iyi dilekleriyle beni umutlandıran ailemin her bir üyesine içtenlikle teşekkür ederim. Ankara, Mart 2008 Özlem AKAT ii

5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ. İÇİNDEKİLER KISALTMALAR DİZİNİ.. TABLO VE ŞEKİLLER CETVELİ.. i iii vi vii GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM : AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE Avrupa Birliği: Tanım ve Tarihsel Gelişim Avrupa Birliği nin Kurumsal Yapısı Avrupa Parlamentosu Avrupa Birliği Konseyi (Avrupa Zirvesi) Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi Avrupa Komisyonu Avrupa Sayıştayı Avrupa Adalet Divanı Avrupa Birliği - Türkiye İlişkileri. 15 İKİNCİ BÖLÜM : HALK KÜTÜPHANELERİ Halk Kütüphaneleri: Kavramsal Yaklaşım Halk Kütüphanelerinin Amaçları Halk Kütüphanelerinin Görevleri Halk Kütüphanelerinin Önemi Halk Kütüphanelerinde Sunulan Hizmetler ÜÇÜNCÜ BÖLÜM : AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE DEKİ HALK KÜTÜPHANELERİ Avrupa Birliği nde Halk Kütüphanesi Hizmetlerinin Gelişimi 43 iii

6 Leonardi ve Schwencke Ön Kararları Kütüphaneler İçin Eylem Planı Enformasyon Toplumunda Kütüphanelerin Rolü Ön Kararı (Morgan Raporu) Modern Dünyada Kütüphanelerin Rolü Ön Kararı (Ryynanen Raporu) Avrupa Birliği nde Kültürel İşbirliği Raporu (Ruffolo Raporu) Avrupa Birliği Çerçeve Programları nda Kütüphaneler Türkiye de Halk Kütüphanelerinin Gelişimi ve Avrupa Birliği Sürecine Uyumu Cumhuriyet in İlanından Sonra Kütüphanelerle İlgili Çalışmalar Millet Mektepleri ve Halk Okuma Odaları Türk Ocakları Halkevi Kütüphaneleri Köy Enstitüleri Halk Kütüphanelerinin Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü ne Bağlı Olarak Örgütlenmesi Türkiye de Avrupa Birliği ne Uyum Sürecinde Halk Kütüphanesi Hizmetlerinin Geliştirilmesi ve Pulman-XT Projesi Avrupa Birliği ve Türkiye deki Halk Kütüphanelerinin Karşılaştırmalı Analizi Halk Kütüphanesi Sayıları Halk Kütüphanesi Koleksiyonları Halk Kütüphanesi Kullanım Oranları Halk Kütüphanesi Personel Sayıları Halk Kütüphaneleri İçin Yapılan Yıllık Harcamalar Genel Değerlendirme.. 83 iv

7 SONUÇ 85 ÖNERİLER KAYNAKÇA 93 ÖZET 101 SUMMARY v

8 KISALTMALAR DİZİNİ AB ABD AET AKÇT AT EFTA :Avrupa Birliği :Amerika Birleşik Devletleri :Avrupa Ekonomik Topluluğu :Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu :Avrupa Toplulukları :Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi EURATOM :Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu GAERC IFLA KKTC KOBİ LIBECON MDAÜ MEB NATO PULMAN TBMM TKD UNESCO :Avrupa Birliği Genel İşler ve Dış ilişkiler Konseyi :Uluslararası Kütüphaneler Birliği :Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti :Küçük ve Orta Boy İşletmeler :Avrupa ve Ötesindeki Kütüphane Hizmetleri İstatistikleri :Merkez ve Doğu Avrupa Ülkeleri :Milli Eğitim Bakanlığı :Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü :İleri Ağları Hareketlendiren Halk Kütüphaneleri Projesi :Türkiye Büyük Millet Meclisi :Türk Kütüphaneciler Derneği :Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü vi

9 TABLO VE ŞEKİLLER CETVELİ TABLOLAR Tablo 1 : LIBECON Bölgeleri. 62 Tablo 2 : AB Ülkeleri ve Türkiye deki Halk Kütüphanesi Sayılarının Nüfusa Oranları. 63 Tablo 3 : AB Ülkeleri ve Türkiye de Halk Kütüphanesi Koleksiyon Büyüklükleri.. 66 Tablo 4 : AB Ülkeleri ve Türkiye de Halk Kütüphanesi Kullanım Oranları Tablo 5 : AB Ülkeleri ve Türkiye deki Halk Kütüphanelerinde Kişi ve Kütüphane Başına Düşen Ödünç Verme Sayıları. 73 Tablo 6 : AB Ülkeleri ve Türkiye deki Halk Kütüphanelerinde Personel Sayıları.. 77 Tablo 7 : AB Ülkeleri ve Türkiye de Halk Kütüphanesi Hizmetleri İçin Yapılan Yılık Harcamalar.. 80 Tablo 8 : AB Ülkeleri ve Türkiye de Halk Kütüphanesi Hizmetlerinin Niceliksel Durumu: Toplu Karşılaştırma.. 83 vii

10 GRAFİKLER Grafik 1 : AB Ülkeleri ve Türkiye de Bir Halk Kütüphanesinin Hizmet Sunduğu Ortalama Kişi Sayısı 65 Grafik 2 : AB Ülkeleri ve Türkiye deki Halk Kütüphanelerinde Kişi Başına Düşen Kitap Sayısı.. 68 Grafik 3 : AB Ülkeleri ve Türkiye de Halk Kütüphanesi Başına Düşen Kitap Sayısı.. 69 Grafik 4 : AB Ülkeleri ve Türkiye de Halk Kütüphanelerine Kayıtlı Kullanıcıların Nüfusa Oranı (%). 72 Grafik 5 : AB Ülkeleri ve Türkiye deki Halk Kütüphanelerinde Kişi Başına Düşen Ziyaret Sayısı Grafik 6 : AB Ülkeleri ve Türkiye deki Halk Kütüphanelerinde Kişi Başına Düşen Ödünç Verme Sayıları.. 75 Grafik 7 : AB Ülkeleri ve Türkiye deki Halk Kütüphanelerinde Kütüphane Başına Düşen Ödünç Verme Sayıları.. 76 Grafik 8 : AB Ülkeleri ve Türkiye deki Halk Kütüphanelerinde Her 1000 Kişiye Düşen Toplam Personel Sayısı 80 Grafik 9 : AB Ülkeleri ve Türkiye de Halk Kütüphanesi Hizmetleri İçin Kişi Başına Yapılan Yıllık Harcama ( ). 82 viii

11 GİRİŞ Avrupa Birliği (AB), ekonomik ve siyasi olduğu kadar sosyo-kültürel olarak da uluslararası alanda önemli bir rolü olan ve bu rolü kendine her geçen gün yeni hedefler koymak suretiyle pekiştirerek geliştiren uluslar üstü bir bölgesel kuruluştur. Türkiye, gerek devlet politikası haline gelmiş olan batı ile bütünleşme hedefi, gerekse konjonktürün getirdiği siyasal ve ekonomik gereklilikler sebebiyle yaklaşık elli yıldır AB entegrasyonunun bir parçası olmak istemektedir (İskender, 2007:128). Türkiye'nin 1959 yılında Avrupa Ekonomik Topluluğu'na (AET) üye olmak için başvurması ile başlayan Türkiye-AB ilişkileri, altı üyeden yirmi yedi üyeye ulaşan Birlik içinde benzersiz bir nitelik arz etmektedir. Halen AB'nin en eski ortak üyesi olan Türkiye, bundan 49 yıl önce, Yunanistan'ın başvurusunun hemen ardından, AET ye katılmak için başvuruda bulunmuştur. Batı kulübünün bir parçası olma arzusu 1987 yılında tam üyelik başvurusu ile devam etmiş, ancak olumlu bir sonuç alınamamıştır (Özcan, 2004:1). Türkiye-AB ilişkileri, 3 Ekim 2005 tarihinde Lüksemburg da tam üyelik müzakerelerinin başlatılması kararı ile yeni bir boyut kazanmıştır. Tarama sürecinin devam ettiği Türkiye-AB ilişkilerinde ekonomik, sosyal ve siyasal uyum sürecinin, geçmişte olduğundan daha zorlu tartışmalara zemin oluşturacağı, üzerinde ısrarla durulan bir konudur. Öte yandan çok yönlü işbirliği ve uyum süreci olarak değerlendirilen AB yolunda, ülkemizde mevcut uygulama ve düzenlemelerin gözden geçirilmesi ve yeni koşullar çerçevesinde ihtiyaç duyulan düzenlemelerin yapılması gerekli görülmektedir (Külcü, 2006: 220). AB nin oluşturmaya çalıştığı bilgi toplumunun bir parçası olmak ve Birlik içinde yer almak için ülkemiz açısından AB standartlarını yakalama zorunluluğu vardır. Bilginin tüm yaşamsal eylemlerin temelini oluşturduğu böyle bir Birlik içinde olmak ancak AB üyesi ülkelerde gerçekleştirilen faaliyetleri yaparak bunları toplumun yararına sunmakla mümkün olacaktır. Ülkemizdeki halk kütüphanelerinin

12 AB standartlarına uygun olması AB ye uyum sürecinde atılacak önemli adımlardan biri olacaktır (Bulut, 2004:i). Halk kütüphaneleri; bireyler ve grupları yaşam boyu öğrenme, bağımsız karar verme ve kültürel gelişimleri için bilgiye ulaştıran köprülerdir. Halk kütüphaneleri hizmetlerini din, dil, ırk, yaş, cinsiyet, sosyal statü vb. ayrımlar yapmaksızın tüm halka ulaştırmayı amaçlarlar (Unesco Public Library Manifesto 1994, 1994:2). AB ye uyum sürecinin, Türk halk kütüphaneleri için yeniden örgütlenme, yeni bir işleyiş anlayışı oluşturma ve çeşitli öğeler itibariyle zorlayıcı denemese de, harekete geçirici bir işlev görmesi mümkündür. Ancak, bu sürecin Sihirli değnek olmayacağı, hareketi gerçekleştireceklerin yine Türkiye deki ilgili kişi ve kurumlar olacağı açıktır. Dolayısıyla sürecin doğru kavranıp iyi yönetilmesi başarılı bir sonuç elde edilmesi açısından büyük anlam taşımaktadır (Yılmaz, 2006:62). AB ye üye olma yönünde adımlar atan Türkiye nin, diğer alanlarda olduğu gibi AB nin halk kütüphaneleri konusundaki beklentilerini bilmesi ve bu doğrultuda politikalar geliştirmesi yararlı olacaktır. Bu çalışmanın amacı; AB nin vizyonunu ve politikalarını esas alarak AB ye giriş sürecinde Türkiye'deki ulusal bilginin yönetiminde sorumluluk alacak olan halk kütüphanelerinin vizyonunun geliştirilmesine katkıda bulunmak ve Türkiye deki halk kütüphanelerinin sunduğu hizmetlerin, öngörülen beklentilere uyumlu hale getirilmesine katkıda bulunabilmek için öneriler geliştirmektir. Konu, Türkiye nin AB ye giriş sürecinde olması, bu süreçte, halk kütüphanelerinin yerinin belirlenmesi ve Türkiye de konuyla ilgili durum tespiti yapılması, eksiklerin belirlenmesi ve bunların giderilmesi için yapılan önerilere işlerlik kazandırılması adına önemlidir. Yukarıda sözü edilen amaç doğrultusunda çalışmanın dayandığı hipotez; Türkiye deki halk kütüphaneleri; kütüphane sayısı, koleksiyon, personel, finansal olanaklar, ve kullanım oranları açılarından AB ülkelerindeki halk kütüphanelerinin gerisindedir. olarak belirlenmiştir. Araştırma evrenini Türkiye'deki ve AB Ülkeleri ndeki halk kütüphaneleri oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemi ise 2

13 Türkiye deki ve 25 AB ülkesindeki halk kütüphanelerinden oluşmaktadır. Söz konusu ülkeler: Almanya, Avusturya, Belçika, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsveç, İtalya, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Polonya, Portekiz, Slovak Cumhuriyeti, Slovenya ve Yunanistan ile AB ye 1 Ocak 2007 itibariyle katılan Bulgaristan ve Romanya dır. Malta ve Güney Kıbrıs Rum Yönetimi ne ait veriler, Birlik tarafından yayımlanan halk kütüphaneleri ile ilgili istatistiklerde yer almadığından söz konusu iki ülke örneklem dışında tutulmuştur. Üç bölüm halinde hazırlanan bu çalışmanın birinci bölümünde; AB nin tarihsel gelişimi ve kurumsal yapısı ile Türkiye nin AB ile 1959 yılında başlayan ilişkisinin gelişimi, bugünkü durumu ve tam üyeliğin hedeflendiği gelecekteki muhtemel seyri özetlenmiştir. Halk kütüphanelerini konu alan ikinci bölümde ise halk kütüphanelerinin tanımları, amaçları, görevleri, önemi ve hizmetleri açıklanmıştır. Avrupa Birliği ve Türkiye deki Halk Kütüphaneleri başlıklı üçüncü bölümde ise öncelikle Birlik ülkelerindeki, daha sonra da Türkiye deki halk kütüphanesi hizmetlerinin gelişimine değinilmiş ve AB ye uyum sürecinde ülkemizde halk kütüphaneleri alanında yapılanlar anlatılmıştır. Üçüncü bölümün sonunda ise ülkemizdeki halk kütüphaneleri; sayıları, koleksiyonları, kullanım oranları, personel sayıları ve maddi olanakları açılarından 25 AB Ülkesi ndeki halk kütüphaneleri ile LIBECON Projesi çerçevesinde karşılaştırılmıştır. Çalışmanın genel değerlendirme ve sonuç bölümlerini takiben, ülkemizde halk kütüphaneleri tarafından sunulan hizmetlerin AB ye uyum sürecinde öngörülen beklentilere uyumlu hale getirilmesine katkıda bulunabilmek amacıyla öneriler sunulmuştur. 3

14 BİRİNCİ BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE AB, üye ülkelerde yaklaşık yarım asırdan beri istikrar, barış ve ekonomik refahın tesisini sağlamış olan dünyanın en ileri entegrasyon modelidir. Bu bütünleşme; üye ülkelerdeki yaşam standartlarının iyileştirilmesi, fiziki, teknik ve mali sınırlardan arındırılmış bir iç pazarın oluşturulması, ortak bir para biriminin kabul edilmesi ve Avrupa nın dünyadaki sesinin giderek güçlenmesi için gerekli sağlam zemini oluşturmuştur (Avrupa Birliği ve Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri, 2002:3). Türkiye ile AB arasında elli yıla yakın bir süredir devam eden ilişkiler, 1963 yılında imzalanan Ankara Antlaşması ve 1971 yılında imzalanan Katma Protokol ile Gümrük Birliği temeline dayanan bir bütünleşme modeli üzerine inşa edilmiştir. Türkiye-AB ilişkilerinin, hangi aşamada olursa olsun tarafların kendilerini tanımalarına ve durumlarını tespit etmelerine vesile olması açısından önemli yararları olduğu göz ardı edilmemelidir Avrupa Birliği: Tanım ve Tarihsel Gelişim AB, sürdürülebilir barışın tesisi, ekonomik ve sosyal kalkınma yoluyla daha yüksek yaşam standartlarının sağlanması ve siyasi bütünleşmenin gerçekleştirilmesi amacıyla bir araya gelen ülkelerden (Almanya, Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsveç, İtalya, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovak Cumhuriyeti, Slovenya ve Yunanistan) oluşan, uluslarüstü ortak kurumları ve karar alma mekanizmaları olan kurumsal bir sistemdir (Avrupa Birliği Nedir? (Tarihsel Gelişim, Kurumsal Yapı ve Genişleme Süreci), 2002:1). 4

15 Avrupa Birliği, 7 Şubat 1992 tarihinde Maastricht de imzalanan Avrupa Birliği Antlaşması ile getirilmiş olan kavramdır. Bu kavram, Avrupa Toplulukları (AT) aracılığıyla izlenen hedef ve politikalar ile Avrupa Birliği Antlaşması ile getirilen iki yeni eylem alanının (Ortak Dış Politika ve Güvenlik Politikası ile Adalet ve İçişleri Alanında İşbirliği) kapsadığı hedef ve politikaları bir bütün olarak ifade etmek üzere kullanılmaktadır (Özdemir, 2001:2). Avrupa daki tüm ülkelerin sosyal, ekonomik ve siyasi bütünlüğünü amaçlayan bir birlik (Sandal, Karabulut ve Gürbüz, 2005:2) olan AB nin temelini oluşturan ilkeler; Temel hakların ve serbest dolaşım ile medeni ve siyasi hakların sağlandığı Avrupa Vatandaşlığı, İçişleri ve adalet alanındaki işbirliği ile AB genelinde özgürlük, güvenlik ve adaletin tesis edilmesi, Tek Pazar, ortak para birimi Euro, istihdam yaratma, bölgesel kalkınma ve çevre koruma aracılığıyla ekonomik ve sosyal gelişmenin desteklenmesi, Ortak dış politika ve güvenlik politikası aracılığıyla AB nin global anlamdaki rolünün güçlendirilmesidir (Avrupa Birliği Nedir? (Tarihsel Gelişim, Kurumsal Yapı ve Genişleme Süreci), 2002:4 ). Avrupa da oluşturulmaya çalışılan siyasi birliğin temelleri, 17. yüzyıla kadar uzanmaktadır. 17. yüzyılda Kardinal Emeric Cruce Avrupa da bir Avrupa Devletler Birliği nin kurulmasını önerirken, 18. yüzyılda J.J. Russou bu fikri Federal Birlik olarak savunmuştur yılındaki Viyana Kongresi sonunda kurulan Alman Gümrük Birliği ve İtalyan Birliği ise Avrupa da artan birleşme fikrine olan inancın bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır (Berksoy ve Işık, 2004:13-14) döneminde Avrupa Devletleri kendi içlerine kapanmışlardır. Birinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa da güçlü bir birlik akımı doğmamıştır. 5

16 Avrupa da bir birlik yaratma düşüncesi, ciddi olarak ancak İkinci Dünya Savaşı içinde ortaya çıkmıştır (Karluk, 2005:3). Avrupa Kıtası, çeyrek asırdan daha kısa bir arayla tarihin en ağır iki dünya savaşını yaşamıştır. Kıta, İkinci Dünya Savaşı ndan adeta ekonomik, siyasi ve insan gücü açılarından iflas ederek çıkmıştır. Savaş sonrasında Avrupa nın yeniden imarı için Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Dışişleri Bakanı Marshall ın adıyla anılan ABD yardım paketi harekete geçirilmiştir. Özellikle Sovyetler Birliği nin tutumunun neden olduğu gelişmeler, ABD yi Avrupa daki ekonomik varlığı yanında, Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO) aracılığıyla askeri varlığını da artırmaya sevk etmiştir. ABD ve Sovyetler Birliği kaynaklı gelişmeler, aynı zamanda Avrupa nın bütünleşme yönündeki girişimlerinin de itici gücünü teşkil etmiştir. Sovyetler Birliği nin oluşturduğu siyasi ve askeri tehdit yanında, Marshall yardımları çerçevesinde ABD sermayesinin Avrupa daki mevcudiyetinin artması, Avrupa ekonomileri tarafından endişe ile karşılanmıştır. Dolayısıyla, Avrupa daki bütünleşme hareketi; siyasi, askeri ve ekonomik açılardan Avrupa nın bir güvenlik girişimidir. Bu nedenle de hareket noktası olarak, savaş sanayisinin ana hammaddesini oluşturan kömür ve çelik sektöründe işbirliğini öngören bir yapılanmayla işe başlanmıştır. Bu girişimin çok önemli bir vizyonu da, Avrupa daki geleneksel Alman-Fransız gerginliğinin işbirliğine dönüştürülerek ortadan kaldırılmasıdır (Avrupa Birliği ve Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri, 2002:3). Bu doğrultuda üretilen fikirler, özellikle Almanya ve Fransa nın birbirleriyle bir daha savaşmasını önleyecek çözümler üzerinde yoğunlaşmış ve barışın yerleştirilmesine, ortak ekonomik çıkarlar temelinde atılacak pratik adımlar atılarak başlanması öngörülmüştür (Aşar, 2006:7). Avrupa da birlik yaratma konusunda ilk girişim, savaş sonrasında Fransa Planlama Teşkilatı nın Başkanı Jean Monnet den gelmiştir. AB nin kurulmasında fikir babalığı yapan Monnet in (Karluk, 2005:3-4) önerisi üzerine Fransa Dışişleri Bakanı Robert Schuman tarafından hazırlanan 9 Mayıs 1950 tarihli Schuman Planı, Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu AKÇT nin kurulması yönünde ilk girişimdir. Plan, Fransa ile Almanya nın demir-çelik kaynaklarının devletlerüstü bir otoritenin 6

17 yönetimine devredilmesini öngörmüştür. Bu sayede gerek uluslararası güvenlik gerek ekonomik büyüme açılarından anahtar konumda bulunan demir ve çelik kaynaklarındaki menfaatlerin birleştirilerek, İkinci Dünya Savaşı ndan sonra Avrupa da yeni bir savaşın engellenmesi hedeflenmiştir. AKÇT nin kurulmasıyla birlikte demir-çelik pazarının birleştirilmesi sonucunda elde edilen başarı, diğer alanlarda entegrasyon fikrini yeniden gündeme getirmiştir (Avrupa Birliği-Türkiye Kavramlar Sözlüğü, 1999:22-23). AKÇT ile başladıkları sektörel düzeydeki ekonomik bütünleşme sürecini daha ileriye taşımak isteyen altı üye ülke, 25 Mart 1957 tarihinde Roma da iki antlaşma imzalamışlardır. Bunlardan ilki, AET nin kurucu antlaşması olan Roma Antlaşması dır. 1 Ocak 1958 de yürürlüğe giren Antlaşma ile kurulan Topluluğun amacı; bir ortak pazar ve bir ekonomik ve parasal birlik kurmak ve Antlaşma da öngörülen ortak politikaları veya eylemleri uygulamaya koymak suretiyle, Topluluğun bütününde, ekonomik faaliyetlerin uyumlu, dengeli ve sürdürülebilir şekilde gelişimini, yüksek seviyede bir istihdam ve sosyal korumayı, kadın ve erkek eşitliğini, enflasyonsuz ve sürdürülebilir bir büyümeyi, üst derecede rekabet edebilirliği, ekonomik performansların birbirine yaklaştırılmasını, çevrenin yüksek seviyede korunmasını ve kalitenin iyileştirilmesini, hayat standardının ve kalitesinin yükseltilmesini ve üye devletler arasında dayanışmayı, ekonomik ve sosyal uyumu sağlamaktır. 1 Ocak 1958 de yürürlüğe giren ikinci antlaşma ise Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu EURATOM u kuran antlaşmadır. Bu Antlaşma ile kurulan Topluluğun amacı; nükleer enerji endüstrisinin geliştirilmesi ve barışın korunmasına hizmet etmesidir (Aşar, 2006:7-8) te kurucu üyelerin imzalamış oldukları Birleşme Antlaşması (Füzyon Antlaşması) sonucunda AKÇT, AET ve EURATOM için tek bir Konsey, Komisyon ve Parlamento oluşturulmuş, bütçeleri birleştirilmiş ve söz konusu üç Topluluk için Avrupa Toplulukları (AT) terimi kullanılmaya başlanmıştır. AET nin nihai hedefi; Avrupa nın siyasal bütünlüğe ulaşmasıdır. Bu hedefe ulaşmak için ekonomik dengeyi sağlamak üzere ilk araç olarak üye ülkeler arasında malların, hizmetlerin, sermayenin ve emeğin serbestçe dolaştığı bir ortak pazar ve gümrük 7

18 birliği kurulması öngörülmüştür yılında Gümrük Birliği nin tamamlanarak yürürlüğe girmesiyle üye ülkelerin gümrük alanları, tek bir gümrük alanı haline gelmiştir (Aydıner, 2006:23) yılında imzalanan Avrupa Tek Senedi ile, Kurucu Antlaşmalar da ilk geniş kapsamlı değişiklik gerçekleştirilmiştir (Aşar, 2006:8). 1 Temmuz 1987 tarihinde yürürlüğe giren Tek Senet ile Topluluk, kendisine 1 Ocak 1993 tarihine kadar Tek Pazar oluşturmayı hedef edinmiş ve AT yi kuran antlaşmalar ilk kez kapsamlı bir biçimde yeniden düzenlenmiştir. Tek Pazar; malların, kişilerin ve sermayenin ülke sınırlarında hiçbir engelle karşılaşmadan serbest dolaşımının sağlanması, ortak politikalar ve mali araçlar yoluyla ülkeler arasında daha sıkı bir ilişkinin kurulmasıdır. Topluluklar bu sürecin sonucunda üye devletler arasındaki tüm iç sınırları kaldırarak tek bir pazar kurmuşlardır (Aydıner, 2006:23). 7 Şubat 1992 tarihinde Avrupa Topluluğu nda tek para birimi ve ortak bir merkez bankası sistemine dayalı bir Ekonomik ve Parasal Birlik ile ortak dış politika ve savunma politikası perspektiflerine dayalı Siyasi Birliğin kurulmasını öngören Maastricht Antlaşması (Avrupa Birliği Antlaşması), Hollanda nın Maastricht şehrinde imzalanmıştır (Bolat, 2003:12). 1 Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe giren Maastricht Antlaşması ile Avrupa Toplulukları nı kuran antlaşmalarda bazı değişiklikler yapılmış ve üye devlet hükümetleri arasındaki işbirliğinin önem taşıdığı iki yeni eylem planı daha oluşturulmuştur. Bu yeni eylem alanlarından biri ortak dış ve güvenlik politikası, diğeri ise adalet ve içişlerinde işbirliğidir. Antlaşma, anılan iki yeni eylem alanını ve bağımsız varlıklarını muhafaza etmek kaydıyla üç Topluluğu (AKÇT, AT, AET), AB ortak çatısı altında toplamıştır (Avrupa Birliği ve Türkiye- AB İlişkileri, 2004:2). Maastricht Antlaşması, ekonomik faaliyetlerin uyumlu ve dengeli gelişimini; enflasyonsuz, sürdürülebilir ve çevre korumasına önem veren bir büyümenin sağlanmasını; üye ülke ekonomilerinin uyum içinde birbirlerine yaklaşmasını ve Avrupa vatandaşları için daha güçlü bir Birlik yaratılmasını hedeflemiştir. Ayrıca 8

19 parasal birliğe geçiş için gerekli olan mali kriterler de Maastricht Kriterleri adıyla belirlenmiştir. 1 Ocak 1993 te Tek Pazar ın oluşmasıyla birlikte, 12 ülke arasında malların, sermayenin, hizmetlerin ve kişilerin serbest dolaşımı tam anlamıyla sağlanmıştır. Haziran 1993 te ise AB devlet ve hükümet başkanlarının AB nin Merkez ve Doğu Avrupa Ülkelerini (MDAÜ) kapsayacak şekilde genişlemesi yönünde karar aldıkları Kopenhag Zirvesi nde, AB ye üyelik kriterleri belirlenmiştir. Kopenhag Kriterleri olarak bilinen bu koşullar, AB ye üyelik başvurusu kabul edilen tüm aday ülkeler tarafından yerine getirilmesi gereken şartları ifade etmektedir. Siyasi ve ekonomik kriterler ile topluluk müktesebatına uyum olmak üzere üç grupta toplanan koşullar (Aydıner, 2006:23-24) şunlardır: 1. Siyasi Kriterler: Demokrasinin güvence altına alındığı istikrarlı bir kurumsal yapı, hukukun üstünlüğü, insan hakları ve azınlık haklarına saygı. 2. Ekonomik Kriterler: İyi işleyen bir pazar ekonomisi ile AB içindeki piyasa güçlerine ve rekabet baskısına karşı koyabilme kapasitesi. 3. Topluluk Müktesebatına Uyum: AB nin çeşitli siyasi, parasal ve ekonomik hedeflerine bağlılık (Karluk, 2005:103). 2 Ekim 1997 tarihinde imzalanan ve 1 Mayıs 1999 da yürürlüğe giren Amsterdam Antlaşması, Avrupa Birliği Antlaşması na ve AT yi kuran antlaşmalara değişiklikler getirmiştir (Aşar, 2006:7). Söz konusu değişiklikler esas itibarıyla; nitelikli çoğunlukla karar verilen alanların sayısının ve Avrupa Parlamentosu nun karar alma sürecindeki rolünün artırılmasını, Topluluğun istihdam, ortak ticaret politikası, halk sağlığı, çevre ve tüketicinin korunması alanlarındaki yetkilerinin genişletilmesini ve bütünleşme yolunda daha hızlı ilerlemek isteyen ülkelere belli koşullar altında bu imkanın tanınmasını içermektedir (Avrupa Birliği ve Türkiye-AB İlişkileri, 2004:3). 26 Şubat 2001 tarihinde imzalanarak 1 Şubat 2003 te yürürlüğe giren Nice Antlaşması ise, diğer hususların yanı sıra 2004 yılında gerçekleşecek genişlemenin getirdiği kurumsal düzenlemeleri içermektedir (Aşar, 2006:7). 9

20 Almanya, Fransa, İtalya, Hollanda, Belçika ve Lüksemburg la temelleri atılan AB nin (Avrupa Birliği-Türkiye Kavramlar Sözlüğü, 1999:13) genişleme süreci altı aşamada gerçekleşmiştir: İlk Genişleme (1973) 1973 yılında İngiltere, İrlanda ve Danimarka nın katılımı ile Topluluğun üye sayısı 9 a yükselmiştir. İkinci Genişleme (1981) Yunanistan ın 1981 yılında katılımı ile Topluluğun üye sayısı 10 a yükselmiştir. Üçüncü Genişleme (1986) 1986 yılında Portekiz ve İspanya nın katılımı ile Topluluğun üye sayısı 12 ye yükselmiştir. Dördüncü Genişleme (1995) Avusturya, İsveç ve Finlandiya nın 1995 yılında AB ye katılımı ile üye sayısı 15 e yükselmiştir. Beşinci Genişleme (2004) 1 Mayıs 2004 tarihinde, Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovak Cumhuriyeti, Letonya, Litvanya, Estonya, Slovenya, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi ve Malta nın AB ye katılımı ile üye sayısı 25 e yükselmiştir (Avrupa Birliği ve Türkiye-AB İlişkileri, 2004:3-4). Altıncı Genişleme (2007) Romanya ve Bulgaristan ın 1 Ocak 2007 tarihinde AB ye katılımı ile üye sayısı 27 ye yükselmiştir (Tuna, 2007:16) Avrupa Birliği nin Kurumsal Yapısı AB nin kurumsal yapısını oluşturan temel organlar; Avrupa Parlamentosu, Avrupa Birliği Konseyi (Avrupa Zirvesi), Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi, Avrupa Komisyonu, Avrupa Sayıştayı ve Avrupa Adalet Divanı dır. Temel organların yanında pek çok alt çalışma kollarına sahip AB nin kurumsal yapısı, Napolyon dan 10

21 günümüze Tek Avrupa düşünü gerçekleştirerek, günümüz rekabet koşullarında çok yönlü ortak bir güç olabilmenin yollarını aramaktadır (Külcü, 2006: ) Avrupa Parlamentosu Topluluk bünyesinde bir araya gelen devletlerin halklarının temsilcilerinden oluşan Avrupa Parlamentosu, kendisine verilen danışma ve denetim yetkilerini kullanmaktadır (Avrupa Topluluklarını Kuran Temel Antlaşmalar, 1993:18). Avrupa Parlamentosu nda görev alan AB vatandaşlarının temsilcileri 1979 yılından beri doğrudan oyla seçilmektedir. Temsilcilerin dağılımı, üye devletlerin nüfus yoğunluğuna göre yapılmaktadır. Avrupa Parlamentosu üyeleri, mensup oldukları ülkelerden çok, belirli siyasi eğilimleri yansıtmaktadırlar. Bu eğilimler ise AB Ülkeleri ndeki çeşitli siyasi partilerin aralarında kurdukları ittifaklar ile oluşmuş gruplar aracılığıyla temsil edilmektedir. Avrupa Parlamentosu nun başlıca görevleri şunlardır: Komisyon un önerilerini inceler. Konsey le birlikte çeşitli konularda (Ortak karar alma usulleri, işbirliği usulleri vb.) yasama sürecine katılır. Komisyon un atanmasını onaylar ayrıca Komisyon ve Konsey e yöneltebileceği yazılı ya da sözlü sorularla, AB faaliyetleri üzerinde denetim yetkisini kullanır. Yıllık bütçeyi onaylamak ve uygulanmasını denetlemek suretiyle Konsey le birlikte bütçe yetkisini paylaşır. Avrupa Parlamentosu, Topluluklar ın organ ve faaliyetlerinin icraatındaki uygulamalarla ilgili olarak Birlik vatandaşlarının şikayetlerini dinlemekle yetkili bir aracı (Avrupa Uzlaştırıcısı-Ombdusman) atamıştır (Avrupa Birliği-Türkiye Kavramlar Sözlüğü, 1999:24). 11

22 Avrupa Birliği Konseyi (Avrupa Zirvesi) Avrupa Birliği Konseyi (Avrupa Zirvesi: The European Council); AB nin en üst düzeyde yetkili siyasi kurumudur. Avrupa Konseyi (The Council of Europe) ile isim benzerliğinden başka hiçbir ilgisi yoktur yılında kurulmuş olan ve Türkiye nin başlangıcından bu yana üyesi olduğu uluslararası siyasi bir örgüt olan Avrupa Konseyi ni, Avrupa Birliği Konseyi nden ayırmak gerekir (Karluk, 2005:255). Avrupa Birliği Konseyi, her AB üyesi devletin kendi hükümetini taahhüt altına almaya yetkili bakanlar düzeyindeki temsilcilerden oluşur. Gündemin içeriğine göre toplantılara farklı bakanlar katılır. Konsey in merkezi Brüksel dedir. Konsey başkanlığını her üye devlet, altı aylık dönemler için sırayla üstlenir. Üye devletlerin Birlik nezdindeki Büyükelçileri nden oluşan Daimi Temsilciler Komitesi, Konsey in çalışmaları için gerekli hazırlıkları yapar ve komiteler oluşturarak Konsey in talimatlarını yerine getirir (Avrupa Birliği nin Kurumları, 1997:6) Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi; üye devletlerin temsil edildiği bir AB karar kurumudur. Üye devletlerin bakan seviyesindeki temsilcilerinden oluşan konsey, yasama faaliyetlerini nihai olarak gerçekleştiren kurum olarak AB kurumsal yapısı içinde çok güçlüdür. Bakanlar Konseyi, üye ülke hükümetlerine mensup, üye ülkeyi taahhüt altına sokma yetkisine sahip bakan seviyesindeki birer temsilciden oluşur. Toplulukların yasama ve karar alma kurumudur. Karar alma sürecinde, Komisyon tarafından hazırlanan tasarıları ele alarak yasalaştırır. Parlamento nun değişiklik önerilerini karara bağlar. Birliği şekillendirir, yönetir ve dış politikasını belirler. Roma Antlaşması na göre Konsey, üye ülkelerin ekonomik politikalarının koordinasyonunu sağlar ve Antlaşma ile verilen diğer karar alma görevlerini yerine getirir. Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi nin altı temel sorumluluğu vardır: Avrupa Parlamentosu ile birlikte yasama faaliyetlerinde bulunur, 12

23 Üye ülkelerde izlenen ekonomi politikalarını koordine eder, AB ve bir devlet ya da uluslararası kuruluş ile uluslararası antlaşmaları sonuçlandırır, Avrupa Parlamentosu ile birlikte AB bütçesini onaylar, AB nin Ortak Dış ve Güvenlik Politikasını geliştirir, Suç konularında ulusal mahkemeler ve polis güçleri arasındaki işbirliğini sağlar (Karluk, 2005: ) Avrupa Komisyonu Avrupa Komisyonu; AB nin kurumsal yapısını harekete geçiren organı ve Topluluk politikalarının belirlenmesindeki itici güçtür. AB nin uluslarüstü özelliğinin en belirgin olduğu kurumdur. Birliğin ortak çıkarlarını belirleme ve korumanın yanı sıra, ülkelerarası bütünleşmeyi güçlendirmek amacıyla oluşturulmuştur (İşler, 2006:46). Avrupa Komisyonu, üye ülke hükümetlerince karşılıklı ortak antlaşmayla dört yıllık süre için atanan ve genel niteliklerine göre seçilen bağımsız komiserlerden oluşmaktadır. Komiserler üye ülkelerin temsilcileri değil, topluluğun memurlarıdır. Komisyon, idari teşkilat olarak bir Hukuk Servisi ve bir İstatistik Ofisi nin yanı sıra yaklaşık 30 Genel Müdürlük ve diğer servislerden oluşmaktadır. Komiserlerin her birinin bir kabinesi bulunmakta, bu kabine, komiserlerle idare arasındaki bağlantıyı sağlamaktadır. Komisyon, ayrıca hükümet temsilcilerinden oluşan istişari, idari ve düzenleyici komitelerle de işbirliği içindedir. Komisyon, AB politikalarının tasarlayıcısı ve koordinatörüdür. Maastricht Antlaşması ile Komisyon üyelerinin çalışma süresi beş yıl olarak belirlenmiş, Komisyon Başkanı nın yardımcı sayısı iki ile sınırlandırılmıştır. Komisyonun görevleri iki başlık altında toplanabilir: Komisyon, Kurucu Antlaşmalar ın koruyucusudur. Kurucu Antlaşmalar ın ve organların almış olduğu kararların usulünce uygulanıp uygulanmadığını, ilgili 13

24 tarafların yükümlülüklerini yerine getirip getirmediğini izlemekle görevlendirilmiştir. Avrupa Komisyonu, Roma Antlaşması ndan kaynaklanan yürütme yetkilerinin yanı sıra, ortak politikaların oluşturulması ve yürütülmesi görevini de üstlendiğinden, bu yetkilerinde bir artış olmuştur. Birliğin ihtiyaç duyduğu her türlü hukuki tasarruf ve eylem için önerilerde bulunur, tavsiye kararları alır. Birliği hukuken temsil etme ve Birlik fonlarının idaresi görevi de Avrupa Komisyonu na aittir (Avrupa Birliği ve Türkiye, 2002:22-23) Avrupa Sayıştayı Avrupa Parlamentosu, Avrupa Birliği Konseyi, Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi ve Avrupa Komisyonu nun yanı sıra AB nin kurumsal yapısı içerisinde Avrupa Sayıştayı gibi daha az bilinen kurumlar da bulunmaktadır. Bu organların daha az tanınmalarının nedeni; görevlerinin uygulamada daha teknik, kurumun iç yapısıyla ilgili veya sınırlı olmasıdır (Mcgiffen, 2001:24). Merkezi Lüksemburg da bulunan Avrupa Sayıştayı; AB nin tüm gelir ve harcamalarının hukuka uygun ve düzenli biçimde yapılıp yapılmadığını ve maliye yönetiminin tutarlılığını denetler. Konsey ve Parlamento tarafından Avrupa Toplulukları nın genel bütçesinin uygulamasına ilişkin olarak Komisyon un ibrasında yardımcı olmak amacıyla yıllık raporlar hazırlar. Ayrıca diğer kurumların talebi üzerine özel raporlar hazırlar ve görüş bildirir. Birlik Antlaşması yla Sayıştay a tam kurumsal statü tanınmış ve sorumluluklarının kapsamı genişletilerek hesapların güvenilirliği ile işlemlerin hukuka uygunluğu ve düzenliliği hakkında Parlamento ve Komisyon a güvence bildirimi sunma görevi verilmiştir. Avrupa Sayıştayı, Konsey tarafından Avrupa Parlamentosu nun görüşü alındıktan sonra oybirliği ile atanan 25 üyeden oluşur. Sayıştay Başkanı üyeler tarafından kendi aralarından üç yıl süreyle seçilir (Avrupa Birliği nin Kurumları, 1997:11). 14

25 Avrupa Adalet Divanı Avrupa Adalet Divanı nın temel görevi; AB içinde belirlenen ortak kuralların hayata geçirilmesi ve her yerde aynı şekilde anlaşılmasını sağlamaktır. Divan, AB antlaşmalarının ve yasalarının yorumlanmasına ilişkin anlaşmazlıkları giderir. Ulusal mahkemelerin, AB kurallarının uygulanmasıyla ilgili sorunları Divan a danışmaları gerekir. Ayrıca bireyler de AB kurumlarıyla ilgili sorunlarını Divan a getirebilirler. 15 bağımsız yargıç ve 8 savcıdan oluşan Avrupa Adalet Divanı nın merkezi Lüksemburg dadır (Avrupa Birliği Panoraması, 2002:2). Avrupa Adalet Divanı, genel kurul halinde toplanır. Bununla birlikte, bu amaçla yapılan düzenlemede öngörülen hükümler dahilinde ya bazı hazırlık soruşturmalarını yapmak ya da belli türde bazı davalara bakmak üzere, kendi bünyesinde her biri üç veya beş yargıçtan oluşan daireler kurabilir (Avrupa Topluluklarını Kuran Temel Antlaşmalar, 1993:225) Avrupa Birliği - Türkiye İlişkileri AB ile ilişkiler Türkiye için her zaman çok önemli, bir o kadar da zorlu bir süreci ifade etmektedir. Ankara Antlaşması nın imzalanmasıyla başlayan ve günümüze kadar farklı evrelerden geçen ilişkileri şekillendiren gelişmeler kimi zaman tarafların birbirlerinden beklentilerinde değişikliklere yol açsa da, ne Türkiye tam üyelik kararından vazgeçebilmiş, ne de AB Türkiye yi tamamen reddedebilmiştir (Uysal, 2001:140). AB ye entegrasyon, Türkiye nin dış politikadaki önceliklerden biridir (Togan, 2005:39). Cumhuriyetin kurulmasından bu yana, hatta daha öncesinden beri, batılılaşma ile modernleşmenin eş tutulması, özellikle İkinci Dünya Savaşı ndan sonra Türkiye nin dünyadaki politik konuşlanmada tercihini Batı Bloku ndan yana kullanması, ülkemizi Avrupa Kıtası nda veya Avrupa Kıtası merkez alınarak kurulan siyasi ve güvenlik oluşumlarının tümüne katılmaya yöneltmiştir (Coşkun, 2001: ). 15

26 1949 yılı Ağustos ayında Avrupa nın değer ve prensiplerinin koruyucusu Avrupa Konseyi, Londra Antlaşması nın imzalanmasından birkaç ay sonra Türkiye nin tam üyeliğini kabul etmiştir. Konsey, Türkiye nin üyelik için gereken Avrupa ülkesi olma ve insan hakları ile çoğulcu demokrasi ve hukukun üstünlüğü şartlarını yerine getirdiğine karar vermiştir yılında Türkiye, Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü NATO ya üye olarak Avrupa-Atlantik savunma sisteminde bir temel taşı haline gelmiştir. Günümüzde Türkiye, bütün büyük Avrupa kuruluşlarına üyedir; AB hala tek istisnadır (Athisaari ve başk., 2004:12-13). Türkiye ile AB arasında 1959 yılında başlayan üyelik görüşmeleri 1963 yılında imzalanan bir ortaklık antlaşması ile yeni bir boyut kazanmıştır larda Türkiye nin dışında olduğu, buna karşılık Yunanistan ı içine alacak bir AB nin, Türkiye nin yararına olmayacağı düşüncesi ülkemizde hakim olmuştur. Aynı zamanda yılları arasında Türkiye nin yaşamış olduğu iç politik çekişmeler, terör ve demokratik sistemin tam olarak işleyememesi ülkenin sosyopolitik ve ekonomik gelişimini olumsuz yönde etkilemiştir. Bu gelişmelerin neticesinde Türkiye nin AB ye girdiği takdirde, yukarıda ifade edilen problemlerden kurtulacağı ve sağlıklı bir gelişme sürecine gireceği inancı toplumun önemli bir kısmı tarafından kabul edilmiştir. Ayrıca 1990 dan sonra dünya çapında uluslararası güç dengelerinde görülen değişiklikler, Türkiye nin sosyopolitik ve ekonomik konumunu önemli ölçüde etkilemiştir (Sandal, Karabulut ve Gürbüz, 2005:2). Türkiye nin AB ile olan ilişkisi 12 Eylül 1963 tarihinde imzalanıp 1 Aralık 1964 tarihinde yürürlüğe giren ve AET ile Türkiye arasında ortaklık ilişkisinin kurulmasını sağlayan Ankara Antlaşması na dayanmaktadır. Antlaşma, o tarihte AET ülkesi olan altı ülke (Almanya, Fransa, İtalya, Hollanda, Belçika ve Lüksemburg) ile Türkiye arasında imzalanmıştır. Antlaşma 33 maddeden, eki ise, iki protokol (Geçici Antlaşma ile Mali Protokol), bir son senet ve imza sırasında sunulan iki mektuptan oluşmaktadır. Geleceğe yönelik bir çerçeve antlaşma olan Ankara Antlaşması ile ortaklığın dönemleri(hazırlık dönemi, geçiş dönemi ve son 16

27 dönem)nin çerçevesi çizilmiş ve hukuksal araçları belirlenmiştir (Avrupa Birliği- Türkiye Kavramlar Sözlüğü, 1999:13). Ankara Antlaşması, Türkiye ile Topluluk ülkeleri arasında ekonomik bir birleşmeyi, işgücünün serbest dolaşımını ve taraflar arasındaki sosyal bağların güçlendirilmesini öngörmekte, Türkiye nin ileride AET ye tam üye olmasını amaçlamakta, ekonomik ve siyasi bir nitelik taşımaktadır. Ekonomik yönden, Türkiye ile Topluluk üyesi ülkeler arasındaki farkın kapatılması, bu amaçla belli süreler içinde Türkiye ye ekonomik yardım yapılması öngörülmüştür. Antlaşma nın siyasi yönü ise, Topluluğu kuran ülkelerin özgürlük ve egemenliğine verdiği önemi ifade etmesidir (Çelenkoğlu, 2000:107). Ankara Antlaşması, Türkiye nin Topluluğa tam üye sıfatıyla katılabilmesi yolunu açık tutmakta, buna karşın yürürlük süresine ilişkin bir hüküm taşımamaktadır. Bir başka deyişle fesih hükmü bulunmamaktadır. Ankara Antlaşması, 22 yıl içinde Gümrük Birliği hedefine varmak için alınacak tedbirlerin takvimini veren ve 23 Kasım 1970 de imzalanarak 1 Ocak 1973 tarihinde yürürlüğe giren Katma Protokol ile tamamlanmıştır. Bu Protokol ün ticari hükümlerini önceden yürürlüğe koyan Geçici Antlaşma 21 Temmuz 1971'de imzalanmış ve 1 Eylül 1971'de yürürlüğe girmiştir. Böylece geçiş dönemi fiilen başlamıştır (VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı Türkiye Avrupa Birliği Özel Komisyon Raporu, 2000:4-7). AET ile Türkiye arasındaki ortaklık ilişkisi, çeşitli dönemlerde kesintiye uğrayarak günümüze kadar sürmüştür. Türkiye, Aralık 1976 da, AET nin hazırlamış olduğu gümrük indirimlerine yönelik takvimi uygun bulmayarak, bu konuda yerine getirmesi gereken yükümlülükleri yapmamaya karar vermiş ve AET ile ilişkileri tek taraflı olarak dondurmuştur yılı başında, yeni kurulmuş hükümetin almış olduğu kararlar (24 Ocak Kararları) ile dışarıya açılma benimsenmiş ve bu bağlamda AET ile ilişkiler tekrar başlatılmıştır (Çelenkoğlu, 2000:108). AET-Türkiye ilişkileri, 12 Eylül 1980 tarihinde yapılan askeri müdahale ile yeni bir sürece girmiştir. AET Dışişleri Bakanları Konseyi 12 Eylül ihtilalinin hemen 17

28 ardından 16 Eylül tarihinde aldığı kararında "Askeri yönetime zaman tanındığını ve bu sürede Antlaşma'nın durdurulmayacağını" bildirmiştir. Ancak Avrupa Parlamentosu, 22 Ocak 1982 tarihinde Türkiye'de genel seçimlerin yapılmasına ve yeni parlamentonun oluşturulmasına kadar Türk ve AET parlamenterlerinden oluşan Karma Parlamento Komisyonu'nun Avrupa kanadının oluşturulmamasına karar vererek ilişkileri fiilen dondurmuştur. Bu iki karardan, Topluluğun o dönemdeki tepkisinin temelinde askeri ihtilal olmakla birlikte asıl üzerinde durulan konunun insan hakları ihlalleri ve demokrasiye dönüş sürecinin uzaması olduğu anlaşılmaktadır. Dondurulan ilişkiler, 16 Eylül 1986 tarihinde Türkiye-AET Ortaklık Konseyi'nin toplanması ile tekrar normal seyrine dönmüştür. İlişkilerin tekrar başlaması ile birçok AB üyesinin, özellikle Almanya'nın ısrarla başvurmamasını istediği halde, Türkiye 14 Nisan 1987 tarihinde tam üyelik başvurusunu yapmıştır (Özcan, 2004:2-3). Tam üyelik başvurusuna ilişkin Komisyon görüşü, ilişkilerin geliştirilmesine yönelik önerilerle birlikte açıklanmıştır. Komisyon önerileri doğrultusunda hazırlanan ve Matutes Paketi olarak da bilinen işbirliği programı, yürürlük için gerekli olan oy birliği sağlanamadığı için uygulamaya konulamamıştır. Türkiye-AET Ortaklık Konseyi nin 6 Mart 1995 tarihinde gerçekleştirdiği toplantıda, Gümrük Birliği ne ilişkin kural ve ilkelerin yer aldığı 1/95 ve 2/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararları kabul edilmiştir. 1 Ocak 1996 tarihi itibariyle de Türkiye ile AB arasında, sanayi malları ile işlenmiş gıda ürünleri açılarından Gümrük Birliği yürürlüğe girmiştir (Avrupa Birliği ve Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri, 2002:18). 22 yıllık geçiş döneminin tamamlanarak Gümrük Birliği sürecinin başlamasıyla iki taraf arasında, sanayi ürünleri ile işlenmiş tarım ürünlerinin sanayi katkı payları üzerindeki gümrük vergileri, kotalar, eş etkili fon, vergi vb. kesintiler tamamen kaldırılmıştır. Türkiye bu ürünlerin üçüncü ülkelerden yaptığı ithalatında da AB nin Ortak Gümrük Tarifesi ni uygulamaya başlamıştır (Bolat, 2003:16-17). 18

29 Türkiye, 14 Nisan 1997 tarihinde yaptığı başvuru ile AB tarafından başlatılmış olan genişleme sürecinde yer alma isteğini AB ye iletmiştir. AB Dışişleri Bakanlarının Mart 1997 tarihlerinde Hollanda nın Apeldoorn kentinde gerçekleştirdikleri toplantıda, Türkiye nin tam üyeliğe ehil olduğu teyit edilmiş olup; adaylık konusunda Türkiye ye diğer aday ülkelerle aynı kıstasların uygulanacağı belirtilmiştir. Bu anlayış, 29 Nisan 1997 tarihli Türkiye-AET Ortaklık Konseyi toplantısında da tekrar edilmiştir. Ancak Aralık 1997 tarihleri arasında Lüksemburg da toplanan AB Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesi nde, Türkiye nin beklentilerinin büyük bir kısmı gerçekleşmemiştir (Avrupa Birliği ve Türkiye-AB İlişkileri, 2004:18) Aralık 1997 tarihinde AB nin Lüksemburg da gerçekleştirdiği Zirve Toplantısı nda 12 ülke tam üyelik için aday ülke olarak belirlenirken, Türkiye liste dışı kalmış ve sadece tam üyeliğe ehil olduğu tayin edilmiştir. Türkiye ye aday ülke statüsü verilmemesine gerekçe olarak, demokratikleşme, insan hakları, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ndeki problemler, Kıbrıs Sorunu ve Yunanistan ile ilgili ihtilaflar için Lahey de bulunan Uluslararası Adalet Divanı na gitme konusunda yeterince somut adım atılamaması gösterilmiştir (Bolat, 2003:18-19) yılındaki Lüksemburg Zirvesi nde, Türkiye nin AB ye üye olmaya aday ülkeler arasında yer verilmemesinin ilişkilerde yaşattığı kısa süreli belirsizlik, 1999 yılı Aralık ayında Helsinki Zirvesi nde Türkiye nin adaylığının teyidi ile ortadan kalkmış ve ilişkiler yeniden ivme kazanmıştır (Avrupa Birliği ve Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri, 2002:18) Haziran 1998 tarihlerinde gerçekleştirilen Cardiff Zirvesi nde, Avrupa Komisyonu nun diğer aday ülkeler bakımından izlediği yönteme uygun olarak, Türkiye de AB ye üyelik yönünde sürdürülen çalışmaları izlemek ve bu alandaki gelişmeler hakkında Zirve ye periyodik olarak rapor vermekle görevlendirilmesi, AB nin, Lüksemburg da aldığı kararın düzeltilmesi açısından olumlu bulunmuştur. 19

30 11-12 Aralık 1998 de gerçekleştirilen Viyana Zirvesi, Türkiye nin AB üyeliğinin teyit edilmesi açısından olumlu olarak değerlendirilse de, herhangi bir yenilik getirmemiştir. Lüksemburg, Cardiff ve Viyana Zirveleri, bu Avrupa Komisyonu nun Türkiye için hazırladığı Avrupa Stratejisi ne atıfta bulunsalar da, bu bir katılım stratejisi değildir. Cardiff Zirvesi nde alınan karara uygun olarak, Avrupa Komisyonu, Türkiye nin Kopenhag kriterleri bakımından performansını inceleyen ikinci raporu, 13 Ekim 1999 tarihinde yayımlamış ve anılan raporda, Türkiye nin AB ile Gümrük Birliği ni gerçekleştirme konusunda ciddi bir performans gösterdiğine dikkat çekilerek, aday ülkeler arasına Türkiye nin de dahil edilmesi yönünde görüş bildirilmiştir (VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı Türkiye Avrupa Birliği Özel Komisyon Raporu, 2000:213). Aralık 1999 da Helsinki de yapılan zirvede Türkiye ye adaylık statüsü tanınmış ve ilişkilerde yeni bir dönem başlamıştır. Bu bağlamda, Türkiye nin katılıma hazırlık aşamasında, öncelikli alanlarını belirleyecek bir katılım ortaklığı hazırlanacağı ve AB nin mali kaynakları katılım öncesi yardım için bir çerçeve altında toplanacağı belirtilmiştir. Ancak, katılım öncesi yardımların, Türkiye nin Kopenhag Kriterleri ne uyumda kaydedeceği ilerlemeye ve Gümrük Birliği nden doğan yükümlülüklerini yerine getirmesine bağlı olacağı bildirilmiştir. Türkiye nin döneminde yararlanması için hazırlanmış olan mali yardım yaklaşık 22 milyar Euro dur (Çelenkoğlu, 2000: ). Katılım Ortaklığı Belgeleri, devletlerin üyelik hazırlıklarına yardımda kullanılacak bir dizi politika aracının temelini oluşturmaktadır. Bu çerçevede 8 Kasım 2000 tarihinde AB nin Türkiye nin ortaklığı için hazırladığı Katılım Ortaklığı Belgesi açıklanmıştır (Coşkun, 2001:196). Türkiye nin, Helsinki Zirvesi nde, diğer aday ülkelerle eşit şartlarda aday ülke ilan edilmesinin ardından, Avrupa Komisyonu tarafından hazırlanan ve AB Konseyi tarafından onaylanan ve Türkiye nin Kopenhag Kriterleri ne uyum için yapması gerekenleri, AB müktesebatına uyum yükümlülüklerini, sağlanması gereken mali yardımları ve üyelik için gerekli kısa ve orta vadeli öncelikleri içeren Katılım 20

31 Ortaklığı Belgesi, 24 Mart 2001 tarihinde Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi nde yayımlanmıştır (Avrupa Birliği ve Türkiye-AB İlişkileri, 2004:21). 19 Mart 2001 tarihinde Türkiye, AB müktesebatına uyumu ve AB nin sunduğu Katılım Ortaklığı Belgesi kapsamında Kopenhag Kriterleri ni yerine getirmek için ortaya konan mevzuat ihtiyaçlarına cevap niteliğindeki Ulusal Program ı kabul etmiş ve AB Komisyonu yetkililerine sunmuştur (Bolat, 2003:26). 13 Kasım 2001 tarihinde, Avrupa Komisyonu Türkiye için 4. İlerleme Raporu nu (Aşar, 2006:18) ve aynı zamanda genişleme süreci çerçevesinde izlenecek yönteme ilişkin önerilerini içeren Strateji Belgesi ni yayımlamıştır. İlerleme Raporu nda ve Strateji Belgesi nde ise Türkiye nin halen Kopenhag Siyasi ve Ekonomik Kriterleri ni karşılamaktan uzak olduğu ve üyelik süreci içerisinde her alanda atması gereken pek çok adım olduğu vurgulanmıştır. Bu açıklama üzerine Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), 3 Ağustos 2002 de içinde terör ve yakın savaş dışında ölüm cezasının kaldırılması, ana dilde öğrenimin serbest bırakılması, azınlıkların ibadet özgürlüğünün arttırılmasına yönelik hükümlerin de yer aldığı 14 maddelik AB ye uyum yasa paketini onaylamıştır (Berksoy ve Işık, 2004:65-66) Aralık 2001 tarihinde AB Devlet ve Hükümet Başkanlarının Laeken (Brüksel) Zirve Toplantısı nda, Türkiye nin almış olduğu ilerleme ışığında Türkiye ile tam üyelik müzakerelerini açma zamanının yaklaştığı belirtilmiştir. Ayrıca Avrupa nın geleceği ve kurumsal reform çalışması konusunda bir öneriler paketi hazırlayacak olan Avrupa Konvansiyonu çalışmalarına üye ülkeler yanında, aday ülkelerin tamamı ve Türkiye den temsilciler davet edilmiştir (Bolat, 2003:26-27). 9 Ekim 2002 tarihinde ise Avrupa Komisyonu Türkiye için 5. İlerleme Raporu nu yayımlamıştır (Aşar, 2006:18) Aralık 2002 tarihlerinde gerçekleştirilen Kopenhag Zirvesi nde, 10 aday ülke ile yapılan tam üyelik antlaşmaları kabul edilmiştir. Bulgaristan ve Romanya ya 1 Ocak 2007 de tam üyelik için yeşil ışık yakılmıştır. Ancak AB, Türkiye nin tüm çabalarına rağmen tam üyelik müzakerelerinin başlatılması için Türkiye ye bir tarih vermemiştir (Bolat, 2003:29). Zirve de Türkiye nin Kopenhag 21

32 kriterlerine uyum yönünde 2002 yılı içinde kaydettiği ilerlemelerin olumlu karşılandığı belirtilmiş, ancak siyasi kriterlere uyum bakımından uygulamanın da önem taşıdığı vurgulanmıştır. Bununla birlikte Komisyon un görüş ve tavsiyeleri ışığında, Aralık 2004 te toplanacak Zirve nin Türkiye nin Kopenhag Siyasi Kriterleri ni yerine getirdiği yönünde bir karar alması halinde müzakerelerin gecikmeksizin başlatılacağı ifade edilmiştir. Ayrıca, Kopenhag Zirvesi nde, Türkiye için Katılım Ortaklığı Belgesi nin gözden geçirilmesi ve Türkiye ye sağlanacak mali yardımın artırılması yönündeki yaklaşım kabul edilmiş ve Komisyon, Türkiye için yeni bir Katılım Ortaklığı Belgesi hazırlamaya davet edilmiştir. Bu doğrultuda, Komisyon tarafından hazırlanan yeni Katılım Ortaklığı Belgesi, 14 Nisan 2003 tarihinde AB Konseyi tarafından kabul edilmiştir. Yeni Katılım Ortaklığı Belgesi ne paralel olarak 2001 tarihli Ulusal Program revize edilmiş ve 23 Haziran 2003 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından kabul edilmiştir (Türkiye nin Üyeliğinin AB ye Muhtemel Etkileri, 2004:6). AB Komisyonu nun 6 Ekim 2004 te açıkladığı ilerleme raporu ve tavsiye kararı genellikle olumlu olarak değerlendirilmektedir. Türkiye nin 2001 ve 2004 yıllarında gerçekleştirdiği iki büyük anayasa reformu ve TBMM nin 2002 Şubat ve 2004 Temmuz da onayladığı sekiz uyum paketinde yer alan siyasal reformlarla Türkiye nin AB ye yasal ve idari yakınlaşması olumlu girişimler olarak değerlendirilmektedir. Bunun yanı sıra raporda, Vakıflar Kanunu, Yeni Türk Ceza Kanunu nun yürürlüğe girmesi, işkence ve kötü muameleye karşı mücadelede yetersizlik, ifade özgürlüğü, dinsel özgürlük, kadın, sendika ve azınlık hakları konularındaki eksikliklere dikkat çekilmektedir (Berksoy ve Işık, 2004:66) yılının Aralık ayında Brüksel de yapılan Avrupa Konseyi Toplantısı nın Zirve Sonuç Belgesi nde Avrupa Birliği Konseyi; Türkiye nin 2004 Komisyon Raporu ve tavsiyesi ışığında, Komisyon tarafından belirlenen altı başlık altındaki hukuksal düzenlemeyi yürürlüğe koyması şartıyla, Kopenhag Siyasi Kriterleri ni katılım müzakerelerine başlamak açısından yeterli ölçüde karşıladığına karar vermiştir. Sonuç belgesi ayrıca Avrupa Birliği Konseyi ni, 3 Ekim 2005 tarihinde müzakereleri açmak üzere, bir müzakere çerçeve belgesi üzerinde anlaşma 22