gelmişti. O artık dönemi için çok seçkin bir matematikçi ve astronomdu. Aritmetik sorunları, cebir ve müzik alanlarında kitaplar yazıyordu.

Transkript

1 ÖMER HAYYAM Asıl adı Gıyaseddin Eb ul Fat h Ömer İbni İbrahim el Hayyam dır. Halk arasında Ömer Hayyam olarak bilinmektedir. Ebu; baba, Fat h; fetih, Ömer; hayat, İbrahim; babasının adı, Hayyam; çadırcı (baba mesleği) anlamlarını taşır. Hayyam 18 Mayıs 1048 yılında Nişabur-Horasan bölgesinde dünyaya gelir. Nişabur doğumlu Ömer Hayyam ın, çocukluk ve gençlik yıllarıyla ilgili fazla bir bilgiye sahip olmamakla birlikte, onun genç yaşlardan Semerkand a göç ettiği ve daha sonraki yıllarda Buhara ya gittiği, bu merkezlerde önemli hocalardan dersler aldığı kaynaklarca gösterilmektedir. Yine çocukluğunun bir bölümünü geçirmiş olduğu Belh te, Şeyh Muhammed Mansur ve daha sonralarında İmam Muwaffaq Nişapuri gibi önemli hocalardan dersler almıştır. Ömer Hayyam ın yaşadığı zaman dilimine bir göz atmakta yarar vardır. O günün koşullarında Hayyam ında etkilendiği pek çok siyasal ve sosyal olayların yaşandığını ve eserlerine de yansıdığını biliyoruz. Hayyam, İran-Horasan bölgesinde Nişabur da yaşar. Daha sonra Semerkand, Buhara, Belh, İsfehan gibi bölgelerde kısa ve uzun süreli göçler yaşar. Son olarak da tekrar Nişabur da hayatı son bulur. Ömer Hayyam ın ailesiyle ilgili fazla bir bilgiye sahip değiliz. Daha ziyade o yaptıklarıyla ön plandadır. Selçuklu Türkleri 10. Yüzyıl da Güneybatı Asya yı fethetmişlerdi. Onun sonucunda Mezopotamya, Suriye, Filistin, İran, gibi ülkelerde imparatorluk kuran kabileler vardı. Selçuklular, yılları arasında Kuzeydoğu İran ı kabilelerin gereksinimi olan mera otlatmak için işgal etmişti. Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey, 1038 yılında Nişabur da kendisini hükümdar ilan eder.1055 yılında Bağdat a girer. Selçuklu Ortodoxs bir Müslüman devleti kurmak istiyordu. Dini sorunları olan bir askeri imparatorluk oluşmuştu. İşte Ömer Hayyam böyle bir ortam içinde büyümüş ve 25 yaşlarına

2 gelmişti. O artık dönemi için çok seçkin bir matematikçi ve astronomdu. Aritmetik sorunları, cebir ve müzik alanlarında kitaplar yazıyordu. Ömer Hayyam, 1070 li yıllarda Orta Asya nın en eski kentlerinden biri olan Semerkand a ( Özbekistan) taşınır. Orada Semerkand ın tanınmış hukukçularından Ebu Tahir tarafından desteklenir. Cebir Sorunlarını Gösterme tezini yazmaya izin verilir. Kübik denklemler üzerinde büyük cebirsel risaleyi yazar. Ömer Hayyam ın yukarıda da belirttiğimiz gibi çok yönlü oluşu, pek çok kişinin de dikkatini çekmiştir. Bunlardan biri de Selçuklu hanedanının kurucusu Tuğrul Bey in torunu, Melik Şah tır yılında İsfahan ı kendisine başkent yapıp, Selçuklu nun hükümdarı olmuştu. İsfahan da bir gözlemevi ( rasathane ) kurmak istiyordu. Veziri Nizam-ül Mülk vasıtasıyla Hayyam ı İsfahan a davet eder. Hayyam buraya gelip yeni görevine başlar. Hayyam önde gelen astronomlarla birlikte İsfahan gözlemevinde grubuyla birlikte bilimsel çalışmalar yapar yılında reform niteliğinde yeni bir takvim kabul edilir. Hükümdarın isimlerinden biri olan Celal-ud-din yani Celali Devri ne izafetten Celali Takvimi kabul edilir. Hayyam a göre yıl gün olarak bulunur. Çıkan sonuç iyi bir hesaplamaydı. Bugün dahi ( Gregoryen Takvimine göre hesaplandığında ) bir yılın uzunluğu gündür. İşte Hayyam ve arkadaşlarının bulmuş oldukları takvim ( Celali Takvim ), Miladi ve Hicri takvim hesaplamalarından daha başarılıydı. Celali takvimine göre artık sapmaları 5000 yıllık zaman diliminde bir gündür. Bu sapma Gregoryen Takviminde 3333 yılda bir gündür. Melik Şah ın ölümünden sonra Celali Takviminden vazgeçilmiştir. Nitekim bu takvimden yararlanılıp Gregoryen takvimi yapılmıştır yılındaki siyasi olaylar barış ortamını bozar. Dolayısıyla Hayyam ve arkadaşlarının uzun süre çalıştıkları gözlemevi projesi rafa kalkar. Çünkü vezir Nizam-ül Mülk,

3 Assassins ( Hasan Sabbah militanları ) tarafından Bağdat- İsfahan yolunda öldürülür, Onun akabinde bir ay içinde de, Sultan Melik Şah ölür. Bu iki ölüm olayı Hayyam ın bütün hayatını alt üst eder. Sultan ın dul eşi iki yıl hükümdarlığa vekâlet eder. Ancak kaynaklar kesilir ve Hayyam ın reformları beklemeye alınır. Zaten inancına ters düşen Ortodoxs Müslümanlık, Hayyam a karşı tepkilere de neden olmaktadır. Hayyam bir çıkış olarak ordan ayrılıp Mekke de Hac a gider. İşte Hayyam Müneccimbaşı olarak getirildiği İsfahan gözlemevi serüveni bu noktadan son bulur. Onun barış ortamı ve huzurlu ortam olarak adlandırdığı zaman dilimi erken tükenir. Bilim adına, insanlık adına bir kayıp olarak tarihe geçer. Hayyam, hac farizesinden sonra, bir astrolog olarak Nişabur a döner. Yeterli bilgi ve deneyim sahibi olarak felsefe, hukuk, tarih, matematik, tıp, astronomi alanında önemli çalışmalar yapar. Matematikte Binom Teoremi ni ve bu açılımdaki kat sayıları bulan, Pascal Üçgeni diye bilinen üçgeni Pascal dan 400 yıl önce keşfeden, Öklid (Euclid) aksiyomları üzerindeki çalışmaları sonucunda Öklid Dışı Geometri nin (Non-Euclidean Geometry) temellerini atan, dar, geniş ve dik açı hipotezlerini oturtan Ömer Hayyam dır. Ömer Hayyam ın en belirgin özelliklerinin başında yazmış olduğu rubailer gelmektedir. Bilim adına yaptığı çalışmaları gözlemlediğimizde bile, iç dünyasını dışa vuran bir bütünlük taşıdığını görmekteyiz. Şöyle ki matematik problemlerini çözerken cebir ve astronomiyle uğraşırken bile onların felsefelerini de açığa çıkarmıştır. Soyut kavramları hayatla, duyguyla ve felsefeyle bütünleştirmiştir. Ömer Hayyam ın rubaileri, hayatın gerçeklerini yansıtan ruh ürperişleridir. Hayyam a isnat ettirilen rubailerden dolayı da şiirleri yanlış anlaşılan, yanlış yorumlanan bir şairdir. Türk edebiyatını da etkileyen bu şiir tarzının devamını Mevlana ve son dönem şairlerinden Yahya Kemal de

4 görülmektedir. Hayyam ın edebiyat alanında yaptığı çalışmalar, yani rubaileri bilim adamlığından dolayı daha az dikkat çekmiştir. Hayyam ın genel olarak sanatına ve dünyaya bakışına ait şu karakteristik özellikleri sıralayabiliriz. 1-Akılcı düşünce, 2-Bu dünyayı yaşamak, 3-Haksızlıklara karşı durma, 4- Şiirlerinde; aşk, şarap, dünya, insan hayatı, yaşama sevinci, geçici dünya öğelerini işlemek, 5-Şiirlerinde felsefe ön plandadır, 6- Hümanist görüşleri savunmak, 7-Şiirlerinde sadelik ve anlaşılma özelliği Ömer Hayyam ın inançsal kimliği hakkında ortak görüş O nun Batıni-Mutezile bir inancı benimsediği şeklindedir. Ortodoxs islamdan farklı olarak Heteredoxs anlayışıyla beslendiği ve eserlerini de bu doğrultuda yaptığı kesindir. Ona göre Yol erinin yolculuğu, kendinden kendinedir. Bu yola düşülüp yüz-göz, gönül kanıyla yıkanmadıkça, aşk davasına girişmenin, varlıktan geçmedikçe, gerçeğe ulaşmanın imkânı yoktur. Hayyam radikal ve katı dini anlayışını reddeder. Tanrı ile hem haldır. Tanrıyı bir korku öğesi olarak görmez. Cennet cehennem kavramları bu dünya ile ilgilidir. Bazı kişilere düşünceleri garip ve aykırı olsa da düşüncelerini söylemekten hiçbir şey onu alıkoyamaz. ÖMER HAYYAM IN ESERLERİ 1-Ziyc-i Melikşahi (astronomi ve takvime dair, Melikşah a ithaf etmiştir) 2-Kitabün fi l Burhan ül Sıhhat-ı Turu kül Hind (Geometriye dair ) 3-Risaletün fi Berahin il Cebr ve Mukabele ( Cebir ve denklemlere dair ) 4-Müşkilat ül Hisab ( Aritmetiğe dair ) 5-İlm-i Külliyat ( Genel prensiplere dair )

5 6-Nevruzname ( Takvim ve yılbaşı tespitine dair ) 7-Risaletün fil İhtiyal li marifet ( Altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair ) 8-Risaletün fi şerhi ma eşkele min musaderat ( öklidin bir probleminin çözülmesi metoduna dair ) 9-Risaletün fi Vücud ( Felsefede ontoloji bahsine dair ) 10- Muhtasarun fi t tabiiyat ( Fizik ilmine dair ) 11-Risaletün fi l kevn vet teklif ( Felsefeye dair ) 12-Levazim ül emkine ( Meskun yerlerin iklimi ve hava değişikliğine dair ) 13-Fil cevap selaseti mesail ve fi keşfil hicap ( Üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair ) 14-Nizam ül hikem ( Pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair ) 15-Abdurrahman el Neseviye cevap ( Hak Teala nın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle hükümlü kılmasının hikmetine dair ) 16-Nizamülmülk ( Arkadaşı olan vezirin biyografisi ) 17-Eş arı bil Arabiyye ( Arapça rubaileri ) 18-Fil Mutayat ( İlim prensipleri ) Kaynakçalar Batıni Edebiyatın Dört Aykırı Şairi - Zeynel ÖZTÜRK Ömer Hayyam - Ekrem ATAER

6

7 SORULAR 1) Ömer Hayyam ın hangi alanda çalışması yoktur? A)Matematik B) Astronomi C) Tıp D) Hukuk E) Kimya 2) Asıl adı Gıyaseddin Eb ul Fat h Ömer İbni İbrahim el Hayyam olan Hayyam ın isminde geçen Fat h kelimesinin anlamı nedir? A)Hayat B) Fatih C) Baba D) Çadırcı E) Baba mesleği 3) Ömer Hayyam nerede doğmuştur? A)Nişabur B) Semerkand C) Buhara D) Belh E) Mısır 4) I. Şeyh Muhammed Mansur II. İmam Muwaffaq Nişhapuri III. Hasan Sabbah Yukarıdakilerden hangileri Ömer Hayyam ın ders aldığı hocalardır? A)Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I,II ve III 5) Ömer Hayyam ın hangi eseri cebir ve denklemlere dairdir? A)İlim Küllüyat B) Nevruzname C) Ziyc-i Melikşahi D) Risaletün fi Berahin il Cebr ve Mukabele E) Risaletün fi Şehri ma eşkele min musaderat 6) Aşağıdakilerden hangisi Ömer Hayyam ın sanatına ve dünya bakışına ait karakteristik özelliklerinden değildir? A) Akılcı düşünce B)Bu dünyayı yaşamak C) Haksızlıklara karşı durma söylemek D) Hümanist görüşleri savunmak E) Yalan

8 7) Ömer Hayyam ve arkadaşlarının bulmuş olduğu takvim aşağıdakilerden hangisidir? A) Celali Takvim B) Miladi Takvim C) Hicri Takvim D) 12 Hayvanlı Türk Takvimi E) Miladi Takvim 8) Ömer Hayyam ın üzerinde çalıştığı en belirgin özelliği aşağıdakilerden hangisidir? A) Matematik B) Rubai C) Felsefe D) Astronomi E) Fizik 9) Ömer Hayyam şiirlerinde aşağıdakilerden hangisini işlememektedir? A) Aşk B) Şarap C) Dünya D) Hayvan sevgisi E) İnsan hayatı 10) Aşağıdakilerden hangisi Ömer Hayyam ın eserlerinden biri değildir? A) Müşkilat ül Hisab B) İlm-i Külliyat C) Harabi Divani D) Nizam-ül Hikem E) Nizamülmülk 1) E 2) B 3) A 4) C 5) D 6) E 7) A 8) B 9) D 10) C