T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ESKİÇAĞ DİLLERİ VE KÜLTÜRLERİ BÖLÜMÜ HİTİTOLOJİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ESKİÇAĞ DİLLERİ VE KÜLTÜRLERİ BÖLÜMÜ HİTİTOLOJİ ANABİLİM DALI BOĞAZKÖY ÇİVİ YAZILI METİNLERİNDE GEÇEN ESKİ HİTİT DEVRİ YERLEŞİM YERLERİ HAKKINDA ELDE EDİLEN BİLGİLER Yüksek Lisans Tezi Uğur Yanar Ankara-2004

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ESKİÇAĞ DİLLERİ VE KÜLTÜRLERİ BÖLÜMÜ HİTİTOLOJİ ANABİLİM DALI BOĞAZKÖY ÇİVİ YAZILI METİNLERİNDE GEÇEN ESKİ HİTİT DEVRİ YERLEŞİM YERLERİ HAKKINDA ELDE EDİLEN BİLGİLER Yüksek Lisans Tezi Uğur Yanar Tez Danışmanı Prof. Dr. Cem Karasu Ankara-2004

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ESKİÇAĞ DİLLERİ VE KÜLTÜRLERİ BÖLÜMÜ HİTİTOLOJİ ANABİLİM DALI BOĞAZKÖY ÇİVİ YAZILI METİNLERİNDE GEÇEN ESKİ HİTİT DEVRİ YERLEŞİM YERLERİ HAKKINDA ELDE EDİLEN BİLGİLER Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı : Tez Jüri Üyeleri Adı Soyadı İmzası Tez Sınav Tarihi...

4 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... VI BİBLİYOGRAFYA... VII KISALTMALAR LİSTESİ... XIX GİRİŞ... 1 Adaniia... 4 Ahhulašša... 5 Alalah... 6 Ankuwa Anzara Appaiia Arinna Arzawa Ašurna Aštata Dammašhuna Galmiia Gulpina Hahha Halipaššuwa Halpa Harahara Harkiia Harkiuna... 42

5 Haršuwa Haššu/wa Hatti Hattuša Hemuwa/Himmuwa Hulanta Huntara Hupišna Hurma Hurniia Hurpana Hurri Hurutta İiamma İkakala İkuwaniia KÁ.DINGIR.RA/Karduniia Kalašumiia Kargamiš Kizzuwatna Kurša Kuššara Kuwanna Kuwaššariia Lahhurama... 88

6 Landa Lawazantiia Lušna Malitaškuriia Marišta Matila Neša/Kaneš Nenašša Pakummaliia Parduwatta Parmanna Parminiia Pawazziia Pikumiia Piša Purušhanda Šalahšuwa Šalatiwara Šalitta Šallapa Šamlušna Šamuha Šanahuitta Šienzana Šiharna

7 Šinaruwa/Šinahuwa Šukziia Šuwanzuwanna Tagarama Tagalmuha Takšana Tamalkiia Tamluta Tapaššanda Tappašpa Tašhiniia Tawiniia Terumna Tipala Tišna Tuwanuwa Ubariia Ulama Ulašša Wargašša Waršuwa/Uršu Waštiša Wašuwatta Winta Zallara

8 Zalpa Zaruna Zielmuta Zippašna Zizzillippa SONUÇ HARİTA...

9 GİRİŞ 1906 yılından itibaren Hitit dünyasının yazılı kaynakları gün ışığına çıkmaya başlamıştır. Böylece gerek Hitit uygarlığı ve gerekse Hitit kentleri ile ilgili olarak yeni bir takım bilgilere ulaşılmıştır. Zira daha önce Hitit dünyası hakkında çok da kayda değer bilgiler elde bulunmamaktaydı. Üstelik Boğazköy ilk keşfedildiğin de Eski Anadolu Beyliklerinden birinin başkenti olabileceği düşünülüyordu. Ancak çok geçmeden, Hitit dünyasına ve Eski Anadolu tarihine ışık tutacak olan çivi yazılı kaynaklar, büyük arşivler halinde Boğazköy de bulunmaya başlamıştır. Kısa sürede Hititçe nin de çözülmesiyle birlikte Boğazköy ün Hititler in en önemli başkenti Hattuša olduğu anlaşılmıştır. Boğazköy-Hattuša identifikasyonundan sonra çivi yazılı kaynaklar araştırılırken, dikkat çeken önemli bir unsur ise, Anadolu nun tarihi coğrafyası bakımından önemli olan Eski Hitit Devrinden önce Anadolu da yaşanan Asur Ticaret Kolonileri Devri metinlerinde de bazı Eski Hitit Devri kentlerinin geçiyor olmasıdır. Bu gelişmelerle Hitit kentlerinin lokalizasyonuna yönelik çalışmalar hız kazanmıştır. Hitit kentlerinin lokalizasyonuna ilişkin yapılan ilk çalışmalar arasında özellikle 1940 yılında yayınlanan A. Goetze nin Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography adlı eseri ve 1959 yılında yayınlanan J. Garstang O. R. Gurney in The Geography of the Hittite Empire adlı eseri önemli bir yere sahiptir. Ayrıca değerli hocamız Prof. Dr. H. Ertem in 1973 te yayınladığı Boğazköy Metinlerinde Geçen Coğrafya Adları Dizini adlı eseri, Hitit kentlerini çivi yazılı metin yerlerine göre ve bibliyografyalarıyla birlikte veren ilk toplu dizin olması bakımından çok önemlidir. Répertoire Géographique des Textes Cunéiformes adlı serinin altıncı cildini 1978 yılında G. F. del Monte ve J. Tischler Die Orts-und Gewässernamen der Hethitischen Texte olarak yayınlamışlar ve 1992 yılında da buna

10 yapılan eki (supplement RGTC VI/2) G. F. del Monte yayınlamıştır. RGTC VI, VI/2 Hitit kentlerinin lokalizasyonuna yönelik çalışmaları bibliyografik açıdan vermesi bakımından önemlidir. Ayrıca bu eser Prof. Dr. H. Ertem in çalışmasının bir devamı olarak da görülebilir. Bunların yanı sıra Asur ticaret kolonileri devri coğrafya çalışmaları için temel teşkil eden Kh. Nashef in 1991 yılında yayınladığı Die Orts- und Gewässernamen der altassyrischen Zeit. RGTC IV çalışmamızda faydalandığımız diğer önemli bir yayındır. Bu çalışmamızda tüm bu önemli kaynaklar temel alınmıştır. Bibliyografya ve kısaltmalar H. Ertem (1973) Dizini ve G. F. del Monte J. Tischler RGTC VI dan faydalanılmıştır. Bu eserlerde yer almayan 1992 yılı sonrası KBo ciltleri taranmış ve elde edilen bilgiler çalışmamızda yer almıştır. Çalışmamıza konu olan eski Hitit devri yerleşim yerlerinin tespiti için Boğazköy çivi yazılı kaynaklarından yararlanılmaya çalışılmıştır. Bu kaynaklar içinde özellikle Eski Hitit Dönemine ışık tutan Anitta Metni, Hattušili Yıllıkları ve Vasiyetnamesi, Puhanu Kroniği ve Saray Kronikleri ile Telepinu Fermanı adlı metinler taranarak bu bilgilere ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu metinlerde geçen bazı kent adları açık bir şekilde okunurken bazıları maalesef metnin kırık olmasından dolayı, tam olarak okunması şimdiki verilere göre mümkün olmamıştır. Bunun yanı sıra bazı kent adları ise, yukarıda sözü edilen kaynaklarda sadece bir defa geçmiştir. Bu durum özellikle Telepinu Fermanında karşımıza çıkmaktadır. Çalışmamıza yukarıda sözü edilen ilgili metinlerde, tam olarak adı okunamayan kent isimleri üzerinde durulmamıştır. Okunabilen kent isimlerinin ise alfabetik bir listesi çıkarılarak bu kentlerle ilgili kaynaklara ulaşılmaya çalışılmıştır. Bunu yaparken özellikle Prof. Dr. H. Ertem, Külhöyük ün Asur Ticaret Kolonileri ve Hititler Ait Çivi Yazılı Belgelerdeki Adı Hakkında Bir Deneme Archivum Anatolicum I : , Dizini ve G.

11 F. del Monte J. Tischler RGTC VI adlı eseri temel alınmıştır. Bunların yanı sıra Reallexikon der Assyriologie adlı çalışmanın bütün ciltlerinden faydalanılmıştır. Bu kaynağın sağlamış olduğu bazı bilgiler çalışmamıza bir hayli hız kazandırmıştır. Şehirlerin lokalizasyonuna ilişkin kaynaklar okunmuş, gerekli yerlerde yorumlar eklenerek çalışmamızda yer verilmiştir. Ancak hakkında lokalizasyonuna ilişkin herhangi bir çalışma olmayan ve yukarıda da değindiğimiz gibi, Boğazköy metinlerinde yalnızca bir defa geçen kent isimleri, bağlı olduğu metinle ilişkili olarak açıklanabilmiştir. Bunun yanı sıra Eski Hitit Dönemine ait olduğu belirlenebilen yerleşim yerlerini gösteren bir haritada bu çalışmamızda yer almaktadır. Adaniia Alkım, B., (1960). Sam al ile Ašitawandawa Arasındaki Yol, s Adana Freu, J., (1980). Luwiya, s Forlanini, M., (1979). SM 1, s.169 Seyhan ve Alayhan arasındaki Çaputçu Höyük, (1988). VO, 7, s. 139 vd. Forrer, E., (1926). Forschungen, 1, s. 47 (Adana) Garstang, J.-Gurney, O.R., (1959). Geography, s. 61 Adana daki Velican Höyük Goetze, A., (1940). Kizzuwatna, s. 56 vd. Adana, (1962). JCS, 16, s. 50 Adana Ünal, A. (2000)., Efsaneden Tarihe Tarihten Bugüne Adana, s KBo I 5 ay. IV 54,57,59 Metin Bilgileri

12 KBo XVI 119, 3 KBo XXIII 124, 9 KUB XI 5 öy. 14 = Telepinu Fermanı KUB XX 52 öy. I 17 KUB XXIII 21 öy. 5 KUB XXX 31 ay. IV 7, 24 KUB XLVI 37 ay. 14 KUB XLVIII 81, 1 Sonuç Adaniia ile Adana nın eşitliğini 1922 yılında Olmstead ilk kez ileri sürdükten sonra, bu görüşe Forrer(1926), Göetze(1940 ve 1962), Alkım(1960) katılmıştır. Gerek Telepinu fermanında gerekse de Šunahšura antlaşmasında Adaniia nın ülke determinativiyle ifade edilmiş olmasına dayanarak, Alkım(1960), Adaniia ile Adana nın eşitliğini savunmuştur. Ancak Adaniia kenti ile Adana eşitliğini zorlayan bir ipucu olmadığını Bugün Seyhan Irmağı kenarında Tepebağ Höyük teki eski Adana kazıldığında, bir çözüme ulaşmanın mümkün olacağını Adana ile Adaniia eşitlemesi daha sağlam bilimsel temellere oturtulacaktır. J. Garstang, Adana da yapılan küçük boyutlu bir kazının, kentin tarihinin o kadar eskilere gitmediğini, ancak birkaç km. uzaklarda H. Goldman ın bulduğu Velican Höyük ün belki de Samri (Seyhan) Irmağı üzerindeki Adaniia kenti olabileceğini belirtmektedir. M. V. Seton- Williams ın da değindiği gibi, Velican Höyük Adaniia olabilmek için çok küçüktür ve üstelik bugün Seyhan barajı suları altındadır Ünal(2000) s.49, ifade etmekteysede Adana=Adaniia eşitliği akla yakındır. Ahhulašša / AH-hu-la-aš-ša

13 Göetze, A., (1940). Kizzuwatna, s. 57 ve 83 KUB XI 5, 15 = Telepinu Fermanı Metin Bilgileri Sonuç Söz konusu kent ismi, Boğazköy metinleri içinde sadece bir kez yukarıda belirtilen metinde geçmekte ve dolayısıyla lokalizasyona uygun bilgi edinilememektedir. Bu kent, ilgili metinde, Galmiia, Adaniia, Arzawiia, Šallapa ve Parduwatta kentleri ile birlikte görülmektedir. Alalah Albright, W. F., (1957). BASOR, 146, s. 26 vd. del Monte, G. F. Tischler, J., (1978). RGTC, VI, s. 5 Ertem, H., (1973). Dizin, s. 6 Forrer, E., (1932). RIA, 1, s. 67 Göetze, A., (1957). BASOR, 146, s. 20 vd. Klengel, H., (1965). GS, 1, s Otten, H., (1958). MDOG, 91, s. 78 Pohl, A., (1954). Orientalia, 23, s. 237 vd.

14 Weidner, E. F., (1923). PD, s. 137 Metin Bilgileri KBo II 9 öy. I 3 KBo X 1 öy. 6 ; 2 öy. I 15 = I. Hattušili Yıllıkları (Akadça Versiyonu) KBo XXXV KBo XLIII KUB III 16 öy. 22 KUB XV 34 öy. I 54 ; 35 KUB XXXVI 125, 5 KUB XLV 3 KUB XLVII 43 IV 26 KUB LX 52 Sonuç Hititlerin, Šuppiluliuma nın hükümdarlığının son yıllarında gerçekleştirdikleri Alalah fethiyle, Alalah ın politik tarihinde yeni bir dönem başladığı anlaşılmaktadır. Bahsi geçen dönemin, M.Ö. 12. yüzyılın başına kadar devam ettiğini söylemek mümkündür. Son Alalah kralı yada diğer bir deyişle Mukiš hükümdarının Huraddu adlı bir şahıs olduğu bilinmektedir. Hatti li II. Muršili ile Ugarit li Niqmepa arasında yapılan anlaşmada Mukiš ülkesinin (meru MEŠ mat Mu-kiš) 8 nolu satırda- oğulları(halkı) gibi bir ifadeye yer verilmiş olduğu görülür. Muršili nin, sınırın, tespit edilmesi hususunda Ugarit e talepte bulunmuş olması, söz konusu dönemde Alalah ın başında bir kral bulunmadığını akla getirmektedir.

15 Ancak, sonraki dönemde, Mukiš ülkesinde idari bir birlikteliğe kavuşulduğu anlaşılmaktadır. Gerek II. Muršili dönemindekine benzer bir anlaşmanın Ugarit kralı ile Šuppiluliuma arasında yapılarak, Mukiš ülkesinin Ugarit te olan sınırının belirlenmesinde, gerekse Šuppiluliuma nın Kargamıš kralı Šarrikušuh ile yaptığı anlaşmada Kargamıš topraklarının Mukiš ile olan sınırının tespit edilmesinde (KUB XIX 27) bu durumu en açık bir biçimde gözlemlemek mümkündür. Kargamıš kralı İnitešup un Ugarit kralı II. Ammistamru ya gönderdiği mektuptan anlaşıldığı kadarıyla, mektubu gönderen kişinin Alalah ta bulunduğu ve buraya bir süre önce Hatti den geldiği ifade edilmektedir. Buradan yola çıkarak, Kargamıš kralının kontrol altında tuttuğu bölge içinde Alalah ın da bulunduğu sonucuna varmak mümkündür. İnitešup tarafından imzalanan iki vesikada Nubanna ve Gur ata isimli yerleşimlerin mülkiyetinin Kargamıš a bırakıldığının altı çizilmektedir. Bu iki kentin ismine gerek Alalah IV e ait metinlerde ve gerekse Zensus listelerinde rastlamak mümkündür. Buna dayanarak söz konusu yerleşimlerden ikisinin de Alalah IV çağında bu kentin yönetim sahası içinde bulunduğunu düşünmek mantıklı olacaktır. Alalah ın Kragamıš kralı nın kontrolü altına verilip verilmediği hususu net olmamakla birlikte İnitešup tan ( yada Šahurunuwa?) önceki bir dönemde bunun böyle olduğu kesin gibidir. Kuzey Suriye de, Hitit egemenliğinin başlamasıyla Mukiš ülkesinin kapladığı alanın güneye doğru biraz genişlemiş olma olasılığı vardır. Metinler de geçen Idlib-Ruğ-Ğisr eš- Šoghr-Bdama-Urdu(?)-Bedru- gibi yerel nitelikli coğrafik detayların mukayese edilmesinin daha kesin sonuçlar vermesi kaçınılmazdır. Bu hususta II. Muršili döneminde yapılan sınır düzenlemesi ile ilgili metnin 25. satırında geçen bilgi özellikle ilgi çekici bir niteliktedir. Söz konusu satıra, Šuppiluliuma-Niqmepa döneminden farklı olarak [ URU Hi-m]u-ul-li ifadesine bir ilave yapıldığı anlaşılmaktadır. Ša i-na libbi bi tamti bu deniz de(!) bulunur

16 dolayısıyla Mukiš inde bir sahil devleti olması gerekir. KUB XIX 27, s.7 e göre Mukiš, doğusunda Kargamıš krallığının idaresi altında bulunan topraklarla otak bir sınıra sahipti. Genç Muršili nin hükümdarlığının başlarında yada Arnuwanda nın kısa hükümdarlık süresinde kuzey Suriye ve Anadolu da baş gösteren ayaklanmaların bastırıldığı anlaşılmaktadır. Ugarit i de bu alanın içine dahil etmek mümkündür. Bu durumda, Mukiš/Alalah a dokunulmamış olması kaçınılmaz gibi gözükmektedir. Mukiš/Alalah ın hangi tarafta yer aldığı mevzu, metinlerden çok net biçimde anlaşılmamaktadır. Bununla birlikte I. Naugayrol (PRU IV 61), Mukiš in krallık tarafından zaptedilmiş olduğu görüşündedir. Söz konusu dönemde II. Muršili, kendi kişisel gayretiyle Suriye de baş gösteren ayaklanmaya müdahale ederek, bu ayaklanmayı bastırmak ve neticesinde Ugarit li Niqmepa ile anlaşma yapmasından dolayı Mukiš/Alalah halkı Ugarit e karşı yürüttüğü sınır anlaşmazlığı davasında bu durumu lehine kullanabileceğine inanmaktaydı. Arhalba nın yönetimi altındaki Ugarit, Hatti nin düşman saflarında yer aldığı için, Mukiš in bu hususta başarı sağlamış olma ihtimali oldukça yüksek bir ihtimal gibi gözükmektedir. II. Muršili nin Šuppiluliuma döneminde yapılan sınır düzenlemesini Ugarit in lehine olacak şekilde yeniden ele alması, büyük bir olasılıkla Hatti ülkesinin zengin bir ticaret merkezi olan Ugarit te iyi ilişkiler içinde bulunmasından kaynaklandığı anlamına gelmektedir. Mukiš in, II. Ramses in kuzey Suriye ye yürüttüğü bir sefer sırasında ele geçirilmiş olduğunu ispat etmek mümkün olmayıp, II. Ramses in o kadar kuzeye uzanmadığı bilindiği için çok güç bir olasılık olarak gözükmektedir. Bununla birlikte Mısır ın güney Suriye ye bir sefer yürütmeden önce ( Amurru eksenli) Mısır saflarında olduğu gözüken ( kuzey Suriye deki diğer Hitit vasallarının aksine) bir orta Hitit sahil yerleşimi olan Mukiš/Alalah kentini işgal etmesi gerekip gerekmediği soru işareti olarak karşımızda durmaktadır. Paluwa isimli bir şahsa ait, üzerinde ( Hitit hiyeroglifi lejandı bulunur) biraz muallak bir durum arzetmektedir. L. Woolley ( FK 167 vd. ) söz konusu mühürde geçen şahsın Hitit

17 büyük kralları III. Hattušili veya IV Tuthaliia dan birinin, Alalah a vali olarak atadığı oğlu olduğunu düşünmektedir. Alalah, Kargamıš ın kontrolü altında bulunduğu için, Pauwa adlı şahsın Kargamıš kralı olarak görülmesinin bir mahsuru olmadığı gözükmektedir. Bununla birlikte Mukiš/Alalah ın Hititler in kuzey Suriye de işgal ettikleri merkezler içinde idari bir birim ( merkezi Alalah tı) olarak tasvir edildiğinin kabul edilmesi gerekir. Alalah tarihinin son dönemlerine girilirken, Hitit etkisinin daha çok hissedildiği anlaşılmaktadır. Kentin II ve I. nolu tabakalarında AT 124, 125 ve 454 nolu Hitit metinleri açığa çıkarılmıştır. Buna göre şahsi yazışmaların ara sıra Hititçe kaleme alındığı tespit edilmiştir. ( AT 124) Mektubu gönderen kişi veya mektubun alıcısının çoğunlukla Hitit li olduğu gözükmektedir. Arkeolojik buluntularında gösterdiği üzere Mukiš/Alalah ın politik bakımdan artık önemli bir rol oynamadığı anlaşılırken, Alalah ın Hitit egemenliği altındaki dönemde bayındır bir kent görünümü arz ettiğini söyleyebiliriz. Kentin büyük bir devletin sınırları içine dahil olmasının Hitit devletinin, Alalah ın yaptığı ticaret hacmi üzerinde zararlı bir takım sonuçlar doğurmadığını söylemek mümkündür. Alalah kentinin ortadan kalkışıyla ilgili olarak yazıtlardan kesin bir takım bilgiler edinmek mümkün olmamıştır. Medinet Habu da bulunan III. Ramses e ait bir yazıtta Kargamıš ülkesinin tahrip edilmesi ile ilgili bazı bilgiler verdiği tespit edilmiştir. Alalah ın tahrip edilmesinin M.Ö. 12 yüzyılın başlarında, deniz kavimleri göçünü meydana getiren etnik göçebe gruplarla ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Alalah ın bu tarih sonrasında, önemli Suriye kentleri arasında zikredilmediği gözükmektedir. Arkeolojik bulgular bakımından bu olay Alalah I. tabakanın sonuna denk düşmektedir. Söz konusu olayın Mısır kralı Merneptah ın hüküm sürdüğü dönemde meydana gelmiş olması ise oldukça yüksek bir olasılık gibi gözükmektedir.

18 Alalah ın liman yerleşimi olan al-mina mevkiinde, kentin tahrip edilmesi sonrasında yeni bir iskan hareketi gözlemlenmiş ve bu iskanın M.Ö. 700 yıllarına kadar devam ettiği tespit edilmiştir. Alalah ta ise, IV Ramses döneminde, tekrar iskana geçilmesi için küçük bir girişimde bulunulduğu görülür. Ancak kentin bir daha eski önemine kavuşamadığı anlaşılmaktadır. M.Ö. I. bin yılda Suriye tarihinde önemli rol oynadıkları anlaşılan Kargamıš ve Halpa nın aksine Alalah tarihinin yaklaşık olarak M.Ö lü yıllarda son bulduğunu söylemek mümkündür. Hemen hemen aynı dönemde başka bir önemli liman kenti olan Ugarit in de aynı akıbeti paylaştığını söyleyebiliriz. Klengel (1965) Alalah kentinin bugünkü Tel-Açana olduğuna hemen hemen hiç şüphe yoktur. Ankuwa Balkan, K., (1957). Mama, s. 42 ve 54 Bilgiç, E., ( ). AfO, 15, s. 30 Alişar Bossert, H. Th., (1944). Ein Hethitische Königssiegel, s. 22 ve 65, (1946). Asia, s. 41 Cavaignac, E., (1931). RHA, 4, s. 102 vd. Cornelius, F., (1955). RHA, 13, s. 57 Alişar, (1958). Orientalia, 27, s , (1967). Anatolica, 1, s , (1972). Geschichte, s. 82 Alişar Finkelstein, J. J., (1956). JCS, 10, s. 104 Alişar Forlanini, M., (1977). SMEA, 18, s. 204 Boğazlıyan Forrer, E., (1926). Forschungen, 2, s. 4

19 , (1932). RIA, 1, s.109 Ankara? Garelli, P., (1963). Assyriens, s. 71 Alişar Garstang, J.-Gurney, O. R., (1959). Geography, s. 4 ve 17 Alişar Gelb, I., (1935). Alişar, s. 9 Alişar Goetze, A., (1956). JCS, 10, s. 38 Alişar Güterbock, H. G., (1961). JNES, 20, s. 96 Laroche, E., (1962). OLZ, s. 29, (1966). Noms, s. 266 Alişar Lewy, J., (1956). HUCA, 27, s. 59 Alişar Orlin, L. L., (1970). Colonies, s. 76 Alişar Ünal, A., (1981). Belleten, 45/2, s Werner, R., (1961). BiOr, 18, s. 76 Metin Bilgileri KBo I 1 ay. I 49 ; 4 IV 23 KBo III 34 öy. II 10,11 ; 36 öy. 17,18 ; 46 ay. 24, 28 = Saray Kronikleri KBo IV 4 ay. III 56 ; ay. IV 54, 55 ; 10 ay. 2 ; 13 öy. I 22 KBo V 3 öy. I 55 ; 8 öy. II 7 ; 9 ay. IV 5 KBo VIII 106, 3 KBo XIII 214 ay. IV.? 17 KBo XVI 82, 8 KBo XVII 79, 7 KBo XVIII 39, 7 ; 144 2, 5 KBo XX 4 I 3 ; 13 I 5 ; 70 II 6 ; 74 III 5 KBo XXXI 119 3

20 KBo XXXVIII 63 6 KBo XL 233 öy. 2 KBo XLII 5 öy. 2 KBo XLIV 144 öy. 15 KUB II 10, 4 KUB V 3 IV 10 ; 4 III 13 ; 6 II 66, 69 KUB VI 45 öy. II 60, 61 ; 46 ay. III 27, 28 KUB XI 27 I 14,15 ; VI 2 KUB XIV 13 öy. I 5 KUB XV 1 III 18, 23, 28 KUB XVI 36, 9 KUB XVIII 67 ay. 4 KUB XIX 23 ay. 12 KUB XX 96 öy. III 21 ; ay. V 6 KUB XXI 1 ay. IV 18 KUB XXII 40 ay. III 20 KUB XXIII 75 ay. IV 8 KUB XXV 28 öy. I 11 KUB XXVI 41 öy. 9 KUB XXVII 1 öy. II 49 KUB XXXI 71 IV 1 KUB XXXIV 45 öy. 4 KUB XXXV 111 ay. III 7 KUB XXXVI 124 öy. I 12 ABoT 56 öy. II 23

21 IBoT I 31 öy. 12 HT 2 V 14 SBo I 4 öy. 3 VAT XXVIII 128 ay. 1, 5 Sonuç Ankuwa isminin, Eski Hitit dönemine ait tarihi belgeler içinde geçmemekle beraber tarihi içerik taşımayan belgelerde sınırlıda olsa geçtiği görülmektedir. Tarihi içerikli belgelerde Ankuwa isminin geçmeyiş nedenini, Ünal(1981), Ankuwa yı Hitit ülkesinin merkezinde düşünmekte ve bundan dolayı işgal edilmemiş ve hatta savaşlara bile sahne olmamış olmasından kaynaklandığının altını çizmektedir. Ankuwa kentini, gerek Boğazköy-Alişar arasındaki mesafenin metinlere göre uzunluğu gerekse de Alişar tabletlerinde isminin sık sık geçmesinden dolayı, Gelb(1935), Ankuwa yı Alişar olarak görmek istemiştir. Lewy(1956), Goetze(1956) ve yukarıda bibliografyada belirttiğimiz gibi pek çok araştırmacıda bu fikre katılmışlardır. Ancak bu fikre katılmayan araştırmacılar ise özellikle Boğazlıyan, Hattuša nın güneyinde, Alişar ın batısında, Terzili Hamam yakınında, Kanaksu Vadisinde aranması gerektiğinin üzerinde durmuşlardır. Anzara Otten, H., (1990). ZA, 80, s. 223 Metin Bilgileri

22 KBo III 1 + KBo XII 5 + KBo III 68 + KBo XII 7 = ( BoTU 23A ) ay. III 20 = Telepinu Fermanı KBo XIX 31 I 16 KBo XXXII 184 ay. 9 Sonuç Söz konusu kent yukarıda belirttiğimiz metin yerlerinde geçmektedir. Ašurna ve Šukziia kentleriyle birlikte adına rastladığımız bu kent kral Telepinnu döneminde É NA4 KIŠIB bulunan kentlerden bir tanesidir. Anzara kenti ile ilgili daha fazla bilgiye sahip olamıyoruz ve dolayısıyla lokalizasyonuna uygun bilgi edinememekteyiz. Appaiia Savaş, Ö. S., (1998). Archivum Anatolicum, 3, s Metin Bilgileri KBo X 1 öy. 26 ; 2 I 53 = I. Hattušili Yıllıkları (Akadça Versiyonu) Sonuç Bu kentin lokalizasyonuyla ilgili olarak KBo X 1 öy de = I. Hattušili Yıllıkları (Akadça Versiyonu) Geçen yıl Šanahuitta ya yürüdüm. Oraya geldiğimde Arinna nın güneş tanrıçasına çıktım. O, Appaiia ülkesinin savaş arabalarını sürdü. O, bu halkın başkenti olan Parmanna ya yürüdü. Savaş(1998), Appaiia şehrinin arabalı savaşçılarının olmasına dayanarak söz konusu yerleşimin düz bir arazide aranması gerektiğini belirtmiştir.

23 Arinna Arık, R. O., (1937). Belleten, 1/1, s. 211 Alaca Höyük? Bossert, H. Th., (1946). Asia, s. 29 Cornelius, F., (1958). Orientalia, 27, s. 244 Tavium/Nefesköy ün güneyi Terme, (1963). Orientalia, 32, s. 236 Terme, (1964). BiOr, 21, s. 11 vd., (1967). Anatolica, 1, s. 70, (1973). Geschichte, s. 82 vd. Tavium/Nefesköy Erkut, S., (1992). Festschrift Für Sedat Alp, s Alaca Höyük Forlanini, M., (1980). SMEA, 22, s. 71 Tavium/Nefesköy Forrer, E., (1926). Forschungen, 1, s. 2, (1929). RIA, ½, s. 149, (1938). Glotta, 26, s. 194 Yerköy/Karaşehir Höyük Garstang, J.-Gurney, O. R., (1959). Geography, s. 7, 9-12, 66, 67, 98, 116, 121, 124 Goetze, A., (1940). Kizzuwatna, s. 69 vd., (1957). RHA, 15, s. 98 Zile Güterbock, H. G., (1961). JNES, 20, s. 96 Hrozny, B., (1929). Ar.Or., 1/3, s. 288 Karasu, C., (1988). Belleten, 52, s Hattuša yakınlarında olmalı Laroche, E., (1966). Noms, s. 268 Werner, R., (1961). BiOr, 18, s. 76

24 Metin Bilgileri =Arinna KBo I 1 ay. I 11, 35, 40 KBo II 15 Öy. II 1,3,5,12,15,19 ay. V 10,14 KBo III 4 öy. I 17,21,22,23,24,25,27,38 II 3,25,61 55 öy. 9 ay. 8 KBo IV 4 ay. IV 9 ; 13 öy. II 9 öy. III 28 ay. IV 14,38 KBo V 3 öy. I 41 ; 8 ay. III 27 KBo VI 2 öy. II 61 ; 9 öy. I 1 ; 28 öy. I 2 KBo VIII 102, 5 ; 110, 6 KBo X 1 ay. 4 ; 2 öy. I 27, 51 ; 3 öy. I 9 ; 20 öy. II 1,2,5,8 ay. III 6 ay. IV 12 ; 26 öy. I 36 ; 28 ay. V 5 = I. Hattušili Yıllıkları (Akadça Versiyonu) KBo XI 22 öy. III 17 ; 36 ay. IV 14,15 ; 43 öy. I 7,26,29 ay. VI 2 KBo XII 58 öy. 2 KBo XIII 78 öy. 11 ; 152 ay.? 13 ; 229 III 9 IV ay. V 4 ; 239 öy. I 1, = Puhanu Kroniği KBo XIV 3 IV 32 ; 19 öy. II 10 ; 70 öy. I 12 KBo XVI 1 I 27,32,34,35,38 II 53 III 29 IV 13 ; 8 III 31 ; 16 II 11 III 4, 98 II 10 KBo XVIII 28 I 19 KBo XXXV 155 ay. III 18 KBo XXXVII 51 ay. 7 ; 89 öy. 13 KBo XXXVIII 61 öy. 4 KBo XXXIX 62 öy. III 13 KBo XL 76 öy. II 10 KBo XLI 35 öy. I 2 ; 127 öy. 10 KBo XLII 47 ay. 8

25 KBo XLIII 31 öy. 5 ; 169 2,4 ; 178 öy. 4,8 ; 272 öy. 10 ; 83 öy. 2 KBo XLIV 2 4 ; 5 3 ; 9 ay. 7 ; 21 2 KBo XLV 11 ay. I 9,11 ; 27 öy. 1 ; 129 öy. II 3 ; 16 öy. II 5,8 ay. III 16 ; 22 ay. V 6; 31 ay. 3 ; 34 ay. 2 ; 37 öy. I 13 ; 44 6 ; KUB I 10 ay. III 33 ; 17 öy. I 36 KUB II 5 öy. I 31 ; 6 ay. V 40 ; 9 VI 6 ; 15 ay. VI 16 KUB III 12, 7 KUB IV 1 öy. I 2,26 KUB VI 45 öy. I 39 ; 46 öy. I 41,42,70 öy. II 4 ay. III 58,67,70 KUB IX 13, 23 KUB X 1 öy. I 13,17 ; 13 öy. III 22 ; 16 ay. 4 ; 38 5; 48 öy. I 1 ; 52 I 5 ; 94 5 KUB XI 13 VI 10 ; 16 IV 19 ; 21 ay. VI 2 ; 24 öy. I 3,4,7,12,16 ; 27 I 19 ; 34 VI 47 KUB XII 54 ay. 5 KUB XIV 7 ay. IV 10 ; 12 öy. 1 ; 16 öy. II 17 KUB XVII 14 öy. I 6, 10 ; 21 öy. II 14 ay. III 21 KUB XIX 18 öy. I 27 ; 20 ay. 15 ; 38 ay. III 10 KUB XX 2 öy. III 4 ; 5 öy. 5 ; 18 ay. VI 2,15 ; 76 ay.iv 10 KUB XXI 1 ay. IV 1,5 ; 19 öy. I 1,6 öy. II 10, 16 ay. IV 26 ; 40 ay. III 19 KUB XXIII 11 ay. II 7 KUB XXIV 3 21,23,29,32,33,39,41,44,51,57 II 42,43,48,51 III 10 IV 3, 3 ; 4 öy. 28 ay. 2,6 ; 6 öy 8, 11,14 ; 14 III 15 KUB XXV 1 öy. III 1 ; 8 öy. I 3 ; 12 ay. VI 11 ; 14 öy. I 10,22,23,25 ; 15 ay. 8,25 KUB XXVI 11 öy. I 7 ; 24 ay. IV 12,13 ; 39 ay. IV 6 ; 43 öy. 32,34 ay. 2,38 KUB XXVII 1 öy. I 56 ; 3 III 18 KUB XXVIII 73 2 ; 110 öy. II 29,33

26 KUB XXIX 1 ay. III 23 ; 8 öy. I 14,23 KUB XXX 29 öy. 9 ; 32 öy. I 6 ; 43 ay. III 13; 123 öy. I 2 ; 126 ay. 6 ; 136 ay. III 8 ; KUBXXXII 92 ay. 7,10,12 KUB XXXIV 89 ay. 6 ; 102 öy. II 8 III 26 KUB XXXVI 80 öy. I 5 ay. IV 5 ; 81 öy. 3 ay. 4 ; 84 4 KUB XXXVIII 12 II 12,14 ; 37,6,9,13,16,17 KUB XL 37 öy. 10 IBoT I 1 IV 2 IBoT II 7 öy. I 1 ; 14 ay. 3 ; 23 ay. 8(?) ; 63 ay V 8 ; 108 ay. 8 IBoT III 113 ay. 5 ; ABoT 33 ay. III 11 HT 8, 12 VAT XXVIII 1 öy. 2,4,14 ay. 27,30 ; 7 IV 16,22 ; 16 ay. 5 ; 28 IV 8 ; 29 IV 5,16 ; 31 I 1 ; 109 öy. 1 ; 113 öy. 12,13 VBoT 68 öy. II 15 ay. III 11 ; 95 öy. I 1,8 =TÚL-na / PÚ-na KBo I 28 ay. 10 KBo II 2 öy. 23,29,31,33,43,50,51,54 III 2,6,10,13,30 ; 13 ay. 5 ; 15 öy. II 11 KBo III 4 öy. II 38 ay. III 28,41,50,61,86 ay. IV 26,38,47 KBo IV 10 öy. 38,48,51 ay. 26 ; 12 ay. 12 ; 14 ay. IV 45 KBo V 3 öy. I 42 KBo VI 27 öy. II 9 ; 29 öy. I 30 KBo VII 27, 7 KBo IX 91 ay. 6,7,10 ay. 1 ; 98 1

27 KBo X 1 öy. 5,18,26,43 ay. 11,14,17,18 ; 2 öy. I 11, 37 ay.iii 5,20,22,26,28 ; 20 ay. III 11 = I. Hattušili Yıllıkları (Akadça Versiyonu) KBo XV 28 9 ; 37 6 ; 38 öy. I 11,12 ; 39 öy. I 15 ; 58 öy. 4, 5,6 ; 138 ay. III 12 ; 140 ay. 5 KBo XIII 162 ay. 11 ; 207 ay. 9 ; 209 8? KBo XIV 142 öy. I 7 KBo XVIII 156, 2 KBo XXXVIII 80 öy. 10 ; KBo XL 56 öy. 3,8,23 KBo XLI 86 ay. IV 5 ; 58 öy. 1 ; ; 200 ay. IV 17,20 KBo XLIV 223 ay. 3 KUB I 1 ay. IV 14 KUB V 1 öy. I 7,11,23 ; 6 V 4 ; 24 II 13, 42 KUB VI 45 öy. I 5,10,17,37,41,48(?),61 ay. III 18,26,29 ay. IV 4,40 ; 46 öy. I 17 öy. II 8,26 KUB X 16 ay. V 5 ; 28 I 13 ; 54 ay. V 10 KUB XIV 7 öy. I 20 ay. IV 6,16 KUB XV 22 3,5,12 ; 28 ay. III 6,7 KUB XVI 31 öy. 4 ; ; 76 7,16 KUB XVIII 9 ay. III 5 ; 29 ay IV 16 ; 34 ay. 2 KUB XIX 22 1 ; 40 öy. II 10 KUB XXI 15 öy. I 2 ; 19 ay. IV 9,20,23,27 öy. I 1,3,4,13,17,19,43 öy. II 11,14,35 ay. III 44,45 KUB XXII 13 9 ; 30 ay. 12 ; 33 öy. 7 ; 40 ay. III 16,17,20 ; 52 öy. 2,6,13 ay. 3 ; 57 öy. 1 KUB XXIII 13 9 ; 108 KUB XXV 14 öy. I 26,27,28,29,30,42,43,44,46,47,49 öy. II 8 ; 14 öy. III 5,7,9,12, 14 ay. IV 4 ; 20 ay. V 5 ; 22 ay. III 13

28 KUB XXVI 43 öy. 56,57 ay. 4 ; 71 ay. IV 9 KUB XXVII 1 öy. II 36 ; 13 öy. I 5 KUB XXVIII 6 öy. 12 KUB XXXI 66 öy. I 26 ; 77 ay. III 2 ; 84 ay. III 52 (?) KUB XXXV 134, 12 KUB XXXVI 89 ay. 7,38,44,54 KUB XXXVIII 12 öy. II 12,14 ; 37 ay. III (?) 6,9,13,16,17 KUB XL 1 öy. 28 ; 92 ay.? 14 IBoT II 63 ay. V 5 ; 107 öy. I 10 IBoT III 17 öy. 9 ; 127 ay. III 4,5 VBoT 30 öy. 12 ; 121 öy. 8 Sonuç Başkent Hattuša nın mevcut tapınak sayısına bakıldığında ( bu rakam 30 un üzerindedir) Hitit devletinin kült merkezi olduğunu söylemek mümkün olacaktır. Hattuša dan sonraki en önemli kült merkezlerinden biriside, hatta belki de en önemlisinin Arinna olduğuna hiç kuşku yoktur. Hitit çivi yazılı metinlerinden Arinna nın Güneş Tanrıçası nın varlığı ve bu tanrıçanın önemli tanrılar arasında gösterilmesi hiç kuşkusuz Arinna nın önemli bir kült merkezi olduğunu olduğunu düşünmemizi sağlıyor. Henüz söz konusu bu kentin yeri tam olarak saptanabilmiş değildir. Ancak söz konusu bu yerleşimin, bugünkü yerinin nerede olabileceği halen tartışmalı bir konudur. Pek çok araştırmacı yukarıda belirttiğimiz gibi ağırlıklı olarak Nefesköy civarnda görmek istesede Arinna nın Hattuša ya daha yakın bir mesafede olması gerektiği kanısındayız. Ayrına Arinna kentinin ideografik yazılışı olan PÚna (pınar, kaynak anlamına gelmektedir) şekli bu yerleşimin Hattušanın çevresinde kaynağı veya suyu olan bir yerde aranmasının uygun olacağını düşündürmektedir.

29 Arzawa Bossert, H. Th., (1944). Königssiegel, s. 107, (1946). Asia, s. 29 Cavaignac, E., (1950). Les Hittites, s Cornelius, F.,( 1958). RHA, 62, s. 2,10, (1959). Das Altertum, 5, s. 4 Forrer, E., (1926). Forschungen, 1, s. 18,19,44 vd. Freu, J., (1980). Luwiya, s. 255 Friedrich, J.,(1926). Staatsverträge des Hatti-Reiches in Hethitischer Sprache,1, s.49 Garstang, J., (1923). AAA, 10, s. 21 vd., (1941). Belleten, 17, s. 18 vd., (1943). AJA, 47, s , (1944). JNES, 3, s. 15,19 Güterbock, H. G., (1961). JNES, 20, s. 85 Heinhold, S. Krahmer, (1977). Untersuchungen zu seiner Geschichte nach den Hethitischen Ouellen, THeth, 8, Hrozny, B., (1931). ArOr., 3, s. 284 Kınal, F., ( 1953). Arzawa, s. 5,6,7,11,30 vd. Laroche, E., (1959). DLL, s. 9 Macqueen, J. G., (1968). AnSt., 18, s. 169 vd., 175 Mayer, L. A.-Garstang, J., (1923). Index of Hittite Names, s. 7

30 Otten, H., (1961). JCS, 15, s. 112, (1969). StBoT, 11, s. 1,34 Schachermeyr, F., (1935). MAOG, 9, s. 61 vd. Sommer, F., (1932). AU, s. 311 Wainwright, G. A., (1954). AnSt., 4, s. 33 vd. Metin Bilgileri KBo I 5 ay. IV 20 KBo II 9 öy. I 10 KBo III 4 öy. II 8,18,19,28,33,54 ay. III 27,29,32,36,37 ; 54 6 KBo IV 3 öy. II 18 ; 4 ay. IV 56 ; 5 öy. 4 ; 7 öy. I 14 KBo V 4 ay. 50,52 ; 13 ay. III 24 KBo VI 28 öy. I 8 ; 34 öy. I 25 KBo VIII 16 ay. 3 ; 23 ay. 19,21 KBo X 1 öy. 10 ; 2 öy. I 22 = I. Hattušili Yıllıkları (Akadça Versiyonu) KBo XI 12 öy. I 1 ; 40 ay. VI 15 KBo XII 126 öy. I 1 KBo XIV 3 III 40,47 IV 16(?) ; 4 I 2,6,21,30,31 ; 6 4 ; 13 III 19 KBo XV 1 öy. I 6 KBo XVI 1 III 5,19,39 IV 3 KBo XVII 83, 19 KBo XIX 82 KBo XXXI 92 9(?) KBo XL 3 69 ay. 12 KUB V 6 III 14,25,36

31 KUB VI 41 ay. III 42 ; 44 öy. I 14 ; 48 öy. II 4,9 KUB VII 54 I 1 KUB IX 27 öy. 1 ; 31 öy. II 43 KUB XIV 1 öy. 46 ay. 20 ; 15 ay. II 10 ; 16 ay. I 23 KUB XV 34 öy. I 59 ; 38 öy. I 7 KUB XVI 16 öy. 26 KUB XIX 49 öy. I 44(?) KUB XXI 1 öy. I 30 ay. III 33,36 ; 2 öy. I 4 ; 5 öy. I 3,10 ay. III 49,52 KUB XXIII 11 öy. II 3 ; 13 3 ; 21 öy. 31 ; 27 öy. I 3 ; 49 7 KUB XXIV 3 II 33 ; 4 öy. 17,22 KUB XXVI 73, 2 KUB XXXI 65, 6 ; 69 öy. 3, 7 KUB XXXIV 31 öy. 2 ; 35 7 ; 38 ay. IV 3 ; 74 öy. I 1 KUB XXXVI 90 öy. 37 KUB XL 107 ay.? 28 HT 1 II 17 VAT XXVIII 123 öy. 1 VBoT 1 I 2 Sonuç Hititler orta Anadolu da önemli bir kuvvet elde etmiş ve merkezi bir otorite olmuş olmalarına rağmen, Anadolu da her devirde bir türlü idare altına alamadıkları bir kısım kalmıştı ki burası Arzawa krallığıydı. Arzawa krallığı Hititler e rakip bir kuvvet olarak karşımıza çıkmaktadır. Hititler in karanlık çağında Arzawa nın sınırları Tyana ya kadar genişlemiştir. Büyük Hitit İmparatorluğu oluş halinde iken bile Hititler den bağımsız olarak

32 Mısır la ilişkilerini devam ettirmiştir. Zaman zaman kuvvet dengesine bağlı olarak Arzawa nın sınırları değişmişse de korumaya elverişli bölgeler ülke sınırları içinde kalmıştır. Arzawa ülkesinin doğu sınırları Hititler in aşağı ülkesiyle sınırdı. Hititler bu sınıra önemli tahkim hattı kurmuşlardı. Zira Arzawa yı birkaç kez fethetmelerine ve hatta Hapalla (Macqueen(1975), Beyşehir ve Eğridir Gölleri civarı) ve Mira (Macqueen(1975), Afyon- Kütahya bölgesi) gibi tampon krallıklar oluşturmalarına rağmen kalıcı olarak batıda politik bir birlik sağlayamamışlardır. Arzawa nın etrafı Hititler tarafından idare edilen bir takım vasal krallıklarla çevreleniyordu. Arzawa nın merkezinde Apašša bulunuyordu ve muhtemelende Arzava ya başkentlik yapıyordu. Šuppiluliuma nın oğlu II. Muršili nin Milawanda yı ele geçirmek için kendi iktidarının 3. yılında bir sefer düzenlediği sırada Apašša kenti hiçbir direnç göstermeden II. Muršili ye teslim olmuştur. Apašša nın bugünkü Efes olduğu konusunda şüphe yoktur. Ašurna del Monte, G. F. Tischler, J., (1978). RGTC, 6, s. 52 Metin Bilgileri KBo III 68, 10 = Telepinu Fermanı Sonuç Söz konusu kent yukarıda belirttiğimiz metin yerlerinde geçmektedir. Anzara ve Šukziia kentleriyle birlikte adına rastladığımız bu kent kral Telepinu döneminde É NA4 KIŠIB bulunan kentlerden bir tanesidir. Ašurna kenti ile ilgili daha fazla bilgiye sahip olamıyoruz ve dolayısıyla lokalizasyonuna uygun bilgi edinememekteyiz.

33 Aštata Astour, M. C., (1969). Orientalia, 38, s. 407, (1972). JNES, 31, s. 105 Meskene Cavaignac, E., (1934). RHA, 17, s del Monte, G. F. Tischler, J. (1978). RGTC, VI, s Ertem, H., (1973). Dizin, s. 21 Forrer, E., (1926). Forschungen, II, s. 41, (1930). RIA, ¼, s. 304 Goetze, A., (1940). Kizzuwatna, s. 18, (1953). JCS, 7, s. 60 Meskene Klengel, H., (1970). GS, 3, s. 89 Meskene Mayer, L. A. Garstang, J., (1923). Index of Hittite Names, s. 8 Otten, H., (1958). MDOG, 91, s. 82 von Schuler, E., (1965). Die Kaškäer, s. 23 Weidner, E., (1923). PD, s. 24 Metin Bilgileri KBo I 1 ay. I 18, 19 ; 4 öy. II 9, 42 6 öy. 21 KBo III 1 36 = Telepinu Fermanı KBo IV 4 öy. II 60,61,67 KBo XV 44 öy. 4 KBo XLIV 11 3

34 KUB III 2 öy. 7 ; 7 6 KUB V 6 I 9,17,20,21,27,40,44 II 4 KUB XIV 4 ay. IV 10,16,17 KUB LVII 18 öy. 2 Sonuç Hitit devleti döneminde, sınırları Habur un ağız kısmından, güneydoğudaki Babil e, kuzeybatıda ise Kaškalılar a kadar uzanan ve Fırat ın her iki yakasını da denetimi altında tutan bir ülke. Söz konusu devletin 1352 den önce Mitanni devletine katıldığı düşünülmektedir. Sahip olduğu topraklardan, Fırat ın sağında kalan kısmını 1352, solunda kalan kısmını ise 1350 yılında Hatti devletine kaptırdığı anlaşılmaktadır. Sol tarafta kalan toprakların tekrar el değiştirerek 1345 yılında Mitanni devletini yenilgiye uğratan Ašur Ubattin kontrolü altına girdiği görülür. Hatti devleti ile Mitanni veya Asur devleti arasındaki sınır, Aštata yı ortadan ikiye bölen, Fırat Nehri oluşturuyordu. Başkent Aštata Fırat ın sağ kenarındaki Hatti bölgesi içinde bulunmaktaydı. Söz konusu kent bugün Tell-eš Salihiye adıyla anılan bir alan üzerine kurulmuştu. Kentin kurulmuş olduğu alanın Fırat ın sağ kıyısına düşen kısmında Harmuriga, Sıbri, Mazuvati ve Surun, sol kısmında ise Iqall[ate], Ahuma ve Tirga kentleri bulunmaktaydı. Forrer (1930) Dammašhuna Cornelius, F., (1955). RHA, 13, s. 53 Mayer, L. A. Garstang, J., (1923). Index of Hittite Names, s. 12

35 Metin Bilgileri KUB XXXI ay. III 5 = Telepinu Fermanı Sonuç Ališa dan sonra ismi zikredilen kent ismidir. Zipišhuna başka bir tablet parçasında Zamišhuna, Zapišhuna olarak geçer. Telepinu fermanında Cornellius a göre Damašhuna olarak yazılmıştır. Söz konusu kenti ( Hattuša dan Suriye ye gitmek için iki muhtemel rotadan birinin tercih edilmesi gerekiyordu. Bunlardan biri Kültepe yada Hitit çağındaki ismiyle Kaneš üzerinden uzanmaktaydı. Asur ticaret yolu bu kente kadar uzanan bir güzergaha sahipti; diğer rota ise Sivas-Malatya hattı üzerinden geçiyordu.) Cornelius(1955) Cornelius, bu kentin, Yukarı Kızılırmak bölgesinin güneyinde veya kuzeyinde aranmasının daha doğru olup olamayacağını sorgulamıştır. Galmiia Goetze, A., (1940). Kizzuwatna, s. 57 Mayer, L. A. Garstang, J., (1923). Index of Hittite Names, s. 13 KUB XI 5 öy. 14 = Telepinu Fermanı Metin Bilgileri Sonuç Telepinu metninin 21 nolu bölümünde başkaldıran kentler ile ilişkili bir listeye yer verildiği görülür. Galmiia ismi burada şu kentlerle birlikte geçmektedir. URU A?-x-ag-ga-aš

36 URU x-ti-la-aš KUR URU A-da-ni-ia KUR URU Ar-za-ui-ia URU Šal-la-pa-aš URU Par-du-ua-ta-aš URU Ah-hu-la-aš-ša. Goetze(1940) Gulpina Otten, H., (1973). StBoT, 17, s. 40 Metin Bilgileri KBo III 1 ay. III I 27 = Telepinu Fermanı KUB XXIII 28, 2, 12 Sonuç KBo III 34 = Saray Kronikleri I 27 ve KUB XXIII nin giriş kısmı dışında eski metinlere ait kopyalar sağlam durumda ele geçmiştir. Satırın son kısmı çok net olmamakla birlikte, yapılan bir tamamlamayla, bu kısım URU Gu]l-pi-na-az olarak okumak mümkündür. E. Forrer in bu öneriyi 2 BoTU 23 A III 24 e dayanarak yaptığı anlaşılmaktadır. Otten(1973) Hahha Alp, S., (1956). Anatolia, 1, s. 77 Astour, M.,(1992). RGTC, 4, s. 4 Beitzel, B. J., (1992). RGTC, 4, s. 54

37 Cornelius, F., (1958). Oarientalia, 27, s. 243, (1959). RHA, 65, s. 108, (1973). Geschichte, s. 226 Kaniš-Elbistan arasındaki aranmalı del Monte, G. F. Tischler, J., (1978). RGTC, VI, s Ertem, H., (1973). Dizin, s Falkner, M., (1957/58). AfO, 18, s. 10 Forlanini, M., (1979). SM, 1, s. 172, (1981). RGTC, 9, s. 38 Garelli, P., (1963). Assyriens, s. 97, 109 Elbistan Garstang, J., (1942). JNES, 1, s. 452 Kangal Garstang, J. Gurney, O. R., (1959). Geography, s. 25 Alaca Gelb, I., (1938). AJSL, 55, s. 75 Goetze, A., (1953). JCS, 7, s. 68 Elbistan, (1957). Kleinasien, s. 66, 72,74 Güterbock, H. G., (1961). JNES, 20, s. 96, (1964). JCS, 18, s. 4 Hardy, R. S., (1941). AJSL, 58, s. 194 Landsberger, B., (1939). Belleten, 3, s. 223 Divrik Lewy, J., (1952). Orientalia, 21, s. 273, (1956). HUCA, 27, s. 66 Liverani, M., (1988). OA, 27, s. 165 Lidar Höyük Nashef, Kh., (1987). Reiserouten, s. 71 Orlin, L L., (1970). Colonies, s. 39 Otten, H., (1958). MDOG, 91, s. 83, (1972). RIA, 4/1, s. 48

38 von Schuler, E., (1965). Die Kaškäer, s. 26 Elbistan Ünal, A., (1974). TH, 3/1, s. 185 Metin Bilgileri KBo III 6 öy. II 8 KBo X ay. 20,21,23,24 2 ay. III 1,6,8,14,33,38 KBo XX 94, 3 KUB XXVI 71 ay. IV 15 = Anitta Metni IBoT I 36 ay. IV 2, 14 Sonuç Hahhum kentinin Hititçe formu. I. Hattušili nin bilincindeki Akadlı Sargon un düzenlediği bir seferle ilişkili olarak Haššu(wa) ile birlikte anılan bir kent ismi. Bu isim eski bir kroniktede (KUB XXVI 71 ay. III 14 = Anitta Metni ) geçmektedir. Kral Hahha ya yürüdü ve Hahha yı mahvetti. Orta Hitit dönemine ait IBoT I, 36 IV I vd. nolu tablette Hahha halkı ibaresinin zikredilmiş olduğu görülmektedir. Krş. LÚ MEŠ URU Ha-ahhu-me-ni-iš KBo XX, 94 r. 3 Kaškalılar ın yaklaşık 1300 lü yıllarda Hahha ya kadar uzanan bir alanı istila ettikleri ifade edilmektedir. Otten(1972) bu kent Fırat ın doğu veya batısına lokalize edilmelidir. Melitene yöresinde bulunmasının kuvvetle muhtemel olduğunu belirtmektedir. Halipaššuwa Mayer, L. A. Garstang, J., (1923). Index of Hittite Names, s. 16 del Monte, G. F. Tischler, J., (1978). RGTC, 6, s. 70

39 Metin Bilgileri KUB XI 1 III 6 = Telepinu Fermanı Sonuç Söz konusu kent ismi, Boğazköy metinleri içinde sadece bir kez yukarıda belirtilen metinde geçmekte ve dolayısıyla lokalizasyona uygun bilgi edinilememektedir. Bu kent, ilgili metinde, kral Telepinu döneminde É NA4 KIŠIB bulunan kentlerden bir tanesidir. Halpa Bossert, H. Th., (1946). Asia, s. 49 Cavaignac, E.,(1938). RHA, 33, s Goetze, A., (1957). Kleinasien, s. 84, 192 Klengel, H., (1965). GS, 1, s Laroche, E., (1976). RHA, 34, s. 90 Luckenbill, D. D., (1921). AJSL, 37, s. 164 Weidner, E. F., (1923). PD, s. 10 Metin Bilgileri KBo I 1 öy. I 30 ay. 42,46 ; 2 öy. 11 ; 4 öy. II 14 ; 15 ay. 14 ; 22 ay. 5

40 KBo III 1 öy. I 27 ; 27 öy. 31 ;41 ay. 19 ; 56 öy. 6 ; 60 III 6 = Telepinu Fermanı KBo IV 4 III 15,16 ; 13 öy. I 46 KBo VII 14 öy. 15 KBo VIII 147, 2 KBo X 1 öy. 32, 38 = I. Hattušili Yıllıkları (Akadça Versiyonu) KBo X 12 I 16 KBo XII 14 ay. 4,5 KBo XIII 78 ay. 6 ; 150 ay. III 2 ; 160 öy. I 5 = Puhanu Kroniği KBo XIX 135 III 8 KBo XXXV 155 ay. IV 17 KBo XXXIX 191 öy. I 2 KBo XL 53 ay. III 9 KBo XLIII 19 öy. 2 KBo XLV 16 ay. III 8, ; 144 ay. 4 KUB XVI 32 II 8 KUB XVIII 23 ay. IV 9 KUB XIX 9 I 18 KUB XXII 35 ay. III 13 KUB XXIV 3 II 46 KUB XXVI 72, 9 = Telepinu Fermanı KUB XXX 56 ay. III 10

41 KUB XL 29, 4 KUB XLV 84 öy. 13 KUB XLVII 64 II I IV 5 KUB LV 5 IV 8 KUB LVI 31 IV? 17,19 KUB LVIII51 II 16 KUB LIX 56 öy. 8 KUB LX 45 öy.? 3 IBoT I 34 öy. 8 IBoT III 19 ay. 2 2BoTU 20 II III 5 HT 8, 11 VAT XXVIII 1 ay. 9,10 Sonuç Eski Hitit dönemine ait yazılı belgeler içerisinde Halpa nın bahsi ilk kez I. Hattušili dönemine ait yazılı belgelerde görülmektedir. I. Hattušili nin Haššu kentine düzenlediği askeri bir seferden önce Kendine karşı Haššu kenti bir cephe kurmuş ve bu cephede Halpa kenti orduları da kendisine karşı savaşmıştır. I. Hattušili bu savaşı kazanmış ve Halpa nın Fırtına Tanrısının heykelini Hattuša ya götürmüştür. Ayrıca saray kroniklerinden birisi olan Puhanu Kroniğinde Halpa kentine haberciler gönderilir ve Halpa kentinden bazı isteklerde bulunulur. Bundan sonra Telepinu Fermanında I. Muršili nin yaptıklarından bahsederken

42 Halpa kentini görüyoruz. Burada I. Muršili Babil seferine çıkmadan önce Halpa kentine askeri sefer düzenlemiştir. Bu seferde Halpa yerle bir edilmiştir ve ganimetleri Hattuša ya taşınmıştır. Bu bölümde yaklaşık bir buçuk yüzyılı kapsayan bir Hitit hükümranlık dönemi işlenmiştir. (14. yüzyılın ortalarından 12. yüzyılın başına kadarki bir dönem.) Halpa nın politik tarihiyle ilgili olarak bu dönemden günümüze çok az materyal ulaşmıştır. Hititler tarafından devletler arası anlaşmalarda Halpa tanrılarına (Tešup, Hepat +GN) başvurulması ve şahıs isimlerinin kuruluşunda GN Halap/Halpa dan yararlanılması bu kuzey Suriye kentinin belirli bir rol oynadığını göstermektedir. Söz konusu kent görünüşe bakılırsa iktisadi bakımdan önemli bir konuma sahipti. Halpa politik bakımdan ise Suriye deki Hitit vasal kralının ikamet ettiği güçlü Kargamıš kentinin hemen gerisinden geliyordu. Birçok metinde, Šuppiluliuma oğlu Telepinu nun Halpa ya gönderilmesi ile ilgili bir takım ifadelere yer verildiği göze çarpar. III. Hattušili dönemine ait iki metinde Halpa krallık makamında Telepinu nun ismi zikredilmektedir. (KUB XIX 9, KBo VI 28 + KUB XXVI 48) Geri kalan kaynaklarda ise bu şhıstan kral olarak değilde rahip veya büyük rahip büyük rahip olarak bahsedildiği tespit edilmiştir. Telepinu nun rahiplik makamını Halpa ya gönderilmeden öncede aldığı anlaşılmaktadır. Šuppiluliuma nın icraatları arasında Telepinu nun rahip olarak Kizzuwatna ya atanmasından da bahsedildiği görülür. Buna göre Telepinu Hititler in büyük beyi ( belu rabu) olarak anılmıştır. Sonuç olarak Telepinu nun rahiplik unvanını Halpa ya atandıktan sonra kullanmaya başlaması ve daha geç bir döneme ait iki metinde bu şahıstan kral olarak bahsedilmesi Telepinu nun rahiplik görevi içindeki bazı fonksiyonların politik nitelikte olduğunu göstermektedir. Telepinnu nun rahip olarak atanmasında, kentin kült merkezi olması ile doğrudan bir bağlantı kurmak mümkündür. Rahip Telepinu nun Kizzuwatna ülkesinde Halpa nın baş

43 tanrıları olarak nitelenen tanrıların ( Tešup, Hepat ve Šarruma) hizmetinde olduğu anlaşılmaktadır. Telepinu nun Halpa ya atanmasının kardeşi Piiaššili/Šarrikušuh un Kizzuwatna da bulunduğu döneme yani Tutankamon un ölümünden kısa bir süre sonraya rastladığı sanılmaktadır. Telepinu nun oğlu, Talmišarruma bu görevi Halpa daki hükümdarlığının 9. yılında yaptığına göre Telepinu nun rahiplik görevini Muršili nin hükümdarlığının ilk yıllarında sürdürmesi gerekir. Telepinu nun yetki bölgesinin sınırlarını tam olarak çizmek mümkün değildir. Ancak Halpa nın Fırtına Tanrısının rahibi olarak, Hititler in Suriye de hükmettikleri bütün saha ile Anadolu da önemsiz olarak nitelenemeyecek bir rol üstlendiği açıktır. Sahip olduğu yetkiler ilk aşamada dini ve kültsel nitelikli konuları kapsıyordu. Telepinu nun Hititler in Suriye deki vasal kralı olarak nitelenmesi ise ki buradan politik nitelikli bir görevin anlaşılması gerekirçok güç gibi gözükmektedir. Kardeşi Piiaššili/ Šarrikušuh un politik açıdan bölge üzerinde tam bir yetkiye sahip olduğu tespit edilmiştir; zaman içinde Halpa nın bölge üzerindeki politik insiyatifini Kargamıš a bıraktığı anlaşılmaktadır. Telepinu-Talmišarruma bağlaşıklığı Muršili annali olarak yorumlanan Aleppa da açığa çıkarılan Hititçe Hieroglif bir yazıt sayesinde doğrulanmaktadır. Bunun dışında Telepinu ile çağdaş vesikalarda Talmišarruma kral olarak gözükmektedir. II. Muršili, hükümdarlığının 9. yılında bu şahsı Halpa ya kral olarak atamıştır. Muwattalli ile Talmišarruma arasında imzalanan bir anlaşma metnine göre II. Muršili ile Talmišarruma arasında bir anlaşma yapıldığı ifade edilmektedir. Orijinal metnin daha sonra çalındığı anlaşılmaktadır. Talmišarruma nın Halpa da hüküm sürdüğü dönemde Muwattlli nin anlaşmayı yenilediği görülür. Talmišarruma Kargamıšlı Šahuruwa şahit olarak gözükmektedir.(ay.18) buna dayanarak söz konusu şahsın Ugaritli Niqmepa ( AY öy.=pru IV 85 vd.) ile

44 Amurrulu Duppitešub un (krş. KBo III 3 ve Laroche, Cat. 42) çağdaşı olduğunu söylemek mümkündür. Halpa nın Talmišarruma döneminde; bir Hitit vasal krallığı yani diğer bir değişle Hitit Büyük Krallığı nın Suriye deki vekili olarak gözükmediğini gösteren pek çok veri bulunmaktadır. Talmišarruma anlaşmasından, bu şahsın bazı bölgeler üzerinde belirli yetkilere sahip olduğu sonucu çıkarılamaz. Metnin Ay. 11 vd. nolu kısmında, Halpa nın Hatti nin menfaatlerine aykırı bir şekilde genişleyemeyeceği kesin bir biçimde vurgulanmıştır. Buradan bölgesel bir genişleme değil de, Halpa kralının salahiyetini aşan haksız bir gasp harekatı anlaşılmaktadır. II. Muršili nin Ugaritli Niqmepa ile yaptığı anlaşma da Halpa dan, Hatti ile sağlam temeller üzerine kurulu olmayan iyi ilişki içindeki bir ülke olarak bahsedilmektedir. Aynı dönemde kaleme alınan Ugarit metinlerinde Halpa yla ilgili herhangi bir bahse rastlanmazken, daha uzak bir mesafede bulunan Kargamıš kenti ile ilgili bir takım ifadelere yer verildiği tespit edilmemiştir. Babası Piiaššili nin yaptığı gibi Šahurunuwa nın da büyük kralın Suriye deki temsilciliğini yaptığı anlaşılmaktadır; Talmišarruma anlaşmasının yeni metnin de şahit olarak gözükmesi bu şahsın Halpa üzerinde belirli yetkilere sahip olduğunu göstermektedir. Halpa ile Hatti arasındaki ilişkilerin söz konusu anlaşma vasıtasıyla düzene girdiği anlaşılmaktadır. (KBo I 6 ve kop.) Anlaşmada öngörülen karşılık koruma, anlaşma taraflarının haleflerini de kapsamaktadır. Bunun dışında yapılan anlaşmalar maalesef korunmamıştır. Bununla birlikte gerektiği zamanlarda karşılıklı silah yardımının kabul edildiği bir anlaşma yapıldığı bilinmektedir. Halpa kuvvetlerinin Kadeş te Muwattalli nin yanında savaşması ( Breasted, Anc. Rec. III 312, 337), büyük bir olasılıkla az önceki anlaşmanın gerektirdiği bir yükümlülük olmalıdır. Talmišarruma nın Halpa daki hükümranlığı hakkında çok az şey bilinmektedir. Bu hususta Hapašarruma için inşa edilen bir tapınak yapısı ile ilgili kısa bir yazıtta bu şahıstan

45 bahsedildiği görülür. (Hitit Hieroglif Monumentleri No.2) Kentin kaderi hakkında kesin bilgilere sahip olmadığımızı belirtelim. Ancak Halpa nın Hititler in kontrolü altındaki Suriye nin ilgili kısmında bulunduğu kesindir. Kargamıš kralının büyük kral adına kentin kontrolünü direkt olarak üzerine aldığı anlaşılmaktadır. Halpa nın belirli bir öneme sahip olması hiç şüphe yok ki politik bir bölge üzerinde bulunmasından kaynaklanıyordu. Talmišarruma sonrasındaki dönem (Halpaziti): Talmišarruma dönemi sonrasındaki Halpa kralıyla ilgili tek bahse, maalesef IBoT 34 nolu metinde rastlıyoruz. Söz konusu metnin Hanigalbatlı Šattuara tarafından Hitit kralına ( III. Hattušili ya da IV Tuthalia) yazılmış bir mektup olduğu anlaşılmaktadır. Talmišarruma Muwattalli nin çağdaşı ve Šuppiluliuma nın torunu olduğu için Muwattalli ve III. Hattušili ile aynı jenerasyona ait olması gerekir. Dolayısıyla Talmišarruma nın torunu veya oğlu olduğu düşünülen Halpaziti nin de bu jenerasyonun bir üyesi olduğu kabul edilebilir. Söz konusu döneme ilişkin Halpa ile ilgili son bahis, III. Ramses dönemine ait Mısır dan gelen bir yazıttır. (Topografik bir liste) III. Ramses in Halpa bölgesine kadar uzanan bir alanı kapsayan askeri bir sefere girişmesi ile ilgili olarak kentin isminin zikredildiği düşünülemez: buna göre söz konusu listenin II. Ramses veya I. Tutmosis dönemine ait yazıtlardan kopya edildiği anlaşılmaktadır. III. Ramses in hükümdarlığının 8. yılında kaleme aldırdığı deniz kavimleri göçü ile ilgili yazıtlarda ismi geçen kentler arasında Halpa nın bulunmadığı göze çarpar. Halpa nın aynı dönemde Kargamıš ülkesinin sınırları içinde (= Hitit devletinin Suriye de kalan parçası) kaldığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Halpa nın Hititler in Suriye üzerindeki egemenliğinin son dönemlerinde politik bakımdan ikincil derecede bir rol oynadığının kabul edilmesi gerekir. Klengel(1965) Harahara

46 Otten, H., (1973). RIA, 4/2-3, s. 112 Metin Bilgileri KUB XI 1 III 3 = Telepinu Fermanı KUB XXXI 2 ay. III 2 = Telepinu Fermanı Sonuç Harahara Telepinu fermanı III 38 nolu bölümde, yeni donatılan kasabalar arasında, Malita[škuri] kenti ile birlikte anılan bir yer ismi. Otten(1973) Bu kent, ilgili metinde, kral Telepinu döneminde É NA4 KIŠIB bulunan kentlerden bir tanesidir. Harkiia Laroche, E., (1961). RHA, 19, s. 78 Otten, H., (1973). RIA, 4/2-3, s. 121 Metin Bilgileri KBo III 68, 8 = Telepinu Fermanı

47 Sonuç Harkiia (veya Hurkiia), Telepinu fermanı III 18 de yeni donatılan kentler arasında [Š]amuha? Ve Šukziia ile birlikte anılan bir kasaba ismi (satır 20). Otten(1973) Bu kent, ilgili metinde, kral Telepinu döneminde É NA4 KIŠIB bulunan kentlerden bir tanesidir. Harkiuna Balkan, K., (1957). Mama, s. 57,63 Cornelius, F., (1973). Geschichte, s. 206 Tuz Gölü yakınlarında Aksaray civarı Ertem, H., (1995). Archivum Anatolicum, s Tuz Gölü nün güney yakası Forlanini, M., (1986). ASVOA, 4.3, XVI haritasındatuz Gölü nün kuzeybatısı Forrer, E., (1926). Forschungen, 1, s.42 vd. Kayseri Ovasında Harzana Garstang, J., (1944). JNES, 3, s. 24 Kızılırmak ın güneybatıda aktığı bölgede Hrozny, B., (1925). Ar.Or., 1, s Ürgüp Neu, E., (1974). StBoT, 18, s. 22 Metin Bilgileri KBo III 22 öy. 17,23 = Anitta Metni Sonuç

48 Kanımızca Harkiuna şehir/ülke adını harki- beyaz ve una şeklinde ayırmak olasılığı vardır. Metinlerimizde una/-na sufixi ile oluşturulan bunun gibi bazı coğrafi adlar da yer almaktadır. Bu sufixi klasik çağlarda eyalet adlarının sonuna gelip geniş toprak parçalarını içine aldığını işaret eden ene/-ne sufixi ile de karşılaştırmak gerekecektir. Bu itibarla söz konusu şehir ve ülkeye, Tuz Gölü nün çevresinde oluşan tuzların beyaz görünümü, ad olarak verilmiş olabilir Ertem(1995). s. 83 Buna göre Harkiun nın Tuz Gölü nün yakın çevresinde aranması uygun gözükmektedir. Haršuwa Otten, H., (1973). RIA, 4/2-3, s. 126 Metin Bilgileri KUB XXXI 2 ay. III 3 = Telepinu Fermanı Sonuç Haršuwa (veya Huršuwa) Telepinu fermanı III 39 da yeni donatılan kentler arasında Tipala ile birlikte ismi geçen bir kasaba KUB XXVI,24 I 8 deki LÚ DUGUD listelerinde Ha/uršuwanda isminin anıldığı (= E. von Schuler, or. 25 [1956] 225) tesbit edilmiştir. Otten(1973)