Volume 7 - Number 2 - Year 2012 CONTENTS

Transkript

1 ALATOO ACADEMIC STUDIES ISSN: Volume 7 - Number 2 - Year 2012 CONTENTS.iaaomnim ALATOO ACADEMIC STUDIES International Scientific Journal a publication of International Ataturk Alatoo University Address: Microregion Thunguch, Gorky Street 1/8, Bishkek KYRGYZSTAN Tel: Fax: aas@iaau.edu.kg Журнал Кыргыз Республикасынын Юстиция министирлигинде катталган, каттоо күбөлүгү 969. TÜRKÇE DE ve KIRGIZCA DA DUYGU DEĞERİ OLUŞTURMADA KULLANILAN EKLER VE DUYGU DEĞERİ FONKSİYONLARI Ayşen Koca 12 COMPARISON OF TURKISH AND ENGLISH PROVERBS IN INTERROGATIVE FORM Yahya Polat 22 ЖАЛПЫ ТИЛ ИЛИМИНИН КӨЗ КАРАШЫ МЕНЕН ЭТИШ СӨЗҮНҮН АКТАНТТЫК ВАЛЕНТТҮҮЛҮГҮ Нежмеддин Айдын 26 ТҮРК ЖАНА КЫРГЫЗ ТИЛДЕРИНДЕГИ СӨЗ ЖАСООНУН НЕГИЗГИ ТҮШҮНҮКТӨРҮ Ергун Кожа, Айшен Кожа 30 ЖЕҢИЛБЕС РУХ, КҮЧТҮҮ ЭРК (Ч.Айтматовдун «Деңиз бойлой жорткон Ала-Дөбөт» жана Э.Хемингуэйдин «Чал жана деңиз» чыгармаларынын мисалында) Нурзат Казакова 44 КЫРГЫЗ ЖАНА ТҮРК ТИЛИНДЕ УҢГУСУ ЭТИШ БОЛГОН БИР МУУНДУУ УҢГУЛАШ ЭТИШТЕР Нежмеддин Айдын 52 ТҮРК ЖАНА КЫРГЫЗ ТИЛИНДЕГИ ТУУРАНДЫ СӨЗДӨРДҮН КУРАМЫНДА ҮНСҮЗДӨРДҮН КОЛДОНУЛУШ АБАЛЫ Ергун Кожа 59 РОЛЬ КИТАЯ В ГЛОБАЛИЗИРУЮЩЕМСЯ МИРЕ Таалайгул Усенова 74 СОВРЕМЕННЫЕ ВНЕШНИЕ УГРОЗЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ БЕЗОПАСНОСТИ КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ Юсупова Турниса 77 KAMU SERMAYELİ BANKALARDA ÇALIŞANLAR ÜZERİNDE BİLİŞİM- MOTİVASYON İLİŞKİSİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ: MANİSA ve İZMİR ÖRNEĞİ Selim Duramaz,& Vedat Bal 82 ПОЛНЕЕ ИСПОЛЬЗОВАТЬ ФИНАНСОВЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ ОБНОВЛЕНИЯ ДОЛГОСРОЧНОГО ИМУЩЕСТВА Курманбеков О.К., Курманбекова А.С. 94 EXAMINATION OF THE EFFECT OF JOB SATISFACTION ON BURNOUT OF UNIVERSITY TEACHING STAFF WITH STRUCTURAL EQUATION MODEL Veysel Yilmaz & Hülya Şen 98 REFLECTIVE TEACHING: FROM BENEFITS FOR SECOND LANGUAGE CLASSES TO AN EFFECTIVE TEACHER Betul Ayse Sayın 106 ТҮРК ЖАНА КЫРГЫЗ ТИЛДЕРИНДЕГИ МАКАЛ, ЛАКАПТАРДАГЫ СҮЙЛӨМДӨРДҮН МААНИЛИК ТИПТЕРИ Yahya Polat 111 БИЛИМ БЕРҮҮНҮ ЖАКШЫРТУУНУН ӨЛКӨБҮЗДҮН ЭКОНОМИКАСЫНЫН АТААНДАШУУ ЖӨНДӨМДҮҮЛҮГҮНӨ ТААСИРИ Мамадиев Б.Ы. 119 EURO BÖLGESİNİN DÖRT BÜYÜK EKONOMİSİNDE DOLAYSIZ VERGİLER VE DEĞER YARATICI EKONOMİK BÜYÜKLÜKLERİN BİRBİRLERİYLE İLİŞKİLERİNİN ARDIŞIK BAĞIMLILIK YÖNTEMİYLE ANALİZİ Özcan Erdoğan 124 Журнал «Alatoo Academic Studies» включен в Перечень рекомендованных Высшей аттестационной комиссией Кыргызской Республики (ВАК КР) рецензируемых периодических изданий (Приказ 2 от 12 февраля 2008 г.)

2 ALATOO ACADEMIC STUDIES ISSN: Volume 7 - Number 2 - Year 2012 (International Scientific Journal) a publication of International Ataturk Alatoo University Bishkek, KYRGYZSTAN October 2012 Журнал «Alatoo Academic Studies» включен в Перечень рекомендованных Высшей аттестационной комиссией Кыргызской Республики (ВАК КР) рецензируемых периодических изданий (Приказ 2 от 12 февраля 2008 г.)

3 3

4 AIM AND SCOPE OF THE JOURNAL Alatoo Academic Studies is a peer-reviewed, refereed journal, published semiannually by International Ataturk Alatoo University (Bishkek, capital of Kyrgyz Republic), one of leading international universities of both Kyrgyzstan and Central Asia with its multi-language focus in education. The journal s mission is to enhance Eurasian scholarship in different fields. The journal intends to deal with subjects ranging from economics, business, politics, humanities, sociology, religion, linguistics, applies sciences, engneering and other fields. The regional focus, Eurasian one, has a special place in the journal s mission. So, those articles concerning Eurasian scholarship will be specially welcomed by the journal. The journal s focus is the problems and new phenomena caused by social, economic, political, cultural changes in newly independent states of the ex- Soviet Union. Since transition brought many different things to the related countries, the journal especially seeks original papers dealing with all aspects of these changes. Though the major focus of the journal is on Eurasia, papers dealing with other subjects can also be acccepted. Especially, inter disciplinary studies having views from different perspectives are valued for the journal. The journal accepts articles, research notes, book reviews, etc. in English, Turkish, Kyrgyz and Russian languages. 4

5 EDITOR Prof. Dr. Ali AYATA, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) CO-EDITOR Prof. Dr. Mariam EDILOVA, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) JOURNAL COORDINATOR Bedelbai MAMADIEV, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) JOURNAL MAILING ADDRESS: International Ataturk Alatoo University Microregion Tunguch Gorky Street 1/8, , Bishkek, KYRGYZSTAN JOURNAL WEB ADDRESS: JOURNAL CONTACT S: Bedelbai MAMADIEV, (journal coordinator) at 5

6 6

7 JOURNAL SCIENCE BOARD Prof. Dr. Ali AYATA International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Acad.Prof.Dr.Altay BORUBAEV (Mathematics) Kyrgyz National Attestation Committee (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Erol ORAL Turgut Ozal University (Turkey) Prof. Dr. Ibrahim HASGUR, (Statistics & Law) TBMM (Turkey) Prof. Dr. Mariam EDILOVA, (Philosophy) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Valentin BABAK (Information Technology in Economics) Kyrgyz Technical University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Vildan SERIN (Central Asian Economies) Fatih University (Turkey) Prof. Dr. Beyshebay Usubaliev (Kyrgyz Language)East University named Mahmoud Kashgary Barskany (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Tashpolot SADYKOV (Turkish Language) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Niyazi ARI, (Electronics&Computer Science) University of Technology-Zurich (Switzerland) Prof. Dr. Samandar ISKANDAROV, (Mathematics) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Ismail OZSOY, (Economic History) Fatih University (Turkey) Prof. Dr. Asylbek IBRAEV (Phonetics) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Hasan SELCUK, (Law) Marmara University (Turkey) Assoc. Prof. Dr. Zinaida KARAYEVA (Literature) Kyrgyzstan International University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Orozbek KOCOGULOV (Physics) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Mehmet ORHAN (Econometry) Fatih University (Turkey) Assoc. Prof. Dr. Ihsan YILMAZ, (Socio-legal studies, Law and Politics, Religion and Secularism) University of London (United Kingdom) Assoc. Prof. Dr. Cihan BULUT, (Economic Policy) Qafqaz University (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Alexander TSOY (Russian Language) Litarature Institute of A.M. Gorki (Russian Federation) Assoc. Prof. Dr. Vedat KIRAY, (Electronics, Robotics & Fuzzy Logic) Turgut Ozal University (Turkey) Assoc. Prof. Dr. Mesut YILMAZ, (Ecomomics) Suleyman Demirel University (Kazakhstan) Assis. Prof. Dr. Reha YILMAZ (International Relations) Cankiri Karatekin University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Mustafa AKIN, (Development Economies) Maltepe University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Ibrahim KELES (Accounting) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assis. Prof. Dr. László VASA, (Management) Szent István University (Hungary) Assis. Prof. Dr. Ghiyath NAKSHBENDI (International Business) Sangamore Group (USA) Assis. Prof. Dr. Lutfu SAGBANSUA, (Operations Management) Turgut Ozal University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Yasar AYYILDIZ (Fiscal Policy) Abant Izzet Baysal University (Turkey) 7

8 8

9 CALL FOR PAPERS AND SUBMISSION GUIDELINES CALL FOR PAPERS Alatoo Academic Studies is a double-blind refereed journal which seeks togather original and unpublished academic papers. The journal accepts original papers dealing with scholarship in economics, business, international relations, humanities, sociology, religion, linguistics, literature, applied sciences, engineering, etc. Those papers focusing on newly independent states will be especially welcomed. The journal accepts articles, research notess, book reviews. The manuscripts can include theoretical, conceptual, empirical and case study meaningful contributions which will advance our understanding in the related areas. The journal is semiannually published. The deadlines for submissions are March 1 and September 1. All submissions will be subjected to double blind peer review. SUBMISSION GUIDELINES Papers should be submitted via (in word format) to aas@iaau.edu.kg. BEFORE YOUR SUBMISSION, PLEASE READ CAREFULLY (PROOF-READING) YOUR PAPER TO MAKE SURE IT HAS NO SPELLING AND GRAMMAR MISTAKES, AND FOLLOW THE INSTRUCTIONS STATED BELOW TO FORMAT YOUR PAPER. PAPERS WITH MISTAKES AND WRITTEN NOT CONFORMING TO THE FORMAT GUIDELINES BELOW WILL BE RETURNED TO THE CORRESPONDING AUTHOR(S) Paper format: The submission will include - The title of the paper, - Name of author(s) and affiliation(s), - Contact information of the corresponding author - An abstract of maximum 250 words (all papers should also include an abstract written in English if the paper is not written in English) - Key words (up to 5) - All papers should be double-spaced with 11 font size (Times New Roman) - Margins should be (4 cm) at the left, (2.5cm) at the top, bottom and right - Before and after paragraphs 6 cm. - Limits: Approximately 20 pages. If your paper is longer than these limits, we recommend you to shorten it before the submission. Reference Style Please use in-text reference style, not endnotes style! Examples: Fisher and Madet (2000) state that this result has been obtained in a recent study (David, 1997). At the end of your paper, please give the full citation as indicated below: Journal Articles Fisher, J. and Madet, G. (2000), Implications of Globalisation, Journal of Business Development, 34(2): Books Mariam, G. J. (1999), Managing the Change, Basic Books: New York. 9

10 Papers David, H. (1997), Radon Risk Models', in A.R. Knight and B.Harrad (eds.) Indoor Air and Human Health, Proceedings of the Seventh Life Sciences Symposium; October 1981; Knoxville, USA. Amsterdam: Elsevier, pp Chapters in Edited Books Teece, D.J. (1987), Capturing Value from Technological Innovation: Integration, Strategic Partnering and Licensing Decisions, in R.B. Guile and H. Brooks (eds.) Technology and global industry: Companies and Nations in the World Economy, Washington DC: National Academy Press, pp Dissertations Salk, J.E. (1992), Shared Management Joint Ventures: Their Developmental Patterns, Challenges and Possibilities, Unpublished Ph.D Dissertation, Sloan School of Management, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, MA. Online documents Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages, [www document] (accessed 13 January 2003). Online journal articles Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages, Journal of Business, doi: /palgrave.jibs

11 SOCIAL SCIENCES 11

12 TÜRKÇE DE ve KIRGIZCA DA DUYGU DEĞERİ OLUŞTURMADA KULLANILAN EKLER ve DUYGU DEĞERİ FONKSİYONLARI ABSTRACT Doç.Dr.Ayşen Koca Uluslararasi Atatürk Alatoo Üniversitesi Emotive value is a category of meaning. Morphological tools are used in creating an emotive value in the Turkish and Kyrgyz languages. Emotive value formed with the help of suffixes is actively used in both written texts and everyday life. Among Turkic languages, emotive value isotopes by suffixes have enough linguistic and psycho-sociological similarities. The aim of this work is diagnosing suffixes in Kyrgyz and Turkish in forming an emotive value, indentifying isotopes concerning the emotive value with the help of examples, comparing and contrasting the two languages from the point of emotive value. Key words: suffixes, emotive value, morphological devices. Giriş Duygu değeri sözcüklere bazan renkli, parlak, ışıltılı, göz kamaştırıcı elbiseler giydirirken bazen hüzünlü sevinçli, korkulu cesaretli, sevimli sevimsiz, şefkatli merhametsiz, destekleyici köstekleyici, canı yanmış acımasız, merhametli alay edici vb. kişilikler de kazandırır.konuşmacı veya yazınsal metinlerde yazar, tesiri altında kaldığı psikolojik etkileri duygu ve düşünce dünyasında kavrayıp kendinde oluşan tepkileri diline ait ögeleri ve üslupsal vasıtaları kullanarak söyler, yazar. Duygu değeri oluşturmada Türkçe de ve Kırgızca da dilin fonetik, leksik, sentaktik ve morfolojik unsurlarından faydalanılmaktadır.[1] Türk ve Kırgız dilinde duygu değeri oluşturmada morfolojik unsurlardan (eklerden) hem konuşma dilinde hemde yazınsal metinlerde oldukça fazla istifade edilmektedir. Kırgızca daki ым, - ке, -айын, -тай, -кай, -чак, -гыр, -гой, -жан; Türkçe de ise -m -ım, -im, -cık, -cik, -cak, -cek, - cağız, -ceğiz eklerinden ve bu eklerin getirildiği kelimenin son hecesinin vurgu ve tonlama yoluyla uzatılıp kısaltılmasıyla emosyonel mana kategorisi oluşturulmaktadır.bu ekleri ve oluşturdukları duygu değerlerini sırasıyla analiz etmeye çalışacağız. 1. m, Im, -Um, ( ым, -им) Ekleriyle Oluşturulan Duygu Değeri Öncelikle Türkçe deki m, Im, -Um, Kırgızca daki ым, -им eklerinin getirildiği her sözcüğün duygu değeri ifade edemeyeceğini söylememiz gerek.örneğin kitab-ım, kalem-im, ev-im sözcüklerinin herhangi bir teksteki somut manası ele alınamayınca emosyonel- ekspresiv manaya sahip olamaz. Bu yüzden bu tür sözcükleri duygu değeri ifade ediyor şeklinde nitelendiremeyiz. Ancak leksik manasında herhangi bir duygu değeri taşıyan sözcüğe eklendiğinde m, Im, -Um, ым, - им ekinin kendisi de, eklendiği sözcük de üslupsal bir renge sahip olup duygu değeri ifade etmeye gücü yeter.böylelikle m, Im, -Um, ( ым ) eki getirilen sözcükler sözlük anlamının dışında yeni bir anlam kategorisine sahip olarak dile getirilen fikre karşı (memnuniyette olma, beğenme saygı, sevgi, nazlama, memnuniyetsizlik, nefret, beğenmeme, alay, kızma, nefret vb.) duygusal değerlendirmeleri bildirir. - Oğlum Tosun, dedi. Sana bir iş çıktı. Senin gibi at sürecek er yok.padişah fermanını şimdi al.niş e götür...oradaki beye ver.( Ö.Seyfettin, S.Hikayeler.383) (beğenme/esenlikli) - Ah yavrum, muhacirler gelmiş...(ö.seyfettin, S.Hikayeler.453) (korku, şefkat/esenlikliesenliksiz) - Yalan yavrum yalan...diyordu.(ö.seyfettin, S.Hikayeler.452)(korku, nazlama, yalvarma/ esenlikli-esenliksiz) Bu örneklerde yer alan oğlum, yavrum sözcükleri m, Im, -Um, ( ым ) eki sayesinde duygu değerine sahip olmuştur. 12

13 Türkçe deki ve Kırgızca daki арстан- жолборс- arslan, козу -kuzu, koç, ceylan, букачарtosun, kedi, күчүк - enik, кулун - tay, бото deve gibi sözcükler ise ek alsa da almasa da kişilere yönelik kullanılıp, manayı güçlendirerek övgü, nazlama, beğenme, taktir etme vb. duygusal değer izlekleri bildirme maksatıyla kullanılabilmektedir. -Haydi arslanım, çabuk, yolun uğurlu olsun diye gülümsedi.(ö.seyfettin, S.Hikayeler.383) Башкага жаман көрүнсө, өзүмө жакшы арстаным. (Т.М.) (эркелетүү -nazlama, şımartma/esenlikli) Tosunum haydi göster kendini!(k.d.) (эркелетүү -nazlama, şımartma/esenlikli) Canım kuzularım sizleri bilseniz ne kadar özledim. (K.D.) (эркелетүү -nazlama, şımartma/esenlikli) Yukarıdaki Türkçe ve Kırgızca örneklerde yer alan arslanım- арстаным, tosunum букачарым, козу-m kuzum, kuzularım sözcükleri insanlara yönelik kullanılıp övme, nazlama, şımartma, beğenme, taktir etme vb. duygusal değerlendirmeleri bildirmektedir. Ыйлабачы, кулунум! Ыйлабачы! Мен сага атаңдаймын. Эч кимге кор кылбайм. Коё турчу, кичине нават бар эле, уулума алпаратам, ал эмгиче жүгүрүп калгандыр, күчүгүм! (эркелетүү -nazlama, şımartma/esenlikli) Күндөп издейт боз иңген ак ботосун, түндөп издейт боз иңген ак ботосун, зарлап издейт боз иңген. Кайдасың, каракөз ботом? Эмчегим сыздап, сүтүм агат, аягым ылдый сарыгат, ботоюм. Кайдасың... (Ч.Айтматов) (эркелетүү -nazlama, şımartma/esenlikli) Bu Kırgızca örneklerde yer alan ботой, ботом sözcüklerinin duygu değerine bakacak olursak şunu görürürz.bu örneği, edebi bir metnin bir parçası olarak değerlendirirsek ботоюм sözcüğünün hayvan için kullanılıdığı, onun hislerini sezdirme maksatının varlığı görülür. Fakat yazınsal metnin tamamı değerlendirildiğinde yavrusunu arayan devenin şefkat ve merhametini değil dünyanın karmaşası içinde adalet arayan kahramanın (insanın) içinin yanmasını, acımasını, merhametten hatta kaygıdan kaynaklanan kızma hislerini de çağrıştırdığı görülecektir. Yazarın, tekste kullandığı иңген deve öylesine bir deve değil insanileşririlen bir deve niteliği taşımaktadır. Buna bağlı olarak kullanılan ботом (deve için yavrum) sözcüğünün duygu değeri арстаным-arslanın, кулунум-at için yavrum, күчүгүм- köpek için yavrum sözcüklerine göre daha güçlü, daha betimleyicidir. Buradan hareketle hem Türkçe örnekler hem de Kırgızca örnekler için yazınsal metinlerde edebi üsluba bağlı olrak yapılan kişileştirmeye, (yapısı itibariyle yakın olanı canlandırma, cansız nesneyi canlı nesne gibi tasvir etme) bağlı olarak da m, ым (-m, -Im, -Um) ekleri, cansız nesneyi adlandıran sözcüğe eklenerek duygu değeri oluşturma gücüne sahip olmaktadır diyebiliriz. -m, -ым (-Im,-Um) eki günlük konuşma dilinde de edebi metinlerde de özel isimlere getirildiğinde nazlama, şımartma, beğenme, hoşlanma, taktir etme, acıma merhamet etme, korku vb. gibi esenlikli/esenliksiz duygu değerlerini bildirmektedir. Gülfem im, yavrum, derslerinde başarılı olman bizi çok mutlu ediyor. (K.D.) (beğenme, nazlama/esenlikli) Didem im de okula başladı.. (K.D.)( beğenme, nazlama, şefkat/esenlikli) Han Duvarları... Garibim namına Kerem diyorlar Aslı mı el almış harem diyorlar Hastayım derdime verem diyorlar 13

14 Maraşlı Şeyhoğlu Satılmış ım ben (F.N.Çamlıbel, H.Duvarları,19) (beğenme, üzülme, kaygı, pişmanlık, özlem/esenliksiz) Разагым аларды кийип, кудуңдап кубанып, чикитин ойноп жүрө бере турган. Ошентсе да балам жетинчи класстан тез өзгөрүп кетти. Мурдагы кийимдерин жерип, элдин балдарычылап жаңы пальто, жакшы шым-костюм кийгиси келип... (О.Айтымбетов)( эркелетүү, жакшы көрүү) Разагым, кагылайын, ошол жылдан тартып айыл жумушуна баш-оту менен аралашат. Жайкы каникул сайын үч ай бою жүгөрү отоодо, чөп чөмөлөөдө иштей турган.(о.айтымбетов.)( эркелетүү, жакшы көрүү) Yukarıdaki örneklerdeki Gülfem im, yavrum ve Разагым(Razag ım), балам (balam) sözcüklerinin ikisi de aynı çocuk için söylenmiştir. Fakat Разак(razak) ve Gülfem sözcükleri ым (-Im) eki yardımıyla sevme, nazlama duygusal değerlendirmelerini içermektedir. Ancak балам (balam), yavrum sözcükleri bu kadar güçlü bir emosyaya sahip değildir. Özel adlar hitap edenin gözünde zaten belli bir emosyaya sahiptir.getirilen ek ile bu sezgisel güç daha da artmakta hem söyleyende, hem dinleyende hem de okurun hissiyatında tesirli duygu değerleri çağrıştırmaktadır. m, -Im, Um, ым ekinin aynı metnin içinde birden fazla sözcüğe getirilmesi ve metin içindeki tekraralar ile o metnin baştan ayağa emosyaya sahip olması da sağlanabilmektedir. Bunun örneklerini şair E.İbraev in Балама- Balama ve Bedri Rahmi Eyuboğlu nun Karadut adlı şiirlerinde görebiliriz. Karadut Karadutum, çatal karam, çingenem. (tatlı- sert sevme, beğenme, hayranlık/esenlikli) Nar tanem, nur tanem, bir tanem. (beğenme, çok sevme/esenlikli) Agaç isem dalımsın salkım saçak. (bağlılık,ihtiyac hissetme, taktir etme, övme/esenlikli) Petek isem balımsın ağulum. (bağlılık,ihtiyac hissetme, taktir etme, övme/esenlikli) Günahımsın, vebalimsin. (her durumda razı olma, beklentisiz olma/esenlikli) Dili mercan, dizi mercan, dişi mercan, Yoluna bir can koyduğum, Gökte ararken yerde bulduğum, Karadutum, çatal karam, çingenem. (tatlı- sert sevme, beğenme, hayranlık/esenlikli) Daha nem olacaktın bir tanem. (beğenme, çok sevme/esenlikli) Gülen ayvam, ağlayan narımsın.(her durumda beğenme, sevme, hoşlanma/esenlikli) Kadınım, kısrağım, destekleme/esenlikli) karımsın.(b.r.eyüboğlu)(sahiplenme, beğenme, nazlama, övme, Көлөкөм деп көңүл ачарым, Берекем деп жарпым жазарым, Бал татыган былдыр тили бар, Балам- бактым, балам - базарым. Көңүл төтө кылган медерим, Көзүмдөгү эки карегим Канттан таттуу, гүлдөн жыты артык Кандан чыккан асыл данегим. Самаганга жетер кулачым, Сагынганда жыттар кубатым, Башкаларга эч бир алмашпас, Gölgem diye gönül açarım. Bereketim diye dinlenirim. Bal gibi tatlı dili var, Balam-bahtım, balam-pazarım. Gönlümü dinlendiren, mederim Gözümdeki iki gözbebeğim. Şekerden tatlı, gülden güzel, Kandan çıkan asıl özüm. İstediğime yeter kulacım. Özlediğimde koklayan kuvvetim, Başkalarıyla hiç değiştirilmez, 14

15 Бар байлыгым, мүлкүм, мурасым. Катылган сыр, оюмду ачарым. Каткырыгым, моюндашарым. Картайганда арка бел болор, Кагылайын орун басарым. Servetim, mülküm, mirasım. Gizli sırrımı, düşüncemi açarım. Gülüşüm, kucaklaşmam. Yaşlandığımda destek olacak, Kurbanı olduğum, dayanağım. (Şiirdeki izlekler: nazlama, sevme, taktir etme, beğenme, kıymet biçme, sahiplenme, beğenme, nazlama, övme, destekleme/esenlikli) Bedri Rahmi Eyuboğlı nun bu şiirinde -m, -Im, -Um, ым eki getirilerek oluşturulan karadutum, çatal kara-m, çingene-m, nar tane-m, nur tane-m, bir tane-m, dal-ım-sın, bal-ım-sın, günah-ımsın, vebal-im-sin, gülen ayva-m, ağlayan nar-ım-sın, kadın-ım, kısrağ-ım, kari-m-sın sözcükler sayesinde şairin sevdiği kadına yönelik duygusal değerlendirmelerinin çeşitliliği göz önüne serilmektedir.e. İbrayev in şiirinde ise көлөкөм, берекем, балам- бактым, балам, базарым, медерим, карегим, асыл данегим, кулачым, кубатым, бар байлыгым, мүлкүм, мурасым, каткырыгым, моюндашарым орун басарым sözcükleri ile de çocuğuna yönelik duygusal değerlendirmelerinin çeşitliliğini görmekteyiz. -m, Im, -Um, -ым ekleri getirildikleri esenlikli anlambirimciklerini esenliksiz anlambirimciklerine çevirebileceği gibi bunun tersi de mümkün olabilmektedir. Кел, арстаным! Бирин койбой кырып, таш талканын талкалайм деп чамынып жаттыщ эле, жоону көргөндө, күлүн көккө сапырмак түгүл, артыңды кароого жарабай, безип жөнөдүң го. (К.Осмоналиев) (кекээрлөө, шылдыңдоо, жактырбоо) (Gel arslanım! hepsini mahvederim, taşı toz duman ederim diye atılıyordun, düşmanını gördüğünde tozu dumanı bırak, arkana bile bakmadan kaçıp gittin.) (K.Osmonaliyev) (alay, dalga geçme, kızma) Тантыгым менин, балдыраган тантыгым! Чоңойгондо сени жыргатам деген тилегиңден... Бакпасаң да, башың аман жүрсө болду маа. (А.Сапарбаев) (эркелетүү, жакшы көрүү, кубануу) (Kekeleğim benim, kekeleyen kekeleğim! Büyüdüğümde seni mutlu edeceğim demelerin..., bakmazsan da başın daim sağ olsun!) (A.Saparbaev) (nazlama, beğenme, sevme) Örneklerindeki, арстаным arslanım, тантыгым kekeleğim sözcükleri genelde ifade ettikleri duygusal değerlendirmelerin, asıl kullanım maksatlarının dışına çıkıp zıt duygu değerlerine sahip olmuştur.арстаным arslanım ifadesi normalde beğenme, taktir etme duygu değeriyle esenlikli bir izlek iken bu örnekte kızma, alay etme duygu değeriyle esenliksiz bir izlek durumundadır.тантыгым kekeleğim sözcüğü de aslında dalga geçme, küçümseme maksadıyla kullanılırken örmeğimizde sevgi merkezli bir izlek oluşturarak esenlikli bir duygu değeri sağlamıştır. 2. Türkçe deki (-ciğim, -cuğum) ve Kırgızca daki (-ka ке, -тай, -чек) Ekleriyle Oluşturulan Duygu Değeri Türkçe deki -ciğim, -cuğum, Kırgızca daki (-ka ке, -тай, -чек) ekleriyle oluşturulan duygu değeri, çoğunlukla nazlama, şımartma sezgilerini dolayısıyla esenlikli duygusal değerlendirmeleri bildirse de şımartma, saygı, korku, beğenmeme, nefret, kızma, azarlama vb. hem esenlikli hem de esenliksiz duygusal değerlendirmeleri de bildirirmektedir. Kuzucuğum gel bir öpeyim seni. (K.D.)( beğenme, nazlama, şefkat, merhamet/esenlikli) Anneciğim elbiseme bak, nekdar güzel. (K.D.) (beğenme,-nazlanma, övünme/esenlikli) Babacığım ne olur ben de geleyim. (K.D.) (yalvarma, nazlanma, şımarma/esenlikli) 15

16 Anneciim, görüpte hayran olmamak mümkün değil. (K.D.) (korkma, şaşırma, beğenme, taktir etme/esenlikli/esenliksiz) Энекебай, көргөн көзүңө ишенбейсиң. (таңкалуу - şaşırma, жакшы көрүүbeğenme/esenlikli) Атаке, маа илесепет сатып бересиң, ээ? Анан мен аны минип алып сен иштеген жерге барам, балдарды ардантам.(и.и.) (эркелөө) (Babacığım, bana bisiklet alır mısın? Sonra ben ona binerek senin çalıştığın yere gelirim ve başka çocukları imrendiririm.) (İ.İ.) (nazlanma/esenlikli) Эртең менен ойгонсом, жалгыз жатыптырмын. Көзүмдү ачар-ачпастан ордумдан томолонуп турдум.тышкы үйдү көздөй: Атаке-е - деп ич көйнөкчөн бакырып жөнөдүм. Атам жаңы апам менен кучакташып уктап жатыптыр. Денем дүрүлдөп, көзүм тумандай түштү. Ата, атаке! -деп ыйлап жибердим. Экөө тең чочуп ойгонушту...(з.сооронбаева) (чочуу, коркуу -korkma, таңкалуу -şaşırma, нааразы болуу -memnun olmama, жек көрүү -nefret etme/esenliksiz) (Sabah kaltığımda yalnızmışım. Gözlerimi açar açmaz, yerimden kalktım. Babacıım diyerek öbür odaya koştum. Babam ile yeni annem (üvey annem) kucaklaşıp uyuyorlarmış. Vücudum titredi, başım dönüverdi. Baba, babacıım diye ağlayıverdim. İkisi de irkilerek uyandılar.) (Z.Sooronbaeva) -Өзүңдүн жандай көргөн карачечекей кызыңды ушинтип айтууга кантип дитиң барды, апаке, кантип...- Алиман сүйлөй албай титиреп кыйлага турду да. - Сойку деп... Сойку болсом, ушинтип... Кебин улай албай, ыйлап жиберди. ( А ) Canından çok sevdiğin, biricik kızına nasıl böyle bir şey diyebildin, anneciğim nasıl...aliman uzun zaman konuşamayıp titreyerek durdu ve, orospu... diyerek...-orospu olsaydım böyle... sözüne devam edemeyip, ağlamaya başladı.) (A) (таңкалуу - şaşırma, нааразы болуу - memnun olmama/esenliksiz) Anneciğim Ak saçlı başını alıp eline, Kara hülyalara dal anneciğim! (sevgi, şefkat, acıma, merhamet etme, üzülme/esenlikli/esenliksiz) O titrek kalbini bahtın yeline, Bir ince tüy gibi sal anneciğim! (sevgi, şefkat, acıma, merhamet etme, üzülme/esenlikli/esenliksiz) Sanma bir gün geçer bu karanlıklar, Gecenin ardında yine gece var; Çocuklar hıçkırır, anneler ağlar, Yaşlı gözlerinle kal anneciğim! (sevgi, şefkat, acıma, merhamet etme, üzülme, pişmanlık/esenlikli/esenliksiz) Gözlerinde aksi bir derin hiçin, Kanadın yayılmış, çırpınmak için; Bu kış yolculuk var, diyorsa için, Beni de beraber al anneciğim!... (N.F.Kısakürek.1926) (sevgi, şefkat, acıma, merhamet etme, üzülme, pişmanlık/esenlikli/esenliksiz) N.F.Kısakürek in bu şiirinde yer alan (anne-ciğim эне-ке-м) sözcüğü -cığım -ciğim eki sayesinde duygu değerine sahip olmuş ve sevgi, saygı, özlem, pişmanlık, acıma, merhamet etme, izleklerini çağrıştırmaktadır. 16

17 -ciğim, -cuğum (-ka ке) eki kişi adlarına eklenip seslenme ifadesi yanında o kişiye yönelik duygusal değerlendirmeleri çoğunlukla da sevgi, saygı, yüksek değer verme, şefkat, merhamet vb. izleklerini de bildirir. Fatmacığım, nasılsın!(sevgi, saygı/esenlikli)...мен үчүн дүйнөнүн бири кем, Жок үчүн дүйнөдө Мидикем...(Midi ciğim) (урматтоо, ызаттоо, saygı /esenlikli) Ырларын өпкүлөйм төрөлгөн Таптаза наристе сүйүүдөн....тажайт кээде өзүнөн, Танат кээде сөзүнөн... Ыракемди көргөндө (Ira ciğim) (урматтоо, ызаттоо, saygı /esenlikli) Мен ырларга кезигем....өнөрүң көктөн табылган, өлөңүң казак сагынган. Алтымыш жаштан ашса да, Айныбай жұрсүн табыңдан. Кыйкырган ырың, Эстеке,(Este ciğim) (урматтоо, ызаттоо, saygı/esenlikli ) Кылымдан кылым жаңырган. (А.Өмүрканов) A.Ömürkanov un bu şiirinde Kırgızistan nın tanınmış şahıslarından Mindi Alıbaev, Ramis Rıskulov, Estebes Tursunalıev e karşı hissettiği saygı, değer verme, sevgi izleklerinin duygusal değerlendirme olarak nasıl dile getirildiğini görmekteyiz. Kırgızca da zaman zaman ке (-ciğim, -cuğum) eki getirilen sözcüğün, bu ekten sonra бай(-bay) eki de aldığı görülür.bu tür kullanımlarda duygusal değerlendirmenin daha güçlü ve etkili olduğu izlekler görmek mümkündür. Касиетищден айланайын, энекебай! А дүйнө, бул дүйнөгө ыраазымын. Уулуңдун алдында мен акмын, күнөөм жок. Касымдын көзү тирүү турганда, мен ушинтмек белем... А-аа Касым ай... Мен дагы тирүү жан эмесминби, аялмын да, аялмын...(ч.айтматов)( урматтоо, ызаттоо, saygı, taktir etme/esenlikli) Kurbanın olayım anneciğim! İki dünyada da razıyım senden. Oğlunun önünde benim hiç bir suçum yok. Kasım, hayatayken ben böyle şeyler yapar mıyım? Oof Kasım of...ben de insanım kadınım işte kadınım... (Ç.Aytmatov) Örnekte bu cümleyi kuran sahsın, kahramanın (Aliman ın) derdi, kendini savunma duygusu (эне-ке-бай anneciğim) -бай ekinin de ilavesiyle en yüksek dereceye ulaşıp duygu değeri güçlenerek, daha tesirli bir şekilde verilmiştir. Kırgızca daki кай, -ой; -каш, -кеш, -аш, -еш, -иш;-кан, -кен, -ан, -ен ekleri ке(-ciğim, - cuğum) ekiyle aynı fonsiyonda kullanılır. Çünkü bu ekler kişi adlarna eklenerek bu isimlerin bir veya birkaç sesini, hecesini kısaltıp, ilk bir veya iki heceyi muhafaza ederek ilk sesleri yönüyle benzer fakat son birkaç ses, hece yönüyle farklı isimler oluşturur. Bu isimler de nazlama, şımartma, sevgi, beğenme izleklerini bildiren duygu değerine sahip olmaktadırlar.[ 2] 17

18 Kırgızca da Турсун, Турдубек - Тукай, Жүзүмкан - Жүкөй, Бурма - Бурмаш, Жаңыл Жакен isimlerinde görülen bu kullanım şeklini Türkçe deki Fatma - fatoş; Mustafa mıstık, Didem - didoş; İbrahim - ibo; Halil halo vb. isimlerde görebiliriz. Kırgızca da -тай, -чак ekleri alan sözcükler de эркелетүү - nazlama, ызаттоо - saygı, урматтоо - hürmet gibi esenlikli izlekleri taşımaktadırlar. Иничек, бул жакшылыгыңды кантип унутайын, мени бир өлүмдөн сактап калдың го. (К.С.)( эркелетүү -nazlama, ызаттоо saygı/esenlikli) (Kardeşim kardeşceğizim, kardeşciğiminiçek) bu iyiliğini hiç unutur muyum, beni ölümden kurtardın.)(k.s.) Мынча өксүп жан кейитпе, Раймалы агатай. (Ч.Айтматов)(урматтоо-hürmet/esenlikli) Bu kadar üzülme Raymalı Abiciğim, ağam, ağacığım (agatay) (Ç.Aytmatov) Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü üzere -тай, -чак ekleri getirildiği sözcüğe duygu değeri biçmekte ve esenlikli esenliksiz izlekler çağrıştırmaktadır. Kırgızca daki жан (can), -гой ekleriyle oluşturulan sözcükler de beğenme, sevgi, merhamet, şefkat izleklerine sahip duygu değerleri oluşturmaktadır. Алдей, алдей, бөбөк жан, Бөрүлөр жортор ыйласаң. (А.Осмонов) (эркелетүү) (Uyu uyu sevgili bebek can(bebem- bebeciğim) kurtlar gelir, ağlarsan.) (A.Osmonov) Эшикти ачты бир келин, Эңкейип кирди Сырга жан. (Ж.Бөкөнбаев) (ызаттоо - saygı/esenlikli) (Kapıyı açtı bir gelin, eğilerek girdi Sırga Can) (C.Bökönbaev) Малике алачыктан узай берерде, Бегайым артынан чакырды - Апа... - Айтагой! (М.С.) (ызаттоо - saygı/esenlikli) (Malike salaştan uzaklaşırken arkasından seslendi.) - (Anne...) - (Söyle!-söyleyiver!) (M.S.) 3.Türkçe deki (-cik, -cuk, -cak, ), Kırgızca daki (-кай, -кей) Küçültme Ekleriyle Oluşturulan Duygu Değeri Türk dilinde (-cik, -cuk, -cak, ) Kırgızca da ise (-кай, -кей) küçültme ekleriyle de nazlama, şımartma, beğenme, içi acıma, merhamet etme vb. duygu değerleri bildirilmektedir. Kedicik karın altında titriyordu. (K.D.) (nazlama, sevgi, merhamet, şefkat/esenlikli) Yavrucak ne yapacağını bilemedi. (K.D.) (acıma, şaşırma) Балакай энесин күтүп, терезеден карап турат. Музоотай көздөрүн ирмегилеп эмне болгонун түшүнбөй турду.( жакшы көрүү, боор ооруу, аеоо) Yukarıdaki Türkçe ve Kırgızca örneklerde yer alan кedicik, уavrucak, балакай sözcüklerindeki (-cik, -cuk, -cak- кай, -кей)ekleri getirildiği kelimeye duygusal değerlendirmeler kazandırarak esenlikli/ esenliksiz farklı izleklerin oluşmasına yardımcı olmaktadır. Ayrıca Türkçe deki -cağız, -ceğiz ekleri sayesinde içi acıma, merhamet etme izlekleri çağrıştırılmaktadır. Kadıncağız eşinin ölümünden sonra bir kuru ekmeğe muhtaç oldu. (боор ооруу, аёо-acıma, merhamet etme/esenlikli ) (K.D.) Örneğinde görmekte olduğumuz kullanım şeklinde kadın-cağız sözcüğündeki -cağız eki esenlikli izlekler(боор ооруу, аёо-acıma, merhamet etme ) oluşturmaktadır. 18

19 4. Kırgız Dilindeki -гыр(-gır) Eki İle Oluşturulan Duygu Değeri (Türkçe de karşılığı bir ek bulunamadı) Kırgız dilindeki -гыр(-gır) eki ile oluşturulan kelime grupları (Kırgızca da bu ek fiillere getirilir ve oluşan kelime grubu Türkçe deki dua, beddua manası içeren söz gruplarının yerine kullanılır)ile de duygu değeri oluşturulmaktadır. -гыр(-gır) eki ile oluşturulan kelime grupları beddua, memnuniyetsizlik, kızmak vb. esenliksiz duygu değerlerini ve acımak, merhamet etmek gibi esenlikli duygu değerlerini bildirmektedir.жашабагыр - geberesice, узабагыр - lanet olası, жарыбагыр - kahrolası, оңбогур - iyilik görmeyesi, бейиши болгур - mekanı cennet olsun, жер жуткур -yer yutsun, омураң калгыр - kemiklerin kırılsın, жакшылык көрбөгүр - iyilik görmeyesi, этегиң узарбагыр - işlerin ilerlemesin, кудай ургур - Allah belanı versin, арам өлгүр - haram olsun, кызыгың түшкүр - hay Allah, iyilik olsun, тукумуң өскүр - ocağın sönmesin, өркүнүң өскүр - işin iyiye gitsin, бооруңду жегир ciğerini ye, ciğerin yansın ж.б. Булардын ичинен жарыбагыр - kahrolası, Allah cezanı versin, жашабагыр - lanet olsun, geberesice, узабагыр - Allah belanı versin vb. örneklerde bu duygu değerleri açık bir şekilde görülmektedir. Ой, жарыбагыр сөзүмдү уккуң келбесе, билгениңди жасай бергин, (Ж.Мавлянов)( жек көрүү) (Oy kahrolası, Allah belasını veresice sözümü dinlemek istemiyorsan bildiğini yap.) (C.Mavlyanov)(nefret, kızma/esenliksiz) Муну көрсөң, жашабагыр! Жаңы келгенде эмне кылып жиберишти деп эпилдеп турчу эле, эми эптеп башы батып алгандан кийин эч кимди көзүнө илбейт, тим эле чамгарактап калган тура, узабагыр десе. (Т.Ж.) ( жек көрүү). (Bunun yaptığına bak, ocağı sönesice! Yeni geldiği zamanlar çok kibar idi. Başını sığdırdı ya, hiçkimse umurunda bile değil artık, kahrolası.) (T.C.) (Nefret, kızma /esenliksiz) Чөптөн башка эч кимге зыяны жок бул кургурдун болгон, бүткөн кызматы айылдагы жамандык-жакшылыкка бирдей катышып, тикесинен тик туруп берүү болчу. (Н.Жаркымбаев) (бооруу ачуу, аёо) (Allah iyiliğini veresicenin bitkiler dışında hiçbir şeye ziyanı yoktu, onun görevi köydeki iyiliklere, kötülüklere herkesle bir olup katılmak idi.)(n.c.)(acıma, merhamet/esenlikli) - Капырай!: -Апасы коркуп, титиреп кетти. Ушундай да түн болот экен ээ!. Эмне мынча түнөрөт башыңды жутуп калгыр! Соо койбойт го, бирөөнү жутат го, бу кейпи менен...(б.усубалиев) (коркуу, жек көрүү). (Tövbe tövbe, annesi korkusundan titreyiverdi. Böyle bir gece olur mu? Niye bu kadar karanlık, kahrolasıca. Sağ bırakmaz bu haliyle birinin başını yer.) (B.Usubaliyev) (korku, nefret/esenliksiz) Бирок, бирибиз дагы кыргыз эли үчүн Баяманчалык, бейиши болгур Рысбекчелик айбат болуп бералбайбыз. (Ж.Мавлянов) (ыраазычылык, боор ачуу) (Fakat hiçbirimiz Kırgız milleti icin Bayaman kadar, rahmetli (mekanı cennet olsun) Rısbek kadar, fedakarlığı göze alamayız.) (C.Mavlyanov)(memnuniyet, acıma, övme/esenlikli) Кызыгың түшкүр, бул эмнеси? Жараткан, бул эмне деген сырың? (Н.Жаркымбаев) (чоочулоо, кооптонуу, таң калуу) (Tövbe tövbe, hay Allah müstahakını versin bu ne Allah ım, bu ne sır.) (N.C.) (telaşlanmak, korkmak, şaşırmak, kızmak/esenliksiz) Yukarıdaki örnekler -гыр(-gır) ekinin Kırgızca da duygu değeri oluşturmasındaki rolünün bir göstergesi iken Türkçe de dua ve bedduaların duygu değerleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Dua ve beddua manasıyla duygusal değerlendirmeler oluşturan bu söylemleri Türkçe de duygu değeri oluşturmada kullanılan leksik ögeler hatta hazır dilsel ögeler olarak adlandırmanın yanlış olmayacağı kanaatindeyiz. 19

20 5. Kırgızca da айын (-ayın) Formuyla Yapılan Sözcüklerle Oluşturulan Duygu Değeri Kırgızca da айын (-ayın) formuyla yapılan sözcüklerle beğenme, nazlama, şımartma, taktir etme, şefkat, merhamet vb. esenlikli, esenliksiz duygu değerleri oluşturulmaktadır. айын (-ayın) formu getirilen sözcükler(айланайын, кагылайын, тегеренейин, үргүлөйүн, алдыңа кетейин ж.б.) tek başlarına duygu değeri oluşturabildikleri gibi bulundukları cümlelerin emosyonel- ekspresiv manasını da güçlendirmektedirler. Каараныңдан кагылайын, Ала-Тоо, Калкып жаткан кандай укмуш немесиң. Качан жүрөк кагышынан калганда, Бир тартылып өтүп кетер элесиң.(м. Алыбаев) (өтө жакшы көрүү, жалынуу - çok beğenme, yalvarma/esenlikli) Кагылайын -ай, айлангандан чарчадыңбы?эмне дымып калдың? Же даттана турган кишилериңе таарынып калдыңбы? (О. Айтымбетов) (аёо, боор ооруу, санаркоо) (Kurbanın olayım, dönmekten yoruldun mu? Niye sustun? Şikayet edeceğin kişilere küstün mü yoksa?)(o. A.) (acıma, merhamet, merak etme/esenlikli/esenliksiz) Бу кытылдаткан жөтөл, денеңдин табы жаныңды жайына койбойт го?!олдо айланайын-ай, эми эмне кылайын? Менин колумда болсо, дартына даба болбос белем...(о. Айтымбетов) (боор ооруу, өтө аёо, күйүү) (Bu öksürük seni rahat bırakmayacak mı?allahım Yarabbim,! şimdi ne yapayım.вenim elimde olsaydı derman olmaz mıydım...)(o. A.)(Çok acımak, üzülmek/esenlikli) Bu sözcüklerin zaman zaman beğenmeme, kızma, sinirlenme vb. duygu değerleri de oluşturduğu görülür. - Сиз Антон Семенович Макаренкону билесизби? - Ич-пичи жок эле айтчы, айланайын. (Б.Усубалиев) (жактырбоо сезимин-beğenmeme, kızma/esenlikli/esenliksiz) (- Siz Anton Semenoviç Makerenko yu tanıyor musunuz?) (- Ya lafı dolandırmadan anlatsana, kurbanın olayım.) (B. Usubaliev)(жактырбоо сезиминbeğenmeme, kızma / esenlikli / esenliksiz) Айланайын., kurbanın olayım sözcükleri genelde esenlikli izlekler oluştururken, yukarıdaki örneklerde esenliksiz izlekler oluşturmuştur. SONUÇ Kırgızca da ve Türkçe de duygu değeri oluşturmada faydalanılan morfolojik ögelerin kullanımı ve bu ögelerle çağrıştırılan duygu değerlerine dair sonuç olarak şunları söyleyebiliriz. 1. Her iki dilde de duygu değeri oluşturmada aktif kullanılan ekler vardır. Türk ve Kırgız dilinde duygu değeri oluşturmada -ым/-им (-m, -Im, -Um), ка/ке (-ciğim, -cuğum), -кай, -ой, -каш/- кеш, -аш/-еш, -иш, -кан, -кен, -ан, -ен, -тай, -чак (-cik, -cuk, -cak) ekleri fonetik farklılıkları olsa da aynı duygu değerlerini bildirirler.ayrıca Kırgız dilinde -гыр(-gır) eki ile oluşturulan duygu değeri, Türkçe de böyle bir ek olmadığı için ömrün uzun olsun - өмүрүң узун болсун, Allah belanı versin - Кудай урсун, ciğerin yansın - бооруң күйүгүр vb. kalıplaşmış sözcükler (dualar ve beddualar) ile bildirilir. 2. Bu eklerle oluşturulan duygu değerleri de birbirine yakın izleklerden oluşmaktadır: кыз-ым - kız-ım; апа-ке - anne-ciğim; Турдубек - Ту-кай; Didem - Di-doş, Gülfem Gül-oş - Gülfem-can; Бейиши бол-гур, mekanı cennet olsun; kedi-cik, kedi-ceğiz, мышык-мышыг-ым vb. Kırgızca ve Türkçe örneklerde oluşturulan esenlikli veya esenliksiz duygu değerleri de ortaktır. 20

21 3.Kırgız ve Türk dilinde insanlara yönelik kullanılan (арстаным - arslanım, букачарым - tosunum, кулунум - tayım, козум - kuzum, күчүгүм - yavrum, жейреним - ceylanım, жейрен көздүүм - ceylan gözlüm vb.) sözcükler aynı duygusal değerlendirmeleri oluşturmaktadır.ayrıca bu duygusal değerlendirmeler esenlikli/esenliksiz olabilmektedir. 4. İki dilde de hem günlük konuşmalarda hem de edebi metinlerde özel isimlere getirilen - ым/-им; -m,-im,-um ekleri ile çoğunlukla beğenme, şımartma, taktir etme vb. duygusal değerlendirmeler bildirilmektedir. 5. -m,,-im,-um -ым eleri getirlidiği esenlikli anlambirimlerini esenliksiz anlambirimlerine çevirebildiği gibi bunun tersi de mümkün olabilmektedir. 6. Türkçe deki -ciğim, -cuğum Kırgızca daki (-ka ке, -тай, -чек) ekleriyle hem esenlikli hem de esenliksiz duygu değerleri oluşturulabilmektedir. 7. Kırgızca da zaman zaman ке (-cığım-ciğim) eki getirilen sözcüğün bu ekten sonra бай(-bay) eki alarak güçlü duygu değerleri oluşturduğu görülmektedir. 8. Türk dilinde (-cik, -cuk, -cak), Kırgızca da ise (-кай, -кей) küçültme ekleriyle de nazlama, şımartma, beğenme, içi acıma, merhamet etme, gibi esenlikli duygu değerleri bildirilmektedir. 9.Kırgızca da -гыр(-gır) eki ile oluşturulan kelime grupları beddua, memnuniyetsizlik, kızmak vb. esenliksiz duygu değerlerini ve acımak, merhamet etmek gibi esenlikli duygu değerlerini bildirmektedir.bu ekin Türkçe de karşılığı yoktur.bu ekle oluşturulan duygu değerlerini bildiren sözcükler Türkçe de dualar ve beddalar şeklinde karşılığını bulmaktadır.bu tür kalıplaşmış söz gruplarını duygu değeri oluşturmada kullanılan leksik ögelerden biri olarak ele alıp hazır dilsel vasıtalar olaral nitelendirebiliriz. 10. Kırgızca da айын (-ayın) formuyla yapılan sözcüklerle beğenme, nazlama, şımartma, taktir etme, şefkat, merhamet vb. esenlikli, esenliksiz duygu değerleri oluşturulmaktadır. айын (- ayın) formu getirilen sözcükler(айланайын, кагылайын, тегеренейин, үргүлөйүн, алдыңа кетейин ж.б.) tek başlarına duygu değeri oluşturabildikleri gibi bulundukları cümlelerin emosyonelekspresiv manasını da güçlendirmektedirler. Türki dillerden Kırgızca ve Türkçe nin duygu değeri oluşturmada istifade ettiği morfolojik unsurlar ve bu unsurlarla oluşturulan duygusal değerlendirme izleklerinde yoğun benzerlikler mevcuttur.bu benzerlikler dil boyutunda kalmayıp psiko-sosyal açısından da kendini göstermektedir. Hem konuşma dilinden hem de yazınsal metinlerden aldığımız örneklerde bu benzerlikler apaçık ortadadır. KAYNAKÇ A 1. Koca, Ayşen, Түрк жана кыргыз тилдеринде - эмоционалдык экспрессивдик маани категориясы - Türk ve Kırgız Dillerinde Emosyonel-Ekspresiv Mana Kategorisi (Emosyonel Ekspresiv Mananın Araştırılma Tarihi, Yapısı, Oluşturulma Yolları, Anlam Grupları) U.A.A.Ü. Yayıları, Bişkek, Давлетов С., Кудайбергенов С., Азыркы кыргыз тили (морфология). Ф.: Мектеп, бет 3.Koca, Ayşen, Koca, Ergün, Türkiye Türkçesi Şekil Bilgisi, Avrasyapress, Bişkek, (Türkçe deki eklerin tesbiti için) 4.Abduldayev, E., Davleytov, S., İmanov, A., Tursunov, A., Kırgız Tili, Frunze (Kırgızca daki eklerin tesbiti için) 5.Abduvaliyev, İ., Sadıkov.,T., Azırki Kırgız Tili (Morfologiya) Bişkek (Kırgızca daki eklerin tesbiti için) 21

22 COMPARISON OF TURKISH AND ENGLISH PROVERBS IN INTERROGATIVE FORM ABSTRACT Yahya Polat, Lecturer, International Ataturk Alatoo University, Kyrgyzstan Turkish interrogative proverbs take place in the category of sentences classified according to their meaning. In English language, interrogative proverbs are considered a member of simple sentence proverbs. Unlike Turkish and Kyrgyz languages, Turkish and English languages are not the members of the same family. Therefore, grammatically they are not similar. For example, Turkish interrogative proverbs have the particles mı, -mi but English sentences do not get those particles because Turkish language is considered agglutinative whereas English is analytical. Semantically Turkish and English interrogative proverbs show some similarities such as rhetorical questions and question answer proverbs. In this study, I will show those similarities and differences. At the end, I will convey the consequences of this study. TURKISH PROVERBS IN INTERROGATIVE FORM A. Turkish Proverbs with direct questions: These are the sentences aiming to get information thorough questioning. These sentences could be positive or negative in meaning. Questions in Turkish are formed either by the insertion of the question particle -mı, which forms yes/no questions and alternative questions, or by using a whphrase such as ne zaman when, kim who or hangi which. (Turkish: A Comprehensive Grammar 2005 s.251). 1. Abacı, kebeci; sen neci? Abacı, kebeci; who are you? 2. Babası köy kâhyası olunca, kendisinin neden pervası olur? İf one s father is a village guard, what him worry? 3. Başın, gözün bu halda, ne gezersin inci dalda? Your head and eye are that bad, what do you do on the emerald branch of a tree? 4. Beş parmağın hangisini kessen acımaz? If you cut one of your fingers, which one will not hurt. 5. Düzen bulunan evde düzen olur mu? If there is a conspiracy at home, will there be an order? 6. Eşeği dövsen at olur mu? If you beat the donkey, will that be a horse? 7. Yakışığı var mı yamanın, iyisi var mı kumanın? Does a patch suit; is there a good second wife? (Albayrak, Nurettin: Türkiye Türkçesinde Atasözleri 2009 s. 38.) B. Most proverbs do not want answers. 1. Beş parmağın hangisini kessen acımaz? If you cut one of your fingers, which one will not hurt. 2. Düzen bulunan evde düzen olur mu? If there is a conspiracy at home, will there be an order? 3. Eşeği dövsen at olur mu? If you beat the donkey, will that be a horse? 22

23 4. Yakışığı var mı yamanın, iyisi var mı kumanın? Does a patch suit, is there a good second wife? 5. Babası köy kâhyası olunca, kendisinin neden pervası olur? İf one s father is a village guard, what him worry? (Albayrak, Nurettin: Türkiye Türkçesinde Atasözleri 2009 s. 38.) C. Question answer proverbs: 1. Anan atan kim? Yakın komşu. Aza demişler Nereye? Çoğun yanına demiş. 2. Berber saçım ak mı kara mı? Önüne düşünce görürsün. Bilen avrat mı, bulan avrat mı? İlle de bulan avrat. 3. Bizim köpek balta getirdi mi? Getirdi, ama yine götürdü. En akıllı hangisi? Önde giden zincirlisi. 4. Gözünü kim oydu? Akrabam oydu onun için derin oydu. Hekim kim? Başına gelen. 5. İyiliğe nereye gidiyorsun? demişler, kötülüğe demiş. Yalancı kim? Duyduğunu söyleyen. 6. Yengece niçin yanın yanın yürürsün? demişler, yiğide nice yürüse yakışır demiş. (Albayrak, Nurettin: Türkiye Türkçesinde Atasözleri 2009 s. 38.) D. First part simple; second part question: Abacı, kebeci; sen neci? Başın, gözün bu halda, ne gezersin inci dalda? E. First part conditional; second part question: 1. Eşeği dövsen at olur mu? If you beat the donkey, will that be a horse? 2. Buğday ekmeğin yoksa buğday dilin de mi yok? (Oy, 1972: 92 97) Suppose that you do not have a white bread; do not you have sweet tongue? F. Sentences with mi particle Mi question particle is used to make question in Turkish to make simple and complex questions. 1. Kurt ağzından kuzu alınır mı? Can a lamb be survived from the mouth of wolf? 2. El mi yaman bey mi yaman? (Altun, 2004: 79 88) Explanation: We will see who is mor powerful ENGLISH PROVERBS IN INTERROGATIVE FORM. There are 4 types of Interrogative sentences in English language. Yes/No interrogatives, alternative interrogative, wh-interrogatives and tag questions. We see two of them in our research; rhetorical questions and wh-interrogatives. According to Bhuvaneswar (1999 d, e), proverbs do not change in their basic form. A question is basically a request for an answer (yes/no question or Wh - question or Alternative question) but proverbs are not requests for answers as in the basic syntactic form. They do not even ask questions for answer but they are proper rhetorical questions implying positive or negative assertion (cf. Quirk and Greenbaum 1989: ) A few examples of interrogative proverbs are given below. 23

24 A. Rhetorical Questions A rhetorical question is a figure of speech in the form of a question that is asked in order to make a point and without the expectation of a reply. (Gideon O. Burton ) The proverbial question is used as a rhetorical device, it gives a message or viewpoint. Although they are questions grammatically, they do not always require a question mark. 1. Who will bell the cat? 2. What is a pound of butter among a kennel of hounds? 3. What cannot gold do? B. Question / Answer Proverbs There are some proverbs in English as in Turkish which have both a question and an answer joined together as a set. The rhetorical question is provided with the positive or negative assertion plus a comment as the answer. First, a question is asked to make you thing. Then the answer is given as a message, often ironic. You do not expect such an answer, but you have the lesson. 1. Is a woman ever satisfied? No, if she were she wouldn t be a woman. 2. Avarice and happiness never saw each other. How, then, should they be acquainted? 3. Which way to London? A poke full of plums. 4. What are little boys made of? Frogs and snails and puppy dog s tails that s what little boys are made of. 5. When shall we eat white bread? When the Puttock is dead. C. Interrogative Clause It all depends on whose ox is gored; Adversity is the stuff that shows whether you are what you thought you were; Don t stick your hand in boiling water to see if it is hot; Tell me who your friends are and I will tell you who you are; What one doesn t know won t hurt him; Who will do, will do; You can t tell what a man can do. RESULTS 1. Turkish interrogative proverbs take place in the category of sentences classified according to their meaning. In English language, interrogative proverbs are considered the member of simple sentence proverbs. 2. Therefore English proverbs above are in simple form however Turkish proverbs are both in simple and complex forms because interrogative proverbs in Turkish are classified according to their meaning. 24

25 3. There are 4 types of Interrogative sentences in English language. Yes/No interrogatives, alternative interrogative, wh-interrogatives and tag questions. We see two of them in our research; rhetorical questions and wh-interrogatives. 4. Questions in Turkish are formed either by the insertion of the question particle -mı, which forms yes/no questions and alternative questions, or by using a whphrase such as ne zaman when, kim who or hangi which. (Turkish: A Comprehensive Grammar 2005 s.251) 5. There is no similarity grammatically between English and Turkish proverbs however semantically rhetorical questions and wh-interrogatives are alike in meaning. 6. Unlike Turkish and Kyrgyz languages, Turkish and English languages are not the members of the same family. Therefore, grammatically they are not similar. Turkish language is agglutinative whereas English is analytical. BIBLIOGRAPHIA 1. Albayrak, N. (2009) Türkiye Türkçesinde Atasözleri İstanbul 2009 s Altun, M. (2004) Türk Atasözleri Üzerine Sentaktik Bir İnceleme. Akademik Araştırmalar Dergisi, (Journal of Academic Studies), Mayıs-Temmuz 2004, yıl 6, sayı 21, s Oy, A. (1972) Tarih Boyunca Türk Atasözleri, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 1972, s Biray, N. (1985) Türkiye Türkçesi İle Kırgız Türkçesindeki Cümlelerin Çeşitleri Bakımından Karşılaştırılması Üzerine Bir Deneme Sosyal Bilimler Dergisi s Chilukuri, B. The Syntax Of Proverbs the Sentence in American English Proverbs : A Case Study In Quirk s Model. University of Seba 5. Gideon O. B. (2007) Brigham Young University. "Rhetorical Questions". specialized language definitions. Retrieved

26 ЖАЛПЫ ТИЛ ИЛИМИНИН КӨЗ КАРАШЫ МЕНЕН ЭТИШ СӨЗҮНҮН АКТАНТТЫК ВАЛЕНТТҮҮЛҮГҮ ABSTRACT Нежмеддин Айдын, Эл аралык Ататүрк Ала-Тоо университетинин окутуучусу This study gives theoretical background of verb valency. Then, compares different approaches to this term. Furthermore, author derives his own approach to verb valency. Key words: valency, verb valency Учурда валентүүлүктү иликтөө боюнча лингвистикада дээрлик арбын билимдин топтолгону белгилүү. Бирок илимий адабияттар көрсөткөндөй, валенттүүлүктүн бир катар өңүттөрү али да болсо иликтөөнү талап кылат. Мындай көрүнүш эң алды тилдик бирдиктердин семантикалык жана синтаксистик валенттүүлүгүнө байланыштуу. Валентүүлүк термини тил илиминде 1934-жылы жарыяланган К. Бюлердин «Sprachtheorie» аттуу эмгегинде колдонулган. Бирок көпчүлүк тилчи-окумуштуулардын пикиринде, валентүүлүк терминин лингвистикалык айлампага алгач киргизген окумуштуу катары С.Д. Кацнельсон эсептелет. Анын аныктамасы боюнча, «сүйлөмдөгү сөздөрдүн колдонуу касиети жана бир сөздүн башка сөздөр менен айкашуу мүмкүнчүлүгү» валентүүлүк деп аталат. (Кацнельсон, 1948, 132-б) Ал эми кийинчерек француз илимпозу Л. Теньер валентүүлүктү этиштин актанттык структурасы деп чечмелеген. (Теньер, 1988, б). Валентүүлүк теориясынын өнүгүшү Г. Хельбигдин, К. Зоммерфельдттин, Х. Шрейбердин, В. Бондзионун, В. Флемингдин жана башка батыш аалымдарынын аты менен байланыштуу. Г. Хельбиг жана В. Шенкель «Немис этиштеринин валентүүлүк жана дистрибуция сөздүгү» аттуу эмгегинде валентүүлүккө байланыштуу айтылган түркүн көз караштарга жана аткарылган изилдөөлөргө кеңири сереп салып, бул түшүнүктүн жалпылык жана айырмачылык жактарын териштирүү аркылуу немец тилиндеги этиштердин валентүүлүктөрүн сөздүк аркылуу ачып көрсөтүшкөн. Сөздүктүн кийинки басылышында али башы ачыла элек, тактала турган бир катар теоретикалык маселелерди тактап, ар кандай тилдик денгээлдердеги кубулуштарды айырмалоонун критерийлерин иштеп чыгышкан. Көпчүлүк лингвисттердин эмгегинде валентүүлүк жана айкашуунун теориясы бир топ кеңири изилдөөгө алынган. Бирок, бир топ татаал суроолор дагы деле чечиле элек. Ушул убакка чейин дагы деле валентүүлүк жана айкашуунун теориясын тилдин универсалдуу касиетине окшоштуруп иштеп чыгыша элек. Валенттүүлүк жана айкашуу теориясынын интенсивдүү өнүгүшү акыркы жылдарда изилдөө чөйрөсүнүн бир топ кеңейип баратышы менен коштолот. Валентүүлүк түшүнүгүн иштеп чыгуу, анын ар кандай аспектиде айкашуусу, валентүүлүктүн ар түрдүү сөз түркүмдөрүнө тиркелиши, потенциалдык мүмкүнчүлүктө жана айкашууда, анын чыныгы пайда болушу катары сөздүн валенттүүлүк катышынын маселесин иштеп чыгуу валентүүлүктүн денгээли менен байланышкан суроолордо (Семенюк, 1977, б) болгон. Валентүүлүк теориясынын иштелип чыгуусу менен байланышкан көптөгөн актуалдуу көйгөйлөрдүн арасында синтаксистик конструкциялардын жана алардын бир сөздөн турган орун басарларынын ортосунда болгон байланышты үйрөнүү көйгөйүнө өзгөчө көңүл буруу керек. Бул көйгөй, тактап айтканда, сүйлөмдөгү ар кандай сөз түркүмдөрдүн милдети менен жана алардын бир - бирине болгон таасири менен кызыктуу. Валентүүлүктүн планында жана ар түрдүү лексикалык, грамматикалык класстын бирдигинин ортосунда болгон системдүү байланышты аныктоо жана алардын иерархиясын таап чыгуу абдан маанилүү, ал валентүүлүктун теориясынын бүтүндөй системанын курулушуна мүмкүнчүлүк берет. Ушундай байланыштардын бирдей эместиги же жок болуусу ушул сыяктуу бирдиктердин ортосундагы жыйынтыктан жана айкашуудан келип чыгат. Ошентсе да лингвистиканын азыркы өнүгүш этабында тигил же бул сөздөрдүн айкашуу же ынгайлашпоо факторун жөн гана белгилеп койбостон, айкашуучу элементтердин өз ара 26

27 байланышуу аракетин ачып көрсөтүп, терең механизмдерин үйрөнүү зарыл. Айкашуунун мүмкүнчүлүктөрү азыркы лингвистиканын ар түрдүү багыттарында изилденүүдө, бирок анын негизги максаты- «Сөздүн кайсы белгилери бөлөк сөздөр менен грамматикалык жактан ыңгайланышууга мүмкүнчүлүк түзө ала тургандыгы жөнүндө маалыматтарды алуу болуп саналат». (Уфимцева, 1968, 17-б) Синтаксисттик бирдиктерди талдоо семантикалык өнүттөн (позиция) да жүргүзүлөт. Семантикалык синтаксистин теориялык жоболору Н.Д. Арутюнова, С. Д. Кацнельсон, Е. В. Падучева ж.б. тил изилдөөчүлөр тарабынан кенири жана ар тараптуу иштелип чыккан, алардын бардыгы сүйлөмдүн семантикалык структурасына көп көнүл бөлүшкөн. Сөз кеп агымына киргендеги лексикалык-семантикалык жана синтаксистик байланыштардын көп түрдүүлүгү, көптөгөн жоболордун бирдей эмес мааниде чечмелениши, кубулуштун өзүнүн көп пландуулугу көптөкөн терминдердин пайда болушун жараткан: валентүүлүк, айкашуу, дистрибуция, интенция, тандоочулук. (Котелова, 1975, 164-б; Лекомцев, 1963, б) Баса белгилей кетүүчү нерсе - ар кайсы авторлор аталган терминдерге түрдүү мазмун беришкен, же тескерисинче, бирдей мазмун түрдүү терминдер менен аталган. Лингвистикалык терминдердин сөздүгүндө валентүүлүк жана айкашуу аныктамалары синонимдүү көрүнүшкө ээ. Д. Е. Розенталь менен М. А. Теленкованын «Лингвистикалык терминдердин аныктама сөздүгүндө» (1976) сөздүн валенттүүлүгү «сөздүн бөлөк сөздөр менен сөз айкалыштарына кирүү жөндөмдүүлүгү» деп аныкталып «айкашуу» түшүнүгүнөн айырмаланып турат, ал эми «айкашуу кеп элементтеринин бири-бирине биригүү жөндөмдүүлүгү» деп аныкталат. О. С. Ахманова «айкашуу-тилдеги элементтердин бири-бирине биригүүсү» деп белгилеген. Чет элдик авторлордун терминдери да тактыкы менен айырмаланышпайт. Жайылтуу операциясына дуушар болгон тил элементтери лексемалар аралык (тышкы синтакматикалык) байланышка киришет, ошентип алар сөз айкалыштарынын чынжырын түзүшөт. Тил элементтери жыйноо операциясына дуушар болгондо ички лексемалык (ички синтакматикалык) байланыштарга кирип, туунду бирдиктерди, анын ичинде татаал сөздөрдү жаратышат. Биринчи учурдагыдай эле экинчи учурда да алардын айкашуусунун аныкталган мыйзамченемдүүлүгү аракетте болот, аларды изилдөө валентүүлүк теориясынын маңызын түзөт. Тил менен кепти (речь) чектөө зарылдыгы азыр баарына маалым. Бул эки предметтин бири-бири менен тыкыз байланышы шексиз жана бири-бирин толуктап турат: тил кеп түшүнүктүү болсун үчүн эң зарыл болгондуктан өзүнүн аракетин жасайт; кеп болсо өз кезегинде тилди орнотууга зарыл болуп саналат. Тилдин - тилдик бирдиктерди структуралык жактан уюштуруп аларды кепте (речте) ишке ашырууга мүмкүнчүлүгү бар. «Тил - кеп» терминдерин чектөө кептин жаралыш механизмдерине терендеп кирүүгө жөндөмдүүлүк жаратат. Балким, мындай чектөөнү «валентүүлүк жана айкашуу» түшүнүктөрүнө да киргизүү туура чыгар. Валенттүүлүк кээ бир окумуштуулар тарабынан интенция түшүнүгүнө тендештирилип жүрөт, (Оравец, 1969, б; Шутова, 1969, б) же болбосо айкашуу жана дистрибуция түшүнүктөрүнө тендештирилет, валентүүлүк потенция жана аны ишке ашыруу катарында да каралат. С. М. Кибардина жазгандай, «сөздүн валентүүлүк касиеттери көпчүлүк учурларда экөөнүн ортосундагы бирдей эмес маанидеги мамилелерди эске алуу менен семантикалык валентүүлүк менен синтаксистик валентүүлүктү айырмалоо, семантикадан чоң же кичине көз карандылык планында изилденип келет». (Кибардина, 1979, 12-б) Көптөкөн окумуштуулар валентүүлүктү бирдей деңгелдеги бирдиктердин айкашуусу катары эсептешет. (Сильницкий, 1974, б; Апресян, 1974, 364-б) 1) Ошентип, акыркы мезгилдерде тил илиминде валентүүлүк жана айкашуу деген эки термин улам такталып келет. Валенттүүлүк жана айкашуу түшүнүктөрүнүн маңызына болгон көз караштардын ар түрдүүлүгүн төмөнкүчө жалпылаштырууга болот: 1) Валентүүлүк жана айкашуу- бирдей түшүнүктөр. 2) Валентүүлүк жана айкашуу - бир көрүнүштүн эки жагын камтыган жана бири-бири менен тыгыз байланышкан эки башка түшүнүк. (Змудяк, , б) Валентүүлүк потенциалдык касиети боюнча тилдин статикалык аспекти менен байланышса, айкашуу валенттүүлүктүн ишке ашуу касиети катары процессуалдык аспект менен байланышат. Кээ бир изилдөөлөрдө «валенттүүлүк» көбүнчө тил бирдиктеринин айкашуу касиеттери, бир эле убакытта, ошол касиеттердин ишке ашырылуусу катарында сыпатталып жүрөт. Мындай учурда эки терминдин жашашы акталбай калат. С. М. Кибардина сыяктуу кээ бир лингвисттер «валентүүлүк» жана «айкашуу» терминдери менен берилген түшүнүктөр 27

28 адекваттуу эмес деп эсептешет. Демек, андай болгон соң адекваттуу эмес түшүнүктөрдү белгилөө үчүн эки башка терминдин болушу табигый иш. Валентүүлүк термини кээ бир лингвисттер тарабынан «тилдин бир денгээлдеги бирдиктеринин айкашуу жөндөмдүүлүгү» деп да түшүндүрүлөт. (Степанова, 1973, 8-б.) Бул жөндөмдүүлүктөр «контекст менен кырдаалдын таасири астында жекече актуалдашат». (Адмони, 1958, 115-б.) Валентүүлүктүн жаратылышы жөнүндөгү ушундай эле ойду кээ бир чет элдик лингвисттер да айтышат, мында алар бул көрүнүштү Collocation деп аташат. Маселен, Ферс коллокация деп берилген тилдин грамматикалык нормалары менен шартталган тартипте биринин артынан бири келген эки же андан көп сөздөрдүн биригүүсүн түшүнөт. (аны ал Collocational order деп атаган). (Firth, 1968, б.) Лингвист Робинс коллокацияны лексикалык көрүнүш катары, лексикалык жактан байланышкан сөздөрдүн айкалышы катары гана карайт да, аны синтаксиске карама-каршы коет. (Robins, 1964, 155-б.) Айрым лингвисттер коллокация деп каалаган лексикалык бирдиктердин-морфемалардын, сөздөрдүн биргелешип кездешүүчүлүгүн (Linear-cooccuzence) түшүнүшөт. Бирок бул окумуштуулардын тил изилдөөлөрүндө коллокация теориясы бекем орунду ээлеген жок. Лайонз «Collocation» термини өзүнүн так аныктамасын ала электигин көрсөтөт. Окумуштуу Л. Р. Зиндер валенттүүлүк жөнүндө сөздүк бирдиктеринин бири-бирине айкашуусунун лингвистикалык ыктымалдуулугу катары эсептейт. (Зиндер, 1958, 133-б.) Айкашуу фактысы- бул турган көрүнүш. Чындыгында, валенттүүлүк проблемасын чечүүдө мүмкүнчүлүк жана реалдуулук өңүтүнөн мамиле кылуу зарыл. Берилген түшүнүктөр тыгыз байланыштуу, анткени изилденип жаткан тил бирдиги кирген айлампа тил бирдигинин айкашуу мүмкүнчүлүктөрүнүн ишке ашырылышынын жыйынтыкы болуп эсептелет. Бул көрүнүш дайыма болгон соң кеп агымындагы тил бирдигинин айлампасынын тигил же бул элементтери пайда болоорун кандайдыр бир даражада алдын ала айтса болот. Ошентсе да, көп убакыттарга чейин айкашуу фактысы көптөгөн окумуштуу-тилчилер тарабынан кабыл алынбай келген, валенттүүлүк жана айкашуу бир катар түшүнүк катары каралып келген: «валентүүлүктү биз потенция катары да, ишке ашыруу катары да карайбыз, б.а. тилдин фактору катарында да, кептин фактору катарында да карайбыз». (Степанова, 1973, 8-б.) Бир катар лингвисттер (Б.И.Лейкина ж.б.) валенттүүлүк менен айкашууну чектөө зарылчылыгына басым жасашкан. Мындай чектөө тилдин бардык мүмкүнчүлүктөрүн эске алууга өбөлгө түзөт, а бул болсо «иш жүзүнө ашырылган форма менен моделдердин гана жыйындысы эмес» болуп саналат. Ошондуктан Б. М. Лейкина «валентүүлүк- тил фактысы» деп жазган. Кепте байланыштардын мүмкүнчүлүгү эмес, байланыштардын өзү - валентүүлүктүн из жүзүнө ашырылышы» роль ойнойт. (Лейкина, 1961, 1-15-б.) Валентүүлүк менен айкашуунун карама-каршылыгы И. Р. Ольшанскийде даана, так берилген: «айкашуу - кептин синтакматикасындагы тил бирдиктеринин биргелешкен кездешүүчүлүгү» Валентүүлүк - бири бири менен аныкталган мамилелерге кирген тектеш тил элементтеринин потенциалдуу айкашуусу». (Ольшанский, 1966, 19-б.) Ар бир лингвистикалык элементтин жаратылышында бөлөк элементтер менен мамилеге кире турган мүмкүнчүлүктөрү бар. Чындыкка айланганга чейин кубулуш мүмкүндүк катары жашайт. Бул мүмкүндүк тил бирдигинин валенттүүлүгүнүн дал өзү. Сызыктуу удаалаштыкта жаткан тилдин бөлөк бирдиктери менен айкашууга кирген потенциалдуу семантикалык-синтаксистик касиеттери - бул валентүүлүк эмес. Валентүүлүк- бул «кеп чынжырындагы бөлөк сөздөр менен сөздүн тандалып айкашуусунун потенциалдуу жөндөмдүүлүгү». Айкашуу болсо- бул ошол жөндөмдүүлүктү кепте актуалдашы. Тил системасында орун алган тил бирдиктеринин биригүү мүмкүнчүлүгү кепте ишке ашырылуусу менен валенттүүлүк ушул бирдиктердин реалдуу айкашуусуна айланат. Ошентип, тил илиминдеги валенттүүлүк жана айкашуу түшүнүктөрүнө болгон түрдүү көз караштар бизге төмөнкүдөй жыйынтык жасоого жол берет: Валентүүлүк- абстрактуу, системалуу мүнөздөгү тил фактысы, бул тил бирдиктеринин потенциалдуу айкашуусу; айкашуу- бул нормативдүү ишке ашырылган кептин фактысы, бул иш жүзүнө ашырылган валентүүлүк. Айкашуу өзүнө синтаксистик байланыштардын жана мамилелерди, лексикалык таркаткычтарды жана аларды иш жүзүнө ашыруунун шарттарын өзүнө камтыйт, тил бирдиктеринин бөлөк бирдиктер менен болгон конкреттүү лексикалыксемантикалык жана синтаксистик мамилелеринде көрүнөт. Маани берүүчү сөздөрдүн 28

29 айкашуусу жөнүндө кеп козголгондо. биз кеп актысындагы сөздөрдүн жөнөкөй эле чогуу жайгашуусун эмес, алардын башкаруу байланышынын натыйжасында сөз айкалыштары же сүйлөм пайда болоорун эске алабыз. «Валентүүлүк» жана «айкашуу» түшүнүктөрүн чектөө бизге сөз түркүмдөрүндөгү кепте айкашуу жөндөмдүүлүктөрү кандай жана канчалык даражада толук иш жүзүнө ашырылышын көрсөтүү мүмкүндүгүн берет. Ошентип, айкашуу жана валенттүүлүк маселелерине арналган илимий иштердин обзору бизге валентүүлүктун көптөкөн маселелери терең жана ар тараптуу илимий изилдөөлөрдү күтүп жаткандыгын көрсөттү. ПАЙДАЛАНЫЛГАН АДАБИЯТТАР 1. Абрамов Б.А. Синтаксические потенции глагола (опыт синтаксического описания глаголов немецкого языка как системы): Дисс. к.ф.н. М., Адмони В.Г. Завершеннность конструкции, как явление синтаксической формы. ВЯ, Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. Синонимические средства языка. М.: Наука, Гак В.Г. Валентность // Лингвистический энциклопедический словарь: Сов. Энциклопедия, Гениш, Э., Словаръ Турецких Глаголов и Управление Глаголов в Турецком Языке, Москва Зиндер Л.Р. О лингвистический вероятности. Вопросы языкознания, Змудяк Г.А. Роль логико-сеамнтической валентности в организации структуры предложения и классы слов в романо-германских языках. Калинин Кацнельсон С.Д. О грамматической категории. Вестник Ленинградского гос. ун. Сер. истор.яз. и лит., Кибардина С.М. К вопросу об уровнях валентности. В кн.: Лингвистические исследования. М.,1978, Котелова Н.З. Значение слова и его сочетаемость. Л.: Наука, Лейкина Б.И. Некоторые аспекты характеристики валентности. В кн. Доклады на конференции по боработке информации, машинному переводу автоматическому чтению текста. -М.: Изд-во АН СССР, Лекомцев Ю.К. Элементы теории языковой сочетаемости. В. кн.: Проблема структурной 13. лингвистики. М: Изд-во АН СССР, Ольшанский И.Р. Парные сочетания слов современного немецкого языка (семантика, структура, сочетаемость). Автореф. Дис... канд. филол. наук. М Оравец Я.К. К вопросу о глагольной интенции и глагольном управлении. В кн.: Единицы разных уровней грамматического строя языка и их взаимолействие. М.: Наука, Семенюк Н.Г. Уровни исследования валентности. В кн.: Лексико-грамматическая сочетаемость в германских языках. Челябинск, Сильницкий Г.Г. Глагольная валентность и залог. - В кн.: Типология пассивных конструкций. Диатезы и залог. Л., Изд-во Наука, Ленинград. Отд., Степанова М.Д., Части и речи проблема валентности в современном немецком языке. М.: Высшая школа, Страхова В.С., О синтаксической валентности. Обзор работ советских языковедов. Труды Самаркандского университета, Теньер Л. Структурный синтаксис. М: Уфимцева А.А. Слово в лексико-семантической структуре языка. М.: Наука, Филичева Н.И.О словосочетаниях в современном немецком языке. М., Шутова Е.И. О глагольной интенции. В кн.: Единицы разных уровней грамматического строя языка и их взаимодействие. М.: Наука, Firth J.R. London Longman, Robins R.H. General Linguistics. An Introductory Survey. -London

30 ТҮРК ЖАНА КЫРГЫЗ ТИЛДЕРИНДЕГИ СӨЗ ЖАСООНУН НЕГИЗГИ ТҮШҮНҮКТӨРҮ ABSTRACT ф.и.к., доц. Ергун Кожа, ф.и.к., доц. Айшен Кожа Эл аралык Ататүрк Ала-Тоо университети Тел.: Э-маил: & An attention has to be paid to the inner structure of a word; to its stem: to its combination with affixes and the functional load of those members; to the stable lexical units, combined with those stems for morphosemantic expertizing in order to investigate the inner features of the components of words. The part, which covers all above-mentioned problems, and gives a scientific explanations, is named as a word-formation part. It is impossible to reveal the morphological structure of a word, its function as a lexical unit, their ways and tools of formation without a deep investigation of wordformation problems. It is aimed is to reveal the similarities and dissimilarities of word-formation of two languages through the basic understandings of Kyrgyz and Turkish language word-formation. basis. Key words: word-formation, sillable, member, basics, affix, word-formation meaning, genuine Түрк тили үчүн башка тектеш тилдерге караганда алда канча өнүккөн, колдонулушу жактан дээрлик ийкемдештирилген сөз жасоо системасы мүнөздүү. Анын өзүнчө себептери бар. Ириде ал түрк тилинин тарыхый жактан өнүгүшүнө байланыштуу, экинчиден, түрк коомчулугу менен түрк мамлекеттүүлүгүнүн эчен кылымдан бери эле ар тараптан жана үзгүлтүксүз тейлеп келген тил да дал ушул түрк тили. Ошентсе да, таң калыштуусу, бул тилдин сөз жасоо системасы Түркияда талаптагыдай денгээлде иликтенбей келет. Ушундан улам Түркияда түрк окумуштуулары тарабынан даярдалган окуу китептерде (өзүнчү сөз жасоо системасын жана куранды мүчөлөрдү изилдеген илимий эмгектер жок десек туура болот. Бул эмгектер да илимий булак катары көп окумуштуулар тарабынан кабыл алынбайт) сөз жасоого байланыштуу учкай гана маалыматтар берилип жүрөт. (Ağakay, 1943; Atalay, 1946; Zülfikar 1991; Korkmaz, Z.,1969; Dеny, 1995 ; Gülensoy, 2000 ; Korkmaz 2007; Banguoğlu T., 1995 ; Güneş S., 1997 ; Ergin, 1994; Ediskun,1993; Hengirmen, 1995; Korkmaz, 1992) Демек, мындай шартта биз таяна турган төтө негиз барбы? Албетте, бар. Болгондо да, бир нече. Ал, биринчиден, академик Кононовдун түрк тилинин грамматикасы боюнча фундаменталдуу эмгеги (Кононов,1956 9; экинчиден, түрк, гагауз жана башка тилдери менен катар түрк тилдеринин огуз тайпасын түзгөн азербайжан тилиндеги курама сөздөрдүн жасалышына арналган Севортяндын эки томдугу (Севортян,1962: 66).; үчүнчүдөн, эски түрк тилиндеги мүчөлөрдү жана бул мүчөлөрд.н жардамы менен жасалган сөздөр тууралуу өзчө маалымат берген Марсел Эрдалдын Old Turkic Word Formation, A Funcüonal Approach to the Lexicon (Erdal, 1991) аттуу чыгармасын да мурунку жана бүгүнкү күндө колдонулуп жаткан мисалдар үчүн булак катары кабыл алабыз. Төнтүнчүдөн Aхмет Б. Эржиласундун, Kutadgu Bilig Grameri -Fiil- аттуу чыгармасы XI. Кылымдагы эң баалуу чыгармалардын бири Кутадгу Билигдеги этиштерди жана алардын жасалыш жолдорун түшүндүргөн. Бул чыгарма да негизги булак катары кабыл алынат. (Ercilasun,1984) Бешинчиден M. Расаненин, Materialien Zur Morphologie der Türkischen Sprachen аттуу чыгармаларын да жалпы Түркологияга тиешелүү деп булак катары кабыл алабыз. (Gabain, 2000 ; Rasanen, 1957) Алтынчысы болсо түркчө окуулук, сөздүктөдө камтылган сөз жасоого байланыштуу факты материалдар ж.б. (Türkçe Sözlük, 2005). Түрк тилинде сөз жасоонун морфологиялык жолу да, синтаксистик жолу да колдонулат. Бирок бул эки жолдун аракет чөйрөсү эки башка. Тактап айтканда, морфологиялык жол аркылуу жалаң гана төл курандылар пайдаланылат да, куранды мүчө көбүнчө төл сөздөргө (сал. baltala - балтала (balta-балта), tuzla -тузда (tuz-туз), dişle - тиште (diş-тиш), ateşle өрттө (ateş -от, жалын), başla - башта (baş-баш) ж.б.), сейрегирээк чет сөздөргө (сал. kilitle - кулпула (kilit-кулпу), hastala - ооруп кал (hasta-оору, илдет), pazarla - сатыкка чыгар (pazar-базар), renkle - боё (renk-өң, түс) ж.б.) жалганат. Ал эми синтаксистик жол менен атооч+этиш үлгүсүндө татаал этиштер жасалат. Мындай этиштердин жасалышына басым көпчүлүк учурларда кабыл алынган уңгу атоочтор негиз болот. Түрк имласында атооч+этиш уңгулуу татаал этиштер, негизинен, бириктирилип, бир сөз катары чогуу жазылат: 30

31 bahset сүйлө, сүйлөш (bahis кеп) zannet ойло, эсепте (zan пикир) zikret эсте (zikir эстөө) şükret шүгүр кыл (şükür-шүгүр ) hisset сез, байка (his-сезим) emret буюр (emir-буйрук) affet кечир (af-кечирим ) Түркчө сөздөргө учкай сереп салсак, өйдөкү эки жолдун биринчиси, б.а. морфологиялык жол, экинчисине караганда алда канча бийик деңгээлде өнүккөндүгү ачык көрүнөт. Кыргыз тилинде болсо бул эки жолдун экөө тең бирдей өлчөмдө өнүккөндүгү байкалат: cатып(satın) aл (al) cатып (satın) бер(al ve ver) алып (al) кел(getir) алып (al) чык (ve çık) aлып ( al) бар (ve götür) барып (git) кел (ve gel) кесип (kes) aл (ve al) кесип (kes) бер (ve ver) таап ( bul) ал (ve al, kendin bul) таап (bul) бер ж.б. (ve ver) Татар окумуштуусу Ф.А. Ганиевдин эсептөөсү боюнча, этиш+этиш уңгулуу татаал этиштердин саны татар тилинде 100 миңге чамалуу (Ганиев, 1978). Демек, бул жобо кыргыз тилинин фактысына да туура келерине күмөн саноого болбойт. Ал эми түрк тилиндеги абалдын атооч уңгулуу чет сөздөр менен чектелип калышы бул тилдин алты кылымдан ашуун мезгил ичинде арап, фарсы тилдеринин таасирине кабылгандыгы менен түшүндүрүлөт. Бул бир жагынан. Экинчиден, түрк тилинде курандылап сөз жасоо таптакыр башка абалда. Тактап айтканда, жогоруда белгилегендей, бул жол түрк тилинде башка тектеш тилдерге караганда өнүгүү деңгээли дээрлик жогору. Муну далилдөө үчүн бир фактыга кайрылалы жылы шумер тили боюнча өткөрүлгөн сынакта дүйнөдө башкы орунга татыктуу болуп, жеңүүчү атанган жана отуз эки тил билген Иохан Вандевалле аттуу АКШда иштеген голландиялык окумуштуу Анкара университетинин Төмер түрк тилин үйрөтүү борборунда баяндама жасайт. Ал өзүнүн билдирүүсүндө түрк тилинин ички логикасындай ырааттуу өнүккөн дүйнөдө бир тил да жок экендигин белгилей келип, бул тилдин сөз жасоо кудуретине, куранды мүчөлөрүнүн молдугу менен ийкемдигине айныксыз баа берет. Ошол эле учурда мындай кудуреттүү тилдин ээси болгон түрктөргө өз эне тилинин теңир ыроологон мүмкүнчүлүктөрүн пайдаланбай, мындан мурда арап, фарсы тилдерине ык тартса, эми минтип Европа, өзгөчө, англис тилине артыкчылык берип келатканына бир чети таң калат, экинчиден, аларга болгон аёо сезимин билдирет. Келечекте түрк тилинин сөз жасоо мүмкүнчүлүктөрүн кантип пайдалануу жана кандай багытта өнүктүрүү керек экендигин нускалайт да, өз сөзүн минтип жыйынтыктайт: «Yıllar boyunca Türkçenin kurallar sisteminin işleyişini inceledikçe satranç oyununa olan yakınlığının daha çok farkına varıyorum. Satrançta kurallar mantıklı, basit ve az sayıda. Çok kısa bir zaman içerisinde öğrenilebilir. Yedi yaşındaki bir çocuk bile satranç oynamasını öğrenebilir. Temeldeki bu kolaylığı rağmen satranç oynayan kişi hayatı boyunca sıkılmaz. Oynama imkanları sınırsızdır. Dünya şampiyonluğunu kazanmak için olağanüstü yetenek ve beceri lazım. Bütün bu nedenlerle satranç oyununun ideal bir oyun olduğunu söyleyebiliriz. Aynı durumun Tükçe dilbilgisi sisteminde bulunması bence Türk dilinin en büyülü özelliğidir» (Hengirmen, 1995:18). Демек, жогорудагы баа жеке эле түрк тилине эмес, кыргыз жана башка бардык түрк тилдерине да бирдей тиешелүү. Бул фактыны андан ары чечмелеп олтуруу, арийне анчейин дулу кажет этпейт. Сөз жасоо проблемасынын тектеш түрк тилдерде изилдениш абалын жана сөз жасоонун табиятын иликтеген тилчи-окумуштуулардын кошкон салымын баалоодо түркиялык изилдөөчүлөрдүн эмгектерин атабай кетүү мүмкүн эмес. Тактап айтканда, бул проблема Түркия лингвистеринин көңүлүн бурган маселелердин бири болуп келүүдө десек жаңылышпайбыз. 31

32 Алардын ичинен түрк тилин атайын изилдеп, индоевропеистиканын көзкарашынан жазылган Ж. Денини (Dеny, 1995) жана Т. Бангуоглунун (Banguoğlu, 1941) грамматикасын, M. A. Агакайдын Сөз жасоонун жолдору ( Ağakay,,1943) жана Б. Аталайдын (Atalay, 1946) Түрк тилинде сөз жасоонун жолдору атуу чыгармаларын да түрк тилиндеги мүчөлөр жана сөз жасоо системасы боюнча маалымат берген изилдөөлөр деп эсептесек болот. Х.Зулфикар Терминдер боюнча суроолор (Zülfikar, 1991) аттуу китебинде түрк тилиндеги термин жасоо жолдорун жана бүт куранды мүчөлөр мисалдары менен түшүндүрүлгөн. З.Коркмаздын Түркийе Түркчеси Шекил Билгиси аттуу чыгармасында сөз жасоо системасы жана сөз жасоочу мүчөлөрдү байыркы доордон мисалдар менен түшүндүргөн. (Korkmaz, 2005) З.Коркмаздын Мүчөлөрдүн колдонулуу жана калыптануу жолдору аттуу чыгармасында түрк тилиндеги кээ бир мүчөлөрдүн колдонулушу жана мүчөлөрдүн биргелешип сөз жасоо системасына кошкон салымдары изилденет. (Korkmaz, 1969) Сөздүн тутумуна жана жасалыш ыкмаларына арналган А. Емре, О. Демиржан, А. Б. Ержиласун, Т. Гүленсой, М. Хенгирмен, Х. Едискун, Н. Коч жана башка көптөгөн авторлордун эмгектери илимий жактан дээрлик жогорку баага татыктуу. Ал эми советтик окумуштуулардын ичинен академик А. Н. Кононов тарабынан жазылган «Грамматика современного турецкого литературного языка» аттуу фундаменталдуу эмгек илимий жагынан өз наркын бүгүнкү күнгө чейин жоготпой келет. (Кононов, 1956). Кыргыз тил илиминде сөз жасоо маселеси алгачкылардан болуп кыргыз элинин туңгуч профессору К.Тыныстанов тарабынан иликтөөгө алынып, анын окуу китептеринде чагылдырылган. Алсак, «Эне тилибиз» (Тыныстанов,1928) жана «Кыргыз тилинин морфологиясы» (Тыныстанов, 1934) аттуу китептеринде кыргыз тилиндеги мүчөлөр аткарган кызматына жана ички түзүлүшүнө карай төмөнкүдөй эки топко бөлүштүрүлөт: куранды мүчөлөр жана уланды мүчөлөр. (Тыныстанов, 1928: 36) Андан соң аларга минтип аныктама берилет: «Уңгу сөзгө жалганып курама сөз туудурган мүчөлөрдү, кыскартып, куранды дейбиз, курама сөз менен уңгу сөзгө жалганып улама сөз туудурган мүчөнү уланды дейбиз. Бир мүчөнү куранды деп алганыбыздын себеби: куранды мүчө бир сөзгө жалганат да, жалганган сөзүнүн маанисин өзгөртүп, экинчи сөз туудурат. Уланды мүчө жалганган сөзүнүн маанисин өзгөртүп жибере албайт. Бул эки мүчөнүн ички айырмасы. Куранды мүчө куранды мүчөнүн аяагына түшүп уланат, куранды мүчө уланды мүчөнүн аяагына түшпөйт. Бул сырт белгилери. Мисалы, -чу куранды кой деген сөзгө жалганганда кой ду койчу кылып, маанисин өзгөртүп жиберди. га уланды койчу деген сөзгө жалганып, койчуга деген улама сөздү жасаганда сөздүн маанисин өзгөртө албады жана чу курандынын айагына барып уланды» (Тыныстанов, 1928: 36) Көрүнүп тургандай, К.Тыныстанов эне тилдин типологиялык өзгөчөлүгүн ошол кезде эле жетик аңдап түшүнүп, анын натыйжасында орус тилинен калькаланып бүгүнкү күндө биз колдонуп жүргөн сөз жасоочу мүчө жана сөз өзгөртүүчү мүчө деген терминдерди куранды жана уланды деп атоо менен алардын табиятын кыска жана нуска ачып койгон экен. Биздин жана бизге окшогон азыркы муундун милдети К.Тыныстановдун бул жаркын мурасына табынып, аны кайрадан калыбына келтирип, күндөлүк турмушубузда колдоно билишибиз абзел. Бул биздин өткөн муун алдындагы карзыбыз да, парзыбыз. Кыргыз тил илиминде сөз жасоону каражаттардын аткаруучу милдеттери жана маанилери жөнүндөгү көлөмдүү маалыматтарды И.А.Батмановдун «Грамматика киргизского языка» деген эмгегинен учуратабыз. Тил илимине арналган белгилүү дисскуссиядан кийин (1950-ж.) кыргыз тилинин грамматикалык түзүлүшүнүн ар кайсы маселелерин монографиялык планда изилдөө иштери күч алгандыгы белгилүү. Ошол мезгилден баштап сөз түркүмдөрүнө арналган бир нече диссертациялык изилдөөлөр, вуздар үчүн морфология боюнча да окуу куралдары жазылат. Ар кайсы говорлорго арналган диалектологиялык изилдөөлөр жүргүзүлүп, алардан тиешелүү сөз жасоо каражаттары да өздөрүнүн орундарын ээлешет. 32

33 Кийинчерээк, Б.М.Юнусалиев (Юнусалиев, 1959) тарабынан уңгулардын өнүгүшү жөнүндөгү маселеге байланыштуу сөз жасоо процессинин эне тилибиздеги көрүнүштөрүн атайын планда кеңири салыштырма ыкма менен бир кыйла тереңдетилиип иштеп чыгат. Сөз жасоо проблемасы, анын ыкмалары, каражаттары, аларга байланыштуу эрежелердин илимий негиздери жана себептери атайын монографиялык планда кыргыз тил илиминде алгач ушул эмгектин авторунун кээ бир изилдөөлөрүндө каралган. Кыргыз тилинде сөз жасоо сөз өзгөртүү системасы боюнча Кудайбергеновдун эмгектерин да эстеп коюу керек деп ойлойбуз. Мисалы, Кыргыз тилиндеги этишти жасоочу кээ бир мүчөлөр. (Кудайбергенов, 1966). аттуу эмгекти жана Кыргыз тилинде этиштин жасалышы деген эмгегин жана Кыргыз тилиндеги сөз өзгөртүү системасы. (Кудайбергенов, 1957) Аттуу чыгармалары негизги адабияттар десек жаңылышпайбыз. Кудайбергенов бул эмгектеринде кыргыз тилиндеги өнүмдүү жана өнүмсүз этиш жасоочу мүчөлөрдү байыркы жазма эстеликтер жана кээ бир түрк тилдерде колдонулушун да салыштырып белгилеген. Кудайбергеновдун Кыргыз тилиндеги элестүү этиштер (Кудайбергенов, 1981). аттуу эмгегинде да этиш жасоонун жолдору боюнча мисалдар аркылуу маалымат берген жана элестүү этиштер жасаган мүчөлөрдүн кыргыз тилиндеги ордун белгилеген дагы бир чыгарма катары эсептеш керек. Сөз жасоо маселеси кыргыз тилчи-окумуштууларынын ичинен академик Б.Орузбаеванын докторлук диссертациясында атайын изилдөөнүн илимий бутасы катары тандалып алынып, эне тилдин сөз жасоо системасы тектештирме-тарыхый планда каралган (Орузбаева, 1964). Түркологиянын соңку жетишкендиктерин эске алуу менен автор ушул эле маселеге өзүнүн жакында жарык көргөн «Сөз курамы» аттуу эмгегинде дагы бир ирет кайрылып, чыгыш теги жана тутуму белгисиз болгон далай сөздөрдүн табиятын ачып берүү аракетин жасаган (Орузбаева, 2000). Ошентип, кыргыз жана түрк тилиндеги сөздүн жасалышын салыштырып изилдөө үчүн сөз жасоонун негизги түшүнүктөрүн аныктоо зарыл. Сөз Жасоонун Негизги Түшүнүктөрү (Sözcük Yapımıyla İlgili Temel Bilgiler) Сөз жасоо термини төмөнкүдөй эки маанини билдирет. Биринчиден, ал тилдеги сөздөрдүн кантип жасаларын, анда кандай каражаттардын жана ыктардын пайданаларын түшүндүрсө, экинчиден, ошол өзгөчөлүктөрдү үйрөтүүчү тил илиминин бир бөлүмүн билдирет. Демек, сөз жасоо - тигил же бул тилдеги туунду же татаал сөздүн кантип жана кандай жол менен жасалгандыгын үйрөтүүчү тил илиминин өзүнчө бөлүмү же тилдик системанын бир бөлүгү. Жаңы сөздөрдүн пайда болушу сөздүк курамды толуктайт, улам байытат. Керисинче, сөздүк курамындагы даяр сөздөр жаңы сөздөрдүн жасалышына негиз болуп, сөз жасоо системасынын өнүгүшүнө шарт түзөт. Бул болсо сөз жасоо лексикага кызмат кылып, аны менен ажырагыс байланышта болорун аныктайт. Ошондой эле сөз жасоонун грамматика менен да байланышы бар, себеби туунду же татаал сөздөр грамматикалык каражаттарды пайдалануу менен жасалат жана сөзсүз түрдө кандайдыр бир сөз түркүмүнө тиешелүү болот. Сөз Жасоо Мааниси (Sözcük Yapımı İfadesinin Anlamı) Тилдеги сөз жасоонун бөтөнчөлүгү сөз жасоо мааниси аркылуу аныкталат. Мындай маани бир эмес, бир нече сөзгө бүт бойдон тиешелүү болот. Муну менен ал сөз түркүмүнүн жалпы категориялык маанисине окшоп кетет. Айырмасы: категорялык маани бүтүндөй бир сөз түркүмүнө, ал эми сөз жасоо мааниси ошол түркүмдөгү айрым сөз тобуна гана тиешелүү болот. Бул жагынан сөз жасоо маанисинин мүмкүнчүлүгү, аракет чөйрөсү дээрлик тар келет. Мисалы, агар (ağar), көгөр (göğer), карар (karar), жашар (yaşar) деген атоочтон жасалган туунду этиштер «негиз аркылуу туюндурулган белгиге ээ болуу» деген маани боюнча өз ара жалпылыкты түзүп турат. Бул аталган туундулардын сөз жасоо мааниси. Ушул маани аркылуу өздөрү жасалган ак, көк, кара, жаш сөздөрүнүн маанисинен айырмаланат. Бирок, бул маани этиш түркүмүндөгү бардык этиштерге милдеттүү түрдө тарала бербейт. Ошондуктан муну жалпы категориялык маани деп кароо мүмкүн эмес: ал тек гана аталган туундуларды өз ичине камтып турат. 33

34 Сөз жасоо мааниси сөздүн лексикалык маанисинен да айырммаланып турат. Сөздүн лексикалык мааниси сөздүн керт башына тиешелүү. Эгерде мындай типтеги маани бир нече сөзгө орток болсо, анда бул өңдүү сөздөрдө тыбыш эмес, маани жактан жалпылык болот. Мисалы, айбан (hayvan), жаныбар (canlı) ж.б. Ошондой эле бирдей сөз жасоо маанисине ээ болгон сөздөр, адатта, бирдей сөз жасоо каражаттары менен да мүнөздөлөт. Мисалы, агар, көгөр, карар, жашар, кыскар сөздөрүн жасоодо бир гана каражат колдонулду. Ал атоочтон этиш жасоочу ар курандысы. Демек, сөз жасоо мааниси куранды мүчө аркылуу берилет, ал эми лексикалык маани бүтүндөй бир сөз аркылуу туюндурулат. Бул жогорудагы эки маанинин ортосундагы дагы бир айырмачылык. Сөз жасоочу негизги бирдиктер негиз, анын түрлөрү жана куранды мүчө. Негиз (Gövde) Сөздүн негизи деп уланды мүчөнү алып таштагандан кийинки калган сөздүн бөлүгүн атайбыз. Мисалы, кышта+дык, тузда+дыңар, ата+саң ж.б. Уңгудан айырмаланып, негиз өз ичинен сөз мүчөлөрүнө бөлүнүнүшү мүмкүн. Эгерде негиз бир эле сөз мүчөсүнөн туруп калса, анда ал тек заттык жагынан эркин уңгуга дал келет. Бул учур негиздин эң кичине чеги болуп саналат: тал, таш, көк, үч, беш, жүр чоң ж.б. Мүчөлөнгөн негиз эч убакта уңгуга дал келбейт, башкача айтканда уңгудан чоңдук кылат. Себеби, негиз эркин уңгу менен бир же бир нече куранды мүчөдөн, бир нече уңгудан түзүлө берет: жаштык (gençlik), түймө (düğme), билим (bilim) уңгу жана куранды мүчөдөн, топташ, ишсапар, бетмай, тушкийиз, колкап - эки уңгудан турат. Негиз лексикалык маанини туюндуруп, кандайдыр бир сөз түркүмүнө тиешелүү болушу жагынан сөздүн белгисине ээ. Бирок уланды мүчөлөрдүн сөз түркүмүнө кириши же негиздин тутумуна кире албашы сөз формасынын тутумундагы каражаттардын баары эле негизге тиешелүү эмес экендигин далилдейт. Негиз ар түрдүү каражаттардан жасалгандыгына же жасалбагандыгына карай үчкө бөлүнөт: тубаса негиз, туунду негиз жана түзүүчү негиз. Тубаса Негиз (Asıl Gövde) Тубаса негиз тилдин азыркы абалында ар түрдүү каражаттардан жасалбаган, көбүнчө эркин уңгуга дал келген негиз. Мындай негиздин мааниси эмне үчүн, кантип ушул тыбыштык түзүлүш аркылуу туюндурулуп, ошол маанини билгиздегиндигин түшүндүрүү мүмкүн эмес, муну айтуу үчүн ошол сөздүн келип чыгышын изилдөө керек. Демек, сөздүн негизи бир гана уңгудан турса, тубаса негиз болот да, анын түзүүчү негизи болбойт: ат, куш, ал, он, бир, ур, сат ж.б. Бирок тилдин тарыхый жактан өнүгүү процессинде азыркы учурда уңгу катары эсептелип жүргөн бир катар тубаса негиздер уңгу мүчөгө ажыраган туунду негиздерден болушкан. Мисалы, кудук, котор. Бул эки сөздүн уңгулары куд>куй, код>кой. Демек, аталган уңгулар тектеш түрк тилдерине мүнөздүү болгон д й алмашуу кубулушуна кабылып, азыркы кыргыз тилинде куй жана кой этиштерине өтүп кеткен. Ошентсе да, бул өңдүү учурлар сөз жасоонун тикелей изилдөө объектиси боло албайт. Алар тектештирме-тарыхый планда аткарылган кыргыз тилинин тарыхый грамматикасында каралууга тийиш. Туунду Негиз (Türemiş Gövde) Туунду негиз башка бир негизге куранды мүчөнүн жалганышы же бир нече негиздин бир бүтүндүккө биригиши аркылуу жасалган, мааниси жана турпаты жагынан ошол бирдиктерге көзкаранды болгон негиз. Мисалы, кыргыч, уйчу, бакчы сыяктуу туунду негиздер кыр, уй, бак деген негиздердин гыч, -чы курандылары менен айкашуусу, бешжылдык, топташ, калемсап деген туунду негиздер эки негиздин бир бүтүндүктү түзүшү аркылуу жасалган. Туунду негиздин ичинен соңкулардын мааниси тутумундагы негиздердин маанилеринен келип чыгат. Бирок алардын жөнөкөй кошундусу эмес. Тубаса негиз туунду негиздин тутумунда негизинен өзүнүн тыбыштык жагын өзгөртпөй сактайт. Бирок айрым бир учурларда тубаса негиз белгилүү деңгээлде морфологиялык жактан өзгөрүүгө дуушар болушу да мүмкүн. Мисалы, жыйна, кыйна, ойно. Булардын тубаса негизи болуп ой, кый, жый эмес, оюн, кыйын, жыйын деген сөздөр эсептелет. Себеби, аталган негиздердин тутумунда соңку муунундагы -у- жана -ы- кууш үндүүлөрү түшүп калган: ойн+а, кыйн+а, жыйн+а. Туунду негизден куранды мүчөнү алып таштагандан кийин дайыма эле тубаса негиз алына бербейт. Мисалы, эмгекчилер өндүрүмдүү эмгектеништи. Тилибиздеги өнүмдүү курандылар кайсылар? Бул эки сүйлөмдөгү өндүрүмдүү жана өнүмдүү деген туунду 34

35 негиздерден адегенде -луу, андан кийин, биринчисинен -ым (-үм) курандыларын алып таштасак, мындан алынган өндүр жана өнүм деген негиздер өндүрүмдүү, өнүмдүү деген туундулардын тубаса негизине дал келбейт. Анткени өндүр, өнүм деген негиздер өзү да (өнүм< өн+ым; өндүр<өн+дыр) туунду негиз болушат. Булардын ичинен өнүм сөзү тилибизде продукция деген мааниде колдонула баштады. Демек, жогорудагыдай учурга сөз жасоо боюнча талдоо жүргүзүү үчүн түзүүчү негиз деген түшүнүктү пайдалануу зарылдыгы келип чыгат. Түзүүчү Негиз (Yapım Gövdesi) Туунду сөз жасалган негиз ал сөздүн түзүүчү негизи деп аталат. Мисалы, балыкчы, шыпыргы, илгич сөздөрүнүн түзүүчү негизи балык, шыпыр, ил, анткени алар ушул сөздөрдөн - чы, -гы, -гыч курандыларын жалгоо аркылуу жасалды. Ар кандай туунду негиздин түзүүчү негизи болот. Туунду негиз маани жактан түзүүчү негиз менен байланышат. Эгер түзүүчү сөз көп маанилүү болсо, анын бардык эле мааниси бүт бойдон туунду сөздүн жасалышына тирек боло бербейт. Анткени туунду сөз түзүүчү сөздүн зарыл болгон маанисин гана камтыйт. Мисалы, башкарма, атак, жемде (жемдеп) деген туунду негиздер башкар, ата (атын ата), жем (дан, азык) деген түзүүчү негиздерден жасалган: башкар+ма, жем+де, ата+к. Бирок бул түзүүчү негиздердин өзү да туунду негиз болуп эсептелет, анткени алар баш, ат (ысым), же деген сөздөрдөн жасалды: баш+кар, ат+а, же+м (сал: бас+ым>басым, тын+ым>тыным ж.б.). Түзүүчү негизди туура аныкташ үчүн талдоого алынып жаткан туунду негизге кайсы сөздүн уңгулаш экендигин, алардын ичинен маани жана турпат жактан кайсынысы туунду негизге эң жакын турганын жана туунду негиздин тутумунда кайсынысы кайталанарын табуу зарыл. Ошентип, бул же тигил туунду сөздүн жасалышына маани жана турпат жактан уютку болгон, анын тутумунда кайталанган негиз түзүүчү негиз деп аталат. Эгерде кыска жана так аныктама берсек, түзүүчү негиз - бул туунду негизден куранды мүчөнү алып алгандан кийинки калган бөлүгү. Түзүүчү негиздин милдетин зарылдыгына жараша тубаса негиз да (тур>турак, сай>ма), туунду негиз да (турак>турактуу, сайма>саймалуу) аткара берет. Демек, тубаса жана туунду негиз түзүүчү жана туунду негиз деген түшүнүктөр сөз жасоо процессинин көп баскычтуу кубулуш экендигинен кабар берип, анын табиятын ачып берүү үчүн колдонулат. Ошондуктан бир туунду сөздүн бир гана түзүүчү негизи болот. Бирок түзүүчү негиз же тубаса негизге, же тубаса негиз менен куранды мүчөнүн биримдигине дал келиши мүмкүн. Кийинки учурда түзүүчү негиздин тутумунда бир эле эмес, бир нече куранды мүчө орун алышы мүмкүн. Ошондуктан негиздин кайсы сөз түркүмүнө тиешелүү экендиги эң акыркы куранды мүчөгө ылайык аныкталат. Мисалы, адамгерчиликтүү деген сөздүн тутумунда төрт мүчө (-гер, -чы, -лык, -луу) бар. Ошенте да, алгачкы куранды мүчө -гер сөз жасоо кызматын аткара алган жок. Андан кийинки - чы курандысы да ушундай эле мүнөзгө ээ, себеби тилибиздеги сөздөрдүн арасынан адамгер, адамгерчи, адамчы деген сөздөрдү эч кезиктирген эмеспиз, тилибизде андай сөздөр жок. Өзүнөн кийинки -лык мүчөсү менен биргелешкен учурда гана адамгерчилик сөзү жасалды. Аягына -луу мүчөсү улангандыктан адамгерчиликтүү деген сөз жасалып, ал сөз сын атоочтук касиетке ээ болуп калды. Сөз жасоодо тике түзүүчүлөрүн туура аныктоо зарыл. Туундулук Катыш (Ortak Gövde) Сөз жасоодогу борбордук түшүнүк туундулук катыш. Ал түзүүчү негизге бир же бир нече туунду сөздүн маани жана форма жактан шартталып тургандыгын билгизет. Мисалы, акылдуу, акылсыз сөздөрү маани жактан да, турпат жактан да акыл сөзүнүн болушу менен шартталып турат. Туунду же татаал сөздүн маанисин түшүнүү зарыл. Бирок бул жетиштүү шарт эмес, себеп алардын маанилери түзүүчү сөз менен куранды мүчөнүн маанисинин биримдигинен пайда болуп отурат. Мисалы, чөптү ото, чөптү отто. Мында туунду сөздөр ото<от+о, отто<от+ла. Экөө тең от деген түзүүчү сөздөн жасалды. Экөө тең маани жактан да, турпат жактан да от өзүнө көз каранды болуп турат. Булардын маанисине түшүндүрмө берүү үчүн түзүүчү сөздүн (от) жана ага жандалган курандынын (-о<-а, -то<-ла) маанилерин билүү зарыл. Алар төмөнкүлөр: от- жашаң чөп, чөп. 35

36 -а- негиз аркылуу туюндурулган заттан арылтуу. -ла - негиз аркылуу туюндурулган заттан азыктануу. Туунду сөздүн мааниси түзүүчү сөз менен курандынын маанисинен келип чыккандыктан, жогорудагы эки сөздүн маанисине мындай түшүндүрмө берүүгө болот. ото -чөптөн арылтуу, демек, жашылча эгин эгилген жерди отоо, чөптөн арылтуу. отто- чөптөн, азыктануу (мал жөнүндө). Мына ушинтип, туунду сөздүн мааниси туундулук катыштын натыйжасында куранды мүчөнүн сөз жасоо мааниси менен түзүүчү сөздүн лексикалык маанисинин өз ара биригишинен пайда болот. Ал эми жогорудагы сөздөрдүн тыбыштык турпаты болсо, туундулук катыштын негизинде төмөнкүдөй өзгөрүүгө кириптер болот: от + а > от + о > ото. ат + ла > от + ло > от + то > отто. Мында от сөзүнө а жана ла курандылары үндөштүк күүсү менен тыбыштардын алмашуу эрежесине ылайык о жана то түрүндө өзгөрүп уланды. Натыйжада, ото жана отто туундуларын пайда кылды. Экөө тең тутумунда туундулук катышта турган от түзүүчү сөзүнүн тыбыштык турпатын кайталады. Ошентип, сөз жасоодо туундулук катышта турган туунду жана татаал сөздөр гана иликтөөгө алынат. Бирок маани жана турпат жактан кандайдыр бир жалпылыгы бар сөздөрдүн баары эле туундулук катышта боло бербейт. Мисалы, ото жана отто сөздөрү менен от сөзү менен туундулук катышта турганы менен, өз ара мындай катышты түзө албайт. Себеби булардын бири экинчисинен жасалган жок. Демек, туундулук катыштагы сөздөр алардын ичинен жеке бирөөнө гана маани жана турпат жактан милдеттүү түрдө баш ийип турушу зарыл. Түзүүчү сөз туунду сөздүн тутумунда негизинен өзүнүн тыбыштык жагын өзгөртпөй сактап, же уланды мүчө уланып, өзгөрүп колдонулат. Мисалы, акыл түзүүчү, акылдуу, акылсыз туунду сөздөр болуп саналат. Сөз жасоодо дал ушундай туундулук катыштагы сөздөр изилденет. Маани жана турпат жагынан жалпылыгы бар сөздөрдүн баары эле өз ара туундулук катышта боло бербейт; акылдуу акылсыз, ойлуу ойчул ойло деген сөздөрдүн бири экинчисинен туунду боло албайт. Анткени булардын бири да ошол турпатында же уланды мүчө улануу менен кийинкисинин тутумунда кайталанган жок жана уңгулаш сөздөрдүн ар бирине ар башкача куранды мүчө улангандыктан, алардын лексикалык маанилери да ар башка сөздөрдүн арасында бир жактуу маанилик катышта болот. Куранды Мүчө (Yapım Eki) Куранды мүчөлөр сөзгө жалганып, сөздүн лексикалык маанисин да, турпатын да өзгөртөт, андан жаңы сөз жасайт. Мында сөз бир сөз түркүмүнөн экинчи бир сөз түркүмүнө өтөт. Мисалы: өрт (зат) > өрттө (этиш), бас (этиш) > басма (зат). Же мындай учурда туунду башка түркүмгө өтпөй жасалышы да мүмкүн. Мисалы: уй (зат) > уйчу (зат), бак (зат) > бакчы (зат). Бирок эки учурда тең сөздүн лексикалык маанисин өзгөрөт, анткени мындай учурда туунду сөз аркылуу чындыктагы башка нерсе белгиленет. Демек, куранды мүчөлөр сөз сыяктуу атоо кызматын аткаруу жөндөмүнө ээ. Ошондуктан алар эне-тилдин сөздүк корун байытуучу негизги ички каражаттардан болуп эсептелет. Бирок сөз атоо кызматын өз алдынча аткарууга жөндөмдүү, куранды болсо мындай кызматты жекече эмес, өзү уланып айтылган сөздүн тутумунда гана аткара алат. Бул куранды мүчө менен сөздүн ортосундагы негизги айырмачылык. Куранды мүчө менен уланды мүчөнүн айкашуу жөндөмдүүлүгү (валенттүүлүгү) да ар түрдүү. Булардын ичинен уландылар тигил же бул түркүмдөгү бардык сөздөр менен айкаша берет. Маселен, бардык зат атоочтор жөндөлөт, бардык этиш сөздөр жак, чак уландыларын кабыл алат. Ошондуктан уландылардын колдонулушуна тийиштүү сөз түркүмүнүн ичинен чек коюлбайт. Ал эми курандылардын колдонулушу дээрлик чектелген мүнөздө болот. Булар бир түркүмдөгү сөздөрдүн ичинен айрымдарына, тек гана маани жактан курандыга шайкеш келип тургандыгына жалганат. Маселен, -чы курандысы, адатта, кесип, өнөр, шык жөндөм сыяктуулардын объектисин билдирип турган зат атооч сөздөгө гана уланып айтылат. 36

37 Сөз Жасоо Тиби (Sözcük Yapımının Türleri) Сөз жасоонун негизги бирдиги болуп сөз жасоонун тиби деген түшүнүк эсептелинет. Сөз жасоонун тиби деп туунду сөздөрдү айрым-айрым топторго бириктирүүгө мүмкүндүк берген эреже-шартты айтабыз. Сөз жасоонун тибин аныктоодо, албетте, бир эмес, бир нече туунду сөз салыштыруунун объектиси катары алынат. Сөз жасоонун тибин аныктоодо төмөнкүдөй үч шарттын бир эле учурда аткарылышы талап кылынат: Биринчиден, салыштырылып жаткан туунду сөздөрдүн түзүүчүсү сөз түркүмдүк белгиси боюнча бирдей болушу зарыл; Экинчиден, салыштырылып жаткан туунду сөздөрдүн сөз жасоо маанилери да бирдей болушу зарыл; Үчүнчүдөн, салыштырылып жаткан туунду сөздөрдүн бирдей куранды мүчө менен жасалышы зарыл Ал эми татаал сөздөр болсо бирдей каражаттар аркылуу түзүлүшү шарт. Эгерде ушул үч шарттын бирөө эле аткарылбай калса, салыштырылып жаткан туунду сөздөр бир типке жатпай калат. Мисалы, койчу, уйчу, арызчы, ушакчы, кансыра, алсыра, уйкусура деген туунду сөздөрдүн түзүүчү негиздери (кой, уй, арыз, ушак, кан, ал, уйку) сөз түркүмдүк белгиси боюнча бирдей, баары тең зат атооч. Мында жогорудагы үч шарттын биринчиси толук аткарылды. Демек, бул шарт аталган туундуларды сөз жасоо тиби боюнча топтоштурууда чечүүчү мааниге ээ эмес, анткени алар сөз түркүмдүк белгиси боюнча өз ара айырмаланган жок. Экинчи шарт боюнча салыштырылып жаткан туундулар төмөнкүдөй төрт түрдүү сөз жасоо маанисине ээ: койчу, уйчу негиз аркылуу туюндурулган төрт түлүктүн асырап баккан, мындай ишти кесип тутунган адам; арызчы, ушакчы негиз аркылуу туюндурулган нерсе боюнча коомго жат терс ишаракет жасоого көндүм болгон адам; кансыра, алсыра негиз аркылуу туюндурулган нерсенин, сапаттын жоголушу, солгундашы; уйкусура негиз аркылуу туюндурулган нерсенин, сапаттын пайда болушу, күчөшү. Үчүнчү шартты текшерүүдөн улам келтирилген туундулар эки топко ажыраган эле. Мына ушинтип, салыштырылып жаткан туунду сөздөр сөз жасоонун төмөнкүдөй төрт тибине ажырайт: I тип койчу, уйчу: негиз аркылуу туюндурулган төрт түлүктүн бирин асырап баккан адам; II тип арызчы, ушакчы: негиз аркылуу туюндурулган нерсе боюнча коомго жат терс иш-аракет жасоого көндүм болгон адам; III тип кансыра, алсыра: негиз аркылуу туюндурулган нерсенин, сапаттын жоголушу, солгундашы; IV тип уйкусура: негиз аркылуу туюндурулган нерсенин, сапаттын пайда болушу, күчөшү. Мында ар бир типке кирген сөздөр түзүүчү негизинин сөз түркүмдүк белгиси боюнча да, өздөрү билдирген сөз жасоо мааниси боюнча да, жасалган куранды мүчөсү боюнча да өз ара жалпылыкты түзүп турат. Сөз Жасоо Жолдору (Sözcük Yapım Yolları) Сөз жасоодогу негизги көңүл буруучу түшүнүктөрдүн бири сөз жасоо жолунда туунду сөздөр кандай каражаттардын жардамы аркылуу сөз жасоо маанисин туюндурганына байланыштуу. Сөз жасоо жолу сөз жасоо тибине караганда сөздөрдү түркүмдөштүрүүчү чоңураак бирдик, анткени түзүүчү сөздөн айырмаланып турган көрсөткүчтөрдүн жалпылыгы жана туунду сөз менен түзүүчү сөздүн арасындагы маанилик карым-катнашы эске алынбайт. Кыргыз тилинде сөздүк корун байытууда тээ алмустактан бери келе жаткан, эне тилдин жан-жаратылышы менен ажырагыс биримдикти түзгөн негизги эки жол бар. Ал морфологиялык жана синтаксистик жол. Түзүүчү негизге куранды мүчөнү жалгоо аркылуу туунду сөздөрдү жасоо - бул морфологиялык жол.морфологиялык жол аркылуу пайда болгон сөз бирде туунду сөз, бирде туунду негиз делинсе, мындай сөздүн кайсы сөз түркүмүнө жата тургандыгы эске алынып, туунду зат атооч, туунду этиш деп ушул сыяктуу такталып айтылат. Сөз жасоонун бул жолу менен иш жүзүндө айрым учурларда куранды мүчөлөрдүн өзүнүн сөз жасоо кызматын аткара 37

38 албай калгандыгы же башка куранды мүчө менен бирдикте ишке ашырылышы кездешет. Буга жогорудагы мисал болгон адамгерчиликтүү деген туунду сөздү алсак болот. Сөз жасоочу бирдиктер, алардын табиятын туура аныкташ үчүн бул өңдүү көрүнүштөрдү туура ажырата билүү зор мааниге ээ. Морфологиялык жол менен сөз жасоодо негизги маани түзүүчү сөз же тубаса негиз аркылуу туюнтулат да, сөздүн сөз жасоо мааниси түзүүчү негиз менен куранды мүчөнүн маани жактан өз ара биримдигинен келип чыгат. Мисалы, кансыра, уйкусура деген эки сөздүн курандысы -сыра. Ал жалпы жолунан төмөнкүдөй сөз жасоо маанисине ээ: «негиз аркылуу аты аталган заттык белгинин азайышы, солгундашы». Бирок берилген эки сөздүн тутумунда сыра курандысы антонимдик катышта турган карама-каршы маанини туюнтат. Алсак. кансыра канын жоготуу, каны агуудан күч кубаттан таюу; уйкусура уйкусун жоготуу, уйкусу качуу эмес, тескерисинче, уйкусу келүү, күчөө. Ошентип, эгерде берилген сөз башка сөздөн куранды мүчө жалгоо аркылуу жасалса, мындай жол морфологиялык жол деп аталат. Кыргыз тилиндеги туунду сөздөрдүн көпчүлүгү ушул жол аркылуу жасалган. Буга мисал кылып төмөнкү сөздөрдү көрсөтүүгө болот: 1. Заттын атын билдирген сөздөр (Varlıkların Adını Bildiren Sözcükler): М.: жылкычы (atçı, at bakıcısı), тилчи (dilci, dilbilimci), пахтакер (pamukçu), ашпоз (aşçı), балалык (çocukluk), чыгарма (eser), сүзмө (tuz katılan yoğurdun süzülmüş hali), өнүм (verimlilik, işlek), тарак (tarak), ачыткы (maya), үзүндү (alıntı, parça), сызгыч (cetvel), куймак (tava keki), чыгаша (gider), киреше (gelir), жыйын (yığın, toplantı), эгин (ekin) ж.б. 2. Заттын кыймыл-аракетин, ал-абалын билдирген сөздөр (Varlıkların İş-Oluş, Hareket ve Durumunu Bildiren Sözcükler): М.: балтала (baltalamak), күрөктө (kürekle kazmak), тузда (tuzlamak), сына (test etmek, sınamak), ачуулан (içi acımak, sızlamak), суктан (imrenmek, gıpta etmek), агар (ağarmak, aklaşmak), байы (zenginleşmek), азай (azalmak), көбөй (çoğalmak), бирик (toplanmak, birikmek, birleşmek ), бышылда (sık sık burundan solumak, sürekli burnunu çekmek, ağır ağır nefes almak), күрсүлдө (ağır ağır öksürmek, kesik kesik öksürmek ) ж.б. 3. Заттын белгисин билдирген сөздөр (Varlıkların Niteliklerini Belirten Sözcükler): М.: акылдуу (akıllı), белгисиз (belirsiz), кечки (akşam), баладай (çocuk gibi), айылдык (köylü), эмгекчил (çalışkan), атчан (atlı), өткүр (keskin), таарынчак (darılgan) ж.б. Эгерде жаңы сөз эки же андан көп сөздү кошуу аркылуу жасалса, мындай жол синтаксистик жол деп аталат. Кыргыз тилинде бул жол менен жасалган сөздөр да сан жагынан дээрлик арбын. Мисалы: 1. Заттын атын билдирген сөздөр (Varlıkların Adını Bildiren Sözçükler): М.: аткулак (bitki türü, atkulağı), айбалта (ay şeklinde balta), аттиш (kerpeten, kargaburun, pens), басмасөз (medya), балчелек (kovan), итмурун (kuşburnu), колчатыр (şemsiye), ташкөмүр (taş kömürü), төөкүш ( deve kuşu ) ж.б. 2. Заттын кыймыл-аракетин, ал-абалын билдирген сөздөр (Varlıkların İş-Oluş, Haraket ve Durumlarını Bildiren Sözçükler ): М.: баш тарт (vazgeçmek), азап чек (azap çekmek), көз сал (göz kulak olmak), тил ал (baş eğmek), өч ал (öç almak, intikam almak), кол кой (imzalamak), өмүр сүр (ömür sürmek, yaşamak) жан талаш (can çekişmek), атып ал (vurmak), жапа чек (ıstırap çekmek), издеп тап (arayıp bulmak), жүрө-жүрө (gide gide), сүйлөй-сүйлөй (konuşa konuşa) ж.б. 3. Заттын белгисин билдирген сөздөр (Varlıkların Özelliklerini (Niteliklerini) Bildiren Sözçükler): М.: кара кочкул (koyu bordo), ак саргыл (sarımtırak), ак боз (sarımtırak), кара күрөң (koyu kahverengi), ачык күрөң (açık kahverengi) ж.б. Түрк тилинде болсо жаңы түшүнүктөрдү туюндуруу жолдоруну төмөндөгүдөй катарга тизсек болот: 1. Куранды мүчөөлөр аркылуу уңгу жана негиздерден жаңы сөздөр жасоо Морфологиялык жол 2. Тилде жаңы түшүнүктөрдү туюндуруунун бир жолу да эки же андан көп сөздү кошуу аркылуу жасоо синтаксистик жол 3. Бир башка жол болсо бир сөз түркүмүндөгү сөздү башка бир сөз түркүмүнө көчүрүү (контексттик бирдиктин ичинде) 4. Жалпы тилде колдонулган кээ бир сөздөрдүн ар кандай бир билим тармагында термин катары которуу. Мисфал үчүн анатомия термини болгон тил ошол эле учурда география билиминде деңиздин ортосуна карай кирген кургактыктын бөлүгүн түшүндүрөт. 5. Ооз эки тил тилдин эң жакшы сакталган сырткы тилдерден эң аз таасир алган булак. Ошондуктан жаңы терминдерди жасоодо тилдин диалектеринен дагы пайдаланылат. 38

39 6. Түрк тилинин белгилүү тарыхы булактарынан сөз жасоодо пайдалануу. 7. Тектеш түрк тилдеринен пайдалануу. Ал эми түрк тилинде этиштердин жасалышында жогоруда көрсөтүлгөн жолдордон, кыргыз тилинде жана башка тектеш түрк тилдеринде болгон сыяктуу морфологиялык жана синтаксистик жол кеңири колдонулууда. Түрк тилинин эң табигый, эң жандуу эң кенен жаңы сөз иштеп табуу жолу морфологиялык жол болуп саналат. Сөз жасоо уңгудан куранды мүчөлөрү менен сөздүн негизин жасоо деп аталат. Уланды мүчөлөрдөн турган бир тил болгон түрк тилинин аябай бай бир сөздүк жасоо механизми бар. Түрк тилинин ар кандай типте аябай көп болгон сөз жасоо мүчөлөрү менен эбегейсиз сөздөр жасаса болот. Түрк тилинин бул мүмкүнчүлүгү ар дайым ачык. Бирок бул мүмкүнчүлүктүн жакшы туура жана жер жеринде колдонулушу керек. Бул багыттагы өлчөм жаңы кылынган сөздөр эч бир жасалмалык болбошу сезилбеши керек. Мындай бир сөздү алгачкы жолу албетте бир киши кылган анан тилге киргизген. Бирок эрежелерге жана шарттарга ушунчалык ылайыктуу кылынган да, ар ким анын жаңы эмес, эскиден бери бар болгон бир сөз болгондугун элестетишет. Демек, жаңы сөздүн бекем болушу үчүн тилде жаман көрүлүшү, жасалма экендиги сезилбеши үчүн, чочулоолор жаратуусу, каршы чыгуу жана даттануулардын чыгылышы керек. Тил, аны жөн гана өз алдынча ортого чыккандыгы сезилбеш керек. Жасалган сөздөр, бир сөздүн тамыры менен бир же болбосо бир канча куранды мүчөдөн ортого чыгат. Жасалып жаткан учурунда жаңы сөздөр ортого чыгып жатканда тамыр эч качан алмашпайт. Сөздүн тамырынан мурун, башка тилдерде болгон сыяктуу сөздүн башына мүчө уланбайт. Түрк тилинде сөз жасоо бир гана тамырдын аягына бир канча мүчөлөрдү алып келип чыгарса болот. Сөздүн тамырлары кыймыл же кыймыл болгондугуна жараша, жасалма мүчөлөр да ага кошулат жана кыймылга салынгандар болуп эки чоң бөлүмгө бөлүнөт. Кийин булар, ортого алып келген сөздүк ат же болбосо кыймыл болуштарына жараша экиге бөлүнөт. Ушундайча сөз жасоо мүчөлөрү а) Зат атоочтон зат атооч жасоочу мүчөлөр б) Зат аточтон этиш жасоочу мүчөлөр в) Этиштен зат атооч жасоочу мүчөлөр д) Этиштен этиш жасоочу мүчөлөр болуп төрт группага бөлүнөт. Мүчөлөр айрыкча үнөмдүү (işlek, жандуу), аз үнөмдүү (az işlek, аз жандуу), үнөмсүз (işlek olmayan, жандуу эмес) иштетүү жана кыймылсыз болуп үчкө бөлүнөт. Бир тилде жаңы сөздөр бир гана жандуу мүчөлөр менен ортого чыгат. Бул жагдай тил илиминин алмашпай турган принциби болуп саналат. Кээде аз иштетүү бир мүчөнүн жандуулукка киргендигин айтууга болот. Бирок бул аз бир учур болуп саналат жана кишилердин чыгармасы эмес. Калктын билбестен байкабастан кылган, тил закондору ылайыктуу өздөрүнөн ортого чыккан бир канааттануу болуп саналат. Жаңы ортого чыккан сөздөр тил закондоруна ылайык болгондуктан же болбосо жандуу мүчөлөр менен же мүчөнүн иштиктүүлүгү менен маанисине каршы болбостон ортого чыкканда гана туура болот. Түрк тилинде жаңы түшүнүктөрдү айтуунун бир жолу да синтаксистик жол (söz grupları yapma "сөз группасы жасоо ) болуп саналат. Бул жол, тилде бар болгон сөздөрдөн бириктирме кылып жаңы муктаждыктарды каржылоонун жолу болуп эсептелет. Бул жол тилдин жаңы түшүнүктөрдү каршылоодо колдонулгандыгы табигый жана сонун бир жол болуп эсептелет. Бирок мында нерсени же түшүнүктү жалгыз сөз менен эмес, бирден көп сөз менен маанисин түшүндүрүү жагдайы бар. Нормалдуу шартта ар бир нерсе дагы мындай эки сөз менен туюндуруу ылайык болбосо керек. Андыктан сөз группасын жасоонун жолу мүмкүнчүлүктөрү кенен болбогон бир жол болуп саналат: темир жолу, учак сөрөй, түндүк конуш, суу жыланы, баш калаа, чындык тышы, билдирүү санагыч, сүйүү чымын, үндөштүк уюму. Түрк тилинде мындай жолдун колдонулуш өрүшү атооч сөздөрдө кыйла эле кенең, этиштер сөздөрдө кыйла эле чектелүү. Тактап айтканда, et- (эт-), ol- (бол-), yap- (жаса), eyle- (кыл-), buyur- (буюруу-), kıl-(кыл-) сыяктуу жардамчы этиш менен атооч сөздөрдүн айкашы аркылуу түрк тилиндеги татаал этиштер жасалат: yardım etyok etziyaret etgürültü yapşaka yap- жардам берүү жок кылуу заярат кылуу ызы-чуу кылуу тамашалоо 39

40 iyi olhasta olarz eylekabul buyurmesut kılmümkün kıl- жакшы болуу оору болуу тилек кылуу кабыл алуу бактылуу кылуу мүмкүн кылуу Көрүнүп тургандай, түрк тилинде жардамчы этиш аркылуу жасалган татаал этиштин биринчи компоненти болуп көбүнчө арап-фарсы сөздөрү келет. Ошол эле маалда эки муундуу сөздөрдөн кийин үндүү тамга менен башталган etmek (этмек) жардамчы этиши кошулуп жазылат да, аталган сөздөр чогуу жазылып жардамчы этиштин башындагы үндүү тыбыш сыйлыгышып түшүп калат: şükür + et = şükretmek шүгүрчүлүк кылуу fikir + et = fikretmek кеңеш берүү zikir + et = zikretmek эскерүү, кеп кылуу Ошентип, etmek жардамчы этиши сөз жасоочу өнүмдүү каражаттын бири деп табылат. Маани жактан ал -la (-ла),-lan(-лан), -landır (-ландыр),-laştır (-лаштыр ) мүчөлөрүнө дээрлик жакын: pis etmek pislemek булгоо merak etmek meraklanmak кызык, кызыктыр Ушул эле жардамчы этиш аркылуу тууранды сөздөрдөн да татаал этиштер жасалат: cıs et- бала тилинде күйгүзүү gacur gucur et- шалпылдатуу, шалп- шалп этүү gıcır gıcır et- кыйч кыйч этүү» mırın kırın et- күңк- мыңк этүү takır tıkır et- такыр-тукур этүү ж.б. ДЛТде да этмек жардамчы этиши аркылуу тууранды сөздөрдөн да татаал этиштер жасалат:böng (böng et-«оор бир нерсе түшкөндө үн чыгаруу» (III 354), dang dung «dang dung etдаңкылдап, дүңкүлдөө» (III 357), kart kart «kart kurt et- манжаларды кырсылдатуу» (I 342), tong tung «tong tung et- катуу бир нерсе түшкөндө чыккан үн»(iii 356) ж.б. al - (aлуу), kıl - (кылуу) жардамчы этиштери сөз жасоо мааниси жагынан etmek (эт-) менен синонимдеш: kabul buyurmak - kabul etmek кабыл ал, sabretmek - sabreylemek сабыр кыл. kıl- (кылуу) жардамчы этиши: Жалгыз өзү колдонулбаган, бир гана окшош этүү (эт-) жардамчы этиши сыяктуу кошмок этишти жасаган бир жардамчы этиш. Бүгүн ордуна этүү (эт-) жардамчы этиши колдонулгандыгы үчүн кылуу (кыл-) жардачы этиши аз колдонулууда. arz eyle- = arz et- тилек кылreddeyle- = reddet- кабыл албаkabul eyle- = kabul et- кабыл ал-... жб. buyur- (буюруу-, сунуш кылуу) жардамчы этиши: Жалгыз өзү колдонулган учурда буйрук кылуу (= Buyur, paşam!), söylemek (сүйлөө) (= Буга эмне дейбиз?), gelmek (келүү) (= Анда, бизге келиңиз!), gitmek (баруу) (=Сиз үстүңкү катка келиңиз!), geçmek (өтүү) (= Сиз, капталдагы бөлмөгө!), girmek (кирүү) (= Эмнеге ичкери кирбедиңиз?), almak (алуу) (= Сорпону ичиниз!)... vb. маанисин берет. et- (эт-) жана kıl- (кыл-) сыяктуу кошмок этиш жасалат жана булардын берген маанилерин беришет. ifade buyurmak = ifade etmek = ifade eylemek (түшүндүрүп берүү ) dikkat buyurmak = dikkat etmek... (этият болуу, көңүл буруу...) сыяктуу kıl- (кыл-) жардамчы этиши: et- (эт-) жардамчы этишинин маанисинде кошмок этиш жасайт. kıl- (кыл-) жардамчы этиши бүгүн эскирген сөздөрдө колдонулууда. mecbur kıl - мажбур кыл, sunuş kıl - сунуш кыл kerem kıl - кайрымдуулук кыл... жб. Бул этиш КБ (Кутадгу Билиг) чыгармасында жардамчы этиш болуп кеңири колдонулат. Clauson (Клаусон) (Clauson, 1972:616) кыл- этишинин бирөө үчүн бир нерсе кылуу маанисин бере тургандыгын жана бул мааниден сырткары эт- этиши сыяктуу өнүмдүү түрдө кошмок этиш жасоодо да колдонулгандыгын тастыктайт жана ушул мисалдарга орун алган: çığañ bod 40

41 unığ bay kıltım Мен кедей элди бай кылдым, yok kılmadım жок кылбадым, negü ış kılayın эмне иш кылайын, er ış kıldı адам иш кылды ж.б. Ахмет Б.Эржиласун (Ercilasun, 1984: 52, 56-60), «Кутадгу Билиг чыгармасынын грамматикасы - этиш» аттуу чыгармасында Кутадгу Билиг чыгармасында зат атооч+этиш түрүндө жасалган кошмок этиштерде жардамчы этиш болуп эң көп бол-, кыл-, тут-, жана урэтиштеринин колдонулгандыгын билдирет. Эржиласун бул этиштер менен жасалган кошмок этиштерди, жасалышындагы заттын элементтерине карай да өз ичинен (зат атооч, сын атооч, тактооч, бөтөн сөз, бирден аз сөз ж.б.) бөлгөн. Азыр Эржиласун кыл- жардамчы этишинин колдонулушу менен байланыштуу Кутадгу Билиг чыгармасынан алынган мисалдарга көз жүгүртөлү: aġır ıl- itabarlı kılmak, itibar kazandırmak : sözi birle yalngu aġır ıldı öz (37-210); asıġ ıl- fayda sağlamak, kâr etmek : satıġ bilmese er ılumaz asıġ ( ); cẹfa ıl- cefâ kılmak : cẹfaa cẹfa ıl özüngni tutun ( ); ali ıl- boşaltmak : evin ıldı ali irikti özün (93-765); isiz ıl- kötüye çıkarmak : isiz bolma atıng isiz ılmaġıl ( ); egü ıl- iyi etmek : sen egü ılu aç könilik yolı ( ); tükel ıl- tamamlamak, yerine getirmek : tükel ılġua küç sen ök bir iim (52-380); a a yiti ıl- ayağı çevik tutmak : uzatsa basıttıng yiti ıl aa ( ); körmedük teg ıl- görmemiş gibi yapmak : ara körmedük teg ılur yir ou(54-402) ж.б. ol- (ол-) этиши да өтө өнүмдүү кошумча маани берүүчү каражат болуп эсептелет. Ал аркылуу жасалган татаал этиштердин биринчи компоненти же зат атооч, же сын атооч болот (көбүнчө арап-фарсы негиздери): mahvolmak курутул, жок кылын iyi olmak жакшы бол, айык mahzun olmak кайгы-муңга бат. Olmak жардамчы (ол-) этиши маани жактан -лан, -лаш мүчөлөрүнө жакындашат: hasta olmak = hastalanmak ооруп кал iyi olmak = iyileşmek жакшы болуу kötü olmak = kötüleşmek жаман болуу Кош сөздөр менен кошмок этиш болуп колдонулат: parça parça olmak май-майда болуп бычыроо deli divane olmak башын, эсин жоготуу... жб. ol- (ол-, болуу) жардамчы этиши адатта өткөн чак, келер чак, атоочтуктары менен колдонулат: Өткөн чактын тактоочу - mış + olmak (-мыш+ болуу) : М.: Hepimiz yeniden birleşince, gücümüz azalmamış oldu. (Бүт баарыбыз кайрадан биргелешкенде күчүбүз азайбас болду). ж.б. Жалпы чактын тактоочу: -ar (-er) + olmak ( -ар (-ер) + болуу) : М.: Günlerdir yollara bakar olduk( Бир канча күн жол карамай болдук). Zavallı kadın oğlunu kaybedince aylardır gülmez oldu (Байкуш аял баласы каза болгондон кийин бир канча ай күлбөс болду). ж.б. Келер чак тактоочу:-acak(-ecek)+olmak (-ажак,-ежек) + болуу): М.: Çocuk, birdenbire balkondan düşecek oldu (Бала, заматта балкондон түшө турган болду). ж.б. ol- (ол-, болуу) жардамчы этиши суроо жандоочтору аркылуу да колдонулат: М.: Resimler güzel olmuş mu? (Сүрөттөр жакшы болуптурбу?) Ушул эле жардамчы этиш аркылуу тууранды сөздөрдөн да татаал этиштер жасалат: cıbıl cıbıl ol- «суу болуу» gurk ol- «балапан басуу, тооктун, үндүктүн күрп болушу» Bulunmak этиши көбүнчө аягы -at (-ат), -et (-эт) айкашы же жатыштын -da (-да) мүчөсү менен бүткөн зат атоочторго кошулуу аркылуу татаал этиштерди жасайт: beyanatta bulunmak билдирүү жасоо ziyarette bulunmak көргөнү баруу kehanette bulunmak олуялык кылуу yap- (жасоо) жардамчы этиши: gürültü yapmak ызы-чуу кылуу ev yapmak үй куруу sözleşme yapmak келишим түзүү toplantı yapmak жыйналыш өткөрүү... ж.б. Татаал этиштер атооч + этиш, тактооч + этиш үлгүсүндө да жасалат. 41

42 Атооч + этиш типтүү татаал этиштер: Семантикалык жактан туюндурулган кошмок этиштер бир же болбосо бирден көп негиздери менен бир этиштен түзүлгөн этиштер болуп саналат: hasta düş- (= hastalanmak, hasta olmak ооруп калуу), göz at- (= şöyle bakıvermek карап калуу), kafa tut- (= boyun eğmemek için karşı gelmek боюн ийбөө үчүн каршы туруу), kulak kesil- (=dikkatle dinlemek кунт коюп угуу), ağzını bıçak açma- ( = üzüntüsünden söz söyleyemeyecek durumda olmak көңүлү жок болгондуктан сөз сүйлөбөй турган абалда болуу)... ж.б. Жогорудагы мисалдарда да көрүнүп тургандай семантикалык жактан туюндурулган кошмок этиштерде өзүнүн сөз маанисин сактаган биринчи сөз, өзүнүн сөз маанисинен алыстап кеткен этиш менен бирге фразеологизмди жаратат. Татаал этиштин биринчи компененти жөндөмө (Hal ekleri) формасында да келиши мүмкүн: 1) атооч жөндөмөдө: Yalın hal (Nominatif): cevap vermek жооп берүү iyi görmek абалын жакшы көрүү geç kalmak кеч калуу, кечигүү. 2) барыш жөндөмөдө: Yönelme hali (Datif): ele geçirmek колго алуу, ээ болуу göze almak эске алуу yüze gülmek кошамат кылуу 3)табыш жөндөмөдө: Yükleme hali (Akkuzatif) : yakayı sıyırmak качып кутулуу sesi kesmek үндү басуу 4) жатыш жөндөмөдө: Bulunma hali (Lokatif): hayrette bırakmak таң калуу aklında tutmak эсте тутуу 5) чыгыш жөндөмөдө: Ayrılma hali ( Ablatif): başından savmak кууп жиберүү burnundan solumak жини келүү elinden tutmak колдон кармоо М.: Müdür Bey öğrencilerin az çalıştığından söz etti (Директор мырза окуучулардын аз иштегендиктери тууралуу сөз кылды ). Yarın bize gelmelerini rica ettim (Эртең биздикине келээрин өтүндүм). Soğukta ince giydiği için hasta oldu (Суукта жука кийгендиги үчүн ооруп калды). Sizin imtihanı kazanmanıza çok memnun oldum (Сынактан өткөнүңүзгө абдан кубандым ). Etrafı göremez olduk. (Тегеректи (айлананы) көрө албас болдук). Hiçbir şey yapamaz oldular (Эч нерсе жасай албас болушту). Nasreddin Hoca konuşacak oldu, tam o sırada eşeği anırdı (Кожо Насреддин сүйлөшмөк болду, так ошол учурда эшеги аңгырап жиберди). Түрк тилинде, биздин байкообузча, этиш + этиш компонеттүү satın al (сатып ал) тибиндеги жана этиш+ e, a + бил- ; этиш+ы, и, у, ү +бер- ; этиш+ a, e+кел- тур-, кал- ; этиш+ a, e + жаз- (gel-e-bil- (келе алуу); gel-iver- (келе берүү); bak a-kal- (карай калуу); düş-eyaz- (түшө жаздоо)... ж.б.) тибиндеги татаал этиштердин жасалышы кыргыз тилиндегидей кеңири өнүгө алган эмес (Абдувалиев, Садыков 1997: 223,235).Ошондуктан бул маселе да тереңден териштирүүнү талап этет. Жыйынтыктап айтканда, жогоруда белгиленген сөз жасоого байланыштуу негизги түшүнүктөр түрк жана кыргыз тилдеринин сөз жасоо системасын салыштырып изилдөөгө жана бул эки системанын ортосунда орун алган жалпылык менен айырмачылыктарды тереңдеп териштирүүгө өбөлгө түзөт деген ниеттебиз. АДАБИЯТТАР 1. Абдувалиев И., Садыков Т. Азыркы кыргыз тили. Морфология, - Б: Ганиев Ф.А. Суффиксальное словообразование в современном татарском литературном языке, - Казань: Давлетов С., Кудайбергенов С. Азыркы кыргыз тили. Морфология, -Ф: Казак грамматикасы, Астана: Кононов А.Н. Грамматика современного тюрского литературного языка. М:

43 6. Кудайбергенов С.,, Кыргыз тилиндеги этишти жасоочу кээ бир мүчөлөр. Фрунзе, Кудайбергенов С. Кыргыз тилинде этиштин жасалышы, - Ф: Кудайбергенов С., Кыргыз тилиндеги сөз өзгөртүү системасы. Фрунзе, Кудайбергенов С., Кыргыз тилиндеги элестүү этиштер. Фрунзе, Кыргыз адабий тилинин грамматикасы, - Ф: Орузбаева Б.О. Сөз курамы, - Б: Орузбаева Б.О., Словообразование в киргизском языке, Ф.: c. 13. Сагынбаева Б. Түрк тили, - Б: Садыков Т. Основы киргизской фонологии и морфологии, -Б: Севортян Э.В. Аффиксы глаголообразование в азербайжанском языке, - М: Севортян Э.В. Аффиксы именного словоолообразование в азербайжанском языке, - М: Севортян Э.В. Словообразование в тюрских языках//исследование по сравнительной грамматике тюрских языков, - М: Тыныстанов К. Кыргыз тилинин морфологиясы, -Ф: Тыныстанов К. Эне тилибиз, -Ф: Шербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюрских языков,-л: Шербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюрских языков,-л: Юдахин К.К. Кыргызча-орусча сөздүк. Б: Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикология, -Ф: Ağakay, M. A., Kelime Yapım Yolları, T.D.K. İstanbul, Atalay, B., Türkçede Kelime Yapım Yolları, T.D.K. İstanbul, Banguoğlu, T., Ana Hatları ile Türk Grameri. - İstanbul, Banguoğlu T., Türkçenin Grameri, -Ankara: Buran A., Çağdaş Türk Lehçeleri, -Ankara: Büyük Rusça-Türkçe sözlük,-istanbul: Dеny, J., Тürk Dili Gramerinin Temel Kuralları (Çeviren О. Şahin). - Ankara, Ediskun H., Türk Dil Bilgisi,-İstanbul: Ercilasun, A. B., Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, Ankara, Erdal, M., Qld Turkic Word Formation, A Funcüonal Approach to the Lexicon, V. II, Wiesbaden, Ergin M., Türkçe Dil Bilgisi, - Ankara: Gülensoy T., Türkçe El Kitabı, - Ankara: Güneş S., Türk Dil Bilgisi, - İzmir: Eren H., Türkçe sözlük, I, II, -Ankara: Hengirmen M., Türkçe Dil Bilgisi, - Ankara: Zülfikar, H., Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları,T.D.K. Ankara, İmla Kılavuzu, -Ankara: Korkmaz, Z., Türkiye Türkçesi Şekil Bilgisi, Ankara, Korkmaz, Z., Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşmaları Olayları, Ankara, Korkmaz Z., Gramer Terimleri Sözlüğü, - Ankara: Türkçe sözlük, - Ankara:

44 ЖЕҢИЛБЕС РУХ, КҮЧТҮҮ ЭРК (Ч.Айтматовдун «Деңиз бойлой жорткон Ала-Дөбөт» жана Э.Хемингуэйдин «Чал жана деңиз» чыгармаларынын мисалында) ABSTRACT Ф.и.к., доцент, Нурзат Казакова Эл аралык Ататүрк Ала-Тоо университети This work is a comperative study of Ch.Aitmatov s work and E.Hemingway s work. Ч.Айтматовдун элдик көркөм дөөлөттөр менен тыгыз иштеп, чыгармачылык максатка баш ийдирип, адам жашоосунун татаалдыгын улам бир чыгармасында жаңырып турду. «Гүлсаратта» башталган стилдик ыкма «Ак кеме», Эрте жаздагы турналар, Деңиз бойлой жорткон Ала-Дөбөт повесттеринде уланган, «Гүлсаратта» жазуучу «Боз инген» менен трансформацияланган «Кожожаш менен Карагул ботом» чыгарманын коипозициясында белгилүү орунду ээлеп, сюжеттин өнүгүшүндө каарман жана доордун чындыгын ачып берүү үчүн кызмат аткарса, 1970-жылы жарык көргөн «Ак кеме» повести жомок менен реалдуулуктун ажырагыс бүтүндүгүнөн тузүлгөн. «Эгер автор өз чыгармасында карандай реализмге таянып, Кордондогулардын арасындагы өз ара мамилени, мейли деги эле мүнөз келишпестиктерди, карама-каршылыктарды дейли, канчалык деталдаштырып көрсөтпөсүн, «Ак кеме» азыркы турушундагыдай идеялык-эстетикалык күч-кубатка ээ болушу күмөн эле» 1 -дейт Л.Үкүбаева. Повесттин сюжеттик- композициялык өзөгүнө сиңирилген фольклордук шарттуулук, башкача айтканда, «Бугу эне» жөнүндөгү легенда, Баланын өзүнө таандык жомоктору чыгармадагы моралдык-нравалык маселелерди көтөрүп, философиялуулугун арттырган. Реализм жана шарттуулук өтмө катар өтүшүп, повесттин негизи- легенданы реалдуулукка айландырат. Аңыз болуп айтылып, муундан-муунга өтүп келе жаткан Бугу эне «чындыкка айланат» да, Баланын таза, аруу жашоосун көздөй багыт алышына түрткү болот. Легендадагы Бугу эне менен Кордонго суу ичүүгө келген бугунун айырмасын кичине Бала эмес, жомокту күнүгө айткан Момун да ажырата албай, Орозкул өңдүү коомго жат, ичип-жегенди билген, акча табуунун коррупциялык жолуна түшкөндөрдүн алдына башын ийип, өз жомогуна өзү каршы чыгып ок атып, Баланын жана өзүнүн жаркын идеалын талкалады. Көркөм чыгарманын сюжетин куруудагы, негизги идеяны ачуудагы, автордук көз карашты билдирүүдөгү неомифологизм шарттуулук ыкмасынын эң актуалдуу түрүнө жатарын дагы бир ирет эске салмакчыбыз. «Ак кеме» повестин жазуучунун фольклордук көркөм шарттуулукка жасаган ишенимдүү кадамы десек болот. Ал эми «Деңиз бойлой жорткон Ала-Дөбөт» повестифольклордук архетиптин жиги билинбеген муун аралык байланыштын философиялуу өзөгүн шарттуулук ыкмасында чечмелеген улуу баян. Жашоонун түбөлүктүүлүгүн, адамдын жеңилбес рухун, күчүн даңазалаган баян. 1 кбаева Л. Ч.Айтматов: эстетика жана улуттук негиз.-б., б. 44

45 Повесттин сюжеттик-композициялык бөтөнчөлүгүнө жараша, анын жаралуу тарызы да өзгөчө. «Деңиз бойлой жорткон Ала-Дөбөткө» чейинки чыгармаларда жазуучу кыргыз турмушун, кыргыздын жашоо философиясын, менталитетин, каада-салттык маселелерин көркөм чагылдырып, ортодо «канткенде адам уулу адам болот» көйгөйүн чечмелөөгө аракет жасаса, аталган чыгармада кыргызга анчейин тааныш эмес алыскы Охот деңизин жердеген нивх элинин жашоо-турмушун баяндап, жогорудагы көйгөйдүн олуттуулугун башка өңүттөн ачууга нивхлердин уулу В.Сангинин Лувр-өрдөк туурасындагы легендасы жана жазуучунун (В.Сангинин) башынан өткөргөн окуясы кыргыз жазуучусунун ой-дүйнөсүндө жаңы чыгарма жаратууга шыкак болду. Легенда менен реалдуулук, реалдуулук жана шарттуулук ширелишкен бул повестте Ч.Айтматовдун изденип келген айтылуу темасы адам, адам турмушу, адам философиясы башка чыгармаларына салыштырмалуу таптакыр башка өңүттөн ачылып чыга келди. Повесть адабиятта гана эмес, кино тармагында жана театр сахнасында коюлуп, көрүүчүлөрдүн эң бийик баасына арзыган. Чыгарманын идеясын Ч. Айтматов повесть жарык көргөндөн эки айдан кийин Софияда өткөн адабиятчылардын жолугушуусунда мындай деп белгилейт: Мы можем смело сказать, сейчас выбираются пути, по которым пойдет развитие человеческого духа, и наша ответственность при этом особенно велика, потому что мы не можем отложить решение этих вопросов на будущее будущее само в очень значительной степени зависит от того, что мы можем сделать сегодня Ибо только в этом случае, если удастся выстоять перед лицом разрушающих сил бесчеловечности и безнравственности, сохранив и возвысив дух гуманизма, - только в этом случае человек оправдывает свое наименование мыслящего существа. И этот путь единственный, другого быть не может. История поставила перед нами жесточайшие условия выбора: или-или. Мы все сегодня в одной лодке, а за бортом космическая бесконечность 2 Айтматовдун Мы все сегодня в одной лодке, а за бортом космическая бесконечность деген фразасы метафоралык касиетке ээ болуп, повесттин жазылуу максатын чечмелегенге жардам берет. Кыргыз адабий илиминин түшүндүрмө сөздүгүндө, Айрым жазуучулардын чыгармаларында метафора жөн эле тропп түрүндө эмес, өзүнчө бир бүтүн көркөмдүк система катарында да кездешет 3 деген формулировка бар. Жазуучунун Деңиз бойлой жорткон Ала- Дөбөтүндө Эмрайиндин Баарыбыз бир кайыктабыз, башка келгенди чогуу көрөбүз, тагдырыбыз бир деп айткан метафоралык сөзү көркөмдүк система катары чыгарманын идеясын аныктайт. Эмне үчүн баарыбыз бир кайыктабыз? Эмне үчүн тагдырыбыз бир? Эртеңки күнү бир ааламат болсо, биз, адамдар улутубузга, рассабызга карабай бириге алабызбы? Биз 2 Левченко В.Чингиз Айтматов. М.: Советский писатель б. 3 Кыдырбаева Р., Асаналиев К. Кыргыз адабий илиминин терминдер сздг. Б., б. 45

46 жашап жаткан жашоонун маңызы эмнеде? Айтор суроо көп, ал эми жооп бир. Жердеги жашоо деңиз үстүндө чайпалган кайыкка окшош. Кайык канчалык чайпалса, жер да ошондой чайпалып турат. Анткени адамзат эртеңки күндүн, келечектин камын ойлонбостон, согуштук куралдарды, атомдук жабдыктарды биринен өтүп бирин ойлоп чыгарып, мамлекеттер аралык пикир келишпестиктер күчөп турган заманда жердеги жашоону, тынчтыкты сактоого ар бир адам милдеттүү. Бул туурасында ар бир адам ойлонушу зарыл. Келечек урпактар үчүн адам баласы, улуу муун, көркөм мурастарын, каада-салтын, жашоо образын, анан да баарынан бийик адамдык асыл касиет-сапаттарды, гуманисттик, нравалык, моралдык-этикалык, эстетикалык сабактарды кичүү муунга татыктуу калтыруусу эң чоң зарылдык. Мезгилдин күн тартибинде турган мына ушул курч маселелерге Ч.Айтматов повесть аркылуу коомчулуктун көңүлүн бурду. Ошентип, улуттук адабиятта, анын ичинде көркөм прозада, алгач элементтик мүнөздө колдонулган көркөм шарттуулук Ч.Айтматовдун чыгармачылыгында концепциялык деңгээлге жетип, стилдик ыкма катары калыптанып, «Деңиз бойлой жорткон Ала-Дөбөттө» миф жана реалдуулук синкреттүү түрдө өнүгүп, философиялык мааниде чечмеленет. Чыгармадагы төрт адам Орган, Мылгун, Эмрайин, Кирисктин милдети өлбөстүктү,жеңилбес күчтү, камкордукту, биримдикти жар салуу менен адамзат үчүн эң керектүү чындык жашоонун уланышынын себебин ачышты. Улуу айтматовтаануучу К.Асаналиев да повестти талдап чыгып, кошумча... об утверждениичеловеческого духа перед Вечностью, перед могучей силой Природы 4 -деп жазганы бар. Чындыгында Ала-Дөбөттүн философиясы адамдын өлбөстүгүн даңазалоо. Адабиятчы Деңиз бойлой жорткон Ала-Дөбөт менен Э.Хемингуэйдин Чал жана деңизинин окшоштугун, параллелдигин белгилегени менен кенен токтолгон эмес, бирок Ч.Айтматовдун повестине төмөнкүдөй баа берген:... рядом со Стариком и морем Э.Хемингуэя в мировой литературе возникла ещё одна великая история бесконечной неизмеримости высоты человеческого духа 5 Менимче, К.асаналиевдин пикри эң туура, Айтматовдун Ала-Дөбөтү Хемингуэйдин аңгемесинин деңгээлинде турган, адамзаттын түйүндүү көп маселесин чече билген, адам менен Жаратылыштын жипсиз байланышын аксиомага айландырган чыгарма. Албетте, дүйнөлүк адабияттын гиганты Э.Хемингуэйдин Чал жана деңиз аңгемеси менен Деңиз бойлой жорткон Ала-Дөбөттүн көп жактары бир-бирине үндөш жана үндөштүктүн эң башкысы чыгармадагы ыкма-шарттуулук. Чал жана деңизде балыкчы Сантьягонун образы деңиз аркылуу ачылат. Деңиз жээгинде төрөлүп, балыкчылык кесипти аркалап, акыркы күндөрү жолу болбой, кыялындагы чоң балыкты кармоого ниеттенген Сантьяго 85 күн балыкчылык кылып, акыры жолу болот. Кайыкта өткөргөн саналуу күн ичинде адамзаттын табият менен биримдиги да табияттын катаалдыгы да ачылат. Сантьяго деңизге балык уулап чыккандан аны балыкчылык кесипке мүнөздүү кыйынчылыктар коштоп, акыры үмүттөнгөн чоң балык кайырмакка түшөт. Кайыктан да узун балык чалды канча мүшкүлгө салат, бирок кары балыкчынын... я докажу ей, на что способен 4 Асаналиев К. Аил Шекер и Космос.-Бишкек, Архи с Асаналиев К. Аил Шекер и Космос.-Бишкек, Архи с

47 человек и что он может вынести 6 -деген сөзү анын жеңилбес духунан кабар берет. Негизи аңгеме Сантьягонун монологунан жаралып, Сантьягонун ой жүгүртүүлөрүнөн турмуштук тыянактар чыгарылат. Балык, албетте, аңгемеде реалдуу жандык, ошетсе да шарттуу образ жана ал символикалуу. Дегеним, анын аркасында жаратылыш, табият катылган, ошондой эле чалдын балык менен болгон ар бир кармашуусунда философиялык-нравалык ойлор ачылат. Адам жаратылыштын акыл-эстүү жандыгы жана адам табиятка камкордук да, ошол эле маалда ашкере запкы да көрсөтүшү мүмкүн. Эзелтен келе жаткан көйгөйлүү жагдай ар бир элде көркөм чечмеленип, муундан муунга айтылып келгендигин кыргыз элинин Кожожаш, Карагул ботом, Буудайык чыгармаларынын мисалында алсак жетиштүү болор. Хемингуэйдин Чал жана деңиз аңгемеси менен Ч.Айтматовдун Деңиз бойлой жорткон Ала-Дөбөт повестинин ортосунда параллелизм тек гана жаратылыш же жаратылыш жандыктарынын ортосунда эмес, негизги окшоштук эки залкар жазуучунун бир теманын адамзаттын өлбөстүк, жеңилбестик үчүн күрөшүн иштеп чыгуусунда экендигин айтышыбыз керек. Ч.Айтматовдун повестинде чалкыган Охот деңизине үч чоң адам жана кичине бала чыгат. Окуянын түйүндүү чекити балада, баланын башынан өткөргөн трагедиялуу турмуштук сабакта. Аң уулоо ишин кичүүлөргө үйрөтүү үчүн, башкача айтканда, улуу муундун кичүү муунга көрсөткөн камкордугун баяндоодо жазуучу аларды татаал адам рухун сыноочу жагдайларга учуратат. Ар бир каармандын мүнөзү мүшкүл учурунда билинет. Анын сыңары повесттеги бир нече күн, түн басып жаткан туман Органдын, Эмрайиндин, Мылгундун касиет-сапаттарынын ачылышына көмөкчү болот. Жерди да, Деңизди да, Асманды да - бүткүл жарык ааламды өзгө бир бөтөн ааламдан келген деми нымдуу, коюну суук беймаалим бир желмогуз оп тартып алгандай» (270-б.) болгон туман андан мурунку кайыкты оодара жаздаган шамалда кайыктагы бар оокатты деңизге таштап, болгону эки калак менен кол бочкедеги суу менен калышкан аңчылардын абалы оордото берди. Деги деңиз менен кармашуунун башаты эзелтен башталгандай. «... Охот деңизинин узак жээгин бойлото эки табияттын эзелтен басылбай келаткан өчөгүштүү кармашы жүрүп жатты. Жер деңиздин жүрүшүн тороп көшөрөт, деңиз болбой жерди омуроолой сүрдүгөт»- демекчи, деңиз менен адамзат күчү кармашкан повестте «адам жерге боор басып калганын билген деңиз аны көрөйүн деген көзү жок...» болуп, кайыктагы үч адамдын өмүрүн алып, Кириск Ала-Дөбөткө кайтып келет. Кириск аман-эсен жерине кайтып келгенче аң улоонун жол-жобосун жана катаалдыгын көрүп, улуулардан насаат алып, аларды жоготуп, жакындарынын ысымын шамалга, жылдызга, толкунга ыроолоп кайтат. Кайыктагылардын улуусу Орган көптү көргөн, тажрыйбасы бай нивх. Эмрайин, Мылгун, Кирисктердин башында туруп, кыйын мезгилде кеменгерлигин көрсөтүп, алар үчүн кам урат. 6 Хемингуэй Э. Избранное.-Москва, Просвещение с

48 Жаратылыштын каардуу стихиясы менен болгон кармашууда Орган карт теректей теңселбестен туруп, Мылгун жана Эмрайиндерге баш болуп, кеменгерлигин сактай билди. Ар бир жолку курч психологиялык кырдаалда тең салмактуулугун сактай да, улуулук сөзүн, карыялык акыл-насаатын айта да билди. Канчалык жаратылыш адам баласын кысмакка алып, кишендеген күндө да, адамдын ички рухий дүйнөсү ошончолук такаат берет экен. Көшөргөн туман деңиз бетин көрсөтпөй, улуу толкунда кайыктагы болгон буюмдарын деңизге ыргытышкан балыкчылардын болгон азыгы кол бочкедеги суукалган маалда Орган өз насибин балага берип, анын өмүрүн сактап калууга аракеттенет. Жазуучу мындай камкордукту сюжеттин чыңалып жеткен убагында баяндабастан, чыгарманын идеясы болгон улуулардын парзын окуянын башталышында эле Органдын кайыгы менен сырдашуусуна каткан. Эгер ошондогу аткычхтын 7 монологуна кайрылсак,анда төмөндөгүдөй толгонуулар бар эле: «Мен өлсөм сен кал, олжосу көп жайларга сүз....мен өлгөндө, тирүүмдө мага кандай кызмат кылсаң жаштарга да ошондой кызмат кылгын, бир боорум. Анан дагы айтаарым, боорум, тиги тумшугуңда ойдолоктоп отурган баланын эр жетишин күт....мына ушул бала чоңоюп, сага минип, алысжакын деңиз чалар кезди күт, кайыгым.» 8 Демек Органдын максаты бул дүйнөдөн өзү өтүп кетсе да, кайыгы калып кийинки жаштарга кызмат өтөөсүн тиленет. Кайыктын калышы улуу муундун мурасы, кайыктын калышы балык уулоо каадасынын сакталышы, кайыктын калышы Кирисктин аман-эсен Ала-Дөбөткө кайтышы болчу. Жогорудагы монологдо Орган ар бир каарманга мүнөздөмө берет, жазуучу эмес, Орган Эмрайин менен Мылгундун портретин тартат. Нивхи чоң ата баалаган «эгиз кара күчү бар, ишенимдүү жигиттер» өздөрүнүн адамдык ариетин сактап, Кирисктин амандыгы үчүн жарык жашоо менен кош айтышат. Ал эми Орган биринчилерден болуп, жүрөгүндө аздектеп сактап жүргөн Айым-Балыгына жол тартат. Чыгармадагы образдардын көп кырдуу ачылуусу үчүн, албетте, көркөм шарттуулук образдуулуктун бардык компоненттерин ичине камтыры белгилүү. Ошондой эле образдагы эң негизги мүнөз - бул анын диалектикалык бүтүндүгү, карама-каршылыктардын гармониялуулугу экендиги маалым. Мына ушул критерийден алып караганда Ч.Айтматовдун туманы да өз ичине дайыма карама-каршы болуп келген улуу чындык жашоо - өлүмдүн диалектикасын камтыган: Нымдуу, муздак илеби менен жетип келгенде бул өзү жамандыгына салтанат курган, кайра тартпас, аябас, өзүнчө эле ичтен оргуп кайнаган тили жок, бирок жандуу түнт туман экендиги билинди (262-б.), Түнөргөн суунун үстүндө уюлгуп, улам жеткенин жеткендей жутуп көрсөтпөй, каратып туруп эле каптап келатат. Кадимден калган тирүү желмогуздай, бүт дүйнөнү жалмап салчудай болуп араанын ачып келатат (-б.) Ушул сүрөттөөдөн улам адабиятчы А.Михайлованын төмөнкү сөздөрү эске түшөт: Условность остается художественной только до тех пор, пока она подчиняется всем характеристикам образности 9. Көркөм шарттуулук деп эсептеген Улуу туман образдуулуктун талабына жооп берет, анын жандуу каарман сыңары жогорудагы портретинен эле деңиз үстүндө бийлиги күчтүү, кайра тартпас, тирүү жанды 7 Аткычх-чоң ата 8 Айтматов Ч. Чыгармалар жыйнагынын 3 томдугу.-ф б. 9 Михайлова А. О художественной условности. М.: Мысль с

49 аябаган мерездигинен кабар алабыз. Өз бийлигин деңиз үстүнө орноткондон тарта ал Орган, Мылгун, Эмрайин, Кирискилер менен кармашып келди. Ар жолку кармашуусунда адам баласы үчүн керектүү, зарыл деп эсептелген жашоонун мыйзам ченемдери эскертилип жатты. Улуу туман менен айыгышкан кармашуунун жүрүшүндө чыгарманын жогорудагы каармандарынын жан-дүйнөсүнүн диалектикасы ачылды, кайталангыс образдары түзүлдү. Шарттуулук аркылуу чыгармадагы негизги маселе - кичүүлөрдүн алдында улуулардын парзы чечмеленди: - «Эзелтен келе жаткан эреже бар: Эркек болуп туулдуңбу, бала чагыңдан деңизге боор бас, деңизди урматтай бил, деңиз сага үйүр алсын, бооруна тартсын. Ана ошол үчүн бир уруу журттун аксакалы Орган карыя баш болуп, сыналган эки мергенчи бири баланын атасы - Эмрайин, экинчиси Мылгун акеси коштоп, кичүүлөр алдындагы улуулардын парзын аткарыш үчүн, бу жолу Кирискинин алдындагы парзды аткарыш үчүн чоң деңизге сапар тартып чыгышкан учуру» (229-б.). Деңиздеги сапардын философиялык мазмуну терең болду. Улуулар Кирискиге эзелтеден келе жаткан аңчылык өнөрдү гана үйрөтпөстөн, бийик адамгерчиликти, адамдык улуу парздын жол-жобосун да үйрөтүшүп, ага нравалык чоң сабак калтырышты. Жазуучунун алдында турган максат аткарылды, анын философиялык концепциясынын мазмуну да ушунда болчу улуу муун кийинки муунга жөн гана көркөм дөөлөттөрдү, традицияны, илим-билимди гана мурас кылып калтырбастан, эң орчундуу нерсе гуманизмди, адамдык асыл касиетсапаттарды, моралдык-нравалык жол-жосундарды таштап, кичүү муундун өкүлдөрүн тарбиялап алуусу зарыл. Повестте эң башкысы жашоону татыктуу улап кетүү парзы кийинки муунда уланарын Эмрайин түшүндү: Өзүн өлүмгө берер алдында Эмрайин керемет жаңылык ачты: жан берип, көз жумганга чейин уулунда уланыш үчүн ал өмүр бою ушул Эмрайин болуп жашап келген тура. Өткөн өмүрүнүн баары ушул бүгүнкү түндүн башталышы гана болгонун Эмрайин ушул түнү түшүндү. (298-б). Ал карарган деңиз бетине уулун жалгыз таштап кетер алдында кыйыла, улам кылчаккылчак каранды, акыры толкундар арасына жашырынды. Эртең мененби же кеч курун экендигин билдирбей тумчуктурган караңгы туман ичинде кайык ичин сыйпалап, атасын таппай калган Кириск туманды жаңырта ыйлады. Бул ый атаны жоктогон кайгысы эле, ата бабасын жоктогон арманы эле, атасына багыштаган өмүр акысы эле (301-б.). Адам баласы бул жалган жашоодо эмгек кылып, коомдо өз ордун таап, бактылуу болуп өмүр өткөрүү вазыйпасын аткарып тынбастан, ал тукум улоо, жашоону улантуу өңдүү биосоцилогиялык мыйзам ченемдүүлүктү да аткаруу үчүн жаралат. Кийинки муун, урпактар улуулардын жасап кеткен улуу жөрөлгө, иштерин татыктуу улап, алар сактап келген адамдык бийик парасатты, асыл сапаттарды кичүүлөр аздектеп калышат, анын далили Кириск өңдүү жаркыраган жылдыздарды Эмрайин, акырын соккон шамалды Орган, түрүлө калып жаткан 49

50 тынчы жок толкундарды Мылгун деп атагандай, устаттарынын унутулгус иштерин унутпай улантуусу керек. Жазуучу Деңиз бойлой жорткон Ала-Дөбөт повестинде К.Асаналиев... в повести Ч.Айтматова все смешано -и нивхское и среднеазиатское, но все в органическом единстве и целосности 10 -деп белгилегендей, нивхлердин Айым-Балык жөнүндөгү уламышын жана кыргыздын чычкан акесин кошуп, каармандар жана алар туш болгон кырдаал-шарттагы психологиялык чыңалууну күчөткөн. Повесттеги Айым-Балык уламышы канча мезгил өтсө да нивхлердин жүрөгүндө жашап, реалдуулукка айланып кеткени Орган чалдын образында көрүнөт.дайыма түшүнүн аягына жетпей умсунган аткычхтын Айым-Балыкка жолугаар маалы келип, өз насибин Кирискке таштап деңизге бой урат. Адабиятта сюжет курууда мифтин өзгөчө ролу бар. Жердин жаралышын Лувр-өрдөк менен байланыштырган нивхлер өздөрүн деңиз айымы Айым-Балыктын тукуму деп эсептеген этностук маселе повестте жалпылык мүнөзгө ээ болсо, жекелик түрдө Айым-Балык Органдын образын ачууда кызмат кылган. Ч.Айтматов чыгармада деңиз элинин ырым-жырымдык, маселен, балык улоого алгачкы жолу чыгып жаткан жаштарды жин-перилерден (Кинрлерден) сактоо үчүн деңизге чыкты дебестен, тоо-ташка кетти деп адаштыруу түшүнүктөрүн нивхлерден чыккан жазуучудай эле сүрөттөгөн. Кирисктин деңизге биринчи чыгуусундагы апасынын жасаган ырымын нивх элинин фольклордук бир компоненти катары карасак болот. Дал ушул жиндерден адаштыруу ырымы баланын аман кайтарынан алдын-ала кабар берген эпизод деп эсептейм, себеби эненин жан-алакетке түшүп ата-бабадан калган жол-жобону жасашы бекеринен эместир.муун аралык вазыйпа жүктөлгөн Кириск адам өмүрүн алган оор жоготууларга учурап, суунун жетишпей, туздуу балыктан кийинки жан кыйнаган ичтеги өрт таңдай катыргандагы кыргыз элинин чычкан акесинин рефрен катары кайталанышы баланын азабын терең чагылдыруудагы ийгиликтүү табылга десек жаңылышпайбыз. Трагедиялуу, терең психологиялуу Деңиз бойлой жорткон Ала-Дөбөт повестинде адабий мифжаратуучу Ч.Айтматов легендалык архетипти билдирбестен, кыялый дүйнөнүн негизинде реалдуу жашоо-турмушту, реалдуу каармандарды жаратып, аларды шарттуу Туман менен алпуруштуруп, дүйнөлүк деңгээлдеги Баарыбыз бир кайыктабыз, башка келгенди чогуу көрөбүз, тагдырыбыз бир маселесин көтөрүп, жөнөкөй, карапайым балыкчылардын түшүнүгү аркылуу адамзат коомунун асыл баалуулуктары тууралуу ой жүгүрткөн. АДАБИЯТТАР 1. Айтматов Ч. Чыгармалар жыйнагынын 3 томдугу.-ф б. 2. Асаналиев К. Аил Шекер и Космос.-Бишкек, Архи с Асаналиев К. Аил Шекер и Космос.-Бишкек, Архи с Асаналиев К. Аил Шекер и Космос.-Бишкек, Архи с

51 4. Асаналиев К. Аил Шекер и Космос.-Бишкек, Архи с Кыдырбаева Р., Асаналиев К. Кыргыз адабий илиминин терминдер сөздүгү. Б., б. 6. Левченко В.Чингиз Айтматов. М.: Советский писатель б. 7. Михайлова А. О художественной условности. М.: Мысль с Үкүбаева Л. Ч.Айтматов: эстетика жана улуттук негиз.-б., б. 9. Хемингуэй Э. Избранное.-Москва, Просвещение с

52 КЫРГЫЗ ЖАНА ТҮРК ТИЛИНДЕ УҢГУСУ ЭТИШ БОЛГОН БИР МУУНДУУ УҢГУЛАШ ЭТИШТЕР ABSTRACT Нежмеддин Айдын, Эл аралык Ататүрк Ала-Тоо университетинин окутуучусу This study compares words in Kyrgyz and Turkish languages whose stems are verbs. Key words: verb stem, comparison of Kyrgyz and Turkish Этиш бир тилдин сөз байлыгынын, башкача айтканда, ошол тилдеги сөздөрдүн негизги басымдуулугун түзөт. Этиш сөз айлана-чөйрөдөгү ар кандай кыймыл-аракетти жана абалды билдирген тилдин негизги байлыгы. Этиштер адамдардын бири-бири менен болгон байланышын, түшүнүшүү жана түшүнүшө албоо абалдарын, ой-пикирин жана проблемаларын туура айта алуусуна өбөлгө түзөт. Мына ушул себептен этиштер тилдеги эң активдүү колдонулган сөздөр болуп саналат. Баарыбызга маалым болгондой бир тилдеги кандай гана сөз болбосун анын негизин түзгөн бир уңгусу болот. Түрк тилдеринде сөздөрдүн уңгулары Н. А. Баскаков өз эмгегинде көрсөтүп өткөндөй алгачкы негизги уңгулар СГС (CVC) тибинде болгон. 11 Ал эми кийинки уңгулар убакыттын өтүүсү менен ошол негизги уңгу түрүнөн, тибинен пайда болуп ар түрдүү формаларда чыккан. Түрк тилдериндеги уңгулардын негизи бир муунга барып такалат. 12 Муну менен катар аз да болсо эки жана үч муундуу этиштер да бар. Түрк тилдериндеги сөздөрдөгү бир муундуу уңгулардын төмөнкүдөй алты түрү жолугат: 13 a) Үндүү (V): ö-, ü- дөй; b) Үндүү+үнсүз (V+C): aç-, al-, at-, ek-, ач-, ал-, аш-, ас- ж.б. c) Үнсүз+үндүү (C+V): de-, ye-, yu-, же-, жуу ж.б. d) Үнсүз+үндүү+үнсүз (C+V+C): bak-, tüt-, yut-, жут-, буз-, кач- ж.б. e) Үндүү+үнсүз+үнсүз (V+C+C): art-, ört-,өлч-, үрк- ж.б. f)үнсүз+үндүү+үнсүз+үнсүз (C+V+C+C): çarp-, kalk-, kork-, kırp-, serp-, yırt-, корк-, керт-, төрт- ж.б. Жогоруда көрсөтүлгөн бир муундуу этиштердин структурасынын негизинде кыргыз жана түрк тилиндеги түшүндүрмө сөздүктөр жана орфографиялык сөздүктөр изилденди. Изилдөөбүздө азыркы учурдагы кыргыз жана түрк тилиндеги активдүү колдонулган этиштер колго алынды. Маалым болгондой эле түрк тилдери улама тилдерден болгондуктан жаны сөздөрдүн жаралуусунда мүчөлөрдүн ролу абдан чоң. Ушундан улам этиштерди аныктоодо эки тилде тең сөз жасоодо активдүү колдонулган жандуу мүчөлөр изилдөөгө алынды. Баардык түрк тилдеринде жолуккандай эле кыргыз жана түрк тилинде өз активдүүлүгүн жоготкон мүчөлөр бар. Бул мүчөлөр сөздүн негиз формасында колдонулат. Бул мүчөлөр убакыттын өтүүсү менен өз функцияларын жоготкондугу үчүн айрым тилчилер тарабынан уңгу деп эсептелип келүүдө. Бул айтылгандар эсептелгенде эки тилдеги уңгу этиштердин саны дагы да көбөйүүдө. Ушундан улам биз уңгу менен биригип негизги функциясын жоготуп кеткен жана уңгудай көрүнүп жаткан мүчөлөрдү караган жокпуз. Жалаң уңгусу бир муундан турган фонетикалык, 11 Баскаков, Н. А.; Состав лексики каракалпакского языка и структура слова //Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Т. IV. Лексика, Москва 1962, İmer, K.; Türkiye Türkçesinde Kökler, Ankara, 1976, 32-б / 1 ди кр. 13 Үндүүнү көрсөтүш үчүн эларалык V (Vocal) белгиси, үнсүздү көрсөтүш үчүн C (Consanant) белгиси колдонулду. Мындан кийин бул белгилер (кыскартуулар) колдонулат. 52

53 формалык (түзүлүш) жана маани (семантикалык) жактан окшош же жакыныраак этиштер аныкталып алынып бул этиштердин уңгулары салыштырылды. Фонетика, форма жана семантикалык жактан окшош болуп уңгусу (түбү) этиш болгон бир муундуу уңгулаш этиштер Түрк тилиндеги уңгулаш этиштер жазылып жатканда инфинитив (мастар) мүчөсү -mak, -mek тин ордуна этиштин акырына (-) белгиси коюлат. Кыргыз тилиндеги этиштерге болсо уңгулардан кийин сөздүн этиш экендигин көрсөткөн созулма үндүү колдонулат. 1. (V) формасында болгон уңгулаш этиштер Азыркы кезде эки тилде тең бир үндүү тыбышка (V) байланышкан этиштин уңгусу жок. Бирок тарыхый булактарды терең изилдегенде бүгүн эми ширешип уңгу абалына айланган жалгыз үндүү тыбыштан түзүлгөн этиштин уңгулары бар. Баскаков А.Н. жана Имер К. жалгыз үндүү тыбыштан пайда болгон уңгунун бар экендигин кабыл алышпаса дагы, Аталай Түркчө жана Шүмер арасында кылынган салыштыруусунда, ошондой эле Менгестин эмгегинде бир тыбыштан түзүлгөн бир уңгунун болушу мүмкүн экендигин баса белгилеп кеткен. Тилчилердин экөөсү тең у (u-) ээ болуу, житкиликтүү болуу жана ө- (ö-) түшүнүү, билүү сыяктуу мисалдарга таянып, эгер бир сөз жалгыз эле бир үндүүдөн пайда болсо, бир тыбыштуу уңгу да боло алат, деген көз карашты айгинелешкен (V+C) формасында болгон уңгулаш этиштер Кыргыз жана түрк тилинде (V+ C) формасында уңгусу бир муунга таянган фонетика, форма (түзүлүш) жана семантикалык (маани) жактан окшош же жакын болгон aчуу (түрк.aç-), aк(г)уу (түрк. ak-), aлуу (түрк.al-), aсуу, жайуу (түрк.as-), aшуу (түрк.aş-), aтуу (түрк.at-), ийүү (түрк.eğ), эгүү (түрк.ek-), эмүү (түрк.еm-), эзүү (түрк.еz-), ичүү (түрк.iç-), ойуу (түрк.oy-), өлүү (түрк.öl-), өбүү (түрк.öp-), өрүү (түрк.ör-), учуу (түрк.uç-), утуу (түрк.ut-) сыяктуу уңгу этиштер аныкталды. Бул уңгу этиштерден айрымдарын алып, салыштырып көрөлү: ач- (aчуу): Жабык нерсени ачык абалга келтирүү 15. Барпы сандыгын ачып, алтын сөйкө, шакек алып чыкты (Байтемиров). Кыргыз тилинде ачуу уңгу этиши аркылуу ач-тыр-т-уу, ач-тыр-уу (ач-гыз-уу), ач-ыл-уу, ач-ыл-т-уу, ач-ыт-уу, ач-ыт-тыр-уу, ач-ыт-ыл-уу, ач-тыр-ыл-уу, ач-тыр-т-тыр-уу, ач-ын-уу дай уңгулаш этиштер жасалган. aç- (ачмак): Кандайдыр бир нерсени жабык абалдан ачык абалга келтирүү 16. Kapıyı açan hizmetçi benim kadın olduğumu anlamadı. - Эшикти ачкан үй кызматчысы, менин аял экенимди түшүндү (S. F. Abasıyanık). Түрк тилинде болсо aç- уңгу этиши аркылуу aç-ıl- (ач-ыл-), aç-tır- (ач-тыр-), aç-tır-ıl- (ач-тыр-ыл-), aç-tır-t- (ач-тыр-т-), aç-tır-t-ıl- (ач-тыр-т-тыр-), aç-ın- (ач-ын-) 17 уңгулаш этиштери жасалган. Көрүнүп жаткандай эки тилде да ач- (түрк.aç-) уңгу этишинен мамиле мүчөлөрү аркылуу уңгулаш этиштер жасалган. Жасалган уңгулаш этиштердин түзүлүш жана семантикалык жактан да окшоштук көрсөткөнү көрүнүп турат. 14 İmer, K.; Türkiye Türkçesinde Kökler, Ankara, 1976, 32-б / 1 e bk.; Atalay, B; Türkçede Ekler ve Kökler Ü zerine Deneme, İstanbul- 1942, 9-б; Menges, K. H.; The Turkish Languages and Peoples: an Introduction to Turkic Studies, Wiesbaden -1995, 158-б. 15 Кыргыз тилинин сөздүгү, Бишкек- 2010, 137-б. 16 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara- 2005, 16-б. 17 Atalay, B.; Türk Dilide Ana Kelimeler veya Türkçede Türetme Sözlüğü, Ankara- 1967, 1-б. 53

54 ал- (алуу): Бир нерсени кол менен кармоо, кармаган абалда болуу, бир нерсени өз тарабына өткөрүү 18. Ак шайы жоолук колго алып, Булгасаң боло Алымкан (Токтогул). Кыргыз тилинде алуу уңгу этиши аркылуу ал-дыр-, ал-дыр-т-, ал-дыр-т-уу, ал-дыр-уу, ал-дыр-ыл-, ал-дыр-ыл-уу, ал-дыр-т-тыр-уу, ал-дыр-т-тыр-ыл-уу, ал-ын-уу, / ал-ыш-, ал-ыш-тыр-, ал-ыш-тыр-уу, ал-ыш-тыр-ыл-уу, ал-ыш-тыр-т-уу, ал-ыш-уу 19 дай уңгулаш этиштер жасалган. аl- (алмак): Кандайдыр бир нерсени кол менен же башка бир курал-жарак менен кармап, турган жеринен бөлүү же ордунан жылдыруу 20. "Sağ elinin çevik bir hareketiyle başındaki tülbendi aldı." -Сол колунун шамдагай кыймыл-аракети менен башындагы жоолукту алды (N. Cumalı). Түрк тилинде болсо al- уңгу этиши аркылуу аl-dır- (ал-дыр-), al-dır-ıl- (ал-дыр-ыл-), aldır-t- (ал-дыр-т-), al-dır-t-ıl- (ал-дыр-т-ыл-), al-ın- (ал-ын-), al-ın-dır- (ал-ын-дыр-) 21 уңгулаш этиштери жасалган. Эки тилде да каралган aлуу (түрк. al-) уңгу этиши мамиле мүчөлөрү аркылуу уңгулаш этиштер жасаган. Жасалган уңгулаш этиштердин түзүлүш жана семантикалык жактан да окшоштук көрсөткөнү байкалды. 3. (C+V) формасында болгон уңгулаш этиштер Кыргыз жана түрк тилинде (C+V) формасында уңгусу бир муунга таянган фонетика, түзүлүш жана маани жактан окшош же жакын болгон де (түрк.de-), жеө (түрк.ye-) жана жуу (түрк.yu-) уңгу этиштери аныкталды. Ушул уңгу этиштердин салыштырмасын төмөндөгүдөй көрсөтсөк болот: же- (жеө): Тамак ичүү, тамактануу, тамагы үчүн пайдалануу, азыктануу, оттоо 22. Боорсок, эт алып келдим, кыздарың менен жегин (Сасыкбаев). Кыргыз тилинде жеө уңгу этиши аркылуу же-гиз-, же-дир-, же-гиз-үү, же-дир-үү, жедир-т-, же-дир-т-үү, же-дир-үү дай уңгулаш этиштер жасалган. yе- (йемек): Ооздо чайнап жутуу 23. Adam o kadar çabuk yiyor ki,hizmetçi ekmek yetiştiremiyor. - Адам ушунчалык шашып жейт дейсиз, кызматчы нан жетиштире албай жатат (B. Felek). Түрк тилинде болсо ye- уңгу этиши аркылуу ye-dir- (йе-дир-), ye-dir-il- (йе-дир-ил-), yedir-t-il- (йе-жир-т-ил-), ye-dir-t- (йе-дир-т-), / ye-n- (йе-н-), ye-n-il- (йе-н-ил-) 24 уңгулаш этиштери жасалган. Көрүнүп жаткандай жеө (түрк. ye-) этишинде фонетикалык жактан ж y (й) алмашуусу бар. Эки тилде да жеө (түрк. ye-) уңгу этишинен мамиле мүчөлөрү аркылуу уңгулаш этиштер жасалган. Жасалган уңгулаш этиштердин түзүлүш жана семантикалык жактан да окшоштугу байкалды. 18 Кыргыз тилинин сөздүгү, Бишкек- 2010, 71-б. 19 Карасаев, Х. К.; Кыргыз тилинин орфографиялык сөздүгү, Бишкек- 2009, б. 20 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara- 2005, 80-б. 21 Atalay, B.; Türk Dilide Ana Kelimeler veya Türkçede Türetme Sözlüğü, Ankara- 1967, 4-б. 22 Кыргыз тилинин сөздүгү, Бишкек- 2010, 440-б. 23 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara- 2005, 2162-б. 24 Atalay, B.; Türk Dilide Ana Kelimeler veya Türkçede Türetme Sözlüğü, Ankara- 1967, 145-б. 54

55 жуу: Суу же суюктук менен бир нерсенин кирин, майын ж.б. артуу, чайкоо, тазалоо. Жанболот тигилерди туурап, мойну-башың арыктагы сууга жууду (Айтматов). Кыргыз тилинде жуу уңгу этиши аркылуу жуу-гуз-, жуу-гуз-уу, жуу-дур-, жуу-дур-т-, жуудур-т-уу, жуу-дур-уу дай уңгулаш этиштер жасалган. yu- (йумак): Жуу. "Evlerinin önü susam / Bir su bulsam yüzüm(ü) yusam -Үйлөрүңдөн өңү сусам / Суу таап, жүзүм(дү) жуусам." -Halk türküsü. Түрк тилинде yu- этиши кээ бир жердердеги элдин колдонуп жаткан калк оозунда бир диалект. Азыркы учурда анын ордуна yıka- (йыкамак) этиши колдонулат. 4. C+V+C формасында болгон уңгулаш этиштер Кыргыз жана түрк тилинде (C+V+C) формасында уңгусу бир муунга таянган фонетика, түзүлүш жана маани жактан окшош же жакын болгон малуу (түрк.ban-), басуу (түрк.bas-), бычуу (түрк.biç-), билүү (түрк.bil-), минүү (түрк.bin-), бүтүү (түрк.bit-), бузуу (түрк.boz-), бөлүү (түрк.böl-), чык(г)уу (түрк.çık-), чийүү (түрк.çiz-), тик(г)үү (түрк.dik-), тилүү (түрк.dil-), тизүү (түрк.diz-), тойуу (түрк.doy-), түшүү (түрк.düş-), кечүү (түрк.geç-), келүү (түрк.gel-), керүү (түрк.ger-), кирүү (түрк.gir-),кетүү (түрк.git-), кийүү (түрк.giy-), көрүү (түрк.gör-), күлүү (түрк.gül-), качуу (түрк.kaç-), как(г)уу (түрк.kak-), калуу (түрк. kal-), казуу (түрк.kaz-), кыйуу (түрк. kıy-), кусуу (түрк. kus-), чачуу (түрк. saç-), сатуу (түрк.sat-.), себүү (түрк.serp-), сезүү (түрк. sez-), сунуу (түрк. sun-), сүрүү (түрк.sür-), сүзүү (түрк. süz-), тыгуу (түрк. tık-), түтөө (түрк. tüt-), баруу (түрк. var-), берүү (түрк. ver-), жагуу- жак (түрк.yak-), жатуу (түрк. yat-), жеңүү (түрк. yen-), жыгуу (түрк. yık-), жутуу (түрк. yut-) ж.б. сыяктуу уңгу этиштер аныкталды. Бул уңгу этиштерден айрымдарын алып, салыштырып көрөлү: бил- (билүү): Кабардар болуу 25. Марусянын жөнүн Зарылдан билди (Сыдыкбеков). Кыргыз тилинде билүү уңгу этиши аркылуу бил-гиз-, бил-дир-, бил-гиз-дир-, бил-гиздир-үү, бил-гиз-үү, бил-дир-т-, бил-дир-үү, бил-ин-, бил-ин-үү, бил-ин-дир-, бил-ин-дир-үү, билин-т-, бил-ин-т-үү дей уңгулаш этиштер жасалган. bil- ( билмек): Бир нерсени түшүнүү же үйрөнүү 26. "Bu adam, bilmek için öğrenmiş olmaya ihtiyacı olmayan, bildiğini bilen, bilmediğini de şıp diye sezen bambaşka bir insandır." - Бул киши билүү үчүн үйрөнүүгө муктаж болбогон, билгенин билген, билбегенин да шып этип илип алган башкача адам (H. Taner). Түрк тилинде болсо bil- уңгу этиши аркылуу bil-in- (бил-ин-), bil-dir- (бил-дир-), bil-dir-il- (бил-дир-ил-), bil-dir-t- (бил-дир-т-), bil-dir-t-il- (бил-дир-т-ил-) 27 уңгулаш этиштери жасалган. Көрүнүп жаткандай эки тилде да билүү (түрк. bil-) уңгу этишинен мамиле мүчөлөрү аркылуу уңгулаш этиштер жасалган. Жасалган уңгулаш этиштердин түзүлүш жана семантикалык жактан да окшоштук көрсөткөнү байкалды. Кыргыз тилиндеги -гиз сөз жасоочу мүчө түрк тилинде -dir (-дир) мүчөсү менен тең. буз- (бузуу): Кандайдыр бир имаратты, үйдү, курулушту ж.б. кыйратуу, талкаланган, ураган абалга келтирүү 28. Эски тамды бузуп жаңы тамды салышты («Ала-Тоо»). Кыргыз тилинде бузуу уңгу этиши аркылуу буз-дур-, буз-дур-т-, буз-дур-т-уу, буз-дуруу, буз-ул-, буз-ул-т-, буз-ул-т-уу, буз-ул-уу дай уңгулаш этиштер жасалган. 25 Кыргыз тилинин сөздүгү, Бишкек- 2010, 226-б. 26 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara- 2005, 272-б. 27 Atalay, B.; Türk Dilide Ana Kelimeler veya Türkçede Türetme Sözlüğü, Ankara- 1967, 18-б. 28 Кыргыз тилинин сөздүгү, Бишкек- 2010, 264-б. 55

56 boz- (бозмак): Бир нерсени өзүнөн күткөн ишти кылууга болбой турган абалга келтирүү 29. "Bu iki radyo istasyonu frekansları bozuyor.- Бул эки радионун станциясы жыштыктарды бузуп жатат." Түрк тилинде болсо boz- уңгу этиши аркылуу boz-ul- (боз-ул-), boz-dur- (боз-дур-), bozdur-ul- (боз-дур-ул-), boz-dur-t- (боз-дур-т-), boz-dur-t-ul- (боз-дур-т-ул-), / boz-uş- (боз-уш-), bozuş-ul- (боз-уш-ул-), boz-uş-tur- (боз-уш-тур-), boz-uş-tur-ul- (боз-уш-тур-ул-), boz-uş-tur-t- (боз-уштур-т-) 30 уңгулаш этиштери жасалган. Эки тилде да бузуу (түрк. boz-) уңгу этишинен мамиле мүчөлөрү аркылуу уңгулаш этиштер жасалган. Семантикалык жактан окшоштук болсо да түзүлүш жактан у о алмашуусу бар. чий- (чийүү): Сызуу, тартуу, сызык жүргүзүү 31. Былтыр чийген чарбанчылык картасын быйыл кайта башка кылып тартасың (Токомбаев). Кыргыз тилинде чийүү уңгу этиши аркылуу чий-дир-, чий-дир-т-, чий-дир-т-үү, чий-дирүү, чий-ил-, чий-ил-үү дей уңгулаш этиштер жасалган. çiz- (чизмек): Чийик салуу, сызуу 32. Түрк тилинде болсо çiz- уңгу этиши аркылуу çiz-il- (чиз-ил-), çiz-dir- (чиз-дир-), çiz-dir-il- (чиз-дир-ил-), çiz-dir-t- (чиз-дир-т-), çiz-dir-t-il- (чиз-дир-т-ил-), çiz-dir-t-tir- (чиз-дир-т-тир-), çiz-dir-ttir-il- (чиз-дир-т-тир-ил-) 33 уңгулаш этиштери жасалган. Көрүнгөндөй эки тилде да чийүү (түрк. çiz-) уңгу этишинен мамиле мүчөлөрү аркылуу уңгулаш этиштер жасалган. Семантикалык жактан окшоштук болсо да түзүлүш жактан й z алмашуусу бар. 5. V+C+C формасында болгон уңгулаш этиштер Кыргыз жана түрк тилинде (V+C+C) формасында уңгусу бир муунга таянган фонетика, түзүлүш жана маани жактан окшош же жакын болгон артуу, көбөйүү, көтөрүү (түрк.art-), өлчөө (түрк.ölç-), үркүү,корк (түрк.ürk-) уңгу этиштери аныкталды. Ушул уңгу этиштердин экөөсүнүн уңгулаштык жактан салыштырмасын төмөндөгүдөй көрсөтсөк болот: арт- (артуу): Белгилүү өлчөмдөгүдөн, чектеп ашып кет, артып кал, батбай кал 34. Эгин былтыргыка караганда 35 процент артты («Эркин Тоо»). Кыргыз тилинде артуу уңгу этиши аркылуу арт-тыр-, арт-тыр-уу, арт-тыр-ыл-, арттыр-ыл-уу, / арт-ыл-, арт-ыл-т-, арт-ыл-т-уу, арт-ыш-, арт-ыш-уу дай уңгулаш этиштер жасалган. art - (артмак): Көбөйүү 35. "lstırap çektikçe metanetiniz artar.- Азап тарткан сайын, чыдамкайлыгыныз көбөйөт. " 29 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara- 2005, 310-б. 30 Atalay, B.; Türk Dilide Ana Kelimeler veya Türkçede Türetme Sözlüğü, Ankara- 1967, 24-б. 31 Кыргыз тилинин сөздүгү, Бишкек- 2010, 1325-б. 32 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara- 2005, 443-б. 33 Atalay, B.; Türk Dilide Ana Kelimeler veya Türkçede Türetme Sözlüğü, Ankara- 1967, 39-б. 34 Кыргыз тилинин сөздүгү, Бишкек- 2010, 117-б. 56

57 Түрк тилинде болсо art- уңгу этиши аркылуу art-ır- (арт-ыр-), art-ıl- (арт-ыл-), art-t-ır- (арт-т-ыр-), art-t-ır-ıl- (арт-т-ыр-ыл-) 36 уңгулаш этиштери жасалган. Көрүнүп жаткандай эки тилде да артуу (түрк. art-) уңгу этиши окшош сөз жасоочу мүчөлөрдү кабыл алып уңгулаш этиштер жасаган. Жасалган уңгулаш этиштердин түзүлүш жана семантикалык жактан да окшоштук көрсөткөнү байкалды. Кыргыз тилинде бул маанини берүү үчүн көбөйүү, көтөрүү этиштери да колдонулат. үрк- (үркүү): Чочуп качуу, дүрбөп бир жакты көздөй ойт берүү, жалт берип качуу 37. Динар үркүп келаткан жоон топ койлорду көрдү (Сыдыкбеков). Кыргыз тилинде үркүү уңгу этиши аркылуу үрк-үт-, үрк-үт-үү дей уңгулаш этиштер жасалган. ürk- (үркмек): Кандайдыр бир нерседен коркуп секирүү, чочуу 38. "Gölgesinden ürkmüş bir Arap atı gibi şahlandı." - Көлөкөсүнөн үркүп, Арап аты сыяктуу секирди (Ö. Seyfettin). Kuşlar ürküp kaçtılar. -Куштар үркүп качышты. Түрк тилинде болсо ürk- уңгу этиши аркылуу ürk-ül- (үрк-үл-), ürk-üt- (үрк-үт-), ürk-üt-ül- (үрк-үт-үл-), ürk-tür- (үрк-түр-), ürk-tür-ül- (үрк-түр-үл-), / ürk-üş- (үрк-үш-), ürk-üş-ül- (үрк-үш-үл-) уңгулаш этиштери жасалган. Көрүнүп жаткандай эки тилде да үркүү (түрк. ürk-) уңгу этиши мамиле мүчөлөрүн кабыл алып уңгулаш этиштер жасаган. Жасалган уңгулаш этиштердин түзүлүш жана семантикалык жактан да окшоштук көрсөткөнү байкалды. Кыргыз тилинде бул маанини берүү үчүн коркуу этишти да колдонулат. 6. C+V+C+C формасында болгон уңгулаш этиштер Кыргыз жана түрк тилинде (C+V+C+C) формасында уңгусу бир муунга таянган фонетика, түзүлүш жана маани жактан окшош же жакын болгон түртүү (түрк.dürt-), кертүү (түрк.kert-), кырк(г)уу (түрк.kırk-), коркуу (түрк.kork-), силкүү (түрк.silk-), сүртүү сүрүү (түрк.sürt-), тартуу (түрк.tart-), жыртуу (түрк.yırt-), жонтуу - жоңуу (түрк.yont-) сыяктуу этиштер аныкталды. Бул уңгу этиштерден бир канчасын эле алып булардын уңгулаштык жактан салыштырмасын мисал болуу үчүн төмөндөгүдөй көрсөтсөк болот: корк- (коркуу): Чочуу, жалтануу, кооптонуу 39. Коркомун бөксө кеткен күндөрүмдөн, Коркомун бекер өткөн өмүрүмдөн (Бегимкулова). Кыргыз тилинде коркуу уңгу этиши аркылуу корк-ой-, коркo-юу, корк-ой-т-, корк-ой-т-уу, корк-ун-, корк-уң-ку-ра-, корк-уң-ку-роо, корк-ура, корк-ур-оо, корк-ут-, корк-ут-уу дай уңгулаш этиштер жасалган. kork- (коркмак): Коркунуч сезүү, үркүү, коркунучка кабылуу 40. korkmaz mıydı?" -Караңгы жерден киши коркпоспу?( S. F. Abasıyanık) "Karanlık yerde insan 35 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara- 2005, 126-б. 36 Atalay, B.; Türk Dilide Ana Kelimeler veya Türkçede Türetme Sözlüğü, Ankara- 1967, 6-б. 37 Кыргыз тилинин сөздүгү, Бишкек- 2010, 1278-б. 38 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara- 2005, 2060-б. 39 Кыргыз тилинин сөздүгү, Бишкек- 2010, 745-б. 40 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara- 2005, 1217-б. 57

58 Түрк тилинде болсо kork- уңгу этиши аркылуу kork-ul- (корк-ул-), kork-ut- (корк-ут-), kork-ut-ul- (корк-ут-ул-), kork-ut-tur- (корк-ут-тур-) уңгулаш этиштери жасалган. Эки тилдеги коркуу (түрк. kork-) уңгу этиши мамиле мүчөлөрүн кабыл алып уңгулаш этиштер жасаган. Жасалган уңгулаш этиштердин түзүлүш жана семантикалык жактан да окшоштук көрсөткөнү байкалды. тарт- (тартуу): Өзүнө карай сүйрөө, булкуу, жылдыруу, жыюу, ордунан козголтуу 41. Буту колун тартып, жыйналышып отурду. Кыргыз тилинде тартуу уңгу этиши аркылуу тарт-кыз-, тарт-кыз-уу, тарт-кыл-оо, тарттыр-,тарт-тыр-уу, тарт-уул-оо, тарт-ыл-, тарт-ыл-уу, тарт-ын-, тарт-ын-уу, тарт-ыш-уу дай уңгулаш этиштер жасалган. tart- (тартмак): Кандайдыр бир нерсенин бир түрдөн болгон салмагын табуу, билүү 42. Elmayı tartıp aldım.-алманы тартып, алдым. Түрк тилинде болсо tart- уңгу этиши аркылуу tart-ıl- (тарт-ыл-), tart-tır- (тарт-тыр-), tarttır-ıl- (тарт-тыр-ыл-), / tart-ış- (тарт-ыш-), tart-ış-ıl- (тарт-ыш-ыл-), tart-ış-tır- (тарт-ыш-тыр-), tart-ıştır-ıl- (тарт-ыш-тыр-ыл-) уңгулаш этиштери жасалган. Көрүнүп жаткандай эки тилдеги тартуу (түрк. tart-) уңгу этиши мамиле мүчөлөрүн кабыл алып уңгулаш этиштер жасалды. Жасалган уңгулаш этиштердин түзүлүш жана семантикалык жактан да окшоштуктары байкалды. Жогоруда айтылгандардын негизинде төмөнкүдөй жыйынтык чыгарууга болот: 1. Эки тилде тең сөз курамынын негизин түзгөн этиштердин, түрк тилдеринин башкы (негизги) өзгөчөлүгү болгон сөздөрдүн бир муундуу уңгуга таянгандыгы. 2. Этиштердин сөз жасоочу мүчөлөрүнүн жардамы менен дагы калыптанып ар түрдүүлүккө ээ болгондугу. 3. Уңгулаш болгон этиштердин эки тилде тең мамиле мүчөлөрүн кабыл алып ар түрдөнүп түзүлгөндүгү байкалат. 4. Изилденген этиштердеги окшош (орток) жактары, айырмачылыктарга караганда көбүрөөк болуусу бул эки тилдин азыркы кезде активдүү колдонулган түзүлүштөрүндөгү ар түрдүүлүккө карабастан негизинен бири-бирине канчалык жакын экендиктерин көрсөтүп турат. Адабияттар: 1. Баскаков, Н. А.; Состав лексики каракалпакского языка и структура слова //Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Т. IV. Лексика, Москва Карасаев, Х. К.; Кыргыз тилинин орфографиялык сөздүгү, Бишкек Кыргыз тили/ф.и.к. К.Т.Токтоналиевдин жетекчилиги астында.-бишкек б. 4. Кыргыз тилинин сөздүгү, Бишкек Atalay, B; Türkçede Ekler ve Kökler Üzerine Deneme, İstanbul Atalay, B.; Türk Dilinde Ana Kelimeler veya Türkçede Türetme Sözlüğü, Ankara İmer, K; Türkiye Türkçesinde Kökler, T.D.K., Ankara, Ç engel, H. K.; Kırgız Türkçesi Grameri, Ses ve Şekil Bilgisi, Ankara, Menges, K. H.; The Turkic Languages and Peoples: an Introduction to Turkic Studies, Wiesbaden Türkçe Sözlük, TDK, Ankara Кыргыз тилинин сөздүгү, Бишкек- 2010, 1148-б. 42 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara- 2005, 1910-б. 58

59 ТҮРК ЖАНА КЫРГЫЗ ТИЛИНДЕГИ ТУУРАНДЫ СӨЗДӨРДҮН КУРАМЫНДА ҮНСҮЗДӨРДҮН КОЛДОНУЛУШ АБАЛЫ ABSTRACT ф.и.к., доц. Ергун Кожа Эл аралык Ататүрк Ала-Тоо университети Тел.: Э-маил: Structurally the imitative words have the common features with other words, i.e., they are also organized according to the laws of phonetics. Nevertheless, they have some peculiarities of sound structure. Secondly, sound structures of imitative words have some common features and differences. In such case it is decided to provide a specific investigation of the conditions of applying the consonant structures of imitative words of Turkish and Kyrgyz languages. Key words: imitative words, consonants, phonetic peculiarity Кеп кылуучу маселе менен тикеден-тике байланышы болгондуктан, адегенде эки тилдеги үнсүз тыбыштар системасы тууралуу кыскача маалымат бере кетүү абзел. Түрк тилинде 21 үнсүз тыбыш бар. Алар төмөнкүлөр: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, (l), m, n,, p, r, s, ş, t, v, y, z. Алардан сырткары да түрк адабий тилинде төрт үнсүз тыбыш бар: ġ, ḫ ḳ, ñ. Кыргыз тилинде болсо 25 үнсүз тыбыш бар: б, в, г (и), г (ы) д, ж (и), ж (ы) з, й, к (и), к (ы), л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ш, щ. Жогоруда белгилегенибиздей, тууранды сөздөр турпаты боюнча эки тилде тең жалпы жонунан тилдеги төл сөздөрдүн үлгүсүндө уюшулат, бирок, ошентсе да, өздөрүнө гана таандык бөтөнчөлүктөрү да жок эмес. Мындай өзгөчөлүк тигил же бул үнсүздүн сөз башында же сөз аягында келиши, айрымдарынын адаттан тыш созулуп айтылышы менен мүнөздөлөт. Үнсүздөрдүн колдонулуш жагдайы боюнча тууранды сөздөрдүн түрлөрү (табыш, элес жана туюм тууранды сөздөрү) өз ара жалпылыкка ээ, муну менен катар айрым өзгөчөлүктөрү да бар. Түрк тилиндеги тууранды сөздөрдүн фонетикалык өзгөчөлүгүнө изилдөө жүргүзгөн окумуштуулар (1) кыргыз тилиндеги сыяктуу табыш, элес, туюм деп бөлбөстөн жалпы эле тууранды сөздөрдүн муун түзүлүшүн жана үнсүздөрдүн сөздүн башында жана аягында колдонулгандыгына көңүл бөлүп келишет. Ал эми белгилешкен кыргыз тилинде табыш, элес жана туюм тууранды сөздөрдүн муун түзүлүшү жана үнсүздөрдүн колдонулуш абалы бирибиринен айырмаланат. Ошондуктан логикалык ырааттуулукту сактоо үчүн ар бирине өзүнчө токтололу. 1. Табыш тууранды сөздөрдүн фонетикалык өзгөчөлүгү: Азыркы учурда C (vokalүндүү) +V (konsanant-үнcүз)тибиндеги табыш тууранды сөздөр кыргыз тилинде саналуу гана учурайт жана алар б, м, к, ч, з, ч, ш үнсүздөрү менен башталат: ба (баа), мө (мөө), ма (маа), күү, чу (чуу), зуу, шуу тү (түү), Тарыхый жактан алып караганда; бул сөздөрдүн баары тең кыска үндүү менен айтылган, азыркы учурда болсо көбүнчө созулма үндүү менен айтылат. «Шуу-шуу этет качырып уйку кушун, Шуу-шуу этет көңүлдүн тынчын алып.» Hışır hışır ederek uyku kuşumu kaçırır, Hışır hışır edip ruhumun huzurunu kaçırır. (Жусуев «Кичирээк коктучадан бир боз кой маарап алдыман чуркап чыкты.» Dağların arasındaki küçücük dere yatağından boz bir koyun meleyerek karşıma koşarak çıktı. (Бектенов). ж.б. Мисалдардагы үнсүздөрдөн бир гана х тыбышын эске албаганда (бул тыбыш да хан деген сөздө гана учурайт жана ал деле негизинен кан болуп айтылат), калган тыбыштар башка сөз түркүмдөрүндө деле сөз башында келе берет.муну менен катар кыргыз тилинде үндүү менен башталып, үнсүз менен аяктаган (V+C) тыбыш тууранды сөздөр да учурайт: ыз, ыр, ыш, ар, ав-ав: «Азат итти көргөндө ыр-р деп аны туурап койду эле, ал ого бетер ажылдап 59

60 үрүп кирд». Azat köpeği gördüğünde ır «hır» deyip köpeği taklit edince, o ona daha kötü havlayıp, ürüp saldırdı. «Баары эле жакшы экен, бирок кечиндеси чиркейлери ыз-ыз этишип, төбөңдө айланышып айлаңды кетирет экен». Hepsi çok güzel, ama hava kararıp gece olunca sivri sineklerin «vız vız» diye çıkardığı seslerle tepemizde dolaşıp durunca ne yapacağımızı bilemeyiz. (Саспаев) ж.б. Мындагы з(z), р(r), ш(ş), тыбыштары табигый дабыштын созулуңку чыккандыгын туюндуруу үчүн адаттан тыш созулуп айтыла берет: ыз-з, ыр-р, ыш-ш. Ал эми в (v) тыбышы өйдөкү сөздөн (ав) бөлөк кыргыздын төл сөздөрүндө келбейт. Кыргыз тилиндеги табыш тууранды сөздөрдүн көпчүлүгүн C+V+C (C+V+C+C) тибиндеги сөздөр түзөт да, алар жандуулардан чыккан үндөрдү да, жаратылыштагы жансыз нерселердин кагылышуусунан, кыймыл-аракетинен чыккан дабыштарды да туюндурат (2). Азыркы кыргыз тилиндеги жогоркудай типтеги табыш тууранды сөздөргө абай салсак, сөз башында төмөнкү тыбыштардын келгендигин көрөбүз:к, ш, ч, т, д, б, з, м, л (k,ş,ç,t,d,b,z,m,l). Бул жерде төмөнкүдөй үч жагдайды белгилеп кетүү керек. 1.Колдонулуш жыштыгы жагынан булардын баары бирдей эмес, айталы, к,ш,ч,т,д (k,ş,ç,t,d) тыбыштары сөз башында көп колдонулса, калгандары сейрек же өтө сейрек колдонулат. 2.Ар бир тыбыш белгилүү бир деңгээлде табигый дабыштын тикеден-тике чагылышы болуп саналат, т.а. сөз башындагы да, сөз аягындагы да тигил же бул үнсүздүн колдонулушу түздөн-түз табигый үнгө көз каранды болот да, кайсыл үнсүз тыбыштардын колдонулгандыгына карай табыш тууранды сөздөр маанилик жактан бири-биринен айырмаланат. 3.Буга байланыштуу «булардын маанилик өзгөчөлүктөрү да муун башындагы, муун ортосундагы жана муун аягындагы тыбыштардын сапаты менен аныкталат».(3)табыш тууранды сөздөрдө сөз аягында төмөнкү тыбыштар колдонулат: с, ш, к, р, н, п, т, ч (s, ş, k, r, n, p, t, ç). Өйдөдө белгилеп кеткендей, сөз башында да, аягында да келген үнсүздөрдүн ар биринин өзүнчө көтөргөн жүгү бар, андыктан алардын айрымдарынын (көп колдонулгандарынын), үн тууроо касиет-сапатына, өзгөчөлүгүнө токтоло кетүү жөн: сөз башына келген жарылма, түпчүл к (k) тыбышы какылдоо, кырылдоо, корулдоо; жылчыкчыл, уччул, ш (ş) тыбышы шырылдоо, шуудуроо; жарылма, уччул т (m) тыбышы тыкылдоо, тарсылдоо; жарылма уччул ч (ç) тыбышы катуу, кескин чыккан чырт эткен, чыртылдаган үндү туурап көрсөтөт. Ал эми сөз аягында келген уччул, дирилдеме р(r) тыбышы узакка созулган жаңырыкты; түпчүл, мурунчул ң(ñ) тыбышы жандуу жана жансыз нерселерден чыккан күчтүү жана узакка созулган үндү; түпчүл, жарылма к (k) тыбышы үзүлүңкү же тез эле өтүп кетүүчү кыска; кош эринчил, жарылма п(p) тыбышы - үзүлүңкү, кыска жана чорт, бирок кескин чыккан үндү туурайт. Мисалы, сөз башында: кыш; шар, шыр, шак; чак, чык, чың; так, тык, ; дүр, даң; бак, бап-бап; зың, зоң; лок; сөз аягында быш; шак; шар; даң; дүп; чырт; карс; карч, курч, кырч, былч ж.б. Сөз башында жана аягында үнсүздөрдүн колдонулушу боюнча тууранды сөздөр тилибиздеги башка төл сөздөрдөн төмөнкүчө айырмаланат: 1.Сөз башында л (l) тыбышы айтыла берет, ал эми башка төл сөздөрдө бул тыбыш сөз башында келбейт. Аталган тыбышты, сөз башында колдонуу табигый үндү дал өзүндөй, же жок дегенде ага жакындаштырып тууроо далалат муктаждыгынан жаралса керек: леп, лоп, лык, лап, лук, ж.б. 2.Сөз аягында ж тыбышы колдонулат, башка төл сөздөрдө ал таптакыр колдонулбайт: баж-баж, куж-куж, кыж-кыж, каж-каж ж.б. Бул жерде тууранды сөздөрдө ж бир эле сөздүн башында да, аягында келерин атайы эскертип кетүү керек: жаж. Жаж сөзү өз алдынча колдонулбайт, мүчө уланып (жажылда) гана колдонулат да, баж-баж сөзүнө синонимдеш келет, т.а. чечекейи чеч боло эзилишип сүйлөшүп 60

61 жаткан кырдаалдагы үндү туурап көрсөтөт: Сен мени кошокко чакырбай эле, иштеткени чакырыпсың. Мени иштетип кою-юп, Гапар үкөм экөө жажылдап сүйлөп отурат. (Сактанов) 3.[ ң (ñ), р(r), з(z), ж (c)] үнсүздөрү менен аяктаган сөздөр өздөрүнүн турган турушу менен эле тууралган дабыштын созулуңку чыккандыгын билдирет, ал эми үндүн мындан да узакка созулгандыгын же жаңырып угулгандыгын туюндуруу үчүн аталган тыбыштар кайталанып берилет. (адаттан тыш созулуп айтылат): зың-ң, дүр-р, ыз-з, быш-ш, быж-ж. Ушундай эле зарылдыктан улам [с(s), ш(ş)] тыбыштары да кайталанып, айтыла берет: быш-ш, кыш-ш, күш-ш; тарс-с, курс-с, карс-с ж.б. Акырында табыш тууранды сөздөрдүн тыбыштык курамына таандык дагы бир мүнөздүү көрүнүштү белгилей кетели. Табыш тууранды сөздөр, негизинен, ачык муун (бул өтө сейрек кездешет) жана туюк муун тибиндеги сөздөрдөн турарын биз жогоруда көрдүк: тык, чоп, дүп, дүң, зың ж.б. Булардын айрымдарына, уяң үнсүздөр менен аяктаган сөздөргө, каткалаң к(k), т(t), с(s) тыбыштары кошулуп айтылат да, кошумча маанилерди киргизет. Буга байланыштуу академик Б. Юнусалиев (4) мындай тыбыштарды проф. Н. А. Ашмариндин салтын улап, «айырмалоочулар» деп атаган: шыр-шырт, каң-каңк,шылдыр-шылдырт, дүң-дүңк, чыр-чырт, бар-барк, бар-барс ж.б. Аталган тыбыштардын кошулуп айтылышы обьективдүү себеп-өбөлгө менен түшүндүрүлөт, т.а. табигый үндүн өзүндөгү өзгөчөлүк ал тыбыштарды кошуп айтууга муктаж кылат. Бул жагынан алганда, к,т,с(k,t,s) үнсүздөрү тууралган дабыштын кескин, туюк жана чорт, кыска экендигин туюндуруу зарылдыгынан кошулуп айтылат: М.: дүң «Дүңк деди, жерди чукуп асманга атты, энтеңдеп каракчылар кайра качты.» Düp (pat) dedi, yeri kazıp gök yüzüne fırlattı, korkup heyecanlanan duşmanlar arkasına bakmadan kaçıp gitti. (Үмөталиев). каң-каң: «Челек бош экендигин билгизиш үчүн каң эттирип чаап койду.» Kovanın boş olduğunu anlatmak için boş kovadan çıkan çın çın sesleriyle gösterdi. (Токтакунов). «Сырын билген Шарип жакшы эле сактанайын дегенче болбой, каңк эттире чекеге бир сүздү.» Sırını bilen Şarip saklanmaya fırsat bulamadan güm diye şakağına tokatı yedi. (Бейшеналиев). ж.б. Муну менен катар ыр тыбыштык тизмеги жана [-т] тыбышы да айырмалоочу каражат болуп саналат, анткени булар уланганда, тууранды сөздөр уланганда (топ-топур, тып-тыпыр, заңкзаңгыр, даңк-даңгыр, дүңк-дүңгүр ж.б.), дабыштын кайталангандыгы же варианттары берилет (5) топ сөзү бир жолку жеңил дабышты же бир нерсе (алма, өрүк ж.б.) үзүлүп жерге түшкөндө, кулаганда, жыгылганда чыккан үндү, ал эми топур сөзү «көп буттардын дүбүртүн же көп нерселердин жерге түшкөндөгү дабыштарын» туурап көрсөтөт: «Балдар топурашып үйдү үч көтөрүп жиберишти.» Çocuklar heyecanla patırtılar şıkartarak toplanıp ayak seslerinin gürültü patırtılarıyla» evin altını üstüne getirdiler. (Т.У ж.б. Заңк сөзү мылтык атылгандай, катуу кыйкыра үн салгандай жаңыра катуу, ачык чыккан үндү туурап көрсөтсө, заңгыр сөзү ушундай эле дабыштын бир нече ирет биринин артынан бири кайталангандыгын туюндурат:«атылат тынбай замбирек, жер жаңыртып заңгырап.» Sürekli atılan top seslerinden dolayı her yer zangırdayıp, (çınlıyordu). (Үмөталиев). ж.б. Кыргыз тилинде ыр элементи өз алдынча колдонулбаган төмөнкү негиздерге уланат да, бул негиздерде камтылган дабыштын үзүлүңкү, кыска кайталангандыгын билдирет: шатыр --- шат+ыр, дабыр --- дап+ыр, качыр---- кач+ыр, кыт --- кыт+ыр ж.б. Муну менен катар булар биринин артынан удаа-удаа чыккан бирдей дабыштардын көп экендигин же дабыштардын созулуңку чыккандыгын, кайталангандыгын да кошумча туюндурат. Дабыр жамгырдын, мөндүрдүн жаагандагы урунган дабыш, алма, өрүк,сыяктуу мөмө жемиштердин күбүлө жерге түшкөндөгү дабыртын, топурата басылган дүбүрт:«дабыр-дабыр-дабырап, Алма жыйсак ыр ырдап.» Patır patır patırdayıp, şarkılar söyleyerek elmaları toplasak. (Осмонов). ж.б. Мисалдарда көрүнүп тургандай, мындагы дабырт да, дүбүрт да, экөө тең бир нече нерседен биринин артынан бири удаа-удаа чыккан дабыштарды билдирди. Ушундай эле дабыш шатыр сөзүнөн да даана байкалат:«жамгыр жаады, жамгыр жаады шатырап, Күн күркүрөп, чарт-чурт этип чатырап.» Yağmur yağdı, yağmur yağdı şakırdayarak. Gök gürleyüp, şimşekler çakarak, gümbür gümbür gümbürdüyor (Осмонов). ж.б. 61

62 Күлдүр-күлдүрөгөн, күлдүрттөп удаама-удаа чыккан дабыш: «Паровоз такатака, күлдүр-күлдүр тынымсыз кетип барат күндүр-түндүр» (Абдраманов). калдыр- нерселердин бири-бирине урунганда, кагылышканда же кулаганда калдырап чыккан дабышы: Калдыр-калдыр, калдыр таш! Жер айрылып, көк чык. Желин айрылып сүт чык. Калдыр, калдыр, калдыр таш! (Ф.) ж.б. Көрүнүп тургандай, калдыр, күлдүр сөздөрү көп эмес, бир эле нерседен чыккан дабышты туюндурду. -Ыр тыбыштык тизмеги менен аяктаган табыш тууранды сөздөргө [т] тыбышынын уланышы аркылуу жаңы маани кошумчаланат, т.а. мындай кырдаалда созулуңку тартпай, кескин, чорт, чукул үзүлгөн дабыш берилет: шалдыр --- шалдырт, калдыр--- калдырт, дүңгүр--- дүңгүрт ж.б. М.: калдырт: «Казан-аяк калдырт эткенде, уктап бараткан Асылбек селт этип, чочуп, ойгонуп кетти.» Kapkacak paldır küldür edince, uyumak üzere olan Asılbek birden ürpererek sıçrayıp uyandı. (Б.У.). күлдүрт: «Чанач күлдүрт-күлдүрт чайкалганда, ууз кымыздын жыты бур дей түштү.» Kımız yayığı gümbür gümbür çalkalandığında taze kımızın o güzel kokusu hemencecik burnuna geliverdi. (Сыдыкбеков ) ж.б. 2. Элес тууранды сөздөрдүн фонетикалык өзгөчөлүгү. Кыргыз тилиндеги көрүү сезиминин негизинде жаралып, «чукулунан болуп өткөн кыймыл-аракеттин, көз ирмемде пайда болгон жарык кубулуштарынын, капысынан тез өзгөрүлгөн ал-абалдын, келбеткөрүнүштүн жана башкалардын элесин туурап көрсөткөн сөздөр» (6) С+V+C, С+V+C+C тибиндеги бир муундуу сөздөр болот да, негизинен, ж,с,ч, л (c, s, ç, l) тыбыштары менен башталып, к,п,т (k, p, t) менен бүтөт: Жарк, жалп, жалт, шып, шап, шак, чып, лып, селт, жылт, бур ж.б. Булардын ичинен жаратылыштагы жарык кубулуштарын туурап туюндурган жарк, жалт, жалп, жылт, өңдүү сөздөр түбү барып жал, жар, негиздерине такаларын, айрып түрк тилдеринде бул негиздер дал ушундай турпатта колдонуларын, а кыргыз тилинде жал жал (жал-жал кароо), кош сөзүн эске албаганда к,п,т тыбыштары кошулуп айтыларын, тактап айтканда, булар айырмалоочу кызматты аткарарын жал, жар, турпатында өз алдынча колдонулбастыгын академик Б. Юнусалиев (7) конкреттүү материалдарга терең талдоо жүргүзүү аркылуу ишенимдүү далилдеп көрсөткөн. Табигый элести тууроо жагына келе турган болсок, тигил же бул үнсүздүн сөз аягында жана тигил же бул үндүүнүн сөз ортосунда келиши аркылуу бул сөздөр маанилик жактан өз ара айырмаланат. Буга ынануу үчүн жалп-жалт, жалт-жылт сөздөрүн өз ара салыштырып көрөлү: жалп кандайдыр бир көрүнүштүн же аракеттин ошол замат, тез арада жок болуп калышын көрсөтөт: «Так ошол учурда шамал тийип, чырак жалп эте түштү.» Tam o anda rüzgar esince, mum aniden pof diye sönüverdi. (Байтемиров). «Жалп этип экөө аттан кулап түштү.» Birdenbire ikisi de attan kayıp düştü. (Жантөшев). Ал эми жалт сөзү жарыктын өчүшүн эмес, тескерисинче, алеки заматта пайда боло калган жарыкты, т.а., көбүнчө жалт-жалт, жалт-жулт формаларында колдонулуп, жаркылдаган оттун, нурдун элесин, жалтылдаган нурдун чагылышын көрсөтөт: «Кетмени гана күнгө чагылышып, жалт-жалт этет.» Kazmaya güneş ışıkları çarparak par par etti. (Сыдыкбеков). ж.б. Жалт сөзү кыймыл-аракеттин тез арада, чукул, дароо, ошол замат боло калышын да көрсөтүп, бул жагынан да жалп сөзүнө каршы келип калат:«артына жалт карап алып, Шордуу 62

63 Батийна жаш баладай эчкирип ыйлап жиберди.» Arkasına birden dönüp bakıp, zavallı Batiyna çocuk gibi hıçkırarak ağladı (Сыдыкбеков). ж.б. Жылт сөзү, негизинен, жалт сөзү менен маанилеш, бирок жарыктын, аракеттин жана башка көрүнүш деңгээлин чагылдыруу жагынан бир-биринен айырмаланат: Жылт сөзү жалт сөзүнө караганда көрүнүш деңгээли начарыраак жана буга ылайык көзгө илинип, илинбей тез өтчү жарыкты аракетти берет. «Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгүндө» жеткиликтүү берилген: туур. 1.Оттон, нурлуу көрүнө калышын, чагылышын же тез-тез кайта-кайта көрүнө калышын билдирүүдө колдонулат. «Караңгыда жылт эткен оттун жарыгынан башка эч нерсе көрүнбөйт.» Karanlıkta yaldırayıp parlayan ateşin aydınlığından başka hiçbir şey görünmüyordu. (Каимов) ж.б. 2.Кыймыл-аракеттин өтө тез же күтүлбөгөн жерден болушун билдирүүдө колдонулат. Жылдызкан жылт коюп, жүгөрүнүн арасына кирди. (Байтемиров); Бура тартып жылт берип, Түлкүдөй болуп мант берип. («Мендирман»)» (8) Кыргыз тилиндеги жарылма, эринчил п(p),к(k), тыбыштары менен аяктаган шап, шак, шып, шык, лып сөздөрү да маанилик жактан жакын келет да, аракеттин көз ирмемде, өтө тез жана капысынан болуп өткөндүгүн билдирет: «Баланы лып гана кармап, кароолчулар ханга барышты» Çocuğu ansızın yakalayıp, bekçiler hanın huzuruna getirdiler. «Шаршенин үнүн укканда, ал шак ордунан турду да, жүгүргөн бойдон жөнөдү.» Şarşenin sesi duyulunca o aniden yerinden fırlayıp, hızlıca uzaklaştı. (К.Н.). «Оюн башталары менен, ал шык этип кирип келип, бош орунга отура калды.» Oyunun başlamasıyla beraber birdenbire, aniden girerek boş bulduğu yere oturuverdi. (Сыдыкбеков). ж.б. Арийне, бул сөздөр маанилик нюанстары, стилдик ыраңы боюнча өз ара айырмаланышат жана дал ошол үчүн тилде жашап жатышат, ал эми алардын ар бирине таандык өзгөчөлүктөрдү ачып берүү атайын иликтөөнү талап кылат деп ойлойбуз. Көрүү сезиминин негизинде пайда болгон элес тууранды сөздөрдүн экинчи чоң тобун C+V+C+V+C, V+C+V+C, V+C+C+V+C, C+V+C+C+V+V эки муундуу; С+V+C+C тибиндеги бир муундуу сөздөр түзөт. (булар сан жагынан чектелүү келет) да, көбүнчө ң, й, к (ñ,y,k) тыбыштары менен аяктайт:далдаң-далдаң, бөжөң-бөжөң, дирт-дирт, делдең, тайтай,сексей, сороксорок, серек-серек, ж.б. Маанилик жактан алганда, алар «адамдын, айбандардын, малжаныбарлардын, же болбосо алардын дене мүчөлөрүнүн кыймылын, ошондой эле кыймылда болгон ар кандай заттардын көрүнүшүн элестетип»(9)көрсөтөт: «Бекер чай таратып жатат деп укканда, ооруп жаткан Орункүл ордунан ыргып туруп, далдаң-далдаң этип заматта жетип барды.» Bedava çay dağatıldığını duyar duymaz hasta olan Orunkül yerinden fırlayarak palas pandıras koşuşturup, anında oraya yetişti. («А».). «Кайсы жерде чуу чыкса, элдин арасынан сорок-сорок этип жүргөн Турсунбекти көрөсүң.» Nerde bir patırtı çıksa halkın arasında sivrilip duran, göze batan Tursunbek görülür. («БT».).«Салпаң-салпаң жан баскан, чуудаларын чаң баскан.» Sallana sallana biçimsizce hareket edenin, vücudunun her yerini toz kaplar. («Мендирман»). ж.б. Мисалдардан көрүнүп тургандай, бул топтогу сөздөр тууралган элестин бир нече жолу кайталанганын, же болбосо бир калыпта үзгүлтүксүз көзгө көрүнгөндүгүн туюндурат жана ушунусу менен биринчи топтогу көздөрдөн айырмаланып турат. Жогоруда белгилегенибиздей, [т (t), г (g), к (k) ] тыбыштары айрым элес тууранды сөздөрүнүн аягына кошулуп айтылып, маани жагынан өзгөрүүгө учуратат: жал-жал, жалт-жалт: жал сөзү азыркы кыргыз тилинде өз алдынча колдонулбай, кош сөз жал-жал турпатында кароо сөзү менен бирдикте колдонулуп, жаркыраган, жалтыраган элести туюндурат:мени жал-жал карап, бир нерсе деп айтышымды күтүп жаткандай болду. (Осмонов). Мындан төмөнкүдөй эки маанини байкоого болот: 1) жаркыраган, жылтыраган элес; 2) мындай элестин (көз караштын) улам-улам кайталангандыгы, узакка созулгандыгы. Ал эми [л(l)], [п(p)] тыбыштары кошулуп айтылганда (жалт, жалп) аракеттин, жарыктын ж.б. ушунчалык тез, көз ирмемде болуп 63

64 өткөндүгүн билдирет, бул жөнүндө жогоруда жеткиликтүү деңгээлде айтылды. Жалт сөзү жылт формасында да колдонулат (жалт этти жылт этти) жана экөө тең бирдей эле маанини туюндурат, бирок оттун, нурдун ж.б. көлөмүн берүү жагынан айырмаланат: жылт сөзүндө от, нурдун көлөмү анчалык көп болбойт. [т] тыбышы мөл-мөл сөзүнө да уланып айтылат, бул сөз жалтырак, жылтыраган деген мааниде колдонулат. М:Ызага буула түшкөн Аймандын көзүнүн жашы мөл-мөл болуп кетти. (А.), өтмө маанисинде «таза, тунук» деген маанини (Мөл-мөл, мөл булак Тоодон ылдый сен кулап. Т.Ж.)туюндурат, ал эми [т] тыбышы уланганда жалтырактык кескин экендигин билдирип калат: Көзүнүн кычыгындагы жаш сымаптай мөлт этти. Көрүнүп тургандай, мөлмөл да, мөлт да, көз жашка байланыштуу колдонулат. [к(k)] тыбышы (жар сөзүнө уланып жарк турпатында колдонулат, жарк этип тез көрүнө калган элести көрсөтөт: Бир тетигин бураса, жарк дей түшөт шаар бүтүн. Жарк сөзү бүгүнкү күндө кыргыз тилинде уңгу сөз катары колдонулат, т.а. уңгу, мүчөгө ажыратылбайт, ал эми чуваш тилинде жар сөзү йарр сөзү уңгу катары өз алдынча колдонулуп, жылдыздардын, чагылгандын жерге түшүү, кыймылдарын берет (10). -ыр тыбыштык тизмеги төмөнкү элес тууранды сөздөргө уланат: мөлт+ыр=мөлтүр, үлп+ыр=үлбүр, жалт+ыр=жалтыр, жалб+ыр=жалбыр, желп+ыр=желбир. Мөлтүр сөзү жалтыраган, жылтыраган маанисин (көз жашка карата) туюндурат да, туунду формаларда гана колдонулат: мөлтүр +ө+ып=мөлтүрөп, мөлтүр+ө+й+т, бирок өтмө мааниде мөлтүр турпатында колдонула берет: Издегендей кайтпас бакыт жыргалын, жээгин карайт мөлтүр булак жылганын. (Эралиев) Үлп сөзү акырын аста желбирөө, чайпалуу, теңселүү ж.б. кыймыл абалдын элесин туюндурат да (Үлп эткен жел жок; Саамай чачы желге үлп этти), үлбүр турпатында өз алдынча колдонулбайт, үлбүр+ө=үлбүрө туунду формасында өтмө мааниде («назик, өтө жумшак, алсыз») колдонулат: Үлбүрөгөн чыт экен, кичине бирдеме болсо эле айрылып кете турган. Жөөлөп кетсең, жыгылчуудай болуп, үлбүрөп эле араң жаны жүрөт. Жука нерселердин желден, эпкинден козголо түшкөнүн, желп-жалп этип кыймылдаганын билдирген желбир-желбир (желек желбир-желбир этет.) сөзү көбүнчө желбир+т= желбирт, желп, желп эткен кыймылдын тез, кескин болуп, өткөнүн туюндурат: Жел соккондо желек желбирт дейт түштү. Ал эми от алууну, дүрт этүүнү билдирген жалбыр сөзү өз алдынча такыр колдонулбайт, жалбырт турпатында колдонулат да, көбүнчө жалындын дүрт этип тез боло калышын же жайыла калышын (кыймыл-аракеттин өтө тез, кескин түрдө болгонун) туюндурат: Куурай жалбырт дей түштү. Жыйынтыктап айтканда, элес тууранды сөздөрдүн бул тобу өздөрүнүн түзүлүшү боюнча анча деле айырмаланбайт: экөө тең эле бир муундуу сөздөрдөн турат, экөөнө тең эле айырмалоочу тыбыштар, тыбыштык тизмек уланып айтылат жана мындан жаралган маанилик өзгөрүү экөөнө бирдей мүнөздүү болот, [л(l)] тыбышы менен башталган сөз экөөндө тең учурайт. Айырмачылыгы катары төмөнкүнү көрсөтсөк болот: [ж (c)] тыбышы менен аяктаган жана V+C, C+V тибиндеги бир муунду сөздөр элес тууранды сөздөрдүн бул тобунда жолукпайт. Ал эми элес тууранды сөздөрдүн экинчи тобу өзүнүн түзүлүшү боюнча табыш тууранды сөздөрдөн да, элес тууранды сөздөрдүн биринчи тобунан да айырмаланып турат: биринчиден, булар негизинен, эки муундуу сөздөрдөн турат, экинчиден, булардын айырмалоочу тыбыштары, тыбыштык тизмеги жок. 3. Туюм тууранды сөздөрдүн фонетикалык өзгөчөлүгү: Мындай сөздөр, жогоруда белгилегенибиздей, дене, жыт, даам сезимдери менен байланышат да, адамдарга, адамдаштырылган жаныбар-каармандарга (көркөм чыгармаларда) таандык болуп саналат. Турпаты жагынан табыш тууранды сөздөрүнө жана элес тууранды сөздөрдүн биринчи тобуна окшош келип, СVC, CVCC тибиндеги бир муундуу сөздөрдөн турат; сөз башында [б (b)], [з (z)], [л (l)], [д (d)], [т (t)], ал эми аягында [к (k)], [р (r)], [п (p)], [з (z)],[ң (ñ)] келет: лук, былп-былп, зыр-зыр, дүр, тыз ж.б. 64

65 М.: «Деңиз көк, катарына жалт-жалт жатып, Жыпардай аңкыган жыт бур-бур этип.» (Бөлөбалаев) ж.б. Булардын ичинен зыр-зыр, зырп-зырп сөздөрүнүн маанилери окшош, бир гана зырп сөзүндө кыймыл (туюм) кескин, өтө тез болгондугу туюндурулат, б.а. [п], тыбышы айырмалоочу каражат болуп саналат. Салыш: Жүрөгүм зырп эте түштү. Санаган сайын кыргызды, Эт жүрөгүм зырп этип. Ушул сыяктуу эле көрүнүштү зың-зың, зыңк-зыңк сөздөрүнөн да байкоого болот, мында да [к], тыбышы айырмалоочу кызматты аткарат. Түрк тилинде үнсүздөрдүн тууранды сөздөрдө колдонулуш жагдайына келсек, жалпы жонунан төмөнкүлөрдү айтсак болот: түрк тилиндеги тууранды сөздөрдө сөз башында көбүнчө жарылма, же жылчыкчыл тыбыштары келет; j (түрк тилиндеги j (ж) тыбышы кыргыз тилинде колдонулбайт, бирок орус тилинде бар) тыбышы башка түрк сөздөрүндөгүдөй эле, тууранды сөздөрдө да сөз башында колдонулбайт, r (р) тыбышы бир муундуу тууранды сөздөрдө да, экинчи даражадагы туунду тууранды сөздөрдө да сөз аягында башка тыбыштарга караганда көп колдонулат; түрк төл сөздөрүндө сөз башында колдонулбаган ж, ф, х, м, ш, з (c, f, h, m, ş, z) ж.б. тыбыштары табыш тууранды сөздөрдө сөз башында көп кездешет. Тууранды сөздөрдүн курамындагы тыбыштар менен табигый табыштардын ортосундагы байланыш бир гана сөз башындагы тыбышта эмес, ар бир сөздөрдөгү тыбыштарда болот. Бирок, ошентсе да, табигый табыш менен үнсүздөрдүн ортосундагы байланышы үндүүлөргө караганда бекемирээк келип, алар башкы орунда турат. Өйдөдө күбө болгонубуздай, кыргыз тилинде деле абал ушундай. Бир, эки мисал келтирели: z (з) тыбышы,cız«чыз», mız «чыр», sız «сыз»,vız, «ыз» ж.б. Bütün gece kağnı arabalarının cazırtısını duydum. «Түнү бою эки дөңгөлөктүү арабалардын кыйчылдаганын уктум.» (H.Balıkçısı). Döşeme, suyun cızırtılarla soğuttuğu ağır bir taş gibi buğu içindeydi. «Пол суунун шылдырагы муздаткан оор таш сымал буу ичинде эле.» (Y.N. Nayır). ж.б. Мисалдарда көрүнүп тургандай, сөз аягындагы z (з) тыбышы табигый дабыш менен бекемирээк байланышып, аны айкын чагылдырып турат. Ушул сыяктуу эле, «Суюк заттардын агышындагы, төгүлүшүндөгү» дабышты туюндурган шар, шыр, шор ж.б. уңгуларда таянган şarılda-, «шарылда» şırıltı, şırılda-, «шырылда» şorulda «шоркура» ж.б. сөздөрдө да табигый дабыш андагы ş (ш) тыбышынан ачык сезилет: Кarşıda bir çağlayanın şırıltısı duyuluyordu. «Алдыда шаркыратманын үнү угулуп турду.» (Ö.Seyfettin). ж.б. Бирок ş (ш)тыбышы сөз башында колдонулган шаб, шап, шак, шарп ж.б. сөздөрдө табигый үн менен ş (ш) тыбышы эмес, акыркы тыбыштар п (p), к (k),б (б) түздөн-түз байланышта болот. Ал эми hışırda-, hışırtı, haşır haşır, fışılda-, foşurtu, foşurda-, ж.б. өңдүү туунду тууранды сөздөрдүн уңгуларындагы акыркы -ş (ш) тыбышы табигый дабыш менен түз байланыш түзө алат: Tepemizdeki çınarın yaprakları ılık bir rüzgarla tatlı tatlı hışırdıyordu. «Төбөбүздөгү чынар теректин жалбырактары жылуу шамалга жагымдуу шуудурап турду.»(h. Taner ) ж.б. Жыйынтыктап айтканда, дабышка эң жакын болгон тыбыш бир муундуу тууранды сөздөрдүн биринчи башында, же акырында орун алып, бири бирин толуктап, табигый тыбыштардын сапаттарына карай аталат. Түркия түркчөсүндөгү үнсүздөрдү бир бирден карап, табигый тыбыштар менен үнсүздөрдүн ортосундагы байланышты изилдөө керек. Жогоруда айтылгандай табыш, элес, туюм деп бөлбөстөн үнсүздөрдүн түрк тилиндеги тууранды сөздөрдө колдонулуш абалын дагы терең түшүнүү үчүн үнсүздөрдүн ар бирин жакындан талдоого алалы. 1.б/п/ (b, p) (11) 65

66 б, п (b, p) тыбыштары табигый үндөрдүн аталышында сөз башында кеңири колдонулат. п (p) тыбышы түрк тилинде сөз башында колдонулбайт, бирок тууранды сөздөрдө ал сөз башында келе берет. Мисалы: рat «тарс», patlak «жарык», patlat «жардыр» ж.б. Kulakları patlatan bir ses bütün ormanı, bütün kuşları, bütün dünyayı susturdu. «Кулакты жарган бир үн бүткүл токойду, бардык куштарды, бүткүл дүйнөнү сумсайтты.» (M. Ş. Esendal). ж.б. Кол менен уруп, бут менен тепкилөөдөн, чабуу, кулап түшүүдөн келип чыккан дабыштарды тууроодо п (p) тыбышы көп колдонулгандыгын көрүүгө болот. Patak «таяк», patakla- «сабоо», pataklan- «сабалуу», pat et «жалпак нерсе менен урулганда чыккан үн, шак деп» ж.б. Babam yerinden fırlayıp beni bir iyi pataklayacak sanıyordum. «Атам ордунан атып туруп, мени катуу сабайт деп ойлогом.» (Y. K. Karaosmanoğlu). ж.б. б, п (b, p) тыбыштары катышкан тууранды сөздөр сан жагынан чектелүү. Булардын ичинен кайсынысы сөздөн орун алары табигый дабыштын өзгөчөлүктөрүнө байланыштуу болуп саналат. р (r) тыбышынын колдонулушу тууралуу жогоруда айттык, ал эми б (b) үнсүзү төмөнкүдөй кырдаалдарда сөз башында келет:суюк заттардын жерден оргуштап чыгышын, атырылышын билдирген тууранды сөздөрдө: bing, bung, böng, bunk, bünk ж.б. Биринчи тыбыштагы б (b) аралыктуу жабылуулары жана жабылып кысылуудан улам зорго кутулууну чагылдырып, тыбыштын пайда болушундагы физиологиялык өзгөчөлүктөр менен табигый тыбыштардын ортосуна бир ыргактуулукту камсыздоодо: bıngılda- «былкылдоо», bungul bungul «суунун шаркырап акканын түшүндүрөт», büngülde-, «бүлкүлдө», büngür büngür «суунун топурактан боркулдап атып чыгышы» ж.б. Башаламан, тартипсиз, чаржайыт жана тез өтүп жаткан кыймыл-аракетти кыймылдарды билдирген табыш тууранды сөздөрдө п, б (p, b) тыбыштары сөз башында келет: badi badi «чайпалып өрдөктөй басуу», patır patır «патыратып», patırtı «тарсылдак, түрсүлдөк», paytak «тайтак», paytak paytak «тайтак- тайтак» ж.б. Evin sıvaları patır patır yere düştü. - Үйдүн шыбактары патырап жерге түштү. (Halikarnas Balıkçısı) ж.б. Муну менен катар «үн салуу, бакыруу, туш келди сүйлөө» сыяктуу маанилерди туюндурган табыш тууранды сөздөрдө да б (b), п (p) тыбыштары сөз башында келет: badır badır «тантык көп сүйлөгөн ызы-чуулуу адамга карата айтылат», böğür- «өкүрүү, мөөрөө», bangır bangır konuşmak «бакырып өкүрүп сүйлөө», bangırda- «үнүн катуу чыгарып, бакырып өкүрүп сүйлөө» pepelik «кекеч», pepilde «кекечтен»- ж.б. Ağlasın milletin evladı da bangır bangır. «Элдин баласы ыйласын!» (M.A.Ersoy). ж.б. 2. ж / ч (с, ç) да бакырып-бакырып ж, ч (c, ç) тыбыштары тууранды сөздөрдө сөз башында өтө кеңири колдонулат да, түз байланышта болот; ж тыбышы, кыргыз тилинен айырмаланып, түрк тилинде сөз башында колдонулбайт, бирок ж тыбышы табыш тууранды сөздөрдө көп колдонулат: car car «чар-чар, жар-жар», cırılda «чырылда», çatır çatır «чатыр чатыр этүү», çıngır çıngır «шыңгыр, шыңгыр», çıtır çıtır «чытыр чытыр», çıtırtı «чытыраган үн» ж.б. Kendisine hediye edilen gömlekleri sokak ortasında cayır cayır yırtıp atmakla meşgüldü. «Өзүнө белекке келген көйнөктөрдү көчөнүн ортосунда чарт чарт этип жыртуу менен алек болуп жаткан.» (A.H.Tanpınar). Ben altın dişini çatır çatır söktüklerini gözlerimle gördüm. «Мен алтын тишин карс курс жулуп алышканын өз көзүм менен көрдүм.» (H.Taner). ж.б. Бул тыбыштар кээ бир уңгу түрүндөгү тууранды сөздөрдө да кездешет. Кулакка жагымсыз, угулган дабыштарды туураган сөздөрдө алар сөз аягында колдонулат: gac, gıc, gıç, kac, kıç ж.б. Бул уңгулардын негизинде сөздөр түрк тилинде көп учурайт: gacır gucur et- «качыр кучур эт», gıcırtı, gıcırda- «кычыра», garç garç «карч курч» ж.б. 66

67 Kürekler yağlanmamış olmalı. Deniz yükseldi mi gacırdıyor, sonra gucurduyor deniz alçalırken. Калактар майланбай калса керек, деңиз көтөрүлгөндө качырап, анан деңиз ылдыйлаганда кычырай баштайт. (Z.Selimoğlu). ж.б. 1. д/т (d t) т, д (d, t) тыбыштары туурандыларда кеңири колдонулат. «Жаагын жануу, көп сүйлөө» маанисин туюндурган тууранды сөздөрдүн башына д тыбышы келет да, табигый үндөр менен түздөн түз байланыштуудай туюлат: dırdır «дыр дыр», dırdırcı «дырылдак», dırdırlaş-, dırdırlan-, dırıltı, dırlan- ж.б. Böyle dır dır edeceğine o da arada bir gündeliğe gitse ne olur? «Минтип жаагын жангыча бир күнгө барып келсе, эмнеси кемип калат?» ( H.E.Adıvar). ж.б. Сөз башында д (d), т (t) тыбыштары, аягында к (k), г(g) жана п (p), б (b) тыбыштары келген бир муундуу тууранды сөздөрү түрк тилинде көп кездешет. Мисалы: туш келди кадам шилтөө, чабуу, уруу ж.б. кыймылдарды билдирген dab «далп», deb, dıb, düp «дүп», tap «топ», tep «теп», tıp «тып», tip ж.б. сөздөр жана бул негиздерге мүчөлөрдүн уланышы аркылуу жасалган туунду сөздөр: сыяктуу башкы формаларга таянган tapır tupur «тапырап», tap tap et- «тап-тап эт», tep «тебелөө», tıpırda- «тыпылдоо тып-тып этүү» ж.б. мисалдарда табигый үндөр менен жакындан байланыш түзүүдө:arkalarında at ayakları tapırtıları duydular. Артынан аттын дүбүрттөрүн угушту. (Y.Kemal) ж.б. «Уруу, чабуу» мааниси билдирген, сөз башында д (d), т (t) тыбыштары аягында к (k), г (g), х (h) тыбыштары келген уңгулардан жасалган туунду жана кош сөздү түзгөн тууранды сөздөргө төмөнкү мисалдарды келтирсек болот: takır takır «такыр-такыр», tak tuk «так-так», tıkır tıkır «шыңгыр-шыңгыр», tokmak «токмок», tokuştur «уруштур» ж.б. Yüksek ökçelerin takırtısından evin en üst katının da kımıldadığını duyardık. «Бийик такасынын так так этип басканынан үйдүн эң үстүңкү кабатынын да кыймылдаганын укчубуз.» (Ö.Seyfettin). ж.б. 2. ф/в (v, f) ф тыбышы туурандылардан башка түрк сөздөрүндө сөз башында колдонулбайт; Тууранды сөздөрдүн ичинен ал fır fır, fırla-, fırlat-, fırıl fırıl, fırlak ж.б. мисалдарда сөз башында колдонула берет: Bir de gözümü açıyorum ki, dünya fırıl fırıl dönüyor. «Көзүмдү ачып карасам, дүйнө пырпырап айланып жатат.» (S.F.Abasıyanık). ж.б. Efil efil, püfür püfür, küfür küfür, üfür-, üfürük, efir efir сыяктуу мисалдарда табыш тууранды сөздөрдүн уңгуларындагы ф (f) тыбышы р (r) жана л (l) тыбыштары менен бирге келет да, тынымсыздык маанисин туюндурат: Pencereden ince bir rüzgar, güneş tozlarını tül perdelere üfürüyor. «Терезеден соккон желаргы түл пардаларды үйлөйт.» ( A.İlhan). ж.б. Ф тыбышы тууранды сөздөрдүн башында көп орун алат да, көбүнчө с (s), ш (ş), з (z) тыбыштары менен бирге колдонулат: fısır fısır «чатыроо, шылдыроо» fosur fosur «буркуратыш оргуп чыккан түндү билдирет» ж.б. Мисалдарда ф (f) cөз башында келгенине карабастан с (s) тыбышына көбүрөөк басым жасалат: Ağabeyi ile fısıl fısıl konuştular,birlikte sevindiler. «Байкеси менен шыбырап сүйлөшүп, бирге сүйүнүштү.»(r.h.karay). Mektebin külhanbeyi ve nizam dışı çocukları tenefüste fosur fosur sigara içerler. «Мектептин тартипсиз балдары танаписте буркуратып тамеки чегишет.» (B.Felek).ж.б. Faşırda-, faşır faşır, fışır fışır, fışırda-, fışırtı, fışkır-, foşur foşur ж.б. мисалдарда ш (ş) тыбышына көбүрөөк басым жасалат: Su veya başka sıvıların bol ve çok akmasını anlatır. Sular 67

68 faşır faşır akıyor. «Суу, же башка суюктуктун мол, көп агышын билдирет. Суулар шар-шар агып жатат.» (Tsöz). ж.б. в (v) тыбышы сөз башында келгенде көбүнчө кош эринчил б (b) тыбышы менен параллелдүүлүктү түзөт. Астыдагы мисалдардан байкалып тургандай, в(v) тыбышы менен башталган тууранды сөздөр көбүнчө ачууга тийип сүйлөө, маңыздануу, жаагын жануу ж.б. табыштарды билдирет: Vır vır bır bır, «дыр дыр тынбастан тажаткан үн», vırvırcı «бежиреген, жаагын жанган кара жаак», vırıltı bır bır, bırbırlanmak «дырылдак», vıdı vıdı et-, (bıdı bıdı konuşmak) «орунсуз сүйлөө», vıdvıd (bıtbıt) «тантык» ж.б. İşlerine çok karışıyor, çok vıdı vıdı ediyormuş. «Ишине көп кийлигишип, көп сүйлөйт имиш.» (E.Bener) ж.б. В (v) тыбышы кээ бир айбанаттар чыгарган үндөрдү жана бөбөктөрдүн үндөрүн атоодо да колдонулат: Vakvak «бала тилинде өрдөк, Tsöz vak vak «бак бак - өрдөктүн үн», vakvaklamak, «бак-бак этүү, кукулуктоо» vızıltı «ызылдак», viyaklama «ыңалоо, ыңаалап ыйлоо», viyak viyak «ыңаа -ыңаа, жаш баланын ыйлашы»ж.б. Küstah gencin sesini taklit ederek tıpkı bir ördek gibi vakvakladı. «Бетпак жигиттин үнүн туурап өрдөктөй вак вак этти.» (Ö. Seyfettin). Uçan bir sivrisineğin vızıltısı duyuldu. «Учкан чиркейдин ызылдаганы угулду.» (Halikarnas Balıkçısı). ж.б. 5. х (h) / ḫ (бул тыбыш кыргыз тилинде жок) Түрк тилинде к (k) тыбышынан пайда болгон бир нече сөздөн тышкары х (h) тыбышы сөз башында колдонулбайт, ал эми тууранды сөздөрдө х (h) тыбышы колдонулат. Тууранды сөздөрдө колдонулган бул эки тыбыш кээде айырмаланбайт. Суунун шаркырап агышы, куюлушунда чыккан үндөрдү тууроодо ḫ (хы) тыбышы сөз башында орун алат:harıl harıl «дуулдап, шарылдап, дүркүрөп», horhor «кор-кор», hörül hörül «күрүлдөп шарылдап агуу» ж.б. Gürültülü bol ve sürekli olarak: Su har har akıyor. Тынымсыз шаркырап агуу: «Суу шарылдап агып жатат». (Tsöz). Soba harıl harıl yanıyordu. «Меш дүркүрөп күйүп жатты.» (S.F.Abassıyanık). ж.б. Бат-бат, терең дем алуу, оозкөңдөйүнөн тамактан кээ бир үндөрдүн чыгышын билдирген табыш тууранды сөздөрдө х (h) тыбышы сөз башында келет да, табигый үндөр менен жакын байланышта тургандай сезилет: hırıl hırıl «кырыл- кырыл», hır hır «кыр-кыр», hırıltı «кырылдак», horla «корулдоо», horultu «корулдак», horul horul «корулдап» ж.б. Yavaşlayan soluk alışında hafif hırıltı duyuluyordu. «Акырындаган дем алып жатып бир аз кырылдап жатты.» (A.Sayar). Homurdanarak derin ve tatlı bir sabah uykusuzdan uyanmaya çalışıyor. «Күңгүрөнө таңкы таттуу уйкусунан ойгонууга аракет кылат.» (Y.K.Karaosmanoğlu). ж.б. Hışıl hışıl «шуу-шуу», hışıltı «шуулдама» hışım «ачуу, кыжыр, жин», hışımlı «ачуулуу, жинденген», hışırdamak, «шуудуроо» hışırtı «шуудурак» ж.б.сөздөрдө х (h) тыбышы сөз башында келсе да, көбүнчө ш (ş) тыбышына басым жасалат: Sert ve kuru şeyler haşırdayarak, haşırtılı ses çıkararak, haşır haşır. Sade dalgaların sesini veya yaprakların hışırtısını duyayım. «Толкундардын үнүн, же жалбырактардын шуудураганын угайын.» (H.Taner). ж.б 6. ж (j): (орусча ж: журнал, живопись сөздөрүндөгү ж тыбышы) ж (с) тыбышы түркчө сөздөрдө колдонулбайт; фарсчадан жана кийинки жылдарда француз тилинен кабыл алынган кээ бир сөздөрдө кездешет. Тарыхый жазуулардан Дивану Лугат ит Түрктө jağıla- (III,325) сөзүндө кездешет. 7. к (k) / қ (ḳ) / г (ġ) / ғ (ğ) 68

69 Kakırdamak «каркылдоо», gak demek «как деш» Kakırtı sesi çıkararak. Kakır kakır gülmek sesli ve sürekli gülmek. ; ж.б Kekeç «Кекеч» kekeme, peltek «кекечтенүү» ; keklik «кекилик» ж.б. Arabacı yirmi yaşlarında, dili biraz kekeme bir oğlan. «Арабакеч жашы жыйырмаларда, тили бир аз кекечтенген бала.» (M.Ş.Esendal). ж.б. Жогоруда айтылган тыбыштар үй канаттуулары чыгарган үндөрдү тууроодо уңгу сөздөрдөн башынан орун алат: gaggılda- «какылда» (как как деп какылдоо), guğur «күү күү»-, (көгүчкөндүн үнү) ж.б Адам жана айбанатта чыккан катуу үндү (бакырууну) берүүдө ғ (ğ) тууранды сөздөрдүн уңгусунун аягында колдонулат: çığıltı «басаңкы ызы-чуу», çığırtı «чыңырык», çığırtkan «жарчы», çığlık «чыңырып, бакырык», bağır- «бакыр», çağır- «чакыр» ж.б. Мукактанып кекечтенген, айтуу каталарын түшүндүргөн атоолордо ичке катуу таңдайчыл үнсүз болгон к (k) үнсүзүнөн пайдаланылат:kekeme «кекечтенүү», kekele- «кекечтен», kek kük et- «күңк мыңк этүү» (сөздү түшүнүксүз кылып сүйлөө) ж.б. Bir şey söylemek istedim, bulamadım kekeliyordum. «Бирдеме айткым келди, таба албадым, кекечтендим.» (R.H.Karay);ж.б. Катуу чыккан күлкүнү билдирген табыш тууранды сөздөрдө каткалаң қ (ḳ) жана к (k) тыбыштары бар:kahkaha at- «каткырып күл», kıkır kıkır «кыкылдап күлүү», kikirde-«кээкер күл», kikire-«үзүл кесил күлүү» ж.б. Selma hanım az kalsın bir kahkaha salıverecekti. «Селма ханым каткырып күлүп жибере жаздады.»(y.k. Karaosmanoğlu). Ahmet cevap verecek yerde kıkır kıkır gülmeye başladı. «Ахмет жооп бериштин ордуна кыткылыктап күлө баштады.»(a.gündüz) ж.б. 8. м (m) Мисалы: bangır bangır mangır mangır Бул тыбыш айбанаттардын бакырышын, үн чыгарышын туюндурган сөздөрдүн башында келет: чагылдырган формалардын биринчи тыбышында болот. М: melemek «маароо», mıdırdamak «күңкүлдөп сүйлөө» mağır-(мөөрөө), mele «маара» ж.б. Uzaktan ağıla giren koyunlarla kuzuların telaşlı uzun melemeleri sessizliği parçalıyordu. Алыстан короого кирген кузулардын кабатырлана маарагандары жымжырттыкты бузуп жатты. (H.E.Adıvar) ж.б. м (m) cөз башында, ал эми аягында келген сөздөр н (n) тыбышы менен бирге «эмне деп айтканы белгисиз, күңүрт сөздөрдү», маанилерди билдирет: mın mın et- «мыңылда», mınnılda -, min min et- «күңк- мыңк этүү» ж.б. 9. н (n) / ң (ñ) н (n) / ң (ñ) тыбыштары артикуляцияланганда мурунчул тыбыштар бүйлөдө жана катуу таңдайда аба агымынын тосулушунан улам, жабылуу жарылма тыбыштарга жакын болгон, вибрациясы жагынан алганда эки тыбыш тең каткалаң үнсүз. ң (ñ) тыбышы түркчөдө сөз башында келбейт. Бирок büñ -büñ «бурк-бурк» (суунун жерден кайнап чыгышы), büñle- «бүлк» (суунун жерден бүлкүлдөп чыгышы) ж.б. мисалдарда сөз аягында келет. Бирок бул тыбыш уңгу тууранды сөздөрдүн аягында келгенде ң (ñ)= нқ (ñķ), нг (nġ), нк (nk), нғ (nğ) таризинде колдонулат: Büngül büngül çık-(суунун жерден оргуштап чыгышы), büngülde-(суунун жерден атырылып чыгышы), büngül- (суунун жерден оргуштап чыгышы), bıngılda- (суунун бүлкүлдөшү) ж.б. Бул тыбыш мурунчулдар менен бирге келип, жаңырган үндү билдирет, мындай учурда ал уңгунун аягынан орун алат: Çanla-(жаңыруу),çangırda-(шыңгыроо), çangur çungur 69

70 «шаңгыр шуңгур»,çınla- «зыңылдоо», çıngırda- «шыңгыратуу»,tınla- «чыйылдоо чың-чың этүү», zangır zangır «калтырап, титирөө, шаңгыр-шаңгыр»,zangırtı «шаңгырак» ж.б.: Nişancı dükkanlarındaki küvvet oyuncağının zili çın çın öttü. «Дүкөнчүнүн коңгуроосу шыңгырады.» (S.F.Abasıyanık). Hiddetinden zangır zangır titriyordu, suratı sapsarıydı. «Ачуусунан калтырап титирей баштады, өңү кумсарып кеткен эле.» (S.F. Abasıyanık) ж.б. 10. р / л (r, l) р (r) тыбышы rap de- «чак чак ырааттуу аскер жүрүшү», rap rap, rapıltı «буттун үнү» өңдүү сөздөрдөн бөлөк сөз башында анча колдонулбайт. Bir birliğin, yürüyüş düzenine girmiş bir topluluğun, uygun adım yürürken çıkardığı rap rap diye ses. «Бир өнөктөштөрдүн, марштын катарына кирген бир топтун, бир адам марш тепкендегидей бирдей чыккан тарс-тарс (чак чак) деген үнү.» (TSöz) ж.б. р (r) жана л (l) тыбыштары табигый үндөрдүн эквиваленти болууга караганда толуктоочу роль ойношот. Табыш тууранды сөздөрдө уңгуларга уланган мүчөлөрдө көп кездешет: şır «шыр» şırıl «шырыл»; pat «бат» patır «батыр». Кээ бир тууранды сөздөрдө р (r) тыбышын сөз аягында келгендигин көрсө болот. мыр башкы формасы: mırılda- «күңкүл мыңкыл этүү», mırıl mırıl «бырың бырың» mırla- «күңк-мыңк этүү, бырыңдоо» ж.б. мисалдардан башка gırgır «кыркыраган, тажаткан орой үн», gürle- «күркүрө», gur gur «кур кур» (баканын чардоосу) ж.б. Pala bıyıklı adamın sesi kapının önünde gürledi. «Коюу мурутчан кишинин үнү эшиктин алдынан күркүрөдү.» (O.C.Kaygılı) ж.б. 11. с / з (s, z) Уңгу түрүндө турган сөздөрдүн акырында келген табигый үндөрдү чагылдырууда анча ылайыктуу эмес. Табигый үн менен болгон байланыш көбүнчө формалардын акыркы тыбыштарындагы с (s) тыбышы менен түзүлөт. Fıs «шыбырашуу» (көңдөй), fısılda- «шыбыра», fısıltı «шыбыр», fısırtı «шыбырап сүйлөө», ıslık «ышкырык», tısla-, «тыс деп үн чыгаруу», ж.б. Mektebin külhanbeyi ve nizam dışı çocukları tenefüste fosur fosur sigara içerler. «Мектептин тартипсиз балдары танаписте буркуратып тамеки чегишет.» (B.Felek). ж.б. с (s) тыбышында болгондой эле табигый үн менен байланыш түзгөн з (z) да акыркы тыбышта колдонулат:cızırda «тызылда», cızırdama «чыз- чыз этүү, куурулуп жаткан нерсе», cızır cızır «чыр чыр» ж.б. Бышып жаткан кебектин, майда куурулган тамактын, кесилген айнектин, же жазып жатканда камыш калем чыгарган үндү билдирет: Döşeme, suyun cızırtılarla soğuttuğu ağır bir taş gibi buğu içindeydi. «Пол суунун шылдырагы муздаткан оор таш сымал буу ичинде эле.»(y.n.nayır). ж.б. Акырын ыйлоо, онтоо, сыздоону билдирген табигый үндөрдү туюндурууда да, уңгу сөздөрдүн аягында з (z) тыбышы келгендигин көрөбүз: cozula- (ыйлоо), mızıkçı «чырбаш», sızla- «сызда», sızım sızım sızla-«сыздатып оорутуу» ж.б. Bilmem kimden işitmiştim, bir adamın nasırı sızlarsa hava bozarmış. «Билбейм, кимден укканымды, бир кишинин көңүлү бузулса, аба ырайы бузулат экен.» (B.Felek). Ağlamaklı, acı, sızım sızım bir özlem burnunun direğini yaktı. «Ачуу кайгыдан, сыздаткан сагынычтан, ыйлай берип, мурду бүтүп калды.» (M.N.Sepetçioğlu). ж.б. з(z)тыбышы түрк тилинде сөз башында келбейт. Бирок Дивану Лугат ит түрктө (12) төмөндөгү кош сөздөрдө сөз башында биринчи тыбыш катары колдонулган:зап зап (zap zap): 70

71 zap zap bargıl zıp zıp koş, «зыпылдап чурка» ылдам жөнө. (Ылдам ылдам, бат бат басуудан чыккан үндү билдирет); (I,319) Зак зак (zak zak): Кочкорлорду сүздүрүүгө тукуруу үчүн айтылган сөз (1,333) 12: ш (ş) Табигый үндөрдү атоодо ш (ş) тыбышы уңгу сөздөрдүн башынан жана акырынан орун алат да, аларды (табигый үндөрдүн) өзгөчөлүктөрүнө карай жакындаштырып тууроого өбөлгө түзөт. Өзгөчө суулардын агышын, куюулушун, төгүлүшүн билдирүүдө. ш (ş) биринчи тыбышынын сөз башына келиши, даана чагылдырганга багытталгандай туюлат: Şarıl şarıl «шарыл-шарыл», şarılda- «шарылда», şarıltı «шарылдак», şırıltı «шырылдак», şırıl şırıl «шырыл-шырыл»,şor şor «шор-шор» şorulda- «шорулдоо» ж.б. Yağmur şarıl şarıl akıyor damlardan. «Жамгыр тамдан шарылдап агып жатты.» (S.F.Abasıyanık). Karşıda bir çağlayanın şırıltısı duyuluyordu. «Маңдайдагы шаркыратманын үнү угулуп турду.» (Ö.Seyfettin) ж.б. Жалпысынан суунун аз жана тынымсыз агуусун билдирет: Musluk açık kalmış, şırıl şırıl akıyor. - Чорго ачык калыптыр, суу шырылдап агып жатат. ш (ş) тыбышы уңгулардын аягында келгенде, табигый үн менен түзгөн байланышы өзгөчө күчтүүрөөк болот. Бул тууралуу териштирип жатканыбызда ф (f) тыбышын айтып өткөнбүз. faşır faşır (суунун көп агышы). faşırda- (суунун жерден оргуштап агуусу),fışırda- (шыркырап агуу), fışır fışır (шыркырап агуу.), foşur foşur (суунун агышын билдирет), foşurda- (суу,же суюктуктардын агуусу)ж.б. Ачууланып таноосу кыпчыла дем алууну,же уктап жатканда чыккан үндөрдү билдирген уңгулардын аягында колдонулат: fışılda- (бышылда), fışırda-, fışırtı, mışıla- «бышылда»(уктап жатканда чыккан үн),mışıl mışıl «быш быш» ж.б. Yusuf oda kapısından da adımını atar atmaz, saatlerden beri mışıl mışıl uyuyan Zehra bırden bıre haykıra haykıra uyanır. «Йусуф бөлмөгө кирери менен көптөгөн сааттар бою бышылдап уктап жаткан Зехра дароо бакырып тура калат.» ( P.Safa).ж.б. Сүртүлгөн нерселерден чыккан табигый үндөр уңгу сөздөрдүн акыркы тыбыштары аркылуу чагылдырылат: hışılda- «шуудура»,hışırtı «шуудурак, шуулдак», hışırda- «шуудуроо» ж.б. Түрк тилинде ш (ş) тыбышы сөз башында анча көп колдонулбайт. Бул тыбыш анын негизинде жасалган башка табыш тууранды сөздөрдөн кездешет. Дивану Лугат ит Түрктө төмөндө берилген кош сөздөрдө биринчи тыбышта колдонулган. Шар шар (şar şar): жамгыр күчтүү жааганда чыккан үн (1,324). Шап шап (şap şap): ol kagununğ şap şap yedi Ал коонду шапылдатып жеди. (Шабдалы жана башка ширелүү нерселерди шапылдатып жесе да ушинтип айтылат.) (3,146) 13. й (y) Yap yap (түз басууну билдирет, Ds), yepele- «таптоо» (бирөөнүн далысын таптоо, сылоо, Ds), yepişle- (бирөөнүн далысын акырын таптоо, Ds) ж.б. й (y) тыбышы gıy gıy, pay pay сыяктуу сөздөрдүн аягында колдонулат. Кыргыз тили сыяктуу тууранды сөздөрдүн муун түзүлүшү табыш, элес, туюм деп бөлүнбөстөн илимпоз, проф. др. Хамза Зулфикар төмөндө көрсөтүлгөндөй кылып, муундар түзүлүшүн аныктаган. Түрк тилиндеги тууранды сөздөр муун түзүлүшү боюнча төмөнкү топторго бөлүнөт. 1.Башкы формадагы 2.Экинчи формадагы 3.Көп муундуу тууранды сөздөр 71

72 I Бир муундуу болгон башкы формалар Булардын муун түзүлүшү төмөнкүлөр: а) Бир үндүүдөн турган муун: [ V ] V үндүү Мисалы: «а», кайгыруу, капаланууда чыккан үн, ыйлоону, сыздоону түшүндүрөт. Мисалы: Аğlamak (ыйлоо), ağıt (кошок) «у», уу деп чыккан үн. Уулдоону, бакырууну түшүндүрөт. Мисалы: uğulamak (уулдоо), uğulda- (уулда). «ө», өкүргөндөгү өөө деп чыккан үн. Ашказан ооруганда, кусканда түшүндүрөт. Мисалы: öğürtü (окшуу), öğürmek (окшуу). б) Бир үндүү жана бир үнсүздөн түзүлгөн муун: V (үндүү)+c (үнсүз) чыккан үндөрдү V+C муун түзүлүшү, бир үндүү тыбыш, бир үнсүз тыбыштан түзүлөт:мисалы: аf (afgurmak, afkurmak) үрүү, иттердин, арстан жана башка жырткыч айбандардын чыгарган үндөрүн түшүндүрөт. üf (üflemek), бир нерсени үйлөөнү түшүндүрөт,öp (öp) өбүү, öf (öflük) үшкүрүнүү,in (inilti) - онтоо ж.б. в) Бир үнсүз жана бир үндүү тыбыштан түзүлгөн муун: C (үнсүз) +V (үндүү) C+V муун түзүлүшү, бир үндүү жана бир үнсүз тыбыштан түзүлөт: Мисалы: me, be (mele-, bele-) кой, козу, эчки, улак сыяктуу үй жаныбарларынын маарагандагы үндөрүн түшүндүрөт. мö, mo (möle -, mola-) уй, өгүз сыяктуу үй жаныбарларынын чыгарган үндөрү, tü (tükür) түкүрүү, kı (kıgır) какыруу ж.б. г) Бир үнсүз бир үндүү жана бир үнсүздөн түзүлгөн муун: C (үнсүз) +V (үндүү)+ C (үнсүз) C+V+C муун түзүлүшүнө мисалдар: baç (baç etmek) - өбүүнү түшүндүрөт,gak карганын үнүн түшүндүрөт, guk (gukla-) кукулдоо, pat (patla-) жарылуу, fos (fos çıkmak)- бир жумуштун ийгиликсиз аякташы, foş (foşurda-) жини кайнап буркан-шаркан түшүүдө чыккан дабыш, kat (katır-katır) катуу үн чыгарып, бир нерсени жеш, же катуу басып жүрүү, zır (zırılda) бирөөнү ыйлатуу үчүн айтылган сөз ж.б. д) Бир үндүү жана эки үнсүздөн түзүлгөн муун: V (үндүү) + C (үнсүз) + C (үнсүз) V+C+C муун түзүлүшүнө мисалдар: aňk таң калууну түшүндүрөт,ınç (ınçkır) ыктытуу,ıng - (ıngılda) башы ооруудан термелүү ж.б. ж) Бир үнсүз, бир үндүү жана эки үнсүздөн түзүлгөн муун: C (үнсүз) + V (үндүү) + C (үнсүз)+ + C (үнсүз) C+V+C+C муун түзүлүшүнө мисалдар: gümp - заттар күйгөндө, бычак менен бир нерсени кесүүдө, ийне кирип кеткенде чыккан дабыш,camb (cambul- cumbul) суюк заттарды аралаштырууну түшүндүрөт,çıng (çıngılа) суунун чачырап жайылышы,dömp (dömbüldek) төөлөрдүн мойнуна илинүүчү коңгуроо,dümb (dümbüldemek-) эки жакка теңселип басуу, zonk (zonklamak) - дененин ичтен сызып оорушу ж.б. II Экинчи формадагы тууранды сөздөр. Бул формага тиешелүү болгон тууранды сөздөр адатта бир муундуу тууранды сөздөргө мүчө улануу менен жасалган сөздөр кирет. 72

73 Мисалы:şırıl şırıl (шар-шар),şırıltı (шаркырама),fıkır fıkır (суунун кайнашы), fıkırdamak (суунун тыкырап кайнашы), fıkırtı (суу кайнаганда чыккан дабыш), fokur fokur (боркурап кайноо), fokurdamak (катуу кайноо), fokurtu (боркулдоо) ж.б. III Көп муундуу тууранды сөздөр Эки муундуу тууранды сөздөр сыяктуу башкы формадан мүчө улануу менен жасалган сөздөр. Мисалы: çatırt çatırt - (бир нерсенин үзүлгөндө үзүлүп-үзүлүп чыккан дабыш) çatırt çuturt - (бир нерсенин үзүлгөндө үзүлүп-үзүлүп чыккан дабыш) şаkırt- şukurt - (жамгыр жааганда куштардын үндөрү) Жыйынтыктап айтканда, жогоруда күбө болгондой үнсүздөрдүн тууранды сөздөрдө колдонулушу, тууранды сөздөрдүн муун түзүлүшү боюнча кыргыз жана түрк тилдеринде жалпылыктары бар. Бирок муну менен катар айырмачылыктары да жок эмес. Мисалы: тууранды сөздөрдүн түрк тилинде муун түзүлүшү V, C+V, V+C, V+C+C, C+V+C, C+V+C+C тибинде изилденсе, кыргыз тилинде болсо тууранды сөздөрдүн муун түзүлүшүндө табыш, элес, туюм туурандылар өзүнчө белгиленип төмөнкүдөй түрдө изилденет.v, V+C, С+V, С+V+C, V+C+C, С+V+C+C, C+V+C+V+C, V+C+V+C, V+C+C+V+C, C+V+C+C+V+V, C+V+C+C+V+C. Сөз башында түрк тилинде колдонулбаган c(ж ), f(ф),h(х) l(л), m(м )ş (ш),z(з),j (кыргыз тилинде бул тыбыш жок) тыбыштары тууранды сөздөрдө көп колдонот. Кыргыз тилинде да түрк тилиндеги сыяктуу болбосо дагы л (l) з(z),ш(ş) тыбыштары тууранды сөздөрдөн сырткары жалаң башка тилдерден кабыл алынган сөздөрдө колдонулат. [ң (ñ), р(r), з(z), ж (c)] үнсүздөрү менен аяктаган сөздөр өздөрүнүн турган турушу менен эле тууралган дабыштын созулуңку чыккандыгын билдирет, ал эми үндүн мындан да узакка созулгандыгын же жаңырып угулгандыгын туюндуруу үчүн аталган тыбыштар кайталанып берилет (адаттан тыш созулуп айтылат). Мисалы: зың-ң, дүр-р,ыз-з, быш-ш, быж-ж ж.б. Түрк тилинде тууранды сөз дагы болсо мындай кубулуш учурабайт. Лексика-семантикалык жактан үчкө бөлүп изилденген тууранды сөздөрдүн фонетикалык өзгөчөлүктөрүн дагы табыш элес туюм деп бөлүп кыргыз тилиндеги сыяктуу түрк тилинде да изилденгендигин сунуш кылабыз. Колдонулган Адабияттар 1. Zülfikar H., Тürkçede Ses Yansımalı Kelimeler, Аnкаrа, Юнусалиев Б., Kиргизская лексикология. Москва, 1959, стр.162, Абдувалиев И., Садыков Т., Азыркы кыргыз тили, Бишкек, 1997, 264-б. 4. Юнусалиев Б., Kиргизская лексикология, Москва, 1959, стр.162, Кудайбергенов С., Подражательные слова в киргизском языке,фрунзе, 1957, стр Абдувалиев И., Садыков Т., Азыркы кыргыз тили, Бишкек, 1997, 266-б. 7. Юнусалиев Б., Kиргизская лексикология, Москва, 1959, стр.180, Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү, Фрунзе, 1984, 377-б. 9. Абдувалиев И., Садыков Т., Азыркы кыргыз тили, Бишкек, 1997, 266-бет. 10. Кудайбергенов С., Подражательные слова в киргизском языке,фрунзе, 1957, стр Түрк тилиндеги үнсүздөрдү классификациялоодо жана тууранды сөздөрдө колдонууда негиз булак катары Deny J., Zülfikar H., Üçok N., Başkan Ö., Aksan D., Banguoğlu T., Emre A.C., Ergin M., Kasapoğlu, H. Ç., дин эмгектери колдонулган. 12. Divânü Lûgâti t-türk (Ç eviren :Besim Atalay ), Cilt, I, II, III, Dizin, Ankara,

74 РОЛЬ КИТАЯ В ГЛОБАЛИЗИРУЮЩЕМСЯ МИРЕ ABSTRACT Таалайгул Усенова Жаныбековна Магистрант Дипломатической Академия при МИД КР Международный Университет Ататюрк Алатоо The end of the Cold War brought about a changed world order, and fundamental challenges to China. China benefits from participating in the existing global system and tries to play its role in regional and global affairs within the system. China s growth is one of the most important events in today s global development. A rising China has brought about many new challenges both to itself and to the world. China as a developing country that is fast transitioning has to manage stable and balanced economic, political and social development and change internationally, while developing peaceful and cooperative relations with the major powers, its close neighbors and the rest of the world at the same time. It has adopted dual strategy: promoting harmony both in the country and in the world. The core objective of this harmony is to ensure a stable grand transformation inside the country while at the same time, ensuring peace and cooperation internationally. Key words: China, globalization, world order, multipolar system of international relations, superpower. Система международных отношений менялась на протяжении всего своего развития. Начиная с Вестфальского мира, в системе международных отношений была официально зарегистрирована многополярность. Полюсы менялись, но многополярная система продолжала функционировать. После Второй мировой войны на смену многополярности пришла двуполярная система, при которой мировыми центрами силы стали США и СССР. Развал СССР привел к распаду двуполярной системы. В результате в мире осталась лишь одна сверхдержава США и система международных отношений стала однополярной, но не все согласны однополярностью, одни называют этот период переходным другие многополярным. Несмотря на различные определения системы международных отношений на данном этапе набирает силу процесс, получивший название глобализация. И что такое глобализация? Существует несколько определений, согласно одному из них это доминирующая по окончании «холодной войны» единственная общемировая система, возникшая в результате взаимопроникновения национальных экономик, основанная на информационной открытости мира, быстром технологическом обновлении, либерализации рынка товаров и капиталов, планетарной научной революции, интернациональном образовании и межнациональных социальных движениях[7, c.32]. Китай, как и все страны мира также оказался лицом к лицу с новым для него мировым порядком. В условиях глобализации Китайская Народная Республика считается одним из прогрессирующих государств по многим показателям, например: он демонстрирует очень высокие темпы роста экономики и входит первую пятерку лидирующих стран мира, огромные успехи достигнуты во внешней торговле, в результате провозглашения стратегии экспортной ориентации экономики 1992года он начал превращаться в крупного экспортера капитала, более того стал крупным, признанным игроком на геополитической арене. Стремительное развитие Китая вызывает особый интерес ученых и стимулирует к интенсивным изучениям подъема страны. Многие китайские ученные рассматривают подъем Китая в контексте того, что Китаю удалось успешно воспользоваться историческим шансом, который явился ему в виде феномена глобализации, в отрыве от которого невозможно квалифицированно говорить об успехе китайских реформ и без понимания которого невозможно уяснить истоки китайского чуда[2, c.46]. Некоторые китайские специалисты полагают, что хотя глобализация, по сути, является глобальным капитализмом или капитализмом на новой стадии, она все же может быть без особых проблем совместима как с капитализмом, так и социализмом. Несет ли глобализация благо или вред развивающимся странам? Одни указывают на то, что развитые страны контролируют процесс глобализации с помощью своей экономической и политической власти. Другие говорят, что глобализация это 74

75 не игра с нулевой суммой и все игроки могут потенциально выиграть. Все зависит от той стратегии, которую изберет соответствующее правительство. В последнее время все больше специалистов указывают на Китай как на самый успешный пример такого выигрыша развивающейся страны и эффективности его соответствующей стратегии [4, c.49]. Рассуждая особенности и причины «китайской модели», почему Китай стал одним из успешных примеров выигрыша от участия в глобализации, профессор Юй Кепин указывает на 2 главных «столпа» политики китайского руководства в отношении глобализации: активное открытие внешнему миру и последовательные усилия китайского правительства по защите автономии своей страны. Среди основных направлений соответствующей политики он выделяет: 1. Проактивная, но независимая стратегия участия в глобализации. Хотя в Китае политические решения зависят от идеологии, но в вопросе глобализации руководство сознательно отодвинуло в сторону идеологические ограничения в стремлении оседлать выигрышные моменты глобализации. 2. Развитие способности к управлению процессами. В Китае последовательно предпринимаются усилия по повышению качества управленческой элиты разных уровней, уровня ее образованности и открытости идеям глобального характера. 3. Способность к адаптации и гибкость. Многими наблюдателями отмечается способность китайского руководства понять необходимость гибкости и адаптации внутренних институтов и установлений к международным режимам. 4. Идея мирного развития. Китайское правительство, понимая необходимость благоприятной среды для продвижения реформ и экономического развития, выдвинуло международную стратегию «мирного развития»[2, c.56] По защите автономии Китая китайские правительства: аналитики выделяют следующие меры 1. Знание негативных эффектов глобализации, таких как: угроза ослабления государственного суверенитета, угроза политическим ценностям и культуре, угроза внутренней экономической безопасности риск приобретения иностранными компаниями монопольного положения на внутреннем рынке, риск попасть в долговую зависимость. 2. Предотвращения контроля иностранного капитала в ключевых секторах народного хозяйства (конкретно это включает энергетику, коммуникации, финансы, образование, СМИ). 3. Контроль за темпом и скоростью осуществляемых изменений, с тем чтобы предотвратить дестабилизацию социального и политического порядка. 4. Упор на важность государственного суверенитета, несмотря на пропагандистские клише об отмирании национальных государств в глобальную эпоху. 5. Защита и продвижение национальных культурных ценностей. 6. Разумная осторожность и бдительность относительно тенденций вестернизации и американизации[8, c.57]. Здесь важно отметить два момента. Во-первых, Китай стремится к политическому лидерству не с целью навязать миру коммунистическую административно-распределительную общественную модель. Его задача состоит в том, чтобы стать равным странам, играющим ключевую роль в создании нового миропорядка, и продемонстрировать миру свою готовность нести ответственность за планетарное развитие. Основой притязаний на лидерство служит интеграция экономики Китая в мировую экономику на рыночных принципах. Во-вторых, главным препятствием для реализации амбиций Китая является двойственное восприятие этой страны Западом. С точки зрения экономики Китай воспринимается мировым рыночно - демократическим сообществом как «свой», т. е. рыночный, с точки зрения политики как недемократический, «чужой», живущий при сохранении монополии Компартии Китая (КПК) на политическую власть. Согласно китайской концепции глобализации, общемировые процессы интеграции могут успешно осуществляться только вслед за региональными. Сильные глобальные участники международных отношений имеют изначальное преимущество, поэтому, чтобы 75

76 защитить свои интересы, региональные страны должны интегрироваться, создавать жизнеспособные региональные объединения. В силу того, что Китай обладает большой территорией, значительными человеческими ресурсами и показывает быстрые темпы экономического развития, он объективно является масштабным участником построения нового порядка. Превращение Китая в современную мощную державу, для достижения чего и начата модернизация страны, соответствует интересам укрепления всеобщего мира, безопасности, глобального развития. В Китае убеждены в ведущей роли ООН в системе международных отношений. Взаимодействие всех стран мира в рамках ООН и международного правового поля способствует глобальному развитию. Кроме того, для наращивания совокупной мощи КНР необходим мир и стабильность. Таким образом, участвуя в формировании новой модели мирового порядка, КНР и в дальнейшем будет преследовать эти цели. Бесспорно, что КНР пока не может претендовать на роль лидера и в этом вопросе успешно соперничать с США. Очевидно также, что в современном мире именно Китай более всего оказывает значительное влияние на динамику изменения мироустройства и формирование нового порядка, и это влияние растет по мере увеличения экономического и военно-политического веса КНР в рамках мирового геополитического баланса. СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 1. Волохова А.А. (2004), Влияние глобализации на развивающиеся страны. Москва. 2. Карнеев А.Н. (2007), Китай и глобализация через призму дискуссий китайских ученных. Москва. 3. Киссинджер Г.(1994) Дипломатия. Москва. 4. Китай и глобализация (2005) Вашингтонский консенсус. Пекин. 5. Китай, Китай, Китай! Журнал International Politics, 12/ Михеев В.В. Роль Китая в глобализующемся мире журнал Отечественные записки, 3, Омаров Н.М. (2009) Современные международные отношения и мировая интеграция. Бишкек. 8. Подъем Китая.(2007)Значение для глобальной и региональной стабильности. Москва. 9. Система внешнеполитических приоритетов Китая. Дипломатическая служба 1/ Цыганков П.А.(2006) Теория Международных отношений. Москва. 11. Zhang Yunling. (2010) Rising China and world order. Singapore. 76

77 СОВРЕМЕННЫЕ ВНЕШНИЕ УГРОЗЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ БЕЗОПАСНОСТИ КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ Дипломатическая Академия при МИД КР Факультет международных отношений Магистрант Юсупова Турниса Бахирдиновна АННОТАЦИЯ С обретением независимости, Кыргызской Республики самостоятельно приходиться справляться с вопросами национальной безопасности, которые являются стратегически значимые для ее развития. Внешние угрозы национальной безопасности Кыргызской Республики напрямую связаны с происходящими процессами в регионе Центральная Азия и в мировом пространстве. Бесспорно, что Кыргызстану необходимо осознать свою идентификацию, чтобы двигаться дальше не нанося ущерб своей национальной безопасности. Безопасность Кыргызстана и своевременное ее обеспечение является залогом благополучия всего государство и каждого отдельного человека. Ключевые слова: безопасность; национальная безопасность; концепция национальной безопасности; национальный интерес; суверенитет; угроза; терроризм; религиозный экстремизм; наркобизнес. ABSTRACT After gaining independence, Kyrgyz Republic started to cope with questions of national security independently, which are strategically significant for its development. External threats of national security of Kyrgyz Republic are directly connected with occurring processes in Central Asia and in the world. Undoubtedly that it is necessary for Kyrgyzstan to realize its identification to move further without causing a damage of the national security. Security of Kyrgyzstan and its early provision is guarantee of wellbeing of all the state and each person. Key words: security; national security; concept of national security; national interest; sovereignty; threat; terrorism; religious extremism; narcotic business. Человек пережил различные стадии периодизации становления цивилизаций. С тех пор он «щепетильно» стал относиться к своему существованию. Современный человек хочет жить в комфорте. Одним из главных критериев благополучия в современном мире является его безопасность. Безопасность - это чувство и состояние человека жить в отсутствии угроз. Отсутствие опасности для человека должно обеспечить государство. Конечно же, не может быть идеального состояния, при котором может быть абсолютная безопасность. Как отмечает Зб. Бжезинский, «понятие абсолютной национальной безопасности сегодня не более чем миф. В век глобализации полная безопасность и тотальная оборона недостижимы» [2, с.32]. Потенциально всегда может кто-либо или что-либо угрожать и представлять опасность. Поэтому национальная безопасность любого государства должна содержать адекватные, превентивные меры и реальные угрозы сохранения от элементарных угроз, до глобальных. С течением времени происходят изменения в понимании безопасности. Если раньше в термин «безопасность» вкладывали понимание как защиту от внешних врагов с помощью ведения боевых действий, то с достижением человечества развития в области технологий, и изменением мирового миропорядка безопасность понимается как экономическое, социальное, духовное, экологическое и т.д. защищенности. Используя термин национальная безопасность, надо вспомнить о возникновении Вестфальской системы, в основу которой легло понятие национального государства. В последствие это понятие нашло свое место в мировой действительности. Одной из важнейших задач государства, в том числе и во внешнеполитической деятельности является - обеспечение безопасности. В определении и установлении 77

78 безопасности, государство исходит от национальных интересов. Термин «национальный интерес» был впервые включен в Оксфордскую энциклопедию социальных наук в 1935г. В последующем вклад в разработку концепции национального интереса внесли представители школы политического реализма [3, с.229]. Если государству необходима безопасность значит государству есть чего опасаться, это опасность является угрозой, так как «угроза понимается как непосредственная опасность причинения ущерба, посягательство на охраняемые правом достояние, ценность, интерес, кроме того высказанное в любой форме намерение нанести физический, материальный или иной ущерб личности, обществу и государству» [1, с.409]. Есть ли угроза национальной безопасности Кыргызской Республике? Однозначно есть. В сегодняшнем мире имеется множество происхождений угроз, которые угрожают не только Кыргызской Республике, но и остальным участникам мирового сообщества, такие как международный терроризм, наркобизнес, торговля оружием, межэтнические столкновения, межконфессиональные конфликты, распространение оружия массового поражения, экологические катаклизмы и эпидемические взрывы. Конечно же, Кыргызстан не может жить отдельно от таких глобальных угроз. В новой концепции национальной безопасности Кыргызской Республики изложены нижеследующие внешние угрозы: усиление противоречий между ведущими державами мира на глобальном уровне и в Центральной Азии, а также между некоторыми странами региона; расширение масштабов международного терроризма и религиозного экстремизма; деятельность международной наркомафии в Центральной Азии; обострение водно-энергетических проблем в центральноазиатском регионе; незавершенность международно-правового оформления государственных границ между отдельными странами региона; нерешенность демографических проблем в Ферганской долине. Центральноазиатский регион притягивает очень большое внимание со стороны ведущих держав мира, в первую очередь США, Китая, а также традиционной для нас России. Каждая из этих держав рассматривает данный регион как важный геостратегический объект, Кыргызстан необходим для размещения военной инфраструктуры. Основное противоречие данных стран эта зона влияния, чем больше эта зона, тем больше рычаг управления и контроля. Террористическая атака 11 сентября изменило взгляд на национальную безопасность США и безопасность всего мира. Террор обрел новое мощное оружие как технологические достижения. Расширился не только потенциал угрозы, но и расширилась территория угрозы. Международный терроризм вышел на глобальный уровень. Кыргызстану не чужды угрозы международного терроризма и религиозного экстремизма. Об этом свидетельствуют события в Баткене 1999 года, когда вооруженные боевики Исламского движения Узбекистана вторглись на территорию Кыргызской Республики. Возможно, это случилось, потому что правительство не серьезно отнеслось к намерениям боевиков, либо правительство посчитало, что данная проблема не касается безопасности республики. Как отмечает политолог О. Молдалиев, «Главная ошибка правительства Кыргызстана, как нам представляется, заключается в том, что, во-первых, не были предприняты конкретные меры по борьбе с международным терроризмом и религиозным экстремизмом» [6, с.27]. В таком случае ошибки необходимо исправлять и это был яркий сигнал о том, что Кыргызстану необходимо пересмотреть стратегию безопасности страны принимая во внимание, что в 2014 году ожидается вывод войск НАТО из Афганистана. При лечении больного, врач должен понять причину возникшего заболевания, а не тупо лечить саму болезнь. Не мешало бы и в этом случае обратить внимание на причины возникновения террористических и религиозных актов. Террор носил локальный характер впоследствии начал обретать глобальный, и уже с начала 90-х гг. 20в. Вместе с этим появилось новое социально-политическое течение религиозный экстремизм, идеями которого являются возрождение идеального исламского общества на основе законов шариата. Идеальный мир не построишь, поэтому международный терроризм, наравне с религиозным экстремизмом являются главной угрозой стабильности всего мирового сообщества и 78

79 подавление данной угрозы является приоритетной задачей национальной безопасности Кыргызстана. Еще одна угроза мирового сообщества незаконный оборот наркотиков, который не имеет национальных, территориальных, религиозных и иных границ. Деятельность международной наркомафии в Центральной Азии приносит большой урон отечественному генофонду, к примеру, согласно Евразийской сети снижения вреда (ECCB), в Кыргызстане зарегистрировано почти 2,5 тысячи наркопотребителей в возрасте лет. Кроме того, число наркоманов в Кыргызстане увеличилось за четыре года на 26,5% [9]. Заработанные финансовые потоки попадают в руки террористических организаций и дают им огромную возможность осуществлять террористическую деятельность. Одна деятельность взаимно дополняют другую. Искоренить угрозу это все равно, что построить коммунизм, в одиночку с ней бороться не предоставляется возможности, необходимо работать сообща с международными организациями и другими странами. Неподалеку от нас находится главный производитель опиума Афганистан. Возрастающее производство в Афганистане заставляет беспокоиться не только Кыргызстан, но и соседние республики ЦА. Кроме того, Кыргызстан географически расположен так, что является удобным транзитным путем. Препятствием для выращивания и распространения наркотиков являются бедность и безработица. Желание заработать постепенно превращает людей в потребителей. Согласно всемирному докладу о наркотиках 2012 года Управления ООН по наркотикам и преступности: «Одной из ключевых тенденций, требующих непрерывного мониторинга, является наблюдаемое в настоящее время смещение потребления наркотиков из развитых в развивающиеся страны. А это значит, что страны, сравнительно более слабо подготовленные к решению этой проблемы, будут нести более тяжелое бремя. Демографические тенденции свидетельствуют о том, что общее число потребителей наркотиков в развивающихся странах значительно увеличится в силу не только более высоких прогнозируемых темпов роста населения в этих регионах, но и их более молодого населения и быстрых темпов урбанизации» [10]. Кыргызстан является одним из обладателей большого запаса гидроэнергетическими ресурсами не только среди стран ЦА, но и во всем мире, а также являются одним из главных национальных богатств, «потенциал которого составляет 142 млн. киловатт в час, а освоение этого потенциала составляет всего 10%» [11]. На территории Узбекистана, Казахстана и Туркменистана расположены в основном земли для сельского хозяйства. Они находятся в низовьях и поэтому используют воду для ирригации. Кыргызстан и Таджикистан бедны углеводородными ресурсами и им необходимо запасаться электроэнергией. Интересы центральноазиатских стран не совпадают, и противоречия между ними в использовании водными ресурсами будут нарастать. Проблемы с данным ресурсом с каждым годом будет только нарастать в Центральной Азии. Да, конфликты неизбежны, но Кыргызстану необходимо воспользоваться ресурсом и взаимовыгодно обогатиться стоками трансграничных рек с соседями, может быть на равноценный обмен ресурсами, в случае завершения Камбаратинских ГЭС-1 и 2, избегая межгосударственных противоречий. Немаловажную роль в распределение стоков будет играть и Россия. Она выделяет кредит на постройку ГЭС-1, а также продаст необходимое количество киловатт для осеннезимнего периода Кыргызстану. По-видимому, Россия в будущем желает иметь влиняния на регион, так как Узбекистан уходит из зоны влияния. В перспективе ухудшение ситуации в водно-энергетической области может ощущаться с увеличением темпов роста населения ЦА. Не маловероятно, что в перспективе проблема водопользования в Центральноазиатском регионе будет обостряться из-за высоких темпов прироста населения. Согласно данным ООН, численность населения Казахстана к 2025 г. составит 16,1 млн. чел., Киргизии - 6,5 млн., Узбекистана - 34,2 млн., Таджикистана - 8,1 млн., Туркмении - 6,8 млн. чел. По оценкам специалистов, демографический рост в указанных странах неизбежно увеличит потребность в воде в предстоящие 20 лет на 40% [12]. Также обострением проблемы может быть обусловлено глобальными процессами, такими как изменение климата и таяние ледников. 79

80 Кыргызская Республика граничит с Китаем, Казахстаном, Узбекистаном и Таджикистаном. Острой проблемой нерешенности вопросов по делимитации границ сохраняется между Кыргызской Республикой и Узбекистаном, Кыргызской Республикой и Таджикистаном. Нерешенность споров отражается на приграничной зоне, нарушается пограничный режим, происходят конфликты, составляет угрозу суверенитету, продвигается контрабанда, сохраняется незаконную миграцию. Ферганская долина это межгорная впадина, которая граничит большой своей территорией с Жалал-Абадской, Ошской и Баткенской областями Кыргызстана, с запада с Согдийской областью Таджикистана, и обладает сельско-хозяйственными полями, являясь одной из самых плотно населенных областей Узбекистана. В Ферганской долине проживают примерно 12 млн. человек по оценке автора книги Ferghana Valley: The Heart of Central Asia, плотность 360 чел. на 1 кв.м. и внекоторых местах достигает 550 чел. на 1 кв.м. По другим данным «приблизительно млн. чел. с учетом жителей таджикской и кыргызской частей, наблюдается самая высокая плотность населения на земле чел. на 1 кв. км (больше только на юге Китая и в Бангладеш)» [14]. Высокий уровень рождаемости обуславливает, что в будущем в регионе будет численность, а соответственно и плотность возрастать. Высокая плотность населения приводит к истощению ресурсов и нехватки земли. Села на границах Кыргызстана и Таджикистана, а также Кыргызстана и Узбекистан расположены, смешано и компактно. В силу нерешенности территориальных споров, граждане Узбекистана и Таджикистана зачастую проникают, считая что, это общая территория как это было прежде при СССР. Назаконное перемещение порой приводит к межэтническим конфликтам, а трансграничная торговля способствует развитию теневой экономике и контрабанду запрещенных веществ. За предупреждение и нейтрализацию вышеизложенных внешних угроз национальной безопасности Кыргызской Республики ответственно Правительство КР. Серьезную проблему в эффективном обеспечении национальной безопасности Кыргызской Республики составляет ее не достаточный финансовый ресурс. В этом направлении Кыргызстану необходимо сотрудничать с мировыми державами, соседними государствами и государствами ближнего зарубежья. Конечно же, защищая свои внешние интересы нельзя забывать о проблемах внутри государство. Решая внутренние проблемы можно выпасть из самоутверждения, и наоборот, решая и уделяя внимание только внешним проблемам можно лишится суверенитета. Сохранение суверенитета наряду с территориальной целостностью являются неизменными, в отличие от остальных внешних угроз. С принятием новой Концепции национальной безопасности не означает то, что выстроена конкретная тактика предотвращения внешних угроз. Предстоит еще глубже разобраться, спрогнозировать и проработать план мероприятий. Точные цели и конкретно поставленные задачи в осуществление безопасности определят перспективу дальнейшего устойчивого развития. Ошибок нельзя допускать. Кыргызстану нужно определиться чего ему надо, каких интересов придерживаться, после чего задать вопрос о том, какой интерес представляет другим государствам. В результате работать во внешнеполитическом векторе было бы яснее. Впереди ждет трудоёмкая работа. СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 1. Безопасность Евразии Энциклопедический словарь-ежегодник, М., Бжезинский Зб. Выбор. Глобальное господство или глобальное лидерство. М., Гаджиев К.С. Геополитика. М.: Издательство Юрайт, Концепция национальной безопасности КР: Утверждена Указом Президента КР 120 от г. 5. Лебедева М.М. Мировая политика. М.: КНОРУС, Молдалиев О. Современные вызовы безопасности Кыргызстана и Центральной Азии. Бишкек,

81 7. Общая теория национальной безопасности: Учебник. Под ред. А.А. Прохожева. М., Frederick, S. Starrч, Ferghana Valley: The Heart of Central Asia, M.E. Sharpe, Inc., New York,

82 KAMU SERMAYELİ BANKALARDA ÇALIŞANLAR ÜZERİNDE BİLİŞİM-MOTİVASYON İLİŞKİSİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ: MANİSA ve İZMİR ÖRNEĞİ Selim DURAMAZ,Araştırma Görevlisi, Celal Bayar Üniversitesi Uygulamalı Bilimler Yüksek Okulu Bankacılık ve Finans Bölümü. Vedat BAL, Yrd. Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi Uygulamalı Bilimler Yüksek Okulu Bankacılık ve Finans Bölümü. ÖZET Dünyada farklı bölgelerdeki insanlar, toplumlar ve devletler arasındaki iletişim ve etkileşim gittikçe artmaktadır. Bu ilişkilerin artması sonucu ortaya çıkan küresel dünya ve küresel yaşamın sonucu olarak, teknolojik gelişmeler de beraberinde artmıştır. Dolayısıyla hem toplumlar, hem de bireyler arasında bilişim sistemleri aracılığıyla veri paylaşımı gün geçtikçe daha kolay ve yaygın hale gelmiştir. Bilişim sistemleri iş ve ev ortamında kullandığımız her türlü donanım, ağ ve yazılım olarak ifade edilebilir. Tüm bu ortam aygıtlarının gelişmesi ve daha çok kullanılması neticesinde, iş dünyasında işletmeler ve çalışanlar da bu sistemleri daha çok kullanır hale gelmişlerdir. Bilişim sistemlerinin çalışanlara sağladığı kolaylıkların yanında, çalışanlar üzerinde ortaya çıkardığı bazı olumsuzluklar da olabilmektedir. Bu durumlar neticesinde çalışanların motive olup olmaması sorunu söz konusu olmaktadır. Özellikle bankaların bilişim sistemlerini en üst düzeylerde kullanmaları, buradaki çalışanların motivasyonlarına olumlu veya olumsuz etki edebilmektedir. Bu çalışmada, 2012 yılında İzmir ve Manisa illerinde farklı kamu bankaları çalışanları üzerinde uygulanan anketlerden elde edilen veriler aracılığıyla, bilişim sistemlerinin banka çalışanlarının motivasyonları üzerine etkileri ortaya konulmuştur. Anahtar Kelimeler: Bilişim, Bilişim Sistemleri, Motivasyon. ABSTRACT Worldwide, people in different regions, communities and communication and interaction between the states is increasing. As a result of the increase of these relationships as a result of the global world and global life, along with technological developments have increased. Thus, both communities, as well as data sharing between individuals through information systems has become increasingly easier. All kinds of work and home environment, the IT systems, hardware, networking, and software can be expressed as. As a result of the development and greater use of all devices in this environment, businesses and employees in the business world uses these systems have become more so. Information systems in addition to facilities provided to employees, employees can have its drawbacks posed on. As a result of these situations is a matter of whether or not motivate employees. Banks' use of information systems, especially the upper levels, where employees can influence their motivation positive or negative. In this study, employees of state-owned banks in 2012 in Izmir and Manisa provinces applied on different data obtained through surveys, information systems, their effects on the motivations of bank employees have been determined. Keywords: Informatics, Information Systems, Motivation. I. GİRİŞ İnsanlık tarihinin başlangıcı ile teknoloji de başlamıştır. İki milyon yıl önce silah, araç ve gereçlerin yapılmaya başlandığı taş devri ile başlayan teknoloji evrimi, bronz ve demir çağları ile Ülkemizde kamu sermayesinin bulunduğu bankalar Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası, Türkiye Halk Bankası ve Türkiye Vakıflar Bankası dır. 82

83 devam etmiştir. İlerleyen dönemde, yılları arasında insan ve hayvan gücünün çok üstünde işler yapabilen buhar gücünün egemenliği ile endüstri devrimi büyük hareketlilik kazanmış, 2000 li yıllarda ise daha da büyük ölçülerde bilginin yoğun olduğu yapılara dönüşmüştür ( İçinde bulunduğumuz çağ da, bilgi çağı olarak adlandırılmaktadır. Dolayısıyla bilgi çağına damgasını vuran küreselleşme ve bilişim teknolojileri alanındaki gelişmelerden tüm varlıklar etkilenmektedir. İnsanların çağa uymak için kendilerini bilgi çağına uyarlamalarının yanı sıra, işletmeler de bu anlamda çağa ayak uydurmak ve rakiplerine üstünlük sağlamak amacıyla bünyelerinde köklü değişikliklere gitmektedirler. Günümüzde bilişim sistemlerinin daha yaygın olarak kullanılmasının sonucunda, işletmeler ve çalışanları da bu durumdan birçok yönüyle etkilenmektedir. Yaşanan bu süreç de çalışanların motivasyonları üzerinde bazı sonuçlara yol açmaktadır. II. MOTİVASYON Motivasyon, insanların içlerindeki istek, arzu ve ihtiyaçları ifade etmek için kullanılan motive kökünden türemiş bir kelimedir. İş hedefi bağlamında psikolojik faktörler, insanları motive eden davranışlarını uyarabilir; söz konusu bu faktörler de başarı, para, iş memnuniyeti ve takım çalışması gibi faktörler olabilmektedir ( Motivasyon teorisi üzerinde çeşitli çalışmalar yapılmış ve de farklı motivasyon teorileri çeşitli şekillerde sınıflandırılmıştır. Bunlardan en temel olanları da Maslow un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Yaklaşımı, Herzberg in Çift Faktör Teorisi, David McClelland ın Başarı İhitiyacı Teorisi olarak bilinmektedir. Maslow, teorisinde insanların fizyolojik, güven, ait olma ve sevgi, saygınlık, kendini gerçekleştirme ihtiyaçlarının giderildiği ölçüde güdüleneceğini yani motive olacağını savunur. Herzberg, Maslow un modelini geliştirerek daha farklı bir içerik teorisi ortaya koymuş ve bireylerin işyerlerindeki motivasyonlarını etkileyen değişkenler ile birlikte işten tatminsizlik yaratan değerleri iki grup altında toplamıştır. McClelland ise herkesin üç önemli ihtiyaca sahip olduğunu, bunların da ilişki kurma, güç kazanma ve başarma ihtiyacı olduğunu belirtmiştir (Barlı, 2008: ). İşyerlerinde, motivasyon kavramının insanlar açısından bakıldığında iki yönü bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, işletme amaçlarını gerçekleştirme rolünü üstlenen çalışanlar, ikincisi de çalışanları bu amaçları gerçekleştirme yönünde teşvik eden ve de onların çabalarını birleştirerek sonuca ulaşmaya çalışan amir ve yöneticilerdir. Motivasyonun hem bu özelliğinden dolayı, hem de yöneticiler açısından bakıldığında önemli faktörleri vardır. Bunlar (Ferecov, 2011:47-48): Çalışanları motive etmede temel amaç, onlarda daha çok çalışma istek ve arzusu ortaya çıkarabilecek temel faktörleri bularak, onların ihtiyaçlarını mümkün olabildiğince karşılamak ve her gün işyerine istekle gelmelerini ve istekle çalışmalarını sağlamaktır. Bu imkanların sağlanmasıyla işletmede çalışan verimliliği istenen düzeye ulaşabilecektir. Yöneticilerin temel görevleri arasında örgüt içinde insanları daha üst düzeylere getirmek için onları motive etmesi gerekliliği söz konusudur. Yöneticiler bunu sağlamaları için çok sıkı ve düzenli çalışmalı ve örgüt misyonu içinde olumlu koşulları sağlamlıdır. Ayrıca yöneticiler, bir taraftan örgüt amaçlarını gerçekleştirme yönünde çalışanları motive ederken, diğer bir yandan da kendi beklentilerini, arzularını ve aynı zamanda da ihtiyaçlarını gerçekleştirmeye çalışırlar. Dolayısıyla yöneticilerin de gereksinimlerinin iyi bir biçimde belirlenmesi ve onların da bu yönde etkin bir biçimde motive edilmeleri neticesinde çalışan motivasyonunun daha da olumlu olarak etkilenmesi söz konusudur. Motive olmamış, ihtiyaçları karşılanmamış ve de arzularına ulaşamamış bir yöneticinin altındaki çalışanları motive etmesi oldukça zordur. Dolayısıyla çalışanları işe bağlamanın, işi sevdirmenin ve uzun süre işte kalmasını sağlamanın yollarından biri olan motivasyon örgütsel davranışın önemli konularından birisini oluşturur. Çalışanı motive eden birçok unsur olduğu gibi, motivasyonun sağlanmadığı durumlarda oluşan birçok durum da söz konusu olabilmektedir. Bu olumsuz durumlardan biri de işten ayrılmadır. Yani motive olamamış ya da motivasyonu çok düşük bireylerin zamanla işlerinden ayrıldıkları belirtilebilir. Çalışanlar, organizasyona yapılan önemli bir yatırım olarak düşünüldüğünde motivasyon konusunun 83

84 ne kadar önemli olduğu daha iyi kavranır. Çalışanlar, çalıştığı işyerinde işine ve çevresine karşı motive olmuş ise işine bağlı olacağı ve işinden ayrılmayı düşünmeyeceği belirtilebilir (Ünsar, 2011:2). Bununla birlikte, iş tatmini, personelin hastalık oranını ve işyerinde bulunma oranlarını, yine örgüt içinde bireylerin davranışlarını etkileyebilir. Aynı zamanda iş tatmini de bireyin kişisel yapısı, karaktersitik özellikleri ve tecrübelerine bağlı olarak farklılıklar gösterebilir (Jeanes et al., 2012:56). Motivasyon, günümüzde psikososyal tedavinin önemli bir belirleyicisidir ve gittikçe artan bir şekilde davranışsal müdahale aracı olarak görülmektedir (Medalia & Saperstein, 2011:56). III. BİLİŞİM SİSTEMLERİ İletişim teknolojisi ve de araçları günümüzde küresel boyutta anahtar teknoloji olarak kabul edilmektedir. İletişim ve bilgi teknolojisinin eskiye göre çok daha fazla gelişmesi sonucu, aylarca süren işler artık günler ve saatlerle sınırlandırılıp tamamlanabilmektedir (Uysal, 2000:11-12). Yaşanan bu gelişmeler, tüm varlıkların bilgi toplumuna geçişini sağlamış, hizmet sektörüne daha fazla önem kazandırmış, küresel rekabeti de beraberinde getirerek kurumları değişime ve yeniliklere doğru götürmüştür (Akolaş, 2004:38). Günümüz küresel rekabet ortamında, bankalar da dahil olmak üzere işletmelerde en çok kullanılan bilişim teknolojilerinin bazıları şöyledir (Elibol, 2005: ): Internet Kullanımı: Internet; dünya üzerindeki milyonlarca bilgisayar ağının birbirleriyle ortak bir protokol çerçevesinde iletişim kurmasını ve bilgi kaynaklarını paylaşmasını sağlayan bilgisayar ağlarıdır. Intranet Kullanımı: Intranet, işletme çalışanları ve bölümlerini Internet yazılımları ve standartları kullanarak birbirine bağlayan özel bir bilgisayar iletişim ağıdır. Intranet web sitelerini diğer bilgisayar sitelerinden farklı kılan, bir koruma sistemi aracılığıyla istenmeyen kişilerin veya kullanıcıların siteye erişiminin engellenmesidir. Intranet bilişim ağlarıyla şirketler arasında insan kaynakları, muhasebe, üretim, otomasyon yazılımları çalıştırmak mümkün olduğu gibi, çeşitli veri tabanları tutmak ve belge dağıtımı gibi işlemleri de gerçekleştirmek mümkündür. Fonksiyonel Bilişim Sistemleri: İşletme amaçlarının yerine getirilmesi bir takım işletme fonksiyonlarının uygun bir şekilde yerine getirilmesine bağlıdır. İşletmelerde kullanılan pazarlama bilişim sistemleri, üretim bilişim sistemleri, muhasebe bilişim sistemleri gibi sistemler fonksiyonel bilişim sistemleri kapsamına girmektedir. Yönetim Bilişim Sistemleri: Yönetim bilişim sistemleri, bir yönetim destek sistemi olup, bir işletmenin mevcut faaliyetlerinin planlanması ve kontrolü ile işletmenin gelecekteki performansının tahmin edilmesine olanak sağlayan rutin, özet raporlarının hazırlanmasını ve sunulmasını sağlamaktadır. Genel olarak yönetim bilişim sistemleri, çevre ve işletme dışı faaliyetlerden daha çok işletme içi faaliyetler üzerinde odaklanmış olup, yönetim düzeyindeki planlama, kontrol ve karar verme fonksiyonlarını desteklemektedir. Uzman Sistemler: İnsanların çalışmalarını, deneyimlerini bilgisayara aktaran yapay zeka programlarına uzman sistem adı verilmektedir. Bir uzman sistem, belirli bir alanda uzman bilgisini depolayabilir, mantıksal sonuçları takip etmek suretiyle problemleri çözebilir. Uzman sistemler deneyim ve uzmanlık gerektiren karmaşık işlerin nasıl yapılacağı konusunda yol gösteren bilgisayar uygulamalarıdır. Uzman sistemler genellikle ihtisas konularında danışılan ve karar vericiye görüş belirten bir uzman gibi çalışırlar. Karar Destek Sistemleri: İşletme yöneticilerinin yarı yapılandırılmış ve yapılandırılmamış kararlarına destek olmak amacıyla kullanılan bilgisayar sistemleridir. Elektronik Veri Değişim Sistemleri: Elektronik veri değişimi, bilgisayar ve iletişim ağları kullanılarak fatura, nakliye, fiyat listeleri, ithalat ve ihracat belgeleri ve bunlara benzerlik gösteren birçok işlemin iki ayrı işletme arasında elektronik değişimini sağlayan bir sistemdir. IV. BİLİŞİM-MOTİVASYON İLİŞKİSİ İşletmeler ve özellikle de bankacılık sektörü teknolojik yeniliklerden ve gelişmelerden etkilenerek, bu anlamda üzerine düşen sorumlulukları yerine getirmekte, uygulaması gereken bilgi 84

85 sistemleri donanımlarını hayata geçirmektedir. Ülkemizde de bakıldığında bankalar, teknik altyapı ve hizmet teknolojisi olarak en son teknolojileri kullanmaktadırlar. Dolayısıyla artık bankacılık sektörünün fiziki olarak operasyonel yükü neredeyse hiç kalmamış, tüm bankacılık işlemleri bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Bilişim sistemleri aracılığıyla işletmeler ve müşteriler, özellikle de bankalar ve müşterileri arasındaki ilişkiler daha da artmıştır. Müşteriler önceden şubeye giderek yaptığı işlemleri artık evlerinden veya herhangi bir ortamdan bilişim sistemleri aracılığıyla gerçekleştirebilmektedirler. Bankaların, müşterilerine bilişim sistemleri aracılığıyla hizmet olarak sunduğu internet bankacılığı verileri de gün gittikçe artmaktadır. İnsanlar artık birçok işlemini bu gibi kanallar aracılığıyla gerçekleştirmektedir. Türkiye Bankalar Birliğinin İnternet ve Mobil Bankacılık İstatistikleri Aralık 2011 Raporu na göre sistemde kayıtlı olan ve en az bir kez giriş işlemi yapmış toplam bireysel müşteri sayısı, Aralık 2011 itibariyle, 18,1 milyon olmuştur. Son bir yıl içerisinde internet bankacılığına en az bir kez giriş işlemi yapmış toplam bireysel müşteri sayısı ise 10,4 milyon kişidir. Yine raporda, bir diğer bilişim teknolojisi ürünü olan mobil bankacılık verilerine bakıldığında da, sistemde kayıtlı olan ve en az bir kez giriş işlemi yapmış müşteri sayısı Aralık 2011 itibariyle, yaklaşık 1 milyon 274 bin kişidir (Türkiye Bankalar Birliği, 2011:1-3). Tüm bu gelişmelerin banka çalışanları üzerinde de yansımaları söz konusu olmaktadırr. Bilişim sistemlerinin daha sık kullanılması neticesinde, banka çalışanları da bu durumdan olumlu veya olumsuz olarak etkilenmektedirler. Aşağıdaki anket uygulamasının sonucu olarak elde edilen veriler, banka çalışanlarının üzerindeki bilişim sistemleri-motivasyon ilişkisini daha iyi açıklayacaktır. V. BİLİŞİM SİSTEMLERİNİN, BANKA ÇALIŞANLARININ MOTİVASYONLARI ÜZERİNDEKİ ETKİSİNE YÖNELİK BİR UYGULAMA Uygulama bölümünde yer alan başlıca kısımlar; araştırmanın amacı ve önemi, araştırmanın modeli ve araştırmanın bulguları olarak belirlenmiştir. A. Araştırmanın Amacı ve Önemi Çalışmanın amacı, banka çalışanlarının iş hayatında kullandıkları bilişim sistemleri ve aygıtlarının, çalışanların motivasyonları üzerindeki etkisini incelemektir. Çalışma, özelinde ise Manisa ve İzmir de kamu bankalarındaki çalışanların bu konudaki duyarlılıklarını tespit etmektir. B. Araştırmanın Modeli Çalışma teorik ve uygulama olarak iki bölüm üzerine kuruludur. Öncelikle konu hakkında ulusal ve uluslararası kaynaklar aracılığıyla teorik altyapı oluşturulmaya çalışılmıştır. Uygulama bölümünde ise kamu bankalarda çalışanlar üzerinde bilişim-motivasyon ilişkisinin kurulması konusunda, İzmir ve Manisa illerinde kamu bankalarında çalışanlar arasında bir çalışma yapılmış ve çalışmada anket yöntemi kullanılmıştır. C. Araştırmanın Bulguları Manisa ve İzmir illerinde farklı kamu bankalarında çalışanlara yönelik uygulanan 38 soruluk ankete 60 kişi katılmıştır. Yapılan araştırmamızın güvenilirlik testi (Cronbach s Alpha) 0,85 çıkmıştır. Çalışmaya katılan banka çalışanlarının bazı sosyo-demografik özellikleri tabloda gösterilmiştir. TABLO 1: Banka Çalışanlarının Sosyo-Demografik Özellikleri SAYI YÜZDE CİNSİYET BAYAN 25 41,7 ERKEK 35 58, ,7 YAŞ ,3 MEDENİ DURUM EVLİ 43 71,7 BEKAR 17 28,3 85

86 EĞİTİM DURUMU İŞ TANIMI İŞ TECRÜBESİ ÇALIŞTIĞI ŞEHİR LİSE 4 6,7 LİSANS Y.LİSANS 5 8,3 MEMUR ALT DÜZEY YÖNETİCİ 17 28,3 ÜST DÜZEY YÖNETİCİ 1 1,7 1-5 YIL 32 53, YIL 8 13, ,3 MANİSA 32 53,3 İZMİR 28 46,7 Ankete katılan 60 kişiden 25 i erkek, 35 i bayandır. Toplam 60 kişiden, 28 kişi (%46,7) yaş arası, 21 kişi (%35) yaş arası, 11 kişi (%18,3) ise 41 ve üzeri yaştadır. % 71,7 lik bir oranla çalışanların 43 ü evli, % 28,3 lük bir rakamla da %17 kişi bekardır. Eğitim durumlarına bakıldığında da % 51 lik bir ortalama ile 85 kişinin lisans düzeyinde eğitim aldığı görülür. Sadece 4 kişi (% 6,7) lise mezunu, 5 kişi de (% 8,3) yüksek lisans mezunudur. Çalışmaya katılanların iş tecrübeleri de farklılık göstermektedir. Buna göre 1-5 yıl tecrübeye sahip 32 kişi (%53,3), 6-10 yıl tecrübeye sahip 8 kişi (%13,3), 11 yıl ve üzeri tecrübeye sahip de 20 kişi (% 33,3) bulunmaktadır. Anketteki önermeler ve önermelere ait sonuçlar ile standart sapmalar aşağıda verilmiştir. TABLO 2: Önermeler: 1-6 Önermeler (1) (2) (3) (4) (5) Ortalama 86 Standart Sapma 1. İşimin çok yoğun olmasından ve sosyal hayatımı etkilemesinden 43, ,7 3,3 1,7 1,8 0,89 2. İşimin, toplum nazarında saygı gören bir meslek olmasından - 18,3 53,3 21,7 6,7 3,16 0,9 3. Sektördeki aşırı hırs ve yüksek kazanç dürtüsünden 30,5 57,6 6,8 5,1-1,86 0,75 4. Terfi imkanlarının olmasından ,7 13,3 5 2,98 0,83 5. Kurumuma daha fazla gelir getirmek adına alınan komisyon, masraf gibi ekstra uygulamalardan 26,3 52,6 21, ,94 0,69 6. Çalışma arkadaşlarımla olan iş - 1,7 40,7 40,7 16,9 3,72 0,76 ilişkilerimden Hiç Memnun Değilim (1), Pek Memnun Değilim (2), Memnunum (3), Çok Memnunum (4), Memnunum(5) Önerme 1 e bakıldığında sektörde yoğun bir çalışma temposunun olmasından, kamu bankası çalışanlarının memnun olmadığı gözlemlenmektedir. Yaklaşık % 85 lik bir ortalamayla çalışanlar memnuniyetsizliklerini belirtirken bu düşünce ortalamaya 1,8 olarak yansımıştır. Banka çalışanları toplumumuzda dış görünüm ve saygınlık açısından ortalamanın üzerinde bir kategoriye yerleştirilebilir. İkinci önermeye bakıldığında da bu durum kamu bankası çalışanları açısından memnuniyet durumu söz konusudur. Ortalama memnuniyet oranı 5 üzerinden 3,16 dır ve yaklaşık yüzde 80 lik bir ortalama ile bankada çalışanlar meslekleri nedeniyle saygınlık görmelerinden memnundurlar. Günümüzde, her sektörde gittikçe rekabet baskısı, aşırı kar baskısını da beraberinde getirmektedir. Kamu bankacılık sektörü de bu durumdan etkilenmektedir. Tabloya bakıldığında çalışanların bu duruma, işverenler gibi bakmadığı anlaşılmaktadır. Neredeyse yüzde 90 a ulaşan bir katılımla sektör çalışanları aşırı hırs ve kar baskısından memnun olmadıklarını belirtmişlerdir. Ortalama olarak bakıldığında da bu rakam 1,86 dır. Her işyerinde olduğu gibi bankalarda da belirli bir süre ve tecrübe neticesinde görevde yükselmeler söz konusudur. Anket uygulamamızdan önce yaptığımız araştırmalara göre çalışanlar açısından terfi imkanları kamu bankalarında da mevcuttur. Ankete katılan kamu bankası çalışanlarının

87 yıllar itibariyle unvanlarını yükseltebilmesi, banka çalışanlarınca da memnuniyetle karşılanmaktadır. Yine yüzde 85 e varan bir oranla, çalışanlar terfi imkanlarından duydukları memnuniyeti belirtirken, ortalama rakam ise 3 civarındadır. Sektördeki rekabet, bankaların müşterilere yansıttığı, önceden olmayan bazı masraf ve komisyonları da ortaya çıkarmıştır. Günümüzde de takip edilebileceği üzere banka ve müşterileri arasında, ekstra masraf ve komisyon alınması tartışmalarına sıkça karşılaşılabilinmektedir. Ancak bu durum kamu bankası çalışanlarınca pek hoş karşılanmamaktadır. Komisyon ve masrafların müşterilere aşırı olarak yansıtılmasından yaklaşık yüzde 80 lik bir rakamla çalışanlar memnun olmadığını belirtmektedir. Bu sonucun ortalaması ise yüzde 1,96 ile karşımıza çıkmaktadır. İşyerinde ve iş arkadaşları ile geçirilen süre, bazen evde aile ile harcanılan süreden daha fazla olabilmektedir. Bu nedenle iş arkadaşlarımız ile olan ilişkilerimiz, iş hayatımızı da olumsuz veya olumlu anlamda etkileyebilmektedir. Kamu bankası çalışanlarına bakıldığında, iş yoğunluğu, iş stresi gibi faktörler arasında çalışanlarının iş arkadaşları ile aralarının iyi olduğu gözlemlenmektedir. Yüzde yüze yakın bir oranla ankete katılanlar 3,4 ve 5 no lu seçenekleri işaretleyerek memnuniyetlerini dile getirmişlerdir. TABLO 3: Önermeler: 7-12 Önermeler (1) (2) (3) (4) (5) Ortalama 7. Müdür ve şeflerin personele yönelik tutumlarından 8. Yaptığım iş karşılığında duyduğum başarı hissinden 9. İşyerimdeki hizmetlerimin takdir edilmesinden 10. Kurum içi hizmet eğitimlerinin genellikle hafta sonu olmasından 11. İşimin uygulama serbestliğinin olmayıp, sürekli önüme iş getirilmesinden 12. Çalıştığım mesai saati, yaptığım iş ve bunun karşılığında aldığım ücretten Standart Sapma 3, ,7 8,3 11,7 3,1 0,91 1,7 5 61, ,7 3,35 0,85 3, ,7 21,7 3,3 3,06 0,79 37, 3 31, 7 44,1 15,3 1,7 1,7 1,86 0,86 53,3 13,3 1,7-1,85 0, ,83 0,76 Hiç Memnun Değilim (1), Pek Memnun Değilim (2), Memnunum (3), Çok Memnunum (4), Memnunum(5) İşyerlerinde amirlerin ve idarecilerin tutumu personel motivasyonu açısından büyük önem arz eder. Önceki yıllarda ast-üst ilişkileri daha katı iken, günümüzde bu ilişkiler daha yatay düzeyde seyretmektedir. Kamu bankalarında da bu durumun bu şekilde olduğu belirtilebilir. Yüzde 80 in üzerinde bir katılımla kamu bankası çalışanları müdür ve şeflerin kendilerine yönelik tutumlarından memnun olduklarını belirtmektedirler. Her insan yaptığı bir iş neticesinde başarıyı hedefler. Başarıya ulaşabilmek için de işine daha iyi sarılır. Dolayısıyla banka çalışanları da işleri her ne kadar yoğun ve sıkıntılı olsa da yaptıkları işlerin neticesinde başarılı olmak istemektedirler. Ankete göre, kamu bankası çalışanları yaptıkları iş karşılığında duydukları başarı hislerinden memnun olduklarını yüzde 90 ın üzerinde bir katılımla ifade etmişlerdir. Çoğu insan yaptığı başarılı bir iş neticesinde takdir edilmek ister. Başarının sağlanmasında önemli faktörlerden biri de budur. Gerek üstlerimizce, gerekse aynı veya daha düşük pozisyondaki iş arkadaşlarımızca yaptığımız işin takdir edilmesi durumu kamu bankası çalışanlarınca da arzu edilmektedir. Dolayısıyla ortalama 3,06 ile işyerlerindeki hizmetlerinin takdir edilmesinden duydukları memnuniyeti ifade etmişlerdir. Araştırmalarımızda ister özel ister kamu sektöründe olsun kurum içi hizmet eğitimlerinin genellikle hafta sonu yapıldığı saptanmıştır. Hafta içi zaten yoğun olarak çalışan banka personeli, ulaşılan sonuçlara göre hafta sonunu iş ile ilgili eğitimlerle geçirmek istememektedir. Yüzde 80 in 87

88 üzerinde bir katılımla kamu bankası çalışanları kurum içi hizmet eğitimlerinin genellikle hafta sonu olmasından memnun olmadıklarını ifade etmişlerdir. Bazı sektörlerde çalışanların işlerini uygulama serbestliği söz konusu iken bankacılık sektöründe bu durum söz konusu olmamaktadır. Hizmet sektöründe faaliyet gösteren bankalarda mahiyet itibariyle uygulama serbestliği pek fazla bulunmamaktadır. Bu durumdan kamu bankası çalışanları memnun olmadıklarını 5 üzerinden 1,86 ile ifade ederken, ortalama memnuniyetsizlik oranı da yüzde 80 dolayındadır. Ülkemizde bankacılık sektöründe genel olarak çalışanlara yüksek ücretler verilmemektedir. Özellikle işe yeni başlayanlara verilen ücretler neredeyse asgari ücret civarındadır. Özel sektöre oranla kamu bankaları bu anlamda daha iyi olsa da, kamu bankaları çalışanları da aldıkları maaştan memnun değildirler; memnuniyetsizliklerini yüzde 85 civarlarında bir katılım ile ifade etmişlerdir. TABLO 4: Önermeler: Önermeler (1) (2) (3) (4) (5) Ortalama Standart Sapma 13. Müşteri memnuniyetinin geri dönüş olarak bana 1,7 10,2 66,1 13,6 8,5 3,16 0,79 bildirilmesinden 14. Müşteri memnuniyetsizliğinin geri dönüş olarak bana bildirilip, hatamı bilip düzeltme 1, ,3 28,3 1,7 3,18 0,7 imkanımın olmasından 15. Sektörün performans esaslı prim sistemine dayalı 10,3 36,2 48,3 3,4 1,7 2,5 0,8 olmasından 16. Kendimi yenileme şansım olsa da olmasa da her türlü 6, ,3 25-2,96 0,82 eleştirilerden 17. Sektörün performansa dayalı olmasından dolayı, iş güvencemin olmamasından 25 46,7 21,7 6,7-2,1 0,85 Hiç Memnun Değilim (1), Pek Memnun Değilim (2), Memnunum (3), Çok Memnunum (4), Memnunum(5) Günümüzde gittikçe müşteri memnuniyetinin esas alındığı bir yaklaşım hizmet sektöründe kendine yer edinmektedir. Bankacılık sektörü de müşteriye daha iyi hizmet verebilmek adına gün geçtikçe kendisini yenilemektedir. Gizli müşteri uygulamaları ile çalışanlarla ilgili olumlu veya olumsuz hususlar üst yönetime bildirilmektedir. Dolayısıyla bu anlamda çalışanlarının işlerini daha iyi yaptıkları durumlarda müşteriler tarafından yapılan olumlu geri bildirimler banka çalışanlarını memnun etmektedirler. Yüzde 90 civarında yüksek bir katılımla bu durumu ifade etmişlerdir. Müşteri memnuniyetlerinin kendilerine geri bildirim olarak dönmesinden memnun olan kamu bankası çalışanları, aynı şekilde memnuniyetsizliklerinde kendilerine bildirilip, hatalarını düzeltebilmeleri imkanının ortaya çıkmasından da memnun olmaktadırlar. Yine ortalama yüzde 90 civarı bir katılımla bu durumu belirtmişlerdir. Bankacılık sektöründe maaşların düşük olmasının nedenlerinden biri de maaşın yanında performansa göre verilen prim uygulamasının olmasıdır. Sektörün performansa dayalı olmasının rekabet gibi bazı durumları ortaya çıkarabilirken, bazen de olumsuz durumlara neden olabilmektedir. Dolayısıyla kamu bankası çalışanları da sektörün performans esaslı prim sistemine dayalı olması Bankaların özel danışmanlık firmaları ile yaptığı anlaşmalar kapsamında, müşteri gibi şubelere gidip işlem yaptıran özel danışmanlık firmalarının, banka çalışanlarının müşteriye karşı ilgisi gibi bazı kriterleri esas alarak banka üst yönetimine bu konuyla ilgili sunduğu rapor uygulaması. 88

89 konusunda ikiye bölünmüştür. Neredeyse yarı yarıya bir yüzdelik ortalama ile bu durumu belirtmişlerdir. Kamu bankası çalışanları müşteri memnuniyeti ve memnuniyetsizliklerinin kendilerine iletilmesinden memnun olduklarını belirtirken, iş çevresi, iş arkadaşları, sektör temsilcileri vb den gelebilecek eleştirilerden de yaklaşık yüzde 80 lik bir ortalama ile memnundurlar. Sektörün performansa dayalı olması önermeye 17 ye verilen cevaplardan da görüldüğü üzere çalışanları ikiye bölmüş durumdadır. Çalışan performansının sürekli kötü olması gibi durumlarda, özel sektörde işten çıkarma, kamu sektöründe de farklı yerlere ve şubelere tayin gibi durumlarla karşılaşılabilinmektedir. Bu durumların söz konusu olmasından kamu bankası çalışanlarının yaklaşık yüzde 70 i geçen bir oranda memnuniyetsizliği söz konusu iken, yüzde 25 in üzerinde de memnuniyet söz konusudur. TABLO 5: Önerme 18 Önerme18 Bilişim sisteminin getirdiği yenilikler sonucu, müşterilerin işlemlerini ATM, İnternet bankacılığı gibi alternatif dağıtım kanallarından gerçekleştirmesi, iş yükümün hafifletip, başka işlerime rahatlıkla yönelebilmemi sağladığından bu durum beni motive eder. Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde - 5 8, ,7 Standart Sapma 0,83 Ortalama 4,33 Önceki bölümlerde belirtildiği üzere teknoloji ile birlikte günümüzde artık birçok bankacılık işlemi şubeye gitmeden ATM, İnternet bankacılığı gibi alternatif dağıtım kanallarından gerçekleştirmektedir. Bunun neticesinde kamu bankası çalışanlarının üzerindeki iş yoğunluğunun azalması söz konusu olabilmektedir. Ankete katılanlar yaklaşık yüzde 85 in üzerinde bir katılımla bu durumdan memnun olduklarını ifade etmişlerdir. TABLO 6: Önerme 19 Önerme19 Cep telefonum ve adresim aracılığıyla dönemlik hedeflerimi tutturmama ne kadar kaldığının belirtilerek sürekli işimin hatırlatılması beni motive ediyor. Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde 6, ,2 34,5 3,4 Standart Sapma 1,04 Ortalama 2,96 Bazı çalışanlar sürekli iş ile iç içe olmayı, bazıları da işten bazı anlarda uzaklaşmayı sevebilir. Bilişim sistemleri aygıtlarının gelişimiyle iş ile ilgili bilgiler ve haberler banka çalışanlarına her an ulaştırılabilmektedir. Bu durumdan memnun olup olmama noktasında çalışanların kararsızlığı ortaya çıkmıştır. Yüzdelik dilim içerisinde yüzde 37,9 ile bu durumdan motive olmadığını ifade eden çalışanlar, yüzde 24,1 ile kararsız olduklarını ve yüzde 37,9 ile de motive olmadıklarını belirtmişlerdir. TABLO 7: Önerme 20 Önerme20 Bilişim sistemindeki yenilikler sektörde oluşabilecek riskli bankacılık işlemlerini minimize etmesi, beni motive eder. Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde ,3 46,7 30 Standart Sapma 0,83 Ortalama 4,01 89

90 Teknolojinin gelişmesinin olumlu yanlarından bir diğeri de bilişim sistemleri aracılığıyla bankacılık sektöründe ortaya çıkan riskli işlemlerin minimize edilmesidir. Bu duruma çalışanların bakışları da ağırlıkla motive edici yönledir. Bilişim sistemindeki yenilikler sektörde oluşabilecek riskli bankacılık işlemlerini minimize etmesi neticesinde motive olurum görüşüne katılanların oranı yaklaşık yüzde 80 dir. Kararsızlık oranı ise sadece yüzde 18 dolaylarındadır. TABLO 8: Önerme 21 Önerme21 Teknolojik açıdan rakip bankalara göre daha iyi durumda olmak beni motive eder. Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde ,3 36,7 Standart Sapma 0,63 Ortalama 4,26 Nasıl ki çalışanların bilgi ve donanım açısından kendisini geliştirmesi hem kendilerini hem çalıştığı yeri etkileyebilecek ise kurumların da kendilerini geliştirmesi hem kendilerinin hem de çalışanlarının yararınadır. Dolayısıyla teknolojik açıdan bankanın en üst teknolojiyi kullanmasının çalışanları motive etiği sonucu yüzde 90 lık bir katılımla ifade edilmiştir. TABLO 9: Önerme 22 Önerme22 Bankamızda kullanılan paket programın kolaylığı, hızlılığı ve güvenilirliği beni motive eder. Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde - 1,7 12,1 48,3 37,9 Standart Sapma 0,72 Ortalama 4,22 Bankalarda işlemlerin hızlılığının en büyük etmenlerinin başında o bankada kullanılan paket programı gelir. Programın hızlı, kolay ve güvenilir olması da çalışanlar üzerinde motive edici faktörler olarak yüzde 80 in üzerinde katılımla çalışanlarca belirtilmiştir. TABLO 10: Önerme 23 Önerme23 Bankanın sağlık ve çalışma güvenliğine önem vererek, bilişim sistemleri donanımlarının neden olduğu radyasyon, gürültü gibi faktörleri engellemesi beni motive eder. Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde ,7 33,3 Standart Sapma 0,79 Ortalama 4,13 Teknoloji çağı olarak adlandırılan çağda her yer teknolojik aygıtlarla çevrilidir. Dolayısıyla da bu aygıtların ortaya yaydığı zararlı manyetik dalgalar olabilmektedir. Bankalarda kullanılan bilişim sistemleri aygıtlarının neden olduğu olumsuz faktörler ve bunların banka tarafından engellenmesi hususu kamu bankası çalışanlarınca yüzde 85 e yakın bir katılımla motive edici etken olarak belirtilmiştir. TABLO 11: Önerme 24 Önerme24 Yaptığım işin bilgi sistemlerine dayalı olması ve işimi kolaylatması beni motive eder. Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde , ,3 Standart Sapma 0,69 Ortalama 4,16 90

91 Belirttiğimiz üzere bankalarda paket programının yanında çoğu işlemlerde bilişim sistemleri aygıtlarının kullanılması ve teknolojik açıdan bankada işleri kolaylatması da yine yaklaşık yüzde 85 e varan bir katılımla kamu bankası çalışanları memnun etmektedir. TABLO 12: Önerme 25 Önerme25 Bilişim sistemleri aracılığıyla kurum içi hizmet eğitimlerimi almam, hem zaman tasarrufu hem de işimi daha iyi yapmamı sağlayarak beni motive eder. Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde 1,7 6,9 22,4 48,3 20,7 Standart Sapma 0,91 Ortalama 3,79 Bankacılık sektörü gün geçtikçe geliştiğinden çalışanların da kendilerini geliştirmeleri gereklidir. Bu anlamda bankalar çalışanlarına eğitimler düzenlenmektedirler. Bu eğitimlerden bazıları bilişim sistemlerinin ve aygıtlarının gelişmesiyle online olarak verilmektedir. Araştırmalarımızda kamu bankaları da online eğitim hizmetini çalışanlarına sunmakta olduğu görülmüştür. Dolayısıyla bu eğitimlerin kamu bankası çalışanlarına birçok açıdan avantaj sağlaması söz konusu olmuştur. Bu durumun çalışanları motive ettiği de yine yüzde 80 lik bir katılımla ifade edilmiştir. TABLO 13: Önerme 26 Önerme26 Bilişim sistemleri ile kurum içi iletişimin daha iyi koordine olması; takım çalışması anlayışı işyerine yerleşmesi beni motive eder. Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde ,2 50,8 35,6 Standart Sapma 0,67 Ortalama 4,22 Yine bilişim aygıtı olarak ifade edilebilecek sistemlerle, kurumlarda iletişim daha kolay ve hızlı hale gelmiştir. Çalışanlar birbirine anında ve daha kolay ulaştıkça bankalarda işlemler daha hızlı, verimli gerçekleşerek takım çalışması etkin olarak bankaya yerleşebilmektedir. Bu durumdan kamu bankası çalışanları yüzde 85 in üzerinde bir katılımla motive olduklarını ifade etmişlerdir. TABLO 14: Önerme 27 Önerme27 Bilişim sistemleri aracılığıyla yönetici/amir/müdürüme daha kolay ulaşıp, sorun ve önerilerimi daha kolay iletebilmem beni motive eder. Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde - 3,3 8,3 53,3 35 Standart Sapma 0,73 Ortalama 4,2 Yatay düzeyde iletişimin yanında, bilişim sistemleri aracılığıyla yönetici/amir/müdüre daha kolay ulaşılıp, sorun ve önerilerin daha kolay iletebilmesi banka çalışanlarını motive ettiği sonucuna ulaşılmıştır. Bu memnuniyet durumuna katılanların ortalaması da yüzde 90 a yakındır. TABLO 15: Önerme 28 Önerme28 Bilişim sistemleri aracılığıyla müşterilerin kampanyalar ve kurum haberleri hakkında bilgilendirilmesinin satış performansıma olumlu bir katkı yapması beni motive eder. Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde - 1,7 6,7 73,3 18,3 Standart Sapma 0,56 Ortalama 4,08 91

92 Hem özel hem de kamu bankaları, kendi bankaları ve hizmetleri ile ilgili haberleri bilişim sistemleri aracılığıyla müşterilerine sürekli iletebilmektedir. Böylece müşteriler bankaya hizmet almaya gelirken, o hizmetle ilgili bir ön bilgisi olarak gelmektedir. Bu da banka çalışanının satış performansına olumlu katkı yapmaktadır. Bu durumun kamu bankası çalışanlarını motive etmesi, yüzde 90 ın üzerinde bir katılımla gerçekleşmiştir. TABLO 16: Önerme 29 Önerme29 Sektördeki diğer bankalar ile ilgili güncel haberlerin ve uygulamaların bilişim sistemleri ile tarafıma ulaştırılması, kendimi yenileyebilmem açısından beni motive eder. Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde - 6,7 21,7 46,7 25 Standart Sapma 0,85 Ortalama 3,09 Her nasıl müşteriler banka ve hizmetleri ile ilgili haberlerden bilişim sistemleri aracılığıyla haberdar ediliyorsa, banka çalışanları da farklı banka ve uygulamaları hakkında kendi kurumu tarafından bilgilendirilmektedir. Bu durum da kamu bankası çalışanlarını motive etmektedir. Çalışanlar yüzde 70 in üzerinde bir ortalamayla bu durumun kendilerini motive ettiğini belirtirken, yüzde 21,7 lik bir oranla da çalışanlar bu durumun kendilerini motive edip etmediği konusunda kararsız kalmışlardır. TABLO 17: Önerme 30 Önerme30 Bilişim sistemlerinin sürekli gelişmesinin, ileride insan gücüne duyulacak ihtiyacı azaltacak olması motivasyonumu olumsuz etkiler Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde - 11,7 18, Standart Sapma 0,86 Ortalama 3,73 Yine önceki bölümlerde ifade edildiği üzere teknoloji geliştikçe, her sektörde olduğu gibi bankaların da teknolojiden gittikçe artan bir şekilde faydalandığı söylenebilir. Özel sektörde de, kamu sektöründe de örneklerini görebileceğimiz üzere ATM, telefon bankacılığı gibi teknolojik aygıtlar ile işlemlerin gerçekleşmesiyle çalışanların yapabildiği işlemler, bu cihazlar aracılığıyla gerçekleşebilmektedir. İlerleyen yıllarda bu gibi sistemlerin artarak gelişmesi sonucunda bankalarda insan gücüne duyulacak ihtiyacın azalması ihtimali kamu bankası çalışanlarının motivasyonunu olumsuz etkilemektedir. Sonuç olarak da yüzde 70 gibi bir katılımla bu durumdan motivasyonlarının olumsuz etkilendiğini belirtmişlerdir. TABLO 18: Önerme 31 Önerme31 Bilişim suçları ile sürekli karşılaşan bankacılık sektöründe, çalışanların bankanın ilgili departmanı tarafından düzenli olarak bilgilendirilmesi bir banka çalışanı olarak beni motive eder. Seçenekler Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde - 1,7 6,7 73,3 18,3 Standart Sapma 0,56 Ortalama 4,08 Teknolojinin gelişimi ile birlikte farklı suçlar da ortaya çıkmıştır. Genellikle bilişim suçları olarak adlandırılan yeni suçlar ile banka ve çalışanları açısından farklı tehlikeler de söz konusu olmuştur. Bu tehlike ile ilgili bankalar bünyelerinde farklı elemanlar barındırmaktadırlar. İşte bu ilgili birimler tarafından banka çalışanlarının bilişim suçları ile ilgili sürekli bilgilendirilmesi çalışanları motive ettiği sonucuna yüzde 90 ın üzerinde bir katılımla ulaşılmıştır. IV. SONUÇ Ankette genel olarak cevaplar konusunda ortak bir uzlaşının varlığı gözükse de bazı cevaplarda çalışanların kararsız kaldığı söylenebilir. Sektörün performans esasına dayalı olmasından 92

93 çalışanların yüzde 53,4 ü memnunken, performansa dayalı olması neticesinde çalışanlar açısından performansın kötü olduğu dönemlerde yaşanabilecek sıkıntılardan dolayı iş güvencesi olmamasından banka çalışanlarının yüzde 71,7 sinde memnuniyetsizlik söz konusudur. Çalışmaya katılan sektör çalışanlarının yarısından fazlası işinin saygın bir meslek olması, yaptığı iş karşılığında duyduğu başarı hissinden, terfi etme imkanları olması gibi faktörlerden memnun olmasına rağmen, sektörde yoğun bir iş temposunun olmasından ve çalışma hayatının sosyal hayatını olumsuz olarak etkilemesinden memnun değildir. Çalışanların hemen hepsi bilişim sistemlerinin iş yaşamlarına getirdiği yeniliklerin kendilerini motive ettiği yargılarına katılmaktadır. Bu anlamda sektöre getirilen yeniliklerin işlerini kolaylaştırdığını, performanslarına olumlu katkı yaptığını yüksek katılımla ifade etmişlerdir. Ancak tüm bu bilişim sistemlerinin getirdiği yeniliklere rağmen, cep telefonu ve aracılığıyla çalışanların hedeflerinin sürekli hatırlatılması noktasında çalışanlar tam olarak memnuniyet ifade etmemişlerdir. Bu anlamda çalışanların bir kısmı kararsız kalmış, yine 1/3 ünden fazlası da bu durumun kendilerini motive etmediğini belirterek bir anlamda hedef baskısından memnun olmadıklarını belirtmiştir. Ankete verilen cevaplar üzerinde uygulanan t testinde, çalışanların cinsiyeti ve çalıştıkları şehirlerin farklı olması arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunamamıştır. KAYNAKÇ A 1. Jeanes et al., Motivation and Job Satisfaction of Cleaning Staff in the NHS: A Pilot Study, Journal of Infection Prevention, Vol: 13, 9 February Agah Sinan Ünsar, Motivasyonunun İşten Ayrılma Eğilimine Etkisi: Bir Alan Araştırması, Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 25, Alice Medalia, Alice Saperstein, The Role of Motivation for Treatment Success, Schizophrenia Bulletin, Vol: 37, Doğan Uysal, Tekonolojik Rekabet ve Global Rekabet Üzerine Etkisi, Selçuk Üniv. SBE Dergisi, Sayı: 6, D. Arzu Akolaş, Bilişim Sistemleri ve Bilişim Teknolojisinin Küreselleşme Olgusu ve Girişimcilik Üzerine Yansımaları, Selçuk Üniv. SBE Dergisi, Sayı: 12, Halil Elibol, Bilişim Teknolojileri Kullanımının İşletmelerin Organizasyon Yapıları Üzerindeki Etkileri, Selçuk Üniv. SBE Dergisi, Sayı: 13, Management Study Guide, What is Motivation?, 2012, (Erişim Tarihi :29 Mart 2012). 7. Önder Barlı, Davranış Bilimleri ve Örgütlerde Davranış, (Ankara: Akif Yayınevi, 2008). 8. Rakif Ferecov, İnsan Kaynakları Yönetiminde Performans Değerleme ve Uygulama, (Bakü: Kafkas Üniversitesi, 2011). 9. Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği, Teknoloji, Mayıs 2004, n_rolu.pdf, (Erişim Tarihi :10 Mayıs 2012). 10. Türkiye Bankalar Birliği, İnternet ve Mobil Bankacılık İstatistikleri Raporu-Aralık

94 ПОЛНЕЕ ИСПОЛЬЗОВАТЬ ФИНАНСОВЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ ОБНОВЛЕНИЯ ДОЛГОСРОЧНОГО ИМУЩЕСТВА ABSTRACT Курманбеков О.К. д.э.н., профессор, Курманбекова А.С. аспирантка Академии Управления при Президенте КР The article provides the use of benefits in the calculation of depreciation, the distinction between next costs for the modernization, reconstruction and technical re-equipment of the cost of their repair, use of correction factors to the established norms of depreciation. Keywords: Depreciation, correction factor В Налоговом Кодексе (НК) Кыргызской Республики необходимо предусмотреть возможность применения так называемой налоговой льготы - списывать часть стоимости основных средств в виде амортизационной премии. В РФ с 1 января 2006г. организациям представлено право на амортизационную премию в размере 10 % стоимости основных средств и она может единовременно включаться в состав косвенных расходов для налогообложения. Начиная с 1 января 2009г. предельная величина единовременного списания основных средств с полезным сроком использования от 3 до 20 лет была увеличена до 30%. Для объектов основных средств от 1 до 3-х лет и выше 25 лет, применяется вышеуказанная амортизационная премия равная 10%. Применение описанных налоговых льгот ускорит обновление основных средств. При этом следует иметь в виду, что право единовременного списания части основных средств не распространяется на объекты, полученные безвозмездно в качестве вклада в уставный капитал, и по имуществу, переданному в лизинг. Амортизационные премии признаются расходами того налогового периода, в котором произведено начисление амортизации основных средств. При использовании налогоплательщиком предоставленной возможности единовременного списания не более 30% (10%) первоначальной стоимости основных средств, амортизация начисляется на первоначальную стоимость, за минусом стоимости списания. Указанная льгота должна быть правом, а не обязанностью налогоплательщика. Его решение фиксируется в учетной политике. Если налогоплательщик решил воспользоваться налоговой льготой, то данный подход должен быть применен и при списании расходов по модернизации, реконструкции и техническому перевооружению объектов основных средств. Расходы, связанные с проведением указанных мероприятий являются последующими, возникающими после определения стоимости долгосрочного имущества. Международные стандарты финансовой отчетности (МСФО) 16 шестнадцать «Основные средства» (1,с.320) последующие затраты, относящиеся к указанным имуществам, которые уже были признаны, увеличивают их балансовую стоимость, если от них организация ожидает получить будущие экономические выгоды. МСФО 38 - тридцать восемь «Нематериальные активы» (1, с.897) предусматривает, что последующие затраты на нематериальный актив после его приобретения и завершения включаются в их стоимость, если они позволят активу создавать будущие экономические выгоды сверх первоначально определенных норм и когда могут быть надежно оценены и отнесены на актив. 94

95 Последующие затраты, связанные с объектами основных средств, признаются в качестве активов только тогда, когда они улучшают их состояние, повышая производительность объектов сверх первоначально рассчитанных нормативов. Эти затраты возникают не только в результате проведения модернизации, реконструкции и технического перевооружения, но и проведенного капитального ремонта основных средств. Во втором пункте сто девяносто восьмой статьи Налогового Кодекса (НК) Кыргызской Республики, как в МСФО шестнадцать, последующие затраты, связанные с проведением реконструкции, расширения, модернизации, технического перевооружения и частичной ликвидации объектов, изменяют стоимость основных средств. Второй пункт двести третьей статьи регламентирует, что расходы на капитальный ремонт основных средств, соответствующие пятнадцати процентам налоговой стоимости амортизируемой их группы на начало года подлежат вычету из совокупного годового дохода организации. Сумма расходов, превышающая указанное ограничение, увеличивает налоговую стоимость амортизационной группы на конец налогового года. Фактическая стоимость ремонта переданных в аренду основных средств, произведенных арендатором, регулируется в вышеизложенном порядке. Поэтому необходимо проводить различия между модернизацией, реконструкцией и техническим перевооружением основных средств, с одной стороны, и с другой их капитальным ремонтом. К тому же первые могут осуществляться во время капитального ремонта. К модернизации, достройке и дооборудованию относятся работы, связанные с изменением технологического или служебного назначения оборудования, здания, сооружения или иного объекта амортизируемых основных средств другими новыми качествами. Реконструкция предполагает переустройство существующих объектов основных средств, связанное с совершенствованием производства и повышением его технико-экономических показателей в целях увеличения производственных мощностей, улучшения качества и изменения номенклатуры продукции. К техническому перевооружению относится комплекс мероприятий по повышению технико-экономических показателей основных средств или их отдельных частей на основе внедрения передовой техники и технологии, механизации и автоматизации производства, замены морально устаревшего и физически изношенного оборудования новым, более производительным. Следовательно, проведенная модернизация, реконструкция и техническое перевооружение улучшает первоначально принятые нормативные показатели функционирования объектов основных средств. Расходы на капитальный ремонт основных средств осуществляются для восстановления или сохранения будущих экономических выгод, которые организация ожидает в соответствии с первоначально рассчитанными нормативами производительности актива. В частности, капитальный ремонт оборудования и транспортных средств предусматривает полную разборку агрегата, ремонт базовых и корпусных деталей и узлов, замену или восстановление всех изношенных деталей на новые, а зданий и сооружений смену изношенных конструкций и деталей или замену их на более прочные и экономичные. Поэтому капитальный ремонт скорее восстанавливает, чем повышает первоначально рассчитанные нормативные показатели производительности. Таким образом, принятый порядок начисления 95

96 амортизации основных средств зависит от условий, учтенных при их первоначальной оценке и признании, а также являются ли последующие затраты капитализируемыми или возмещаемыми. Следует остановиться на особенностях начисления амортизации для целей налогообложения. При проведении ежегодной переоценки основных средств их первоначальная (восстановительная) стоимость определяется без учета результатов переоценки. Результат переоценки относится на изменение величины дополнительного капитала. Если по определенным причинам амортизация не начислена полностью, но основное средство ликвидируется по каким-либо причинам, то суммы НДС по ним, ранее принятые к вычету, подлежат восстановлению на взаиморасчеты с бюджетом. При этом сумма налога, подлежащая восстановлению, определяется исходя из остаточной (балансовой) стоимости, как выше указано, без учета результата переоценки. На наш взгляд, в НК следовало бы указать на возможность применения поправочных (повышающих и понижающих) коэффициентов. В нем предусмотрено использование пониженной нормы амортизации только по шестой амортизационной группе по расходам налогоплательщика на геологическую подготовку месторождения полезных ископаемых, проектные и инженерно-изыскательные работы, на горно-капитальные и горно-подготовительные работы, а также по основным средствам горнодобывающих и горноперерабатывающих организаций. В дорыночной практике начисления амортизации по видам основных средств в зависимости от интенсивности их использования предусматривалось применение поправочных коэффициентов к установленным нормам. Применение специальных понижающих и повышающих коэффициентов регламентируется в действующем Налоговом Кодексе Российской Федерации. По основным средствам, работающим в агрессивной среде или в многосменном режиме, а также имеющим высокую энергетическую эффективность, норма амортизации, за исключением объектов со сроком полезного использования от одного до пяти лет, может быть увеличена максимум в два раза. Под агрессивной средой понимается совокупность природных и искусственных факторов, под влиянием которых возникают повышенный износ основных средств в процессе их эксплуатации. К агрессивной среде приравнивается эксплуатация основных средств на взрыво- пожаро-опасной, токсичной, или другой агрессивной технологической среде, которая является причиной возникновения аварийной ситуации. Если организациям будет предоставлено возможность применять к основной норме амортизации повышающие (понижающие) коэффициенты, то внутри амортизационной группы необходимо сформировать отдельную подгруппу их применения. По основным средствам, передающимся в финансовый лизинг, норма амортизации может быть увеличена максимум в три раза, за исключением вышеуказанного имущества со сроком полезного использования до пяти лет, если амортизация по ним начисляется нелинейным методом. Такой же коэффициент повышения нормы амортизации установлен по основным средствам, используемым для научноисследовательской деятельности. 96

97 В практике Российской Федерации допускается также начисление амортизации по пониженным нормам по усмотрению самой организации, если их применение закреплено в учетной политике для целей налогообложения в течении всего налогового периода. Использование поправочных коэффициентов к установленным нормам при начислении амортизации основных средств позволяет учесть степень их использования, а, следовательно, правильное сопоставление полученного дохода с расходами на его поступление. При уточнении начисления амортизации основных средств следует иметь в виду также случаи списания не амортизируемых объектов по различным причинам. Сумма НДС по таким основным средствам, ранее принятая к вычету, подлежит восстановлению в расчетах с бюджетом. Сумма НДС, подлежащая к восстановлению, определяется исходя из остаточной (балансовой) стоимости без учета результатов переоценки. Имеют особенности начисления амортизации основные средства, бывшие в эксплуатации. Первоначальная стоимость приобретенных объектов, бывших в эксплуатации, определяется исходя из договорной цены покупки и расходов, связанных с приобретением. Ранее начисленная сумма амортизации основных средств его прежним собственником, в расчет не принимается. По таким приобретенным объектам срок полезного использования уменьшается на фактический срок их эксплуатации бывшими собственниками. Если приобретенный объект основных средств полностью отработал срок полезного его использования, то покупатель может установить новый срок эксплуатации. При выбытии основных средств (ликвидации или продаже) полученные доходы и расходы учитываются в составе прочих неоперационных доходов и расходов. Следовательно, полученная в результате продажи объекта прибыль или убыток сразу включаются в налоговую базу того налогового периода, в котором была осуществлена продажа. Вместе с тем, убыток от продажи основных средств должен уменьшить налогооблагаемую прибыль не сразу, а в течение периода времени равной разнице между общим установленным сроком использования основного средства и фактическим сроком его эксплуатации. При использовании метода расчета переменных издержек, постоянные затраты (арендная плата и равномерная амортизация) следует учитывать в расчете прибыли по тому периоду, к которому они относятся. Если принять, что постоянные затраты относятся к периоду времени, а не на единицу продукции, то переменное калькулирование является более правильным для измерения прибыли. По нашему мнению, назрела необходимость внесения изложенных изменений в НК республики, которые с одной стороны ускоряют начисление амортизации основных средств, с другой стороны, позволят надежно определить амортизационную политику организации. Используемая литература: 1. Международные стандарты финансовой отчетности 2001г. Бишкек: 2001г. 2. Налоговый Кодекс Кыргызской Республики, введеный в действие с 1 января 2009г. Бишкек, План счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов и методические рекомендации по его применению Бишкек -2002г. 4. Молчанов С.С. Налоги за 14 дней : Экспресс-курс - М., Эксмо 2011г. 97

98 EXAMINATION OF THE EFFECT OF JOB SATISFACTION ON BURNOUT OF UNIVERSITY TEACHING STAFF WITH STRUCTURAL EQUATION MODEL Veysel YILMAZ, Hülya ŞEN Eskişehir Osmangazi University, Faculty of Arts and Science, Department of Statistics, Eskişehir, Turkey Tel: ; fax: ABSTRACT The main purpose of the present study is to investigate the relationship between and job satisfaction (JS) and burnout of academician by a structural equation model (SEM). For this reason with the assistance of LISREL 8.54 was used to try to develop a model, and fitness of the model has been discussed considering goodness-fit measures. The other purpose of the study is to test for the factorial validity of the Maslach Burnout Inventory (MBI) and JS, for this purpose surveyed 312 university teaching staff. First, we determined the factors MBI and JS by means of the explanatory factor analysis (EFA), then utilizing confirmatory factor analyze (CFA) we showed the validity of those factor. Keywords: Job satisfaction, Burnout, University Teaching Staff, Structural Equation Model INTRODUCTION If the beliefs and attitudes, regarding a specific subject, of the employees working for a particular corporation are foreknown, their behaviors could be also estimated and corrected. For example, if the beliefs and attitudes of the employees toward workplace arrangement, behaviors of managers and wage policy are already known, particular measures could be taken for operating the corporation at a better social environment and in more efficient manner. This enables company managers to develop a program that would be satisfactory to employees. An individual involved in a family, school, several associations and other organizations relating to business life will strive at satisfying his/her needs whether easily or hardly, depending upon availability or unavailability of such fields. A person, who has any means and tackles his/her needs, would be satisfied and become tranquil in psychological sense. Otherwise, specific adverse psychological cases called dissatisfaction and burnout may arise (Eren, 2001). In this study, an effort was made to examine the existence of a causal relationship between JS and burnout of academicians, by proposing a SEM. In this study, the statistical units are defined as assistant professors, executive lecturers, and researchers working for Eskişehir Osmangazi University (ESOGU) and Anadolu University (AU) during April-May Questionnaire was taken through website and 312 academicians who responded to the whole questionnaire constitute the sampling group. At the first stage of the study, the data obtained from 312 academicians was subjected to CFA with LISREL 8.54 to define the dimensions of MBI, and then EFA and CFA were done to examine the factor structure of JS inventory comprised of 37 items. Cronbach s Alpha, Split-Half Method, Parallel Technique, and ANOVA were used to try to determine the reliability of inventories. Finally, A SEM was proposed for the relationship between JS and burnout, and the convenience of the model was tested fit considering goodness-of-fit measures. JS and Burnout JS is the sign of emotions developed by employees towards their physical and mental health as well as their work and institution for which they work. JS connotes the material benefits gained from work, the colleagues with whom you enjoy working and the happiness from doing work. Therefore, JS signifies the enjoyment or positive emotional state of an employee as a result of the evaluation of his/her own business life (Samadov, 2006). JS depends on two main components. The first component is an individual s structure, emotions, thoughts and wishes as well as needs and their intensity, while the second component is the working conditions. This comprises the physical and mental conditions of the work as well as to what extent such conditions respond to an employee s expectations. JS will be as much as the magnitude of meeting those expectations. Such wishes and needs that remain unmet may cause mental stress and balance disorders as time passes, creating a 98

99 burnout emotion and reducing productivity. Akman et. al. (2006) researched the factors affecting JS of university lecturers. Sampling group is a total of 488 lecturers from 24 universities in Turkey, who responded to a questionnaire sent through electronic mail. Chi-square analysis shows that some opinions of the academicians concerning JS have significant differences depending on their gender, seniority, and academic status. Özyurt et. al. (2006) suggested that the physicians in Istanbul have a JS above average and a lower level in terms of burnout, according to the study on the level of JS and burnout performed on 598 physicians by applying the MBI and Minnesota Satisfaction Questionnaire (MSQ). A strong, negative, and statistically significant relation was found between JS and burnout, and this finding has been assessed as an anticipated result. Ok (2002) examined the burnout level of bank employees in terms of JS, role conflict, role similarity and certain individual properties. 999 persons were involved in the study, on a voluntary basis. MBI was used to gain the data, while in order to collect the data concerning independent variables MSI was carried out to determine JS of employees and role conflict and role ambiguity questionnaire to define role conflict and role ambiguity. According to the findings of the study, when trying to find out the effect of gender on the emotional burnout level of bank employees, the contribution of gender to satisfaction of emotional burnout level is significant if JS, role conflict and role ambiguity of those employees are kept under control. Koustelios and Tsigilis (2005) examined the multivariate relationship between job satisfaction and burnout, experienced by Greek physical education school-based teachers. The sample consisted of 175 physical education teachers, from primary and secondary education. The MBI and the Employee Satisfaction Inventory used to assess burnout and job satisfaction respectively. Canonical correlation analysis revealed a negative multivariate relationship between the two constructs (r =0.61). Canonical loadings indicate that job satisfaction is primarily affected by job itself followed by supervision and working conditions, whereas burnout is affected by personal accomplishment and emotional exhaustion. Intrinsic aspects of job satisfaction seemed to correlate stronger to burnout than the extrinsic. Tsigilis et. al. (2006) was to examine perceived levels of burnout and job satisfaction of Greek early educators, across public and private sector. One hundred and seventy eight childhoodeducators participated in the study. Participants were administered the Employees Satisfaction Inventory and the emotional exhaustion subscale of the MBI. They found that early educators experienced moderate levels of emotional exhaustion. Public sector early educators were more satisfied from thejob itself and their immediate supervisor than their counterparts in the private sector. Method and Material Factor analysis is a statistical process used to investigate relationships among observed and latent variable sets. Two basic factor analyses are EFA and CFA. EFA, the researcher is not aware of the number of factors measured through the measurement tool. When attempting to obtain information on the nature of factors detected a priori, instead of examining a specific hypothesis, the researcher uses exploratory factor analysis. In case of examining a theory developed by the researcher to test a hypothesis, CFA is used (Sharma, 1996; Wlash and Betz, 1995; Yılmaz and Çelik, 2008). The linear structural relation (LISREL 8.54) analysis program was used for CFA, with the aim of examining the fit of the factor models carried out by the exploratory analysis. In determining the fit of the model, multi-fit measures are used. In this study, adjusted goodness-of-fit index (AGFI), goodness-of-fit index (GFI), normed fit index (NFI), nonnormed fit index (NNFI), root mean square error of approximation (RMSEA) and Standardized Root Mean Square Residual (RMR). Data were analyzed in two stages. Responses were assigned to two data sets and these two data sets were subjected to a two-stage factor analysis. The first data set (n1 = 145) was used to explore the underlying factor structure of the scale using EFA. The second data set (n2 = 167) was used to confirm the factorial structure derived from the EFA procedure using CFA. The research also used Bartlett s Test of Sphericity (BTS) which test the hypothesis correlation matrix = unit matrix. The rejection of the hypothesis shows that correlation between the variables is different from 1.0 and the factor analysis is appropriate for the variables (Hutcheson & Sofroniou, 1999). Both the Bartlett test of sphericity and the Kaiser Meyer Olkin measure of sampling adequacy indicated that there were sufficient inter-item correlations within the data for performing factor analysis. In the study, first, original 3-factor model of MBI was handled and the factor structure for Turkish academicians discussed by examining it with CFA. Then, uni-dimensionalty of JS structure was studied with EFA and CFA. Finally, JS was defined as exogenous latent and burnout as endogenous latent variable and a SEM recommended in order describing the relationship between them. 99

100 Measurement Tools Attitude scales are the foremost and most widely used method to measure the attitudes. Attitude scales are called those questionnaires that are designed for an individual to respond to a series of propositions prepared to unveil the interior of that individual. By this method, the response of individuals to a series of propositions relating to a particular subject is investigated. In these studies, such accepted scales as previously verified in terms of reliability and validity may be used; or, sometimes researchers may change such existing scales after verifying validity thereof for different occupational groups, and use these scales as changed. Sometimes those scales developed for different countries, cultures and occupational groups may not be verified on every country, or a difference may occur in the size of a scale (or in the number of propositions). JS attitude items used in the study were created using the scale developed by Spector (1985), the MSQ (Minnesota Satisfaction Questionnaire ) and the study of Akman et. al. (2006), while the burnout items using the MBI. Factor structures of the scales were reexamined. As a result of the analyses some propositions were not even analyzed. This questionnaire contains attitude items concerning relations with management, award, and opportunity for promotion, and loyalty to company as well as attitude items belonging to the MBI. Academicians responses to attitude items were measured on a 5-point Likerttype scale. Sample The universe of this study includes the researchers, executive lecturers, and assistant professors working for Eskişehir Osmangazi University and Anadolu University during the academic year of The study sample is 312 academicians, who have worked for the said universities during the same period and completed the questionnaire through website. 167 academicians from Eskişehir Osmangazi University (58 Women, 109 Men; 110 Researchers, 25 Executive Lecturer, 32 Assistant Professors) and 145 academicians from Anadolu University (58 Women, 75 Men; 85 Researchers, 32 Executive Lecturers, 28 Assistant Professors) filled-in the questionnaire. Data Analysis EFA and CFA for Burnout Measurement Model MBI developed by Maslach and Jackson (1981 and 1986) was used to determine the burnout of academic staff. Inventory burnout comprised of a total of 22 items is considered in three subdimensions: Emotional Exhaustion (EE), Depersonalization (DP), and Personal Accomplishment (PA). Subscale EE describes feeling of emotionally overextended and exhausted by one s work. This subscale includes 9 items relating to fatigue, boredom, and decrease of emotional energy. Depersonalization has 6 items and refers to a set of callous and sensitive behaviors displayed by an individual toward his/her clients. Subscale PA refers to feelings of qualification and accomplishment and includes 8 items. Some authors have investigated about three-dimensionality of burnout inventory since EE and DP dimensions have higher correlation with each other and suggested that it would be more appropriate to express this inventory with two dimensions (Cordes and Dougherty, 1993; Boles et. al., 2000). Lee and Ashforth (1996) found a correlation of 0.64 between EE and DP. These authors claimed that the said two factors are laid on a single factor. Byrne (1991) investigated the validity of factor structure in MBI with CFA over primary education 163, secondary education 162, and university lecturers. When investigating the three-factor structure, he expressed that 4 items should be cancelled. In the study, the burnout inventory comprised of 22 items was reduced to 12 items by the help of reliability and EFA results. Then, fit was investigated using three-factor model CFA. From Figure 1, the correlation is 0.86 between EE and DP, between EE and PA, while 0.54 between DP and PA. As understood from the correlation values, the correlation between EE and DP factors is too high. This indicates that these two factors may be handled in one single factor, indeed. When the items concerning such factors are investigated, it may be claimed that all of them has a negative meaning and are comprised of similar items. According to interpretation of the correlation coefficients calculated as a result of the analysis: DP will increase as EE increases (or vice-versa), PA will decrease as EE increases, while PA will decrease as DP increases. These results are consistent with those seen in the literature. 100

101 Figure. 1. CFA Results of MBI CFA At a later stage EFA and then CFA were performed in order to find out whether MBI could be explained in two factors (by combining EE and DP). EFA was implemented for 145 data obtained from Anadolu University. As a result of the analysis was reached two factors with eigenvalue 4.68 and 2.67 and explained variance 38.97(%) and 22.27(%), respectively. For the two factors, Emotional Exhaustion Exertion (EEE): s27 mch3 (0.83); s26mch2 (0.80); s28mch4 (0.79); s32mch8 (0.77); s31mch7 (0.71); s33mch9 (0.70); s25mch1 (0.70); s34mch10 (0.69), and PA: s37mch13 (0.84); s38mch14 (0.77); s36mch12 (0.75); s39mch15 (0.72). KMO was found 0.88 and Bartlett Test Chi- Square= , p= As a result of EFA, it was suggested that the two factors explains 61% of the total variance and their factor loads vary between 0,69 and 0,84. If these findings are also verified with CFA results, it would be possible to express that the two-factor burnout model is more appropriate. CFA verification of two-dimension case found by EFA was done using 167 data obtained from Eskişehir Osmangazi University. As understood from the Figure 2, the correlation between two factors is Detection of a negative relation between two factors is reasonable as PA items have positive while EEE items, combination of EE and DP, have negative meaning. Figure 2. CFA Results of Two-Factor Burnout Model Multi-fit measures calculated for compliance of two-factor model were found as: RMSEA=0.09; NFI=0.93; CFI=0.94; RMR=0.07; GFI= According to these measures the fit of the model is within reasonable limits. Reliability analysis of the burnout inventory comprised of 12 attitude items suggested the following results: 1. Cronbach Alpha=0.88; 2. Split-Half Method, α 1 =0.90 (6 items) ; α 2 =0.70 (6 items); correlation=0.58; 3. Guttman Split-Half Method, Reliability Coefficient=0.70; 4. Parallel Technique, Chi-Square= (df=151), p=0.000; 5. Tukey s Test for Additivity F=0.213 (df=11;1), p=0.645; 6. ANOVA, F=10.13; (df=166;11), p= Development of Structural Equation Model 101

102 This stage, a SEM was suggested to test the hypotheses indicated herein-below. The suggested model is given in Figure 3. In order to test the relations as set out the model in Figure 3 the following hypotheses may be developed: H1: EEE will decrease as JS of academicians increases; H2: PA will increase as JS of academicians increases; H3: EEE will decrease as PA of academicians increases. Figure. 3. Model Suggested for the Relationship between JS and Burnout Figure. 4. Results of SEM suggested for defining the relationship between JS and burnout for academicians The results of a SEM suggested for defining the relationship between JS and burnout of the academicians are given in Figure.4. Fit measure of the model found with LISREL 8.54 program were calculated as RMSE=0.09; NFI=0.89; CFI=0.91; RMR=0.08; GFI=0.80. According to examination of fit measure the suggested SEM is understood to remain within the acceptable limits. The factor loads for JS indicate that the attitude items 43. I believe that the bond between employees and management is strong and 50. There is a mutual sense of trust between individuals and units have the highest factor loads (0.81 and 0.80, respectively). R 2 values of these attitude items are 0.66 and 0.64, respectively. Such attitude items, which have effects on development of JS factor, were determined as 20. I find the company I work for an ideal workplace, 42. Our managers become integrated with us and strive at solving our problems, and 51. There is a permanent exchange of views among managers and their staff. When these attitude items are examined, it may be expressed that the words bond, trust, integration, exchange of views, and managers should be underlined. 102

103 According to review of the factor loads of EEE dimension, the loads are found to be The factor load of those items 32. I m worried that this work sears me emotionally, 28. I feel myself disappointed because of my work, and 27. I feel myself exhausted because of my work is The highest factor load for PA is (0.80) with 38. I easily create a comfortable working environment together with individuals working for our organization. Please find below the structural equations gained as a result of the analysis. EEE = *PE 0.35JS ; R² = 0.31 (t=-3.33) (t=-4.49) PE = 0.61*JS R² = 0.37 (t=8.04) Test statistics calculated for the test of hypothesis H1 was found as Absolute value of this being higher than 2 indicates the coefficient is statistically significant. This result means the hypothesis H1 is verified. The regression coefficient between JS and EEE was expected to be This coefficient s being negative makes academicians think that EEE will decrease as JS increases. t value calculated for the test of hypothesis H3 was found as The regression coefficient was expected to be This coefficient has also negative meaning and H3 was verified. Test statistics calculated for the test of hypothesis PA will increase as JS increases was The estimated coefficient was 0.61, which has a positive meaning. In brief, a one-point decrease of JS will result in 0.35-point increase of EEE, one-point increase of PA will result in 0.27-point decrease of EEE, while one-point increase of JS will cause 0.61-point increase of PA. CONCLUSION According to the results of SEM, the need for the managers to make certain arrangements for raising JS of academicians has arisen. The reason is JS s affecting PA in a positive way and the decrease of EEE by reasons of the increase of PA. From these relationships, if it is desired to increase PA and decrease EEE, it is required to implement those decisions on raising JS of the academicians. Therefore, the major factors affecting JS should be determined and it would be vital to take corrective decisions with respect thereto. The hypothesis suggesting that there is no significant difference between the burnout averages of the academicians in terms of gender was tested with ANOVA to reach the values F=4.17 (df=1;300), p=0.04. This result indicates that the burnout averages in terms of gender are different, with the average higher for men. A study was done in two universities to find out whether their burnout value is same, and the values found were F=0.14 (df=1;300), p=0.71. This result claimed that the burnout averages of these two universities were similar. The difference between the burnout averages in terms of academic position was found significant, with F=6.02 (df=2;300), p= The burnout level of assistant professors was higher than that of other two positions. The highest value for EEE was 40, while the lowest value 8. The highest averages relating to the expressions contained in EEE are those numbered 31, 28 and 27, respectively. Beckstead (2002) investigated the burnout level of 151 nurses working in Florida, with CFA and using MBI. The author determined a 0.65-point correlation between emotional exhaustion and depersonalization, point correlation between emotional exhaustion and personal achievement, and point correlation between depersonalization and personal achievement. In the study performed by Proctor and Steadman (2003) 63 psychologists constituted the sampling group to find out the effects of burnout and job satisfaction. In the study, a 28-point Likert-type scale was used to collect data. According to the findings achieved at the end of the study, it was found that gender, age or experience has no effect on JS and burnout and that those who have higher JS experience lower level of exhaustion. Sarı (2004) investigated the factors affecting JS and burnout of 295 private school teachers. He determined that, particularly, gender and work experience factors are significant. In a study on the employees working for a library in Greece, Tsigilis et.al. (2004) examined the relationship between burnout and job satisfaction. A questionnaire was applied to 135 academic librarians to find out burnout and JS levels. Interrelated two-factor model was assumed and supported. The authors determined a higher negative correlation (-0.75) between two structures, through SEM. Chiang Ku Fan and Chen-Liang Cheng (2007) analyzed with MBI the burnout levels of those employees working in the life-insurance sector in Taiwan, and determined that gender and working hours are important factors. 103

104 In later studies, especially the factor structure of JS scale should be reexamined with new items. The model mentioned in this study is initially and of suggestion level, so it is considered that new factors should be added to improve it. REFERENCES 1. Akman, Y., Kelecioğlu, H., Bilge, F., (2006). The Views of Faculty Personnel on the Factors Affecting Job Satisfaction. H.U. Journal of Education 30, Beckstead, J.S., (2002). Confirmatory factor analysis of the Maslach Burnout Inventory among Florida nurses. International Journal of Nursing Studies 39, Boles, J. S., Dwyane H. Dean, Joe M. Ricks, Jeremy C. Short, and Guangping Wang, (2000). The Dimensionality of the MBI Across Small Business Owners and Educators. Journal of Vocational Behavior 56, Byrne, B. M., (1991). The Maslach Burnout Inventory: Validating factorial structure and invariance across intermediate, secondary, and university educators. Multivariate Behavioral Research 26, Chiang Ku Fan and Chen-Liang Cheng, (2007). Gender differences in Burnout among life insurance sales representatives in Taiwan. Journal of American Academy of Business, Cambridge 11(1), Cordes, C. L. and Dougherty, T. W., (1993). A review and an integration of research on job burnout. Academy of Management Review 18, Eren, E., (2001). Organizational Behavior and Management Psychology, Beta Basım A.Ş., İstanbul. 8. Hutcheson, G. and Sofroniou, N., (1999). The multivariate social scientist: Introductory statistics using generalized linear models, Thousand Oaks, CA: Sage Publication. 9. Koustelios,A. and Tsigilis, N. ( 2005). The relationship between burnout and job satisfaction among physical education teachers: a multivariate approach. European Physical Education Review 11 (2), Lee, R. T. and Ashforth, B. E., (1996). A meta-analytic examination of the correlates of the three dimensions of job burnout. Journal of Applied Psychology 81, Maslach, C., Jackson, S. E., (1981). The measurement of experienced burnout. Journal of Occupational Behaviour 2, (1986). MBI manual (2nd ed.). Palo Alto, CA: Consulting Psychologists Press. 13. Ok, S., (2002). The Study of Job Satisfaction in Bank Personnel from the Perspective of Some Variables. Unpublished Post-Graduate Thesis, Ankara: Hacettepe University, Institute of Social Sciences 14. Özyurt,A., Hayran, A.and Sur, H., ( 2006). Predictors of burnout and Job Satisfaction among Turkish physicians. Q J Med 99, Proctor, B.E. and Steadman, T., (2003). Job satisfaction, burnout, and perceived effectiveness of in-house versus traditional school psychologists. Psychology in the Schools 40, Samadov, S., (2006). Job Satisfaction and Organizational Loyalty: An Application in the Private Sector, Post-Graduate Thesis, Dokuz Eylül University, Institute of Social Sciences, Business Administration Department, Management and Organization Program, İzmir 17. Sarı, H., (2004). An analysis of burnout and Job Satisfaction among Turkish special school head teachers and teachers, and the factors effecting their burnout and job satisfaction. Educational Studies 30(3), Sharma, S., (1996). Applied multivariate techniques. United States: John Wiley and Sons. 19. Spector, P.E., (1985). Measurement of Human Service Job Satisfaction: Development of the Job Satisfaction Survey. American Journal of Community Psychology 13, Tsigilis, N., Koustelios, A. and Togia, A., (2004). Multivariate relationship and discriminant validity between Job Satisfaction and burnout, Journal of Managerial Psychology 19(7), Tsigilis, N., Zachopoulou, E., and Grammatikopoulos, V. (2006). Job satisfaction and burnout among Greek earlyeducators: A comparison between public and privatesector employees. Educational Research and Review 1 (8),

105 22. Yılmaz, V. and Çelik, H.E. (2008). A Model for Explanation of Personal Attitudes toward Traffic of Candidate Drivers Attending Drivers Courses: Risky Candidate Driver s Attitude Model. Transportation Research Part F: Traffic Psychology and Behaviour 11(4), Wlash, W. B. and Betz, N. E., (1995). Test and assessment (3rd ed.). Prentice Hall. 105

106 REFLECTIVE TEACHING: FROM BENEFITS FOR SECOND LANGUAGE CLASSES TO AN EFFECTIVE TEACHER Betul Ayse SAYIN PhDc. International Black Sea University Faculty of Education Tbilisi / GEORGIA Lecturer at Canik Basari University, Samsun / TURKEY Abstract In an educational institution, teachers are the core responsible figures who have to perform their skills in a better way so as to provide better education. It is this ability or skill that gives them the label as good or inefficient educators. Even though it is sometimes believed that teaching is an art and perfect teachers are born-teachers, nowadays it is known that it depends much on education and correct information teachers receive. Reflective teaching corresponds with this and defends the ideathat a teacher should always scrutinize his/her knowledge through observation and reflection in order to make changes in his teaching skills and models. This will help to escape from automatic responses and the danger of routinized behaviors. In this article, I would like to mention the role of reflective teaching in teacher education, benefits of it in ESL classes and how reflection helps to become effective teachers. Introduction The term reflective teaching embraces the last two decades and aims to improve the quality of teaching and teachers. It also aims to save teachers from wrong attitudes that sees teachers as technicians; systematically working dependent on a curriculum and syllabus that is prepared by the school which assumes teachers away from their own skills and styles. Reflective teaching refers to looking at one s own style and system of teaching, and by occasional follow up of oneself,improving his/her teaching methods, tracing current innovations and escaping from being a monotonous teacher. Reflection is like a mirror and shows the teacher exactly how s/he teaches. There are different approaches that are employed to achieve self-reflection process. These can mainly be classified as peer observation, self-reports, autobiographies, journal writing, collaborative diary writing and recording lessons (Richards, 1995).These approaches help teachers to collect information about their own classes, and evaluate and analyze their teaching skills, methods and practices. After collecting necessary information about oneself through reflective approaches, then it is necessary to read, think, talk and ask others about those notes. Only after this the steps of reflection will be completed and then a teacher can start to apply what is necessary in his/her classes under the light of gathered information. All these approaches are beneficial not only for preservice teacher education but also for inservice teachers. So, both experienced and prospective teachers can use reflective teaching methods to improve themselves and develop their teaching and management skills in class. There is an often made criticism that teachers don t have the time to reflect. There are numerous institutional constraints that increase the complexity of teachers work such as lack of time, high teacher-pupil ratios, and pressure to cover a required and broadly defined curriculum. However, an influential thinker of reflection, Dewey does not suggest that reflective teachers reflect about everything all of the time. What Dewey is talking about is a balance between reflection and routine, between thought and action. A certain amount of routine is necessary to keep our lives manageable. Some sort of balance needs to be achieved between our reliance on and our examination of those assumptions and routines that guide us daily. (Kenneth M. Zeichner, 1996) Reflective teaching with all its spheres is necessary for teacher development and education. We see it beneficial for current education system in order to improve the quality of teaching. 106

107 Especially in ESL classes which is seen a challenging environment for teachers, reflective teaching will turn out to be very useful to develop effective teaching skills. It is also essential for professional education of teachers and will aid them to become effective teachers. Benefits for Second Language Classes When a person begins the career as a teacher, s/he also starts to look through the choices as what kind of a teacher s/he wants to be. There are different types of teachers and various types of teaching styles. Certainly, each teacher wishes to take the best models and develop themselves as the best teachers. However, over a hundred years of educational research yet to discover the most effective instructional methods and school and classroom organization structures for all students. Undoubtedly, there is a great deal of debate in education today over how to go about teaching agreed upon content and skills and about the ways to manage classrooms and children. However the question of what to teach, and to whom, precedes the question of how to teach. (Carl A. Grant) This is especially crucial in second language classes. When teachers decide to practice reflective teaching and reach reflective thinking, they start asking questions at every step of a lesson such as How should I introduce this topic?, Who should I call on to answer this question? or How can I explain this grammar point? (McKay, 2007)Reflective teachers attempt to solve questions in their minds and mainly these questions correspond with classroom problems. Reflective teachers begin by identifying classroom problems. Then they solve a particular problem by gathering information that will help them deal with this problem. (McKay, 2007) They become critical teachers about themselves and start questioning everything in order to catch the best attitude toward a problem. They learn to search, read from lots of sources, and use different ways. When they learn to approach problems in an analytical way, this will help them to continue like that in their further profession and they will always be away from being monotonous and lazy teachers. When teachers structure their lessons in ESL classes, there is a common form that is generally accepted in mainstream classes: Begin a lesson with a short review of previous, prerequisite learning. Begin a lesson with a short statement of goals. Present new material in small steps, with student practice after each step. Give clear and detailed instructions and explanations. Provide a high level of active practice for all students. (Jack C. Richards C. L., 1996) Ensure that students have adequate practice so that the critical objectives have entered into their long term information. (Sasson, 2008) Get feedback about the day s lesson. Give homework or project and make sure all the lesson plan skills and concepts are reinforced. Reflective teachers enhance these steps themselves and change the style from a teachercentered classroom to a student involved lesson. For example, for an opening in a language class, teachers might choose more cognitive ways to get involvement of students. Having students prepare questions about previous lessons or homework and asking questions to each other, having them prepare a written summary of the previous lesson (Jack C. Richards C. L., 1996), bringing a short role-play to the class related with previous topic and asking groups to act out, etc. can be more effective for students who are eager to contribute to the lessons rather than simply explaining what was learnt in the previous lesson. Besides, it is important for teachers to consider whether activities are appropriately varied and therefore likely to maintain pupil interest. Bennett et al. (1984) analyze activities in five categories that remain useful in judging whether activities are appropriately varied: Incremental, where new learning is the key objective. Practice, where familiar ideas are rehearsed. 107

108 Restructuring, where familiar materials and ideas are applied in considering new ways to look at familiar problems. Enrichment, where existing ideas are applied to new circumstances. Revision, where existing knowledge and concepts are reviewed. (Andrew Pollard, 2006) A reflective teacher should use each type of activities considering the needs of students so as to develop learning positively and must ensure to keep a balance among activities. Another dimension of structuring in lessons has to do with the format of the lesson itself. In second and foreign language teaching, a number of principles have emerged for determining the internal structure of lessons. And principles reflect a specific school of methodology. While for Communicative Language Teaching the sequence of activities are 1-pre-communicative activities 2- communicative activities, for Situational Language Teaching, the format will be 1-presentation, 2- controlled practice, 3-free practice, 4-checking, 5- further practice. (Jack C. Richards C. L., 1996) While using different methods for different skills and according to the pace of the lesson, reflective teachers enhance their lessons with various skills they use and details they add to the core structure of methods. The other beneficial aspect of reflective teaching is providing good relations with students and a good classroom environment. When we look at classroom environment in ESL classes, the positive relationship between teacher and students gain importance. Good relationships are, according to Rogers, founded on understanding and on giving. (Andrew Pollard, 2006) According to Dewey, a reflective teacher has three major qualities: open-mindedness, responsibility and whole-heartedness. Open-mindedness refers to an active desire to listen to more sides than one, to give full attention to alternate possibilities, and to recognize the possibility of error even in the beliefs that are dearest to us. (Carl A. Grant) Responsibility envisages that teaching involves moral and responsible action. Teachers make moral choices when they make voluntary decisions to have students attain one educational objective instead of another. What children learn in school is imparted through the covert processes of the so called hidden curriculum. For example, choosing a textbook that alert some students racial attitudes toward some groups of people will not be a wise act for a teacher and at this point teacher can choose another textbook. The third and final attitude of the reflective teacher is one of wholeheartedness. This refers to the fact that open mindedness and responsibility must be central components in the life of the reflective teacher and implies that prospective teachers who are reflective must take active control over their education as teachers. The reflective teacher is wholehearted in accepting all students and is willing to learn about and affirm the uniqueness of each student for whom he or she accepts responsibility. (Carl A. Grant) These attitudes prove that being a reflective teacher is so demanding but brings success in relation with students and creates a well-organized classroom environment. Teachers learn to teach not to some certain students but all students, and to greet each student s needs. This also necessitates knowing all your students and to develop in-class and out-class relations. Since classroom environment is necessary for students to focus on learning, a reflective teacher is always aware of its importance and tries to keep the climate mild. Over time, a good classroom relationship builds upon a store of shared experiences, jokes, anecdotes, etc., which serve to ground classroom experiences (Gallas, 1994). This is often enhanced by situations in which normal constraints are relaxed a little (but not too much). For instance, educational visits, special shared events, working with the children on physical tasks or projects that are important to them, talking with them in the playground - or anything else that affirms their identity and breaks down something of the formality of teacher-pupil roles.(andrew Pollard, 2006)Reflective teachers love for their job should combine with love for all students. Another essential aspect of reflective teachers of ESL classes is that they do not act alone. While dealing with the problems, they also talk with other teachers and observe them. This is a valuable side of ESL teachers since it aids them to cooperate with each other and guide for the better. They can think of a teaching method for a particular subject and reach a better consensus. Instead of seeing each other as rivals, reflective thinking practices will foster acting together. Even they can together contribute to the process of professional development of teaching practices. 108

109 Even though it is sometimes seen that institutional rules shape teacher behaviors, it will not always be a hinder for reflective teaching. No matter how prescribed the curriculum and whatever the degree of consensus over behavioral norms for teachers in the settings in which they will work, there will always be some degree of conflict over what is natural and right and some amount of space for they to act alone or with others to reshape the nature of the school in which they work. (Carl A. Grant)Hence, they participate in overall curriculum planning, and they are involved in school changes that will lead to more effective teaching and learning. (McKay, 2007) Reflective teachers are likely to aim to carefully address the structured aspects of curriculum provision, but with a view to this enabling them to interact with the children more empathically and responsively. When it comes to implementation, a combination of structure and responsiveness is likely to be most effective. (Andrew Pollard, 2006) The Way to an Effective Teacher The qualities of a reflective teacher with all its dimensions overlap with the qualities of an effective or with an easy definition good teacher s features. We believe that understanding and applying a reflective teaching approach will make a teacher successful, effective and a good teacher. Even though it is difficult to give general descriptions of an effective teacher since different teachers are often successful in different ways, there are some specific features an effective teacher should carry. Among the features of a good teacher portrait, we first see the personality of the teacher. Effective teacher personality is a blend between who we really are, and who we are as teachers. In other words, teaching is much more than just being ourselves, however much some students want to see the real person. We have to be able to present a professional face to the students which they find both interesting and effective.(harmer, 2008) Adaptability is another feature of an effective teacher. Good teachers are able to absorb the unexpected and to use it to their and the students advantage. This is especially important when the learning outcomes we had planned for look as if they may not succeed because of what is happening. We should change our destination accordingly and find some other way to get there. Teachers need to be able to think on their feet and act quickly and decisively at various points in the lesson. Another significant feature of a good teacher is rapport between the teacher and the class. It is the relationship that the students have with the teacher. The intrinsic motivation of students will depend on their perception of what teacher thinks of them, and how they are treated. In best lessons, we will always see a positive, enjoyable and respectful relationship.(harmer, 2008) Rapport also comprises recognizing students, listening to them, respecting them and being even-handed. Beside these major features of a good teacher, there are some other features such as being well-prepared, being reliable, managing classes, adaptation to variety in classes, teacher knowledge and dealing with materials and sources. What we discussed in benefits of reflective teaching overlaps with most of these features of an effective teacher since a reflective teacher also wants to achieve the same goals and sees a teacher from the same perspective. There are some studies done on this which state that being a reflective teacher corresponds with being an effective teacher. A study held by Marietta Giovannellifrom University of Illinois searched on the variables of instructional behavior, classroom organization and teacher expectations from a reflective disposition and on effective teaching. The research which was done with 69 graduate teachers gave totally positive results. Reflective disposition, reflection on what teachers should know and be able to do and reflection on define teaching were all positively related to effective teaching.(giovannelli, 2003) In the same study, the indicators of unreflective teacher features given in a table are listed as self-orientation, short-term view, reliance on personal experience in learning to teach, metaphor of teacher as transmitter, lack of awareness of need to learn; feeling of already knowing much from having been in classrooms as a student, overly certain conclusions, broad generalizations, existing structures taken as givens. On the other side, reflectivity is described as student orientation, long-term view, differentiation of teacher and learner roles, metaphor of teacher as facilitator, openness to learning; growth oriented, acknowledgement of need for conclusions to be tentative; need for feedback and triangulation, means-ends thinking; awareness of teaching as a moral activity, strategic 109

110 thinking, imaginative thinking, reasoning grounded in knowledge of self, children and subject matter.(giovannelli, 2003) We see here that reflective teaching is related to be an effective teacher. Reflective teaching suggests that experience alone is insufficient for professional growth, but that experience coupled with reflection can be a powerful impetus for teacher development. (Richards, Towards Reflective Teaching, 1995) Who is generally accepted as an effective teacher is an experienced teacher. Reflective teaching enriches the qualities of an effective teacher who is more critical and analytical about oneself.surely skilled teachers who are concerned about their work have always examined "their attitudes, beliefs, assumptions and teaching practices" (Richards & Lockhart, 1994) and used the resulting insights to improve their teaching.(bailey, 1997) Conclusion Every self-oriented response will contribute to teacher s success, and self-reflection and observation will help teacher s advance. And every teacher would like to keep abreast of new developments in teaching approaches and techniques instead of standing still on the same stairs. Reflective teaching shows itself recently as an innovative style and motive for teachers who are dedicated to their profession. Even though it does not appear as a very practical approach and an easy one that a teacher is going to choose, it proves itself as an effective method for both preservice and inservice teachers. Teachers who explore their own teaching through critical reflection develop changes in attitudes and awareness which they believe can benefit their professional growth as teachers, as well as improve the kind of support they provide their students. (Richards, Towards Reflective Teaching, 1995)Good teachers are necessarily autonomous in professional judgment. They do not need to be told what to do. They are not professionally the dependents of researchers or superintendents, of innovators, of supervisors. This does not mean that they do not welcome access to ideas created by other people at other places or in other times. Nor do they reject advice, consultancy or support. But they do know that ideas and people are not much real use until they are digested to the point where they are subject to the teacher s own judgment. In short, it is the task of all educators outside of the classroom to serve teachers for only they are in the position to create good teaching.(kenneth M. Zeichner, 1996) In case reflective teaching is applied with all its dimensions, teachers will benefit of its uses on the way to become successful and effective teachers. And this requires determination and to be willing to attain professional development. References 1. Andrew Pollard, J. C. (2006). Reflective teaching: evidence-informed professional practice. Suffolk: British Library of Congress. 2. Bailey, K. M. (1997). Reflective Teaching:Situating Our Stories. Asian Journal of English Language Teaching, 7, Carl A. Grant, K. M. (n.d.). On Becoming a Reflective Teacher. 4. Gallas, K. (1994). The Languages of Learning: How Children Talk, Write, Dance, Draw and Sing Their Understanding of the World. Teachers College Pr. 5. Giovannelli, M. (2003). Relationship between Reflective Disposition toward Teaching and Effective Teaching. The Journal of Educational Research, 96 (5), Harmer, J. (2008). How to Teach English. Essex, UK: Pearson/Longman. 7. Jack C. Richards, C. L. (1996). Reflective teaching in second language classrooms. New York: Cambridge Language Education. 8. Jack C. Richards, R. W. (1983). Language and Communication. New York: Longman. 9. Kenneth M. Zeichner, D. P. (1996). Reflective Teaching: An Introduction. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, Inc. Publishers. 10. McKay, S. L. (2007). Reflective Teaching Practices. San Francisco, USA. 11. Richards, J. C. (1995). Towards Reflective Teaching. The Teacher Trainer. 12. Sasson, D. (2008, June 16). New Teacher Support. Retrieved August 30, 2011, from

111 ТҮРК ЖАНА КЫРГЫЗ ТИЛДЕРИНДЕГИ МАКАЛ, ЛАКАПТАРДАГЫ СҮЙЛӨМДӨРДҮН МААНИЛИК ТИПТЕРИ SUMMARY Yahya Polat, Lecturer, International Ataturk Alatoo University, Kyrgyzstan Turkish and Kyrgyz languages belong to same language family called Ural-Altay. Turkish and Kyrgyz languages are agglutinative and both languages are similar in form and meaning but we see different classification in most part as a result of living in different regions and influence of other languages. Therefore, some linguists consider them the dialects of one language We meet in both Kyrgyz and Turkish languages the structure макал, лакаптардагы сүйлөмдөрдүн маанилик типтери or anlamına göre cümleler, which means sentences or proverbs according to their meaning. In this structure, we meet in both languages Interrogatives, imperatives and exclamations. In Kyrgyz language, different from Turkish we see cay süylöm and in Turkish language different from Kyrgyz, we have olumlu ve olumsuz cümleler. КЫРГЫЗ ТИЛИНДЕ МАКАЛ, ЛАКАПТАРДАГЫ СҮЙЛӨМДӨРДҮН МААНИЛИК ТИПТЕРИ Кыргыз тилдин грамаматикасында маанисине карай жана айтылыш максатына карай терминдер колдонулат. Өмүралиев сүйлөмдөрдү маанисине карай үчкө бөлгөн. Азыркы кыргыз адабий тили (Oruzbayeva B., Tursunov A., Sıdıkov C., Akmatalıyev A., Musayev S., Sadıkov T s ) деп аталган китепте буйрук сүйлөм да сүйлөмдүн дагы бир түрү болуп, сүйлөм түрүнө төртүнчү болуп кирген (Думан, Гүлбану s.34) Ж.Гапаров, Кыргыз макал-лакаптарынын синтаксистик түзүлүшү аттуу китебинде сүйлөмдөрдү маанисине карай төрт аталыш аркылуу изилдеген: Жай суйлөмдөр Суроолуу сүйлөмдөр Илептүү сүйлөмдөр Буйрук маанисиндеги сүйлөмдөр ЖАЙ СУЙЛӨМДӨР Бүткөн бир ойду түшүндүрүү, билдирүү, кабар берүү жолу менен айтылган сүйлөм жай сүйлөм деп аталат. (Biray, Nergis 1985 s 66) Кыргыз тилинде жай интонация менен айтылып, аягына чекит белигиси коюлган сүйлөм жай сүйлөм деп аталат. (Думан, Гүлбану: 2004 s. 342) Түрк тилинде бул сүйлөмдүн термин катары так эквиваленти жок. Жай сөзүнүн эквиваленти Юдахиндин сөздүгүндө тынч деп берилген. Кыргызча-түркчө, түркчө- кыргызча лингвистикалык термин сөздүгүндө (Орузбаева, Б., Сагынбаева Б, 2004 s.32) жай сүйлөмдүн эквиваленти болуп билдирме сүйлөм колдонулган. Жашоодо болгон ар кандай иштер, көрүнүштөр, окуялар, жаратылыш табияттары ж.у.с жөнүндө кабар берүү максатында айтылган сүйлөм жай сүйлөм деп аталат. (Думан, Гүлбану: 2004 s. 339) Макал, лакаптардагы жай сүйлөмдөр түзүлүшү, мааниси жагынан айрым бөтөнчөлүктөргө ээ. Алар жөнөкөй сүйлөм структурасында келсе да, татаал сүйлөм структурасында келсе да, баары бир кыска түзүлүштө болот. Каалоо, өтүнүч, ниет, максат маанилеринде кезикпейт, кандайдыр болуп өткөн, боло турган окуя, кубулуштар жөнүндө кабарлоо, баяндоо маанисинде жолугат. Ушул маанилик өзгөчөлүгүнө ылайык алардын баяндоочтору да келер чактагы, өткөн чактагы этиштерден, атооч сөздөрдөн, тактоочтордон түзүлөт жана алардан кийин ар кандай маанилик оттенокту билдирүүчү көмөкчү сөздөр айкашып айтылбайт. (Гапаров, C 1979 s.12) Мисалдар: Ач кадырын ачыккан билет. Өчпөс өмүр, сынбас темир болбос. 111

112 Коендун териси бир күнгө чарыкка чыдаптыр. Ат эрдин канаты. Ок жарасынан сөз жарасы жаман. Жан бар жерде каза бар. Бергенге беш да көп, алганга алтымыш да аз. (Гапаров, C 1979 s.12) СУРООЛУУ СҮЙЛӨМДӨР Суроолуу сүйлөмдөр макал, лакаптарда өтө аз кезигет, алар макал, лакаптардын табиятына, колдонулуш максатына ылайык келбейт, анткени суроолуу сүйлөмдөр көбүнчө диалогдук речте кезигип, жооп алуу максатында айтылат. Ал эми макал, лакаптар дидактикалык чыгармалардын түрлөрүнө киргендиктен, таалим-тарбия берүү максатын көздөйт да, кабарлоо, баяндоо, буйруу маанисинде колдонулат. (Гапаров, C 1979 s.11) Мисалдар: Бешиктеги баланын бек болорун ким билсин? Чокум барда мал жокпу? Ат башы менен эр башы кайда калбайт? Эжелүү кызга тон кайда, эчкилүү койго суу кайда? Бул суроолуу сүйлөмдөр жоопту талап кылбайт, себеби жооп алардын өзүлөрүнүн эле ички маанисинде камтвлган, б.а. аларда: Бешиктеги баланын бек болорун эч ким билбейт. Чокум барда мал бар. Ат башы менен эр башы ар кайда калат. (Гапаров, C 1979 s.12) Эжелүү кызга тон жок, эчкилүү койго суу жок деген эле ойлор берилген. Бирок ойдун мындай жай сүйлөм менен берилишине караганда жогоркудай суроолуу сүйлөм формасында берилиши ага угуучунун көңүлүн өзгөчө бөлүп, ойду эмоционалдуу, таасирдүү кылып турат. (Гапаров, C Age s.12) Макал, лакаптардагы суроолуу сүйлөмдөр жоопту талап кылышы, талап кылбасы боюнча үч түрдүү кезигет. 1. Суроолуу сүйлөмдөр жоопту талап кылбайт, жооп анын ички маанисинде болот, б.а. алар танууну же ырастоону билдирген жай сүйлөм маанисинде келет: Жетимдин сүйгөн ашын ким берет? Сокурга сулуу катындын кереги не? Ат башы менен эр башы кайда калбайт? (Гапаров, C 1979 s.12) 2. Айрым суроолуу сүйлөмдөрдүн жообу да кошо берилет. Бирок бул жооп угуучу тарабынан эмес, сүйлөөчү тарабынан берилет. Мындай суроонун максаты угуучунун көңүлүн айтыла турган ойго өзгөчө бөлүү; ойду күчтүү, таасирдүү берүү болуп саналат: Башкы балаа кайдан? Кызыл тилден Дүйнөдө эмне кор? Оору кор Эрден эрдин неси артык? Эптеп айткан сөзү артык. (Гапаров, C 1979 s.13) 3. Макал, лакаптардагы айрым риторикалык суроолор нагыз суроо маанисинде келет, бирок ага берилген жообу болбойт, ошондой эле суроо мааниси менен кошо ырастоону же таанууну билдиргенмаани да билинип турбайт. Мындай суроолуу сүйлөмдөр турмуштагы ар кандай терс көрүнүштөргө, тескери кыялжорук, мүнөзгө күлүү, аларды келекелөө, шылдыңдоо маанисинде айтылат: (Гапаров, C 1979 s.15) Отуз уулум, кырк кызым бар бекен? Маңдаш мынча, кой канча? Соерун сойдук, тогуз катын ким артат? (Гапаров, C 1979 s.14) 112

113 Макал, лакаптардагы суроолуу сүйлөмдөр структурасы боюнча ар түрдүү түзүлүштө кездешет, бирок жөнөкөй сүйлөмдүк структурага караганда татаал сүйлөмдүк структурада көп колдонулат. (Гапаров, C Age s.15) 1. Жөнөкөй сүйлөм структурасында: Ат башы менен эр башы кайда калбайт? Жетимдин сүйгөн ашын ким берет? 2. Татаал сүйлөм структурасында төмөнкүдөй түзүлүштө жолугат: а) Эки компоненти тең суроолуу сүйлөмдөн болот: Айтмайынча ким билет, ачмайынча ким көрөт? б) Биринчи компоненти суроолуу, экинчи компоненти жай сүйлөмдөн болот. Ай он бешинде кайда барат дейсиң? Толот. в) Бир компоненти жай, бир компоненти суроолуу сүйлөм болот. Малың барда баары дос, малың жокто кана дос? Ар кимде бар бир кыял, ал кыялды ким тыяр? г) Бир компоненти шарттуу багыныңкы сүйлөм, экинчиси суроолуу сүйлөм болот: Өтүгүң тар болсо, дүйнөнүн кеңдигинен не пайда? Алган эрим сен болсоң, көргөн күнүм не болот? (Гапаров, C s.17.) ИЛЕПТҮҮ СҮЙЛӨМДӨР Илептүү сүйлөмдөр да макал, лакаптарда кезигет. Адамдын ар түрдүү эмоционалдык ички сезимин билдирүүчү сүйлөм, илептүү сүйлөм деп аталат. Адмадын эмоциясын, кабыл алуусун жана психологиялык абалын билдирген сүйлөм илептүү сүйлөм деп айтйылат. (Caparov, A., 1979 s ) Ай, ай, сени, арыкты семиз кылган май сени! Хан үйүнүн тардыгы ай, кара алачагымдын кеңдиги ай! (Гапаров, C s.15.) БУЙРУК МААНИСИНДЕГИ СҮЙЛӨМДӨР Буйрук маанисиндеги сүйлөмдөр макал, лакаптарда өтө көп кезигет, анткени макал, лакаптар жакшылыкка үндөп, жамандыктан, турмуштагы ар кандай терс көрүнүштөрдөн качууга чакырат, акыл-насыят айтат. Акыл-насыят белгилүү бир угуучуга багытталгандыктан, сүйлөмдүн баяндоочу экинчи, үчүнчү жактагы буйрук маанилерден түзүлөт. Бул жагынан макал, лакаптардагы буйрук сүйлөмдөр адабий тилдеги буйрук сүйлөмдөрдөн анчалык айырмаланбайт. Ошону менен бирге айрым бөтөнчөлүктөргө да ээ. Буйрук сүйлөмдөр маанисине карай тике буйрууну, өтүнүчтү, жалынычты, акыл-насыят, кеңеш, уруксат берүүнү жана ниет-каалоону билдирет. Ал эми макал, лакаптардагы буйрук сүйлөмдөр бул маанилердин баарын өз ичине камтый албайт: кескин буйруу, өтүнүч, жалыныч, уруксат, ниет, каалоо маанилеринде келбейт. Макал, лакаптардын дидактикалык мүнөзүнө, акыл, насыят, кеңеш берүү маанисинде гана колдонулат. Маанилик бөтөнчөлүгүнө карай түзүлүшү жагынан да айрым өзгөчөлүккө ээ болот. Макал, лакаптардагы буйрук сүйлөмдөрдүн составындагы чакырык маанисиндеги сөздөр дээрлик учурабайт, баяндоочтору экинчи, үчүнчү жактагы буйрук ыңгайдын жекелик саны менен гана берилет, көптүк санда айтылбайт. Анткени макал, лакаптардагы этиштик баяндооч жекелик санда айтылган менен, семантикасы боюнча бардык жакка тиешелүү болгон жалпыланган маанини туюндурат: (Гапаров, C s.15, 16.) Алкымы бузулгандан алыс жүр. Ашы бар аяктан аттаба. Мал сактаба, ар сакта. Малы жок деп, эрден түңүлбө, чөбү жок деп, жерден түңүлбө. Тойбой жеген аш курусун, кордукта жашаган баш курусун. (Гапаров, C s.16.) 113

114 TÜRKİYE TÜRKÇESİ МАКАЛ, ЛАКАПТАРДАГЫ СҮЙЛӨМДӨРДҮН МААНИЛИК ТИПТЕРИ Түрк тилинде сүйлөмдөрдү бөлүштүрүү төмөндөгү критерийлер боюнча жүргүзүлөт: 1. Маанисине карай 2. Баяндоочтун алган ордуна карай 3. Баяндоочтун түрүнө карай 4.Түзүлүшүнө карай Бул сүйлөм түрлөрү Түркчөдө маанисине карай сүйлөмдөр деп изилденет. Маанисине карай сүйлөмдөрдү изилдеп жатып, түрк тилчилер ар кандай баалоолорду жасашты. Мисалы: K. Билгегил: 1. оң, 2. терс, 3. кабар, 4. тузүлүш, 5. сураныч, 6. суроо, 7. буйрук, 8. күтүү, 9. коркуу сүйлөмдөр деп сүйлөмдөр маанисине карай тогузга бөлүнөт. Х. Диздаролу: 1.оң, 2.терс, 3.суроо, 4.буйрук, 5.илептүү сүйлөм Лейла Карахан: 1.оң терс сүйлөмдөр, 2. Суроолуу сүйлөмдөр (Карахан, 2008: ) Тахир Нежат Генжан: 1.оң сүйлөм, 2. терс сүйлөм, 3. суроолуу сүйлөм. (Генжан, 1971: 73) Расим Шимшек: Маанилүү сүйлөм түрлөрү: 1. Билдирме сүйлөмдөр, 2. Сураныч сүйлөмдөр 1. Билдирме сүйлөмдөр: a. Оң сүйлөмдөр b. Терс сүйлөм d. Суроолуу сүйлөм, 2. Сураныч сүйлөмдөр: a. Сураныч сүйлөм, b. Буйрук сүйлөм, c. Илептүү сүйлөм (Шимшек, 1987: ) түрүндө бөлгөн. Көргөнүбүздөй эле түрк изилдөөчүлөрүнүн жалпы бир түзүлүш жөнүндө пикири ар кандай. III. Улуттар аралык Түрк Фольклор Конгрессинде Х.Фетхи Гозлер «Макал-лакаптарыбыздын жалпы сапаттары жана өзгөчөлүктөрү» деген теманын алкагындагы макал-лакаптардын формасы жана маанилик өзгөчөлүктөрү тууралуу билдирүүсүндө аларды маанисине карай төрткө бөлөт: 1. Олумлу жүмле (оң маанилүү суйлөм) 2. Олумсуз жүмле (терс маанилүү суйлөм) 3. Сору жүмлеси (суроолуу суйлөм) 4. Үнлем жүмлеси (илептүү суйлөм) (Gözler, H. Fethi 1982 s ) Биз түрк макал-лакаптарынын маанисине карай бөлүнүшүндө Х.Фетхи Гозлердин бул талдоосун негиз катары алабыз. Эң акырында буйрук сүйлөмдөргө да токтолобуз. ОЛУМЛУ ЖҮМЛЕ (ОҢ МААНИЛҮҮ) ОЛУМСУЗ ЖҮМЛЕ (ТЕРС МААНИЛҮҮ) Бир бүтүм же ой-жорумдун орундалышын, аткарылышын билдирген сүйлөм олумлу жүмле (оң маанилүү сүйлөм) деп аталат. Мындай суйлөмдөрдүн баяндоочу жасоо, жасалуу жана болуу маанилерин билдирет. Кыргыз тилинде сүйлөмдөр оң маанилүү же терс маанилүү деп бөлүнбөйт, этиштин курамында гана «этиштин оң формасы» же этиштин терс формасы деп кездешет. Оң маанилүү сүйлөмдөргө мисалдар: Gün doğmadan neler doğar. (Burdurlu, 1967 b: ) (Күн чыгардан мурун эмнелер пайда болот). Deliye her gün bayram. (Жиндиге ар күн майрам). Elden gelen öğün olmaz, o da vaktinde bulunmaz. Олумсуз жүмле: Suçu gelin etmişler, kimse güvey girmemiş. (Burdurlu, 1967b: ) (Кылмышты келин кылса, эч ким үйлөнбөптүр). 114

115 a. Жарымы оң, жарымы терс маанилүү эки жөнөкөй сүйөм Acıyan uyumuş, acıkan uyumamış. (Ичи ачышкан уктап калыптыр, ачкалган уктабаптыр) Akıl veren çok, ekmek veren yok. (Акыл үйрөткөн көп, нан берген жок). b. Биринчиси суроолуу, экинчиси оң маанилүү сүйлөмдөр: Kele: Yıkandın mı? demişler; Tarandım bile. demiş. (Тазга: Жуундуңбу? десе, Тарандым дагы дептир.) Eşeğe: Kaç gün yol yürürsün? demişler; Kıyık bilir. demiş. (Sakaoğlu, 1974: ) (Эшекке: Канча күн жол жүрөсүң? десе, Жүк билет дептир.) СОРУ ЖҮМЛЕСИ (СУРООЛУУ СУЙЛӨМ) Суроо берүү аркылуу маалымат алууну максат кылган сүйлөмдөр. Мындай сүйлөмдөр мааниси боюнча оң да, терс да болушу мүмкүн. Сүйлөмдү суроолуу кылган каражаттар: сурама сын атоочтор, сурама Bışıktooçтор, сурама тактоочтор, -мы -мй суроо жасоочу мүчөлөрү. (Biray, Nergis: S. 78) a) Түздөн-түз суроолуу сүйлөм болгон макал-лакаптар: Abacı, kebeci; sen neci? Babası köy kâhyası olunca, kendisinin neden pervası olur? (Атасы айыл башы болуп турганда, ал эмнеден корксун?) Başın, gözün bu halda, ne gezersin inci dalda? (Башың бул көйгөйдө турса, неге бермет издеп жүрөсүң?) Beş parmağın hangisini kessen acımaz? (Беш манжаңдын кайсынысын кессең оорубайт?) Çıkacak cana cefa ne? (Чыга турган жанга эмне кыйынчылык?) Düzen bulunan evde düzen olur mu? (жалган бар болгон үйдө, баары жайында болобу?) Eşeği dövsen at olur mu? (Эшекти урсаң, ат болобу?) Yakışığı var mı yamanın, iyisi var mı kumanın? (Albayrak, 2009 s. 38) (Жамандын сулуулугу барбы, күндөштүн жашысы барбы?) b) Макал-лакаптардын көпчүлүгү суроо сураганы менен жооп талап кылбайт. Beş parmağın hangisini kessen acımaz? (Беш манжаңдын кайсынысын кессең оорубайт?) Çıkacak cana cefa ne? (Чыга турган жанга эмне кыйынчылык?) Düzen bulunan evde düzen olur mu? (Ордунда турган үйдө, баары жайында болобу?) Eşeği dövsen at olur mu? (Эшекти урсаң, ат болобу?) Yakışığı var mı yamanın, iyisi var mı kumanın? (Жамандын сулуулугу барбы, күндөштүн жашысы барбы?) Babası köy kâhyası olunca, kendisinin neden pervası olur? (Атасы бул жерди башкарып турса, ал эмнеден корксун?) Yakışığı var mı yamanın, iyisi var mı kumanın? (Жамандын сулуулугу барбы, күндөштүн жашысы барбы?) Eşeğin yoksa enişten de mi yok? (Эшегиң болбосо, жездең да жокпу?) 115

116 c) Башка түрүндө суроолор жооптору менен бирге. Түрк макал-лакаптарында аз кездешкен макал-лакаптарга мисалдар: Anan atan kim? Yakın komşu. (Ата-энең ким? Жакын кашуна.) Aza demişler Nereye?, Çoğun yanına demiş. (Азга «Кайда?» десе, «Көптүн жанына» дептир.) Berber saçım ak mı kara mı? Önüne düşünce görürsün. (Чачтарач, чачым акпы, карабы? Алдыңа түшкөндө көрөсүң.) Bilen avrat mı, bulan avrat mı? İlle de bulan avrat. (Билген аялбы, тапкан аялбы? Албетте, тапкан аял.) Bizim köpek balta getirdi mi? Getirdi, ama yine götürdü. (Биздин ит балта алып келдиби? Алып келип, кайра алып кетти.) En akıllı hangisi? Önde giden zincirlisi. (Эң акылдуусу кайсынысы? Алдында кетип жаткан чынжырчан.) Gözünü kim oydu? Akrabam oydu onun için derin oydu. (Көзүңдү ким оюп алды? Тууганым оюп алды, ошон үчүн терең оюп алды.) Hekim kim? Başına gelen. (Дарыгер ким? Башыңа келген.) İyiliğe nereye gidiyorsun? demişler, kötülüğe demiş. (Жакшылыкка «Кайда баратасың?» десе, «жамандыкка» дептир.) Yalancı kim? Duyduğunu söyleyen. (Жалганчы ким? Укканын айткан.) Yengece niçin yanın yanın yürürsün? demişler, yiğide nice yürüse yakışır demiş. (Albayrak, 2009 s. 38) (Крабга «Неге кыйшык басасың?» десе, «Жигитке кандай басса жараша берет» дептир.) d) Бир компоненти жөнөкөй, экинчи компоненти суроолуу сүйлөм болот. Abacı, kebeci; sen neci? Başın, gözün bu halda, ne gezersin inci dalda? (Башың көйгөйдө турганда, неге бермет издеп жүрөсүң?) e) Бир компоненти шарттуу, экинчиси суроолуу сүйлөм болот: Eşeği dövsen at olur mu? (Эшекти сабасаң, ат болобу?) Buğday ekmeğin yoksa buğday dilin de mi yok? (Oy, 1972: 94) (Буудай наның жок болсо, буудай тилиң дагы жокпу?) f) Мы суроо жасоочу мүчө аркылуу жасалган макал-лакаптар Мы суроо жасоочу мүчө аркылуу жасалган жөнөкөй, татаал сүйлөмдөрдүн аталышы. Суроо мүчөсү -Мы аркылуу: Түркия түркчөсүндөгү суроо мүчөсү, кыргыз тилиндеги суроо мүчөсүнөн айырмаланып, сүйлөм ичинде баяндоочтон, ээден же башка сүйлөм мүчөлөрүнөн кийин келе берет. (Турсунбаева, Айжамал: 2011 s. 97) Kurt ağzından kuzu alınır mı? (Карышкырдын оозунан козу алынабы?) El mi yaman bey mi yaman? (Altun, 2004: 79-88) ИЛЕПТҮҮ СҮЙЛӨМ Түрк тилинде кээ бир макал-лакаптар илептүү сүйлөмдүн өзгөчөлүгүнө ээ. Aç dedilerse, çeşmeyi kurut demediler ya! (Ач деген болсо, булакты курут деген жок го!) Baş ol dedik ise tavla başı ol demedik ya! (Баш бол деген болсок, аткананын башчысы бол деген жокпуз го!) Cennet! Canıma minnet! (Жаннат! Жаныма ыраазы!) Kel başa şimşir tarak yakışır ya! 116

117 (Таз башка самшит тарагы жарашат го!) Miri çeşmeden su içme! (Albayrak, 2009 s. 38) (Жаман булактан суу ичпе!) БУЙРУК МААНИДЕГИ СҮЙЛӨМДӨР Bekar gözü ile kız alma, gece gözü ile bez alma. (Бойдок көзү менен кыз алба, караңгы көз менен кездеме алба). Aç ile arkadaş olma, yemem der de sömürür. (Ач менен достошпо, жебейм деп жутат.) Aç koyma hırsız edersin, çok söyleme arsız edersin. (Ач таштаба, ууру кыыласың, көп айтпа уятсыз кыласың.) Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al. (Энесин көрүп кызын ал, четин көрүп кездемесин ал). I.III. Маанисине карай сүйлөмдөр темасында баалоолор 1. Түрк жана кыргыз макалдарын изилдөөдө маанисине карай сүйлөмдөр деген түшүнүк эки тилде тең бар. Англис тилинде мындай бөлүштүрүү жок. 2. Түрк макалдарын изилдөөдө маанисине карай сүйлөмдөр темасы, Кыргызсандагы макалдардан башкача бөлүштүрүү жана жакындаштыруу менен бааланат. Бул түзүлүшкө тиешеси жок, бөлүштүрүү жана ар кандай методдор менен алына турган абал.(nergis: 79) 3. Башка жагынан англисчеде макалдарды изилдөөдө маанисине карай деген бөлүштүрүүнү жолуктурбайбыз. Бунун ордуна кыргызчада жана түркчөдө маанисине карай сүйлөмдөрүнүн ичинен оорун алган бул 1. Жай; 2. Суроолу; 3.Буйрук; 4. Илептүү сүйлөмдөр, англисчеде жөнөкөй сүйлөмдүү макалдардын ичинде бааланат. 4. Гапаров, кыргыз макалдарын маанисине карай төрткө бөлгөн: жай сүйлөм (түз жана жөнөкөй басым менен айтылган сүйлөм), илептүү сүйлөм, суроолуу сүйлөм жана буйрук сүйлөм). 5. Түрк макалдарын изилдөөчүлөр маанисине карай жалпысынан оң сүйлөм, терс сүйлөм, суроолуу сүйлөм, буйрук сүйлөм, илептүү сүйлөм, шарт сүйлөм... деп бөлүштүрүшөт. 6. Кыргызчада оң сүйлөм жана терс сүйлөмдүү макалдар жалпысынан сүйлөм түрлөрүнө кирбейт. Жалаң гана этиш темасында этиштин оң формасы этиштин терс формасы деп жолуктурабыз. 7. Сүйлөмдөрдү маанисине карай бөлүштүрүүдө эки тилдеги суроолуу (сору), илептүү (үнлем), буйрук (эмир) сүйлөмдөр түзүлүшү, айтылыш максаты жагынан жалпысынан алганда бирдей келет. (Турсунбаева: 97) 8. Кыргыз макал сүйлөмдөрүндө биз билген жай сүйлөм түзүлүшү түркчөдө жок. 9. Англисчедеги Statements (declaratives) сүйлөмдөрү кыргызчадагы жай сүйлөмгө окшош. 10. Суроолуу сүйлөмдүү макалдар дээрлик окшош. Кыргызчадагы бы мүчөсү түркчөдөгү мы мүчөсүнө дал келет. 11. Түркия түркчөсүндөгү mı суроо уландысы, кыргыз тилиндеги суроо уландысынан айырмаланып, сүйлөм ичинде баяндоочтон, ээден же башка сүйлөм мүчөлөрүнөн кийин келе берет. (Турсунбаева: 97) 12. Түркчөдөгү шарт сүйлөмү кыргызчада маанисине карай түзүлгөн сүйлөм түркүмүндө жок. 13. Маанисине карай сүйлөмдөрдун ичинде кыргыз тилчилердин көбү буйрук сүйлөмдөрүнө орун беришбейт. (Өмүралиев, 1990) (Тыныстанов, 1936) ЛИТЕРАТУР 1. Albayrak, Nurettin: (2009) Türkiye Türkçesinde Atasözleri İstanbul 2009 s Aydın Oy, (1972) Tarih Boyunca Türk Atasözleri, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 1972, s Biray, N: (1985) Türkiye Türkçesi İle Kırgız Türkçesindeki Cümlelerin Çeşitleri Bakımından Karşılaştırılması Üzerine Bir Deneme Bişkek s Burdurlu, İ. Z. (1967a), İncelemeler: Atasözlerimizin Cümle Yapısı I, Türk Folklor Arastırmaları, 19 (217), Agustos 1967,

118 5. Gözler, H. F.: (1982) Türk Atasözleri Üzerinde Bir Arastırma, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, II. Cilt Halk Edebiyatı, 1982, Ankara, Oruzbayeva B., Tursunov A., Sıdıkov C., Akmatalıyev A., Musayev S., Sadıkov T. (2009), Azırkı Kırgız Adabiy Tili, Bişkek s Oruzbayeva, B., Sagınbayeva B, (2004) Kırgızca-Türkçe, Türkçe-Kırgızca Lengüistik Terimler Sözlüğü, Bişkek, s Yudahin, K. K, (1988) Kırgız Sözlüğü (Çev: Abdullah Kaymas), TDK Yayınları, Ankara, 1988, s Думан, Г. (2004) Түркия түркчөсү жана кыргыз түркчөсүнүн сөз түзүлүшүнүн тарабынан эквиваленти Doktora Tezi. Бишкек 2004 s Орузбаева, Б., Сагынбаева Б, (2004) Кыргызча-түркчө,түркчө-кыргызча лингистикалык терминдер сөздүгү, Бишкек, s Өмүралиев Б. Кыргыз тилинин синтаксисин окутуунун методикасы, - Фрунзе: Турсунбаева, А. Кыргыз Жана Түрк Тилдеринде Сйлөмдн Классификациясы Магистрдик Диccертация Кыргыз-Трк «Манас» Университети Бишкек Тыныстанов К. Кыргыз тилинин синтаксиси, - Фрунзе:

119 БИЛИМ БЕРҮҮНҮ ЖАКШЫРТУУНУН ӨЛКӨБҮЗДҮН ЭКОНОМИКАСЫНЫН АТААНДАШУУ ЖӨНДӨМДҮҮЛҮГҮНӨ ТААСИРИ ABSTRACT Мамадиев Б.Ы. Эл аралык Ататүрк-Алатоо университети In this paper the role of education in competitiveness of the country is discussed. First of all, criteria of competitiveness of the World Economic Forum were presented. Then, Kyrgyzstan's current state was analyzed. According to results, it was concluded that our country cannot develop without education development. Keywords: Competitiveness, education system, Kyrgyzstan Кириш сөз Атаандашуу жөндөмдүүлүгү (конкурентоспособность) темасы акыркы учурда дүйнөдөгү өтө көп илимий кызматкерлердин көңүлүн өзүнө бурууда. Бул тема жөнүндө көптөгөн макалалар жазылып, илимий конференциялар өткөрүлүүдө. Атаандашуу жөндөмдүүлүгү деген эмне? Эң эле биринчи оюбузга келген нерсе - башка атаандаштар менен тең мелдеше турган күчтүн бар болуусу. Гарвард университетинин стратегия жана атаандашуу жөндөмдүүлүгүн изилдөө институтунун аныктамасында мындай деп айтылат: "өлкөнүн атаандашуу жөндөмдүүлүгү - ал өлкөнүн өндүрүмдүүлүгүн аныктаган институттардын, закондордун жана факторлордун тобу. 43 " Бул көрсөткүч мамлекеттин канчалык өнүккөндүгүн көрсөтөт жана өнүгүү үчүн эмне жасалыш керектигине, кандай факторлорду жакшыртууга жол көрсөтөт. Ошондой эле, бул көрсөткүч экономикалык өнүгүүнү кантип үзгүлтүксүз улантуу тууралуу кенеш берет. Бул илимий иште билим берүүнүн экономикалык өнүгүүдөгү орду жана мааниси изилденген. Билим берүүнүн атаандашуу жөндөмдүүлүгүндөгү орду Дүйнө жүзүндө өлкөлөрдүн атаандашуу жөндөмдүүлүгүн эсептеген бир канча ири уюмдар бар. Алардын эң таанымалдарынан бирөөсү, Давосто уюштурган форуму менен белгилүү - дүйнөлүк экономикалык форум (Женева, Швейцария). Дүйнөлүк экономикалык форум (ДЭФ) өзүнүн эсептөөлөрүн "дүйнөлүк атаандашуу жөндөмдүүлүгү индекси" аттуу жыйнагында жарыялайт. Ар жылы чыккан бул индексти эсептөө үчүн 12 негизги көрсөткүч колдонулат. Ушул көрсөткүчтөргө карап ДЭФ өлкөлөрдүн өнүгүүсүн 3 этапка бөлөт: факторлор менен түптөлгөн өнүгүү (1-этап), эффективдүүлүк менен түптөлгөн өнүгүү (2-этап) жана инновация менен түптөлгөн өнүгүү (3-этап). 1-этаптагы мамлекеттер өзүнүн өндүрүш факторлору менен атаандашат - кара жумуш жана жаратылыш кендери. Ошондой эле мындай мамлекеттерде продукттардын баалары атаандаштыкта чоң роль ойнойт, өндүрүмдүүлүк аз жана айлык акылар төмөн. Өлкөнүн атаандашуу жөндөмдүүлүгү көтөрүлгөндө, өндүрүмдүүлүгү да жогорулайт жана 2-этапка өтөт. 2-этапта өлкөдө эффективдүү системалар жана процесстер 43 Гарвард университетинин стратегия жана атаандашуу жөндөмдүүлүгүн изилдөө институту [электрондук булак]. Адреси: Зыярат куну

120 курулат. Натыйжада продукттардын сапаты жогорулайт. Айлык акылар көтөрүлгөнүнө байланыштуу бааны өзгөртүү атаандашууда жардам бербейт. 3-этапта болсо, инновация чоң мааниге ээ боло баштайт. Өлкөдө айлык акылар көтөрүлүп, элдин жашоо стандарты жогорулайт. Эң акыркы технологиялар жана инновация аркылуу жаңы жана өзгөчөлөнгөн продукттар чыга баштайт. 12 негизги көрсөткүчтөр жана өнүгүү этаптарына бөлүү 1-таблицада берилген. Баштапкы керектүү негизги көрсөткүчтөр 1. Институттар 2. Инфраструктура 3. Макроэкономикалык чөйрө 4. Ден соолук жана башталгыч билим берүү Эффективдүүлүктү көтөрүүчү негизги көрсөткүчтор 5. Жогоркуу билим берүү жана стажировка 6. Продукттар рыногунун эффективдүүлүгү 7. Эмгек рыногунун эффективдүүлүгү 8. Финансылык рыноктун өнүгүүсү 9. Технологиялык даярдык 10. Рынок чоңдугу Инновация жана мыктылык факторлору 11. Бизнестин мыктылыгы 12. Инновация Факторлор менен түптөлгөн экономикалар Эффективдүүлүк менен түптөлгөн экономикалар Инновация менен түптөлгөн экономикалар Таблица 1. ДЭФ тарабынан колдонулган 12 негизги көрсөткүч жана ага байланыштуу өнүгүү этаптарынын классификациясы. Таблицада көрсөтүлгөндөй, билим берүү 2 негизги көрсөткүчтүн ичинде каралган: 4- негизги көрсөткүч "медицина жана башталгыч билим берүү" жана 5-көрсөткүч "жогорку билим берүү жана практика". Башталгыч билим берүү өлкөдөгү ар бир адамдин жекече эффективдүүлүгүн өстурөт. Билим деңгээли төмөн адамдар эң жөнөкөй кол менен жасалган иштерди гана жасай алат. Аларды алдыңкы өндүрүштүк системаларга жана технологияларга үйрөтүү өтө кыйын. Башталгыч билимдин жоктугу ишкерлер үчүн чон проблема болуп чыга келет, себеби алар продукттарынын баасын арттырүүчү кошууча процесстерди аткара алышпайт. Сапатуу жогорку билим жана практика бар жерде продукттардын баасын арттыруучу процесс жана технологияларды колдонуу жакшы жыйыктыктар берет. Себеби, жакшы билим алган кадрлар базар экономикасынын негизин түзгөн талап-сунуш принциптерине карап өзгөргөн өндүрүштүк системалардын ар бирин жеңил эле өздөштүрүп кетет. Басым жасалып кетчү нерсе, жогорку билимдин практика менен коштолуусу. Үйрөнүлгөн теориялык билим теория боюнча калып кетсе, пайдасы көп болбойт. Ошондуктан студенттерге практика жүзүндө 120

121 да көрсөтүү абзел. Алынган билим бир жолу эле алынып калып кетпестен, жашоо боюнча үйрөнүү деген принципти үйрөтүү керек 44. Кыргызстандын экономикасы кайсы этапта? Мамлекетибиздин 2008-жылкы ички дүң өнүмүнүн 26%тин айыл-чарбасы, мергенчилик жана токой чарбасы тузсө, 2009-жылы 24,5% түзүп, тизмеде эң биринчи орунду ээлеген 45. Бул тармактардын продукттары жаны технологияларды жана өтө билимдүү адамдарды колдонууну талап кылбайт. Тилекке каршы бизде инновация жана өнүккөн бизнестик мамилелер жок. Ошондой эле, көптөгөн иш процесстерибиз жана технологиябыз эффективдүү иштебейт. Натыйжада, мамлекетибиздин экономикасы ДЭФтин классификациясы боюнча 1-этапка туура келет. Кыргызстанда билим берүүнүн абалы Кыргызстанда билим берүүгө ар дайым эле көңүл бурулуп келген. Анын далили катары мамлекетибиздин бюджетин көрсөтө алабыз. Улуттук банкыбыздын бюллетенине таянып 2- таблицаны жана 1-графикти түзсөк болот. Бул таблица мамлекеттик бюджеттен 2003-жылдан 2009-жылга чейин билим берүү тармагына канча акча бөлүнгөндүгүн көрсөтөт. Бюджеттен көп акчанын бөлүнгөнүн себеби, бизде билим берүүнүн мамлекет тарабынан каржыланганы жана жеке менчик билим берүү мекемелеринин аздыгын көрсөтөт. Жылдар Мамлекеттик бюджет (млн. Сом) Жалпы Билим берүү кирешелер каржысы % % % % % % % Таблица 2. Мамлекеттик бюджеттен билим берүүгө бөлунгөн акча % 44 Дүйнөлүк экономикалык форум. Дүйнөлүк атаандашуу жөндөмдүүлүгү индекси// SRO-Kundig. Женева Б Кыргыз республикасынын улуттук банкынын бюллетени [электрондук булак]. 78 (176) Адреси: Зыярат күнү

122 График 1. Бюджеттин жалпы кирешеси менен билим берүүгө жумшалган акчанын графикалык көрсөтүлүшү Бюджеттен билим берүүгө бөлунгөн акча жагынан дүйнөдө 29 орунда турсак да 46, тилекке каршы окуучуларыбыздын билим деңгээли жакшы болбой турат. Мунун далили катары жакында эле жарыяланган PISA уюмунун тестирлөө жыйынтыгын көрсөтө алабыз. Так илимдер басымдуулук кылган тесттин жыйынтыгында биздин өлкөнүн балдары эң акыркы орунду ээлешти 47. Биздин окуучулардын так илимдерде начар экендигин билим берүү жана окутуу методдорун баалоо борбору (БОМББ) да билдирет. Балдардын так илимдерде (математика, физика, химия, биология) кыйналганы жана алардын деңгээлинин жылдан жылга төмөндөп баратканы айтылат. Гуманитардык билимдерди балдар өздөру окуп түшүнсө, так илимдерде андай эместигине басым жасалат 48. Эң башкы көйгөй - мугалимдердин жетишсиздиги жана билим берүүнун сапатынын төмөндөшү. Жыйынтык ДЭФтин эсептөөлөрүнө таянсак, өлкөбүз азырынча 1-этаптагы өлкөлөрдүн ичине кирет: бизде айлык акылар төмөн, атаандаштык баанын негизинде болот, эффективдүү иштей албайбыз. Дүйнөлүк атаандашуу жөндөмдүүлүгү индексинде мамлекетибиз 139 өлкө арасында 121-орунда турат, СССРдин кармагына кирген эски өлкөлөрдун арасында да эң төмөнку көрсөткүч бизде. Экономикабызды өнүктурөбуз деп көптөгөн программалар иштеп чыкканыбыз менен ал программаларды аткаруучу сапаттуу билим алган адамдарыбыз болбосо, 46 Борбодук тынчылык башкармалыгы (CIA). Дүйнөлүк фактылар китеби (World Factbook) [электрондук булак]. Адреси: Зыярат күнү ЕКУУнун ПИСА программасы [электрондук булак]. Адреси: Зыярат күнү Акипресс маалымат агенствосу [электрондук булак]. Адреси: Зыярат күнү