Ýþ Dünyasýnýn Ýnsan Haklarýna Saygý Gösterme Sorumluluðu. Þirketler Ýçin El Kitabý

Transkript

1 Ýþ Dünyasýnýn Ýnsan Haklarýna Saygý Gösterme Sorumluluðu Þirketler Ýçin El Kitabý

2 Bu El Kitabý, Birleþmiþ Milletler Küresel Ýlkeler Sözleþmesi Hollanda Ulusal Aðý'nýn (GCNL) How to Do Business with Respect for Human Rights: A Guidance Tool for Companies, (Ýnsan Haklarýna Saygý Göstererek Ýþ Yapmanýn Yollarý: Þirketler için Rehber) (Lahey, Haziran 2010; adlý çalýþmasýndan esinlenerek geliþtirilmiþtir. Elinizdeki bu yayýnýn bazý bölümleri, izin karþýlýðýnda GCNL Rehberi'nden alýnmýþtýr. Diðer bölümleri ise El Kitabýný kaleme alan CSR Consulting Turkey tarafýndan uyarlanmýþ, güncellenmiþ ve baðýmsýz olarak hazýrlanmýþtýr. Bu süreçte büyük ölçüde, Birleþmiþ Milletler'in 2012'de yayýmladýðý The Corporate Responsibility To Respect Human Rights, An Interpretive Guide ( Ýnsan Haklarýna Saygý Göstermeye Yönelik Kurumsal Sorumluluk: Açýklamalý Rehber ) (HR/PUB/12/02) baþlýklý yayýnýn içeriðinden faydalanýlmýþtýr. GCNL bu el kitabýnýn içeriðinden sorumlu deðildir. Bu El Kitabý, Hollanda Ýnsan Haklarý Fonu MATRA Decentral Programý'nýn mali katkýlarýyla hazýrlanmýþ ve yayýmlanmýþtýr. CSR Consulting Turkey bu yayýnýn içeriðini Ýstanbul Ticaret Odasý (ÝTO) ve Hollanda Kraliyeti Ýstanbul Baþkonsolosluðu'nun desteðiyle hazýrlamýþtýr. GCNL'den Huib Klamer ve David Vermijs de bu yayýn için içerik katkýsýnda bulunmuþtur. Yasal Uyarý Bu El Kitabýnýn içeriði hazýrlanýrken, yazar unvanýný taþýyan CSR Consulting Turkey, bilgilerin doðruluðunu saðlamak üzere her türlü makul çabayý göstermiþtir. Fakat bu El Kitabýndan yararlanmak isteyen her þirketin, bilgilerin ve El kitabýnda yer alan Rehberlik Noktalarýnýn kendi amaçlarýna uygun olup olmadýðýný dikkatle deðerlendirmeleri tavsiye edilir. CSR Consulting Turkey bu El Kitabýnýn kullanýmýna iliþkin hiçbir yükümlülük kabul etmez. 2012, CSR Consulting Turkey. Her hakký saklýdýr. Bu El Kitabýnýn basýmýna olan katkýlarýndan dolayý Royal HaskoningDHV Turkey'e teþekkür ederiz.

3 Ýþ Dünyasýnýn Ýnsan Haklarýna Saygý Gösterme Sorumluluðu Þirketler Ýçin El Kitabý

4 Ýçindekiler Sayfa No. Önsözler... 1 ÝTO Baþkaný Hollanda Kraliyeti Ýstanbul Baþkonsolosu UNGC Aðý Hollanda Baþkaný Neden Bu El Kitabý? Giriþ Koruma, Saygý Gösterme ve Telafi Etme Çerçevesine Kýsa Bir Bakýþ Kurumlarýn Ýnsan Haklarýna Saygý Gösterme Sorumluluðu Politikalar, Ýnsan Haklarý Konusunun Dikkatle ve Tedbirle Ele Alýnmasý ve Telafi Ýçin Pratik Öneriler Referanslar ve Ek Kaynaklar EK 1: Birleþmiþ Milletler Küresel Ýlkeler Sözleþmesi'nin On Ýlkesi EK 2: GRI Sürdürülebilirlik Raporlamasý Ýlkeleri - Ýnsan Haklarý Göstergeleri Ýþ Dünyasýnýn Ýnsan Haklarýna Saygý Gösterme Sorumluluðu: Rehberlik Noktalarý... 47

5 ÝTO Baþkaný'nýn Mesajý Deðerli Okuyucular, Günümüzde iþletmelerin uzun dönemde var olabilmelerinde etik ve sosyal sorumluluk anlayýþý ile hareket etmelerinin giderek artan bir önem kazandýðýný görüyoruz. Artýk iþletmelerin itibar sahibi olabilmeleri için müþterilerine saðlýklý, güvenli ve çevre dostu ürünler sunmalarý, çalýþanlarý için temel insan haklarýna uygun iþ ortamý yaratmalarý, iþ ahlakýna uygun davranmalarý kýsacasý bir kurumsal sosyal sorumluluk stratejisine sahip olmalarý gerekiyor. 16 ülkeden 8 bin tüketici ile yapýlan bir araþtýrmaya göre, tüketicilerin yüzde 76'sý iyi amaçlara hizmet eden markalarý tercih ve tavsiye ediyor. Bu iyi amaçlar listesinde çevreyi koruma birinci sýrada geliyor. Yakýn gelecekte ise çalýþan haklarýnýn gözetilmesinin birinci sýraya yükselmesi bekleniyor. Bugün çalýþanlarýnýn rahatý için her türlü imkaný ofise taþýyan rüya þirketler gibi, onlarý uzun saatler, kötü koþullar altýnda çalýþtýran þirketlerin de haberleri gizli kalmýyor. Küreselleþen dünyada þirketler, rekabet edebilmek için iþ yapma süreçlerinde paydaþlarýnýn taleplerini göz önünde bulundurmak zorundalar. Bu paydaþlar; þirketlerin yaptýklari iþin çevresel ve sosyal etkilerinin sorumluluðunu almasýný bekliyorlar. Bu beklenti BM Ýnsan Haklarý Konseyi, OECD gibi birçok uluslar üstü kurum tarafýndan da dile getiriliyor. ÝTO olarak biz de, 130 yýldýr, insan ve çevreyle uyumlu bir üretim anlayýþýný savunuyoruz. BM Küresel Ýlkeler Sözleþmesi'ne (UN Global Compact) imza atmýþ bir kurum olarak, bunu yerine getirilmesi zorunlu bir görev görüyoruz. Bu yayýný Odamýz bünyesinde bulunan OECD kütüphanesine kazandýrmaktan dolayý ayrýca mutluluk duyuyoruz. Bu yayýnýn hayýrlý olmasýný dilerken, hazýrlanýp yayýnlanmasýnda bizimle iþbirliði yapan kurumlarý da burada anmak isterim. Baþta Küresel Ýlkeler Sözleþmesi Hollanda Ulusal Aðý ve Hollanda Kraliyeti Ýstanbul Baþkonsolosluðu olmak üzere, yayýnýn içeriðini geliþtiren CSR Consulting Turkey'e ve diðer emeði geçenlere teþekkür ederim. Saygýlarýmla Dr. Murat YALÇINTAÞ ÝTO Yönetim Kurulu Baþkaný 1

6 Hollanda Kraliyeti Ýstanbul Baþkonsolosu'nun Mesajý Sayýn Okuyucular, Türkiye Cumhuriyeti ve Hollanda Kraliyeti bu yýl ülkelerimiz arasýndaki diplomatik iliþkilerin 400. yýldönümünü kutluyor. Bu kutlamalar çerçevesinde, ülkelerimiz arasýndaki iliþkileri daha da güçlendirmek ve yatýrýmlarýn ve ticaretin yaný sýra uzmanlýk, deneyim ve kültür alýþveriþindeki artýþtan da faydalanmak üzere çok sayýda ekonomik, kültürel ve siyasi etkinlik düzenlenmektedir. Uzun vadeli ekonomik kalkýnmada kurumsal sorumluluðun ve sürdürülebilirliðin öneminin giderek arttýðýný ve hem Türkiye'de hem de Hollanda'da bu alanda somut geliþmeler yaþandýðýný dikkate alarak, Hollanda Kraliyeti Ýstanbul Baþkonsolosluðu olarak, bu Türkçe yayýnýn hazýrlanmasýný destekleme yönünde giriþimde bulunduk. Bu yayýn, insan haklarý üzerindeki etkilerini yönetme konusunda görüþ ve deneyimlerini sizlerle paylaþan 10 Hollanda þirketiyle iþbirliði içinde hazýrlanmýþ, Küresel Ýlkeler Sözleþmesi Hollanda Ulusal Aðý'nýn Rehber'inden esinlenmiþtir. Önde gelen baþka pek çok kurumsal sosyal sorumluluk (KSS) standardýnda olduðu gibi, Birleþmiþ Milletler de bir þirketin sadece iþ iliþkileri nedeniyle insan haklarý üzerinde yol açtýðý ya da oluþmasýna katkýda bulunduðu mevcut veya olasý etkileri belirlemek, önlemek, azaltmak ve iyileþtirmekten deðil, deðer zincirindeki tüm faaliyetleriyle baðlantýlý etkileri ele almaktan da sorumlu olduðunu açýkladý. Bu nedenle, uluslararasý faaliyet gösteren diðer þirketler ve mali kuruluþlar gibi, Hollanda þirketleri de iþ ortaklarýnýn insan haklarý performanslarý konusunda giderek daha katý çizgiler benimsemektedirler. Pazardaki rekabet gücünü korumak ve bu uluslararasý taraflarla iþ yapmaya devam edebilmek için, Türk þirketlerinin de bu gerekliliklere hazýrlanmasý önem taþýmaktadýr. Bu yayýnýn, kurumlar tarafýndan insan haklarý ilkelerinin daha iyi anlaþýlmasýna ve insan haklarýna iliþkin risklerin daha iyi yönetilmesine katký saðlayacaðýna inanýyoruz. Küresel Ýlkeler Sözleþmesi Hollanda Ulusal Aðý'na ve özellikle de Sn. Huib Klamer ve Sn. David Vermijs'e, bu yayýnýn içeriðinin hazýrlanmasýndaki destekleri için teþekkürlerimizi sunuyoruz. Onno Kervers Hollanda Kraliyeti Ýstanbul Baþkonsolosu 2

7 Küresel Ýlkeler Sözleþmesi Hollanda Ulusal Aðý'nýn Mesajý Sayýn Okuyucular, Mevcut küreselleþme dalgasýnda, þirketlerin dünyanýn her yerinde yaþayan insanlarýn refahý üzerinde büyük bir etki sahibi olduðunu gözlemliyoruz. Bu etkileri anlamak ve sürdürülebilir pazarlar ve toplumlar oluþturma konusunda rehberlik etmek açýsýndan insan haklarý kilit rol oynuyor. Birleþmiþ Milletler Genel Sekreteri'nin Ýþ Dünyasý ve Ýnsan Haklarý Özel Temsilcisi Profesör John Ruggie, Koruma, Saygý Gösterme ve Telafi Etme - Ýþ Dünyasý ve Ýnsan Haklarýnda Rehber Ýlkeler baþlýklý çerçeve çalýþmasýyla, bu alandaki tartýþmalara önemli bir ivme kazandýrdý. Profesör Ruggie'nin insan haklarýnýn dikkatle ve tedbirle ele alýnmasý anlayýþý, þirketlere faaliyetlerinde insan haklarýna saygý gösterme açýsýndan rehberlik edecek pratik ve kolay eriþilebilir bir yaklaþým sunmaktadýr. Ticaret piyasalarýnýn kapsamýnýn giderek geniþlemesiyle iþ dünyasýnýn sürdürülebilir kalkýnmaya katkýda bulunmak için daha da büyük bir fýrsat yakalayacaðýnýn gittikçe daha çok fark edilmesiyle birlikte, içinde bulunduðumuz onyýlýn baþýnda (2000'de) Birleþmiþ Milletler, Küresel Ýlkeler Sözleþmesi'ni (KÝS) uygulamaya koydu. Bu Sözleþme halen en büyük global kurumsal yurttaþlýk giriþimi konumunda bulunuyor ve insan haklarý, çalýþma þartlarý, çevre ve yolsuzlukla mücadele alanlarýnda uluslararasý kabul görmüþ 10 ilkenin rehberliðinde uygulanýyor. Hollanda þirketleri Küresel Ýlkeler Sözleþmesi'yle en baþýndan beri yakýndan ilgileniyor; Küresel Ýlkeler Sözleþmesi Hollanda Ulusal Aðý da (GCNL) 2007'de kuruldu. Koruma, Saygý Gösterme ve Telafi Etme çerçevesinin benimsenmesi, Hollanda Ulusal Aðý'ndaki 10 þirketi (ABN AMRO, AkzoNobel, Essent, KLM, Philips, Rabobank, Randstad, Shell, TNT ve Unilever), Ýþ Dünyasý ve Ýnsan Haklarý Giriþimi çatýsý altýnda iþbirliði yapmaya yönlendirdi. Bu giriþim, katýlýmcý 10 þirketin kurumsal insan haklarý gündemleri ile Ruggie Tavsiye Kararlarýný karþýlaþtýrmayý, ayrýca çerçeve çalýþmasýnýn çeþitli kýsýmlarýna iliþkin bir dizi çalýþtayý ve beyin fýrtýnasý toplantýsýný da kapsýyordu. 10 Hollanda þirketinin bu giriþiminin bir sonucu olarak 2010'da yayýmlanan Rehber'imizin elinizdeki yayýna esin kaynaðý olmasýndan ve yayýnýn hazýrlanmasýna katkýda bulunmasýndan dolayý duyduðum memnuniyeti ifade etmek isterim. Küresel Ýlkeler Sözleþmesi'ni imzalayan ya da benzer giriþimlere katýlan þirketler için yararlý olacaðýný umuyor ve düþünüyorum. Faaliyetlerine insan haklarýna saygý gösteren yaklaþýmlarý entegre etmenin yollarýný arayan her þirket, bu el kitabýnýn pratik bir baþlangýç noktasý sunduðunu ve zaten var olan insan haklarý yaklaþýmlarýnýn daha da iyileþtirilmesine yardým edeceðini görecektir. Son olarak siz okuyucularý yüreklendirecek birkaç söz söylemek isterim. Ýnsan haklarýnýn sadece þirketler için deðil, herkes için önemli ama karmaþýk bir konu olduðu tüm dünyaca bilinen bir gerçek. Yine de, Ýþ Dünyasý ve Ýnsan Haklarý Giriþimi'miz sýrasýnda, insan haklarýnýn iþ dünyasýna düþündüðümüzden de yakýn olduðunu ve uzun vadede kurumsal hedefler ile insan haklarý ilkeleri arasýnda hemen hemen hiçbir yapýsal ihtilafýn olmadýðýný gördük. André van Heemstra Küresel Ýlkeler Sözleþmesi Hollanda Ulusal Aðý Baþkaný 3

8 ? NEDEN BU EL KÝTABI? oplum, þirketlerin faaliyetlerinin insan haklarý üzerinde ne tür etkiler yarattýðý konusunda giderek daha Tfazla kaygý duyuyor. 1980'li ve 90'lý yýllarda sansasyon yaratan birkaç kurumsal kusur iddiasýnýn da etkisiyle, iþ dünyasý ve insan haklarý konusu özellikle sivil toplum kuruluþlarý (STK) ve medyanýn çeþitli düzeylerde ilgisini çekti. Çalýþanlar, müþteriler, yatýrýmcýlar ve hükümetler de dâhil olmak üzere diðer paydaþlar, þirketlerin iþ uygulamalarýna insan haklarýný da entegre etmelerini beklemeye ve talep etmeye baþladý. Bu çaðrýlara karþýlýk verme çabasý içine giren þirketler kendilerini Birleþmiþ Milletler Küresel Ýlkeler Sözleþmesi gibi gönüllülük esaslý giriþimlere adadýlar ve iþ ilkelerine iliþkin kurallarda insan haklarýna da atýfta bulundular. Yine de insan haklarýný gündelik operasyonlarýn bir parçasý haline getirmek pek çok þirket açýsýndan hâlâ zor bir iþ. Faaliyet gösterdikleri ülke veya bölgelerin bazýlarýnda hukuktan bahsetmek mümkün deðil, hukuk uygulanmýyor ya da uluslararasý insan haklarýna uyulmuyor. Dolayýsýyla da sadece söz konusu ülke veya bölgenin yerel hukukunu gözetmek her zaman sürdürülebilir bir yaklaþým olmayabiliyor. Kýsa süre öncesine kadar, þirketlerin bu gibi durumlarda kurumsal sorumluluklarýnýn ne olduðunu anlamalarýna yardým edebilecek ortak bir anlayýþ ya da standart yoktu. Haziran 2008'de Birleþmiþ Milletler, iþ dünyasý ile insan haklarý konusundaki tartýþmalarýn çözümüne önemli bir katkýda bulundu. Birleþmiþ Milletler Genel Sekreteri'nin Ýþ Dünyasý ve Ýnsan Haklarý Özel Temsilcisi Profesör John Ruggie'nin önerdiði Koruma, Saygý Gösterme ve Telafi Etme Çerçevesi, BM tarafýndan oybirliðiyle kabul edildi. Çerçeve hükümetler, iþ dünyasý, sivil toplum ve diðer topluluklar tarafýndan geniþ çaplý kabul gördü. Çerçeve'nin ardýndan, BM Ýnsan Haklarý Konseyi, Prof. Ruggie'den bu Çerçeve'nin uygulanmasý için özel tavsiye kararlarý oluþturmasýný istedi ve böylece Ýþ Dünyasý ve Ýnsan Haklarý Rehber Ýlkeleri ortaya çýktý. Koruma, Saygý Gösterme ve Telafi Etme Çerçevesi'nin 2008'de Birleþmiþ Milletler Ýnsan Haklarý Konseyi tarafýndan benimsenmesiyle, örgüt ilk kez insan haklarý açýsýndan iþ dünyasýnýn rolü hakkýnda kesin bir açýklamada bulunmuþ oldu. Koruma, Saygý Gösterme ve Telafi Etme Çerçevesi üç temel unsura dayanmaktadýr: 1. Devletin insan haklarýný koruma görevi, 2. Ýnsan haklarýna saygý göstermeye iliþkin kurumsal sorumluluk, 3. Ýþle ilgili ihlaller sonucu maðdur olanlarýn telafi olanaklarýna daha kolay eriþim saðlamalarý gereði. BM Ýnsan Haklarý Konseyi, Prof. Ruggie'nin hazýrlayýp sunduðu Ýþ Dünyasý ve Ýnsan Haklarý Rehber Ýlkeleri'ni (bundan böyle bu el kitabýnda Rehber Ýlkeler olarak anýlacaktýr) Haziran 2011'de oybirliðiyle onayladý. Böylece bu Rehber Ýlkeler bugün iþ dünyasý ve insan haklarý açýsýndan bütün devletlerin ve þirketlerin uymasý beklenen küresel uygulama standardý haline geldi. Söz konusu Rehber Ýlkeler, kendi baþýna yasal açýdan baðlayýcý bir belge olmamakla birlikte, mevcut standartlarýn ve uygulamalarýn devletler ve þirketler açýsýndan olasý sonuçlarýný titizlikle ele almakta ve hem uluslararasý hem de yerel hukukta yer alan noktalarý kapsamaktadýr. (bkz: 'de Birleþmiþ Milletler, Rehber Ýlkelerin insan haklarýna saygý göstermeye yönelik kurumsal sorumlulukla ilgili daha ayrýntýlý bilgi veren Kurumlarýn Ýnsan Haklarýna Saygý Gösterme Sorumluluðu, Açýklamalý Rehber isimli belgeyi yayýmladý. (Bu el kitabýnýn içeriði kýsmen, kýsaca Açýklamalý Rehber olarak andýðýmýz bu yayýndan uyarlanmýþtýr.) Rehber Ýlkeler ya da bu Ýlkelerin temel unsurlarý o zamandan bu yana, OECD Çokuluslu Þirketler Rehber Ýlkeleri (2011), ISO Sosyal Sorumluluk Rehberi, IFC Performans Standartlarý, BM Küresel Ýlkeler Sözleþmesi ve pek çok ulusal kurumsal sosyal sorumluluk stratejisine esin kaynaðý olan ve katkýda bulunan 4

9 Avrupa Komisyonu kurumsal sosyal sorumluluk stratejisi de dâhil olmak üzere, çeþitli önde gelen kurumsal sosyal sorumluluk standartlarýna dâhil edildi. Rehber Ýlkelere göre, insan haklarýna saygý gösteren kurumsal yaklaþým üç temel adýmdan oluþur ve bu üç adým, bu yayýnýn da temelini oluþturmaktadýr: 1. Kararlý kurumsal politikalar 2. Ýnsan haklarýnýn dikkatle ve tedbirle ele alýnmasý 3. Telafi Bu El Kitabýnýn Hedef Kullanýcýlarý Bu yayýn, Birleþmiþ Milletler Küresel Ýlkeler Sözleþmesi'ni gönüllü olarak imzalamýþ ya da benzer giriþimlere katýlmayý taahhüt etmiþ þirketler açýsýndan yararlý olacaktýr. Ticari faaliyetlerine insan haklarý hususlarýný entegre etmenin yollarýný arayan her þirket, bu yayýnýn hem pratik bir baþlangýç noktasý sunduðunu hem de var olan insan haklarý yaklaþýmlarýný daha da geliþtirmeye yardým edebileceðini görecektir. Koruma, Saygý Gösterme ve Telafi Etme Çerçevesi'nin ve buna baðlý Rehber Ýlkelerin her ülke ve baðlamda, her ölçekten, her türlü þirket için geçerli olduðunu özellikle vurgulamak gerekir. Diðer bir deyiþle, Çerçeve ve Rehber Ýlkeler, BM Küresel Ýlkeler Sözleþmesi'ni imzalamýþ olsun ya da olmasýn, bütün þirketler için geçerlidir. 5

10 1. GÝRÝÞ Ýnsan haklarý nedir? nsan haklarý, insanlýk onurunu ve eþitliði herkes için teminat altýna alan temel standartlardýr. Bunlar, Ý insanlýk ailesinin bütün üyelerinin doðal yapýsýndaki onuru ile eþit ve devredilemez haklarýný tanýmanýn dünyada özgürlük, adalet ve barýþýn temeli olduðunu belirten evrensel standartlardýr. Ýnsan haklarý uluslararasý anlaþmalarla kayda geçirilir. Bunlardan en önemlisi de ulusal ve uluslararasý yasalara rehberlik etmesi için ulus-devletlerce imzalanmýþ Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesi'dir (ÝHEB). (ÝHEB'de yer alan 30 hakkýn tamamýný sonraki sayfalarda kýsaca ele alacaðýz.) Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesi 30 maddeden oluþur ve içerdiði insan haklarýnýn özellikleri þöyle tanýmlanýr: Evrensel: dünyanýn her yerindeki bütün insanlar için geçerlidir; Bölünmez bir bütün: Bütün haklar ayný derecede önemlidir; Alýnamaz: Bir bireyin haklarý çoðunlukla elinden alýnamaz. Devletlerin üstlendikleri ve yerine getirmeleri gereken yükümlülükler nelerdir? Devletlerin üstlendiði üç ayrý tür yükümlülük uluslararasý insan haklarý anlaþmalarýndan doðmuþtur: Saygý gösterme yükümlülüðü, yani bir hakkýn uygulanmasýna müdahale etmemek ; Koruma yükümlülüðü, yani bireylerin haklarýna baþkalarýnýn müdahale etmemesini saðlamak ; Yerine getirme yükümlülüðü, yani insanlarýn haklarýný iyileþtirme, haklara eriþimi kolaylaþtýrma ve hakkýný alamayanlarýn haklarýný almalarýný saðlama görevi. Devletler, insan haklarý anlaþmalarýný imzalayýp onaylamakla, insan haklarý konularýnda birincil sorumluluk almayý da kabul etmiþlerdir. Birbirlerinin insan haklarý performanslarýný düzenli olarak inceleyerek bu anlaþmalara uyum konusunda birbirlerini sorumlu tutmaktadýrlar. Ayrýca, gerek gördükleri zaman öteki devletleri kamuoyu önünde eleþtirebilmektedirler. Ýnsan haklarýnýn iþ dünyasýyla iliþkisi nedir? Ýnsan haklarý anlaþmalarýnýn doðrudan iþ dünyasýna deðil, hükümetlere hitap etmesine karþýn, ÝHEB'in Giriþ kýsmýnda þunlar ifade edilmektedir: Her birey ve toplumun her organý bu hak ve özgürlüklere saygýnýn yerleþmesini saðlamak üzere eðitim ve öðretim yoluyla çaba gösterecektir. Son yýllarda pek çok uzman, þirketlerin de toplumun önemli organlarý olduðunu vurgulamaya baþlamýþ ve insan haklarý açýsýndan iþ dünyasýnýn rolünü netleþtirmeye çalýþmýþtýr. Þirketlerin pek çok farklý insan hakký üzerinde -olumlu ve olumsuz- etkileri olabilir. Bu nedenle, insan haklarý konusuna yatýrýmcýlar, STK'lar, tüketiciler, hükümetler ve bizzat þirketler giderek daha fazla ilgi göstermektedir. Þirketler günlük iþ yapýþ biçimlerinin doðasý gereði, insan haklarý açýsýndan birçok farklý sýkýntýyla karþýlaþmakta ama bunlarý her zaman apaçýk insan haklarý sorunu olarak algýlamayabilmektedir. Deneyimler, þirketlerin bu risk karþýsýnda yeterli özeni göstermediklerinde insan haklarýný ihlal edebildiklerini ve ettiklerini göstermektedir. Dolayýsýyla, þirketlerin insan haklarýna saygýlý olduklarýný paydaþlarýna göstermeleri gerekmektedir. Ýnsan haklarý üzerindeki etkileri yönetmeye yönelik uygun bir kurumsal yaklaþým üç temel unsura dayanýr: 1) kurum politikasýnda bu yönde bir taahhüdün bulunmasý, 2) insan haklarýnýn dikkatle ve tedbirle ele alýnmasýna iliþkin bir sürecin yürürlükte olmasý, 3) maðduriyetin telafisine yönelik bir sürecin yürürlükte olmasý. BM Ýnsan Haklarý Konseyi, Koruma, Saygý Gösterme ve Telafi Etme Çerçevesi'ni ve Rehber Ýlkeleri benimsemekle, bir þirketin asgari yükümlülüðünün bütün insan haklarýna saygý göstermek olduðunu da kabul etmiþtir. Bu da þirketlerin, insanlar üzerindeki olasý olumsuz etkileri dikkate almalarýný gerektirmektedir ve bir þirketin iliþkide bulunduðu taraflar (yani tedarikçiler, yükleniciler, hükümetler) 6

11 üzerinden gelen etkiler de dâhil olmak üzere, bunlarýn hepsini önlemekle ve iyileþtirmekle yükümlü olduklarý anlamýna gelmektedir. Þirketler açýsýndan insan haklarýna saygý göstermek, baþkalarýnýn insan haklarýný ihlalden kaçýnmak ve insan haklarý konusunda pay sahibi olduklarý bütün olumsuz etkileri ele almak anlamýna gelir. Ýnsan haklarýnýn ticari gerekçesi nedir? Bir þirket, insan haklarýna neden faaliyet gösterdiði ülkelerdeki yasalara uyumun ötesinde bir ilgi göstermelidir? Bunun üç temel nedeni vardýr: 1. Þirket Deðerlerini Korumak: Ýnsan Haklarýna Saygý Göstermek Doðru Bir Karardýr: Bu karar doðruluk, insana saygý ve fýrsat eþitliði gibi temel ticaret deðerleriyle uyumludur. Ýnsan haklarýna saygý gösterme yükümlülüðünün kabulü, þirket beyanlarýnda (örneðin iþ ilkelerinde, þirketin davranýþ kurallarýnda) sýk sýk görülebilir. 2. Finansal Sonuçlarý Korumak: Ýnsan Haklarýný Dikkatle ve Tedbirle Ele Almak Ýyi Bir Risk Yönetimi Uygulamasýdýr: Bu uygulama, þirketin itibarýný korumakla ve grev, boykot ve protestolarý önlemekle þirketin deðerini korumaya yardýmcý olmakta ve ihtilaflarýn masraflý hukuk davalarýna ya da þirkete zarar veren halk gösterilerine dönüþmesini engellemektedir. 3. Finansal Sonuçlarý Ýyileþtirmek: Ýnsan Haklarýna Saygý Göstermek Ýþ Fýrsatlarý Yaratýr: Ýnsan haklarýna saygý göstermek, þirketlerin farklý bireylerin gereksinimlerini anlamalarýna yardýmcý olduðu ve bir þirketi hem yatýrýmcýlar hem de olasý çalýþanlar açýsýndan daha cazip kýldýðý için finansal sonuçlarýn iyileþtirilmesine giderek daha fazla katkýda bulunmaktadýr. Ýnsan Haklarýnýn Ticari Gerekçesi Nedir? Ýnsan Haklarýna Saygý Göstermemenin Þirketin Finansal Performansýna Olasý Olumsuz Etkileri: Ýþçiler haklarýna saygý duyulmadýðýný hissettiklerinde ortaya çýkan grev maliyetleri. Ýnsan haklarý ihlallerine iliþkin hukuk davalarýnýn maliyetleri (örneðin ayrýmcýlýk davalarý). Þirketin insan haklarý ihlallerine karýþmasý nedeniyle çalýþanlarda görülen moral bozukluðu. Ýnsan haklarý ihlallerinden dolayý ortaya çýkan halkla iliþkiler ve kurumsal itibar yönetimi çalýþma maliyetleri. Finansman maliyetleri, örneðin proje finansman maliyetlerinin artmasý ya da finansmanýn geri çekilmesi. Fiyatlarýn yükseltilmesi ya da iþin iptal edilmesi için bastýran yüklenicilerin mücbir sebep talepleri. Ürünlerin planlanan zamanda piyasaya sürülememesi. Hükümetlerin yeni lisans ve ruhsat vermeye istekli olmamasý nedeniyle büyüme fýrsatlarýnýn kýsýtlanmasý. Proje iptali ya da gecikmesi durumunda telafisi imkansýz mali zarar ve kazanç beyanýnýn revizyonu olasýlýðý. Sosyal Sorumluluk Sahibi Yatýrýmcýlarýn kaygýlarý sonucunda sermaye piyasalarýna eriþimin sýnýrlý olmasý. Ýnsan Haklarýna Saygý Göstermenin Þirketin Finansal Performansýna Olasý Olumlu Etkileri: Çalýþanlarýn motivasyonu yükselir, böylelikle hem verimlilik artar hem de kurumda çalýþma süresi uzar. Çeþitlilik gösteren bir iþ gücü, þirketi küresel ekonomide rekabet açýsýndan daha donanýmlý hale getirir. Ýnsan haklarýna saygý gösteren bir þirket, iþ piyasasýnda cazip bir iþverendir. Ýnsan haklarýnýn dikkatle ve tedbirle ele alýnmasý, þirket hakkýnda olumlu haberler çýkmasýný ve dikkat çekmeyi saðlar (iþler ters gitse bile) Þirketin insan haklarý konularýný ele alma açýsýndan olumlu bir karnesi olacaðýndan, bir projenin finansmaný için dýþarýdan gelecek kýsýtlamalar daha az olabilir. Þirket yükleniciler, tedarikçiler ve baþka iþ ortaklarý açýsýndan müþteri olarak daha cazip bir hale gelebilir. Ürünleri tüketicilerin gereksinim ve tercihlerine göre uyarlamak için gerekli bilgi ve kapasite artar. Yönetimin ihtilaflarýn çözülmesine harcadýðý zaman, giriþimcilik ve strateji odaklý mesaiye ayrýlabilir. Hükümet sözleþmelerine eriþim artar (örneðin Hollanda hükümeti kamu ihalelerine giren þirketlerde, insan haklarýna saygý da dâhil olmak üzere %100 sürdürülebilirliði þart koþuyor). Altyapý projelerinin zamanýnda ya da planlanandan önce bitirilme olasýlýðý artar. 7

12 Ýþ dünyasý insan haklarýný nasýl ele alýyor? Ýnsan haklarý iþ dünyasýnýn gündemine büyük ölçüde Sürdürülebilirlik ve Kurumsal Sosyal Sorumluluk gibi kavramlar ve giriþimler yoluyla girdi. BM Küresel Ýlkeler Sözleþmesi, Küresel Raporlama Giriþimi (GRI) Sürdürülebilir Raporlama Ýlkeleri ve Ekonomik Ýþbirliði ve Kalkýnma Örgütü (OECD) Çokuluslu Ýþletmeler Genel Ýlkeleri gibi küresel giriþimlerde insan haklarý konularý da yer almaktadýr. Ýþ dünyasý insan haklarýný zaten pek çok þekilde doðrudan ve dolaylý olarak ele almaktadýr (bkz. Aþaðýdaki tablo). Ýnsan Haklarý Þirketlerin Mevcut Pek Çok Uygulamasýna Dolaylý Olarak Dâhil Edilmiþtir Þirket Birimi Ýþle Ýliþkili Sorulara Örnekler Ýliþkili Ýnsan Haklarý * Ýnsan Kaynaklarý Ýþe en uygun insanlarý seçebilmemiz için çalýþanlarýmýz her zaman sadece yetkinliklerine göre terfi ettiriliyor mu? Eþitlik hakký (1) Ayrýmcýlýða maruz kalmama hakký (2) Adil ve uygun iþ hakký (23) Ýþ Saðlýðý ve Güvenliði Tedarikçiler ve Yükleniciler Ürün Güvenliði Çalýþanlarýn Sosyal Ýmkanlarý Ýþyerlerimizin tamamýnda ortam, çalýþanlarýmýzýn saðlýðýna zararlý olmaktan uzak mý? Tedarikçilerimiz uluslararasý düzeyde açýklanmýþ çalýþma standartlarýný benimsiyor ve bu standartlara uyuyor mu (örneðin çocuk iþçi çalýþtýrma, cebri çalýþtýrma, çalýþma saatleri)? Ürünlerimizden herhangi biri tüketicilerimizin saðlýðýna zarar verme riski taþýyor mu? Emeklilik fonlarýmýz, yatýrým kararý alýrken silah (örneðin parça tesirli bomba) üreticileri gibi insan haklarý ihlallerine karýþan þirketlere yatýrým yapmaktan kaçýnýyor mu? Sendikaya katýlma hakký (23) Köleliðe maruz kalmama hakký (4) Saðlýk hakký (25) Sosyal güvenlik hakký (22) Yeterli yaþam standardý hakký (25) * Parantez içindeki rakamlar, Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesi'nin ilgili maddelerini göstermektedir. Ýnsan haklarýnýn dikkatle ve tedbirle ele alýnmasý, diðer iþ süreçlerinden ne ölçüde farklýdýr? Yukarýdaki tabloda görüldüðü gibi, þirket politikasýnýn önemli bir kýsmý zaten insan haklarý sorunlarýný ele aldýðý için bu konuyu dikkatle ve tedbirle ele almak, saðlýk ve güvenlik, çeþitlilik ve katýlým gibi mevcut süreçlerden hiç farklý deðildir. Çoðu þirket açýsýndan insan haklarýnýn dikkatle ve tedbirle ele alýnmasý, kurum içindeki sistemlerin baþtan aþaðý deðiþtirilmesi demek deðildir. Yine de bu anlamda bulunmasý gereken bazý temel özellikler þunlardýr: Ýnsan haklarý sayýca azaltýlamaz ya da baþka þeylerle telafi edilemez; bu haklar, þirketlerin uymasý gereken asgari standartlardýr. Ayrýca insan haklarý, bu haklarýn ihlalinden etkilenen bireyleri ve topluluklarý ilgilendirdiðinden, insan haklarý risklerini yönetmek için bu birey ve topluluklarla anlamlý görüþmeler ve diyalog mutlaka olmalýdýr. Son olarak, belli ölçüde þeffaflýk ve paydaþlara eriþim bulunmalýdýr çünkü insan haklarýnýn dikkatle ve tedbirle ele alýnmasýnýn temel amaçlarýndan biri, þirketlerin insan haklarýna saygý gösterdiklerini ortaya koymalarýný saðlamaktýr. Özetle: Ýfþa etmek ve kýnamak, þirketlerin insan haklarýna saygý göstermedikleri durumlarda dýþ paydaþlarýn verdiði tepkidir. Bilmek ve göstermek ise insan haklarýnýn dikkatle ve tedbirle ele alýnmasý yoluyla þirketlerin bu saygýyý kendi kendilerine içselleþtirmeleridir. - BM Eski Özel Temsilcisi Prof. Ruggie 8

13 BAKIÞ 2. KORUMA, SAYGI GÖSTERME VE TELAFÝ ETME ÇERÇEVESÝNE KISA BÝR BAKIÞ irleþmiþ Milletler Genel Sekreteri'nin Ýþ Dünyasý ve Ýnsan Haklarý Özel Temsilcisi Profesör John Ruggie Btarafýndan önerilen ve Birleþmiþ Milletler Ýnsan Haklarý Konseyi tarafýndan oybirliðiyle kabul edilen Koruma, Saygý Gösterme ve Telafi Etme Çerçevesi üç temel unsura dayanmaktadýr: 1. Devletin uygun politikalar, yasal düzenlemeler ve hükümler aracýlýðýyla, þirketler de dâhil olmak üzere bütün üçüncü taraflarca yapýlan insan haklarý ihlallerine karþý insanlarý koruma görevi; 2. Ýnsan haklarýna saygý göstermeye iliþkin kurumsal sorumluluk, yani þirketlerin baþkalarýnýn haklarýný ihlalden kaçýnmak için gerekli özeni göstererek hareket etmesi; 3. Ýþle ilgili kötüye kullaným durumlarýnda, maðdurlar için yargýda ve yargý dýþý ortamlarda etkili telafi çalýþmalarýna daha fazla eriþim saðlamalarýna duyulan gereksinim. 2.1 KORUMA luslararasý hukuk kapsamýnda hükümetler kendilerini, bölgeleri ya da yargý yetki alanlarý dâhilinde Ubaþkalarýnýn (þirketler de dâhil olmak üzere) yol açabileceði zararlara karþý yurttaþlarýný korumaya adarlar. Birleþmiþ Milletler devletlere bu görevi yasal düzenlemeler ve yargý aracýlýðýyla önleme, araþtýrma ve cezalandýrma yöntemleriyle yerine getirmelerini tavsiye etmektedir. Ama uygulamada bazý hükümetler ticari çýkarlar, yatýrým politikalarý, güvenlik düzenlemeleri gibi kaygýlara kýyasla insan haklarý konusunda yeterince sorumlu davranmamaktadýr. Hükümetlerin görevi ile fiili politikalarý arasýndaki bu uyumsuzluk ne insan haklarýnýn ne de þirketlerin çýkarýna olmaktadýr. Hükümetler insan haklarýný ne kadar az korursa, þirketler de itibar riskine ve diðer risklere o kadar fazla maruz kalmaktadýr. Hukukun egemenliðinin güçlü olduðu ortamlarda þirketlerin de durumu hemen hemen her zaman daha iyi olur; bu da eþit þartlar sunmakta ve hem ticari çýkarlarýn hem de çalýþanlarýn ve þirketin diðer paydaþlarýnýn insan haklarýnýn yeterli düzeyde korunmasýný saðlamaktadýr. Devletin koruma, þirketlerin de saygý gösterme yükümlülükleri birbirinden farklýlaþan ama birbirini tamamlayan zorunluluklardýr. Farklýlaþýrlar çünkü taraflardan birinin görevini ya da sorumluluðunu yeterince yerine getirmemesi halinde bile diðerinin kendi görevini ya da sorumluluðunu yerine getirme zorunluluðu devam etmektedir. Birbirlerini tamamlarlar çünkü insan haklarýnýn tam anlamýyla korunmasý için hem devletlerin hem de þirketlerin, Birleþmiþ Milletler Ýnsan Haklarý Konseyi tarafýndan oybirliðiyle kabul edilen Koruma, Saygý Gösterme ve Telafi Etme Çerçevesi kapsamýndaki yükümlülüklerini yerine getirmeleri þarttýr. Diðer bir deyiþle, hükümetler insan haklarýný yeterince korumasa bile, þirketlerin insan haklarýna saygý göstermeye iliþkin kurumsal yükümlülüðü devam eder ya da tam tersi, þirketler yükümlülüklerini yerine getirmese bile hükümetlerin görevi devam eder. Devletler Ýnsan Haklarýný Koruma Görevlerini Yerine Getirmek için Neler Yapabilir? Devletler, onayladýklarý uluslararasý insan haklarý anlaþmalarýnda belirtilen insan haklarýna saygý gösterme, bunlarý koruma ve gerçekleþtirme açýsýndan yasal yükümlülük taþýmaktadýr. Ýnsan haklarý bildirgelerinden ve devletlerin yaptýðý baþka benzer siyasi taahhütlerden de, her zaman yasal açýdan baðlayýcý olmamakla birlikte, benzer sorumluluklar doðmaktadýr. Devletlerin insan haklarýna saygý gösterme yükümlülüðü, insan haklarýnýn uygulanmasýna müdahale etmekten ya da bunu engellemekten kaçýnmalarý gerektiði anlamýna gelir. Ýnsan haklarýný koruma yükümlülüðü, bireyleri ve topluluklarý, þirketler tarafýndan uygulananlar da dâhil olmak üzere her türlü insan hakký ihlaline karþý korumalarýný gerektirir. Ýnsan haklarýný gerçekleþtirme yükümlülüðü ise devletlerin temel insan haklarýnýn uygulanmasýný kolaylaþtýrmak üzere olumlu þekilde harekete geçmeleri gerektiðini söyler. 9

14 2.2 SAYGI nsan haklarýna saygý göstermek, þirketlerin sorumluluðudur. Yani þirketler baþkalarýnýn insan haklarýný ihlal Ýetmekten kaçýnmalý, insan haklarý konusunda müdâhil olduklarý olumsuz durumlarý ele almalýdýr. Basit bir þekilde ifade etmek gerekirse, þirketin iliþkilerinden kaynaklanan durumlar da dâhil olmak üzere, þirketlerce yürütülen faaliyetlerin insanlar üzerindeki olasý olumsuz etkileri göz önünde bulundurulmalý ve bunlardan kaçýnmak için yeterli önlemler alýnmalýdýr. Gerçekte pek çok þirket insan haklarýna saygý gösterme sorumluluðunu zaten kabul etmiþtir. Öncelikle, faaliyet gösterdikleri ülke ya da bölgedeki ilgili ulusal yasalara ve düzenlemelere uymalarý gerekir. Ýkinci olarak, Uluslararasý Çalýþma Örgütü'nün (ILO) Çokuluslu Þirketler ve Sosyal Politika ile Ýlgili Ýlkeler Üçlü Bildirgesi, OECD Çokuluslu Ýþletmeler Genel Ýlkeleri (2011) gibi giriþimlere uymaya gönüllü olurlar ve çoðu ayný zamanda Birleþmiþ Milletler Küresel Ýlkeler Sözleþmesi'nin gönüllülük esaslý ilkelerini de imzalamýþtýr. Ayrýca þirketler hem BM Küresel Ýlkeler Sözleþmesi ve benzer çok-paydaþlý giriþimler hem de þirket politikalarý aracýlýðýyla insan haklarýna saygý gösterme konusunda giderek daha fazla taahhütte bulunmaktadýrlar. Þirketlerin insan haklarýna saygý gösterme sorumluluðunu anlamalarýna karþýn, bu taahhütlerini herhangi bir kesinlikle ortaya koymaya yönelik kurumsal sistemi olan þirket sayýsý pek fazla deðildir. Dolayýsýyla Koruma, Saygý Gösterme ve Telafi Etme Çerçevesi üç unsuru yerleþtirmeyi önermektedir: 1) Þirketin tamamýný kapsayan bir kurum politikasý beyanýnda bulunmak, 2) þirketin, yol açtýðý insan haklarý ihlallerini fark etmesini ve ele almasýný saðlayan bir insan haklarýnýn dikkatle ve tedbirle ele alýnmasý sürecinin belirlenmesi, 3) operasyonel düzeyde þikâyet mekanizmalarýný da içeren maðduriyeti telafi etme süreçleri. 2.3 TELAFÝ ünümüz dünyasýnda hâlâ telafi edilmemiþ çok sayýda kurumsal insan haklarý ihlali vakasý Gyaþanmaktadýr. Her ne kadar devletler ve þirketler üzerlerine düþen yükümlülükleri tam anlamýyla yerine getirseler bile iþler her zaman planlandýðý þekilde gitmeyebilir ve ihlaller ortaya çýkabilir. Dolayýsýyla, haklarý ihlal edilmiþ olan maðdurlarýn, durumlarýný yeterli ve etkili bir þekilde iyileþtiren, uygun durumlarda tazminat veren mekanizmalara eriþebilmeleri büyük önem taþýr. Maðduriyetin telafisine eriþim kavramý hem yasal hem de diðer alanlardaki telafiyi kapsamaktadýr. Elbette ki devletin alaný olan yasal çözümler çoðunlukla duruma uygun bir seçenek olarak ortaya çýkmaktadýr. Ancak yasal prosedürlerin yavaþ iþlediði ve fazlasýyla kaynak tükettiði durumlarda baþka þikâyet mekanizmalarý rol oynayabilir. Bu mekanizmalar doðrudan hükümetler ya da þirketler tarafýndan saðlanabilir. Ayrýca þirketler ile sendikalar arasýnda (örneðin uluslararasý çerçeve anlaþmalarý) ve çokpaydaþlý giriþimler ile ortak yönetim mekanizmalarý oluþturulabilir. 10

15 SAYGI 3. KURUMLARIN ÝNSAN HAKLARINA SAYGI GÖSTERME SORUMLULUÐU 3.1 Giriþ: Esas Koruma, Saygý Gösterme ve Telafi Etme Çerçevesi'nin ikinci temeli, insan haklarýna saygý göstermeye yönelik kurumsal sorumluluktur. Bu da kurumlarýn baþkalarýnýn insan haklarýný ihlalden kaçýnmak ve insan haklarý konusunda kendilerini ilgilendiren bütün olumsuz etkileri ele almak zorunda olduklarý anlamýna gelmektedir. Daha basit ifade etmek gerekirse: þirketler etik anlayýþ çerçevesinde ve insana saygý göstererek iþ yapmalýdýr. Ýnsan haklarýna saygý gösterme sorumluluðu, uluslararasý hukukun þirketlere doðrudan yüklediði yasal bir görev deðildir. Fakat bu sorumluk kapsamýndaki çeþitli konular ulusal yasalar tarafýndan þirketler için zorunlu tutulmuþtur, dolayýsýyla konu hukuk kapsamý dýþýnda kalmaz. Þirketlerin, hükümetlerin saðladýðý ayrýcalýklara ya da verdiði ruhsatlara (yani yasal izinlere) ek olarak, faaliyette bulunmak için toplumsal bir izin de almalarý beklenir. Diðer bir deyiþle, bir devlet yurttaþlarýný kurumlarýn insan haklarý ihlallerinden koruma görevini tam anlamýyla yerine getirmese ya da getiremese bile, þirketlerin yine de insan haklarýna saygý göstermeleri beklenir. Þirketlerin yasal faaliyet izninin faaliyet göstermek için yeterli olmadýðý bazý durumlar yaþanabilir. Örneðin: Ruhsat sürecinin bir parçasý olarak kamuya danýþma süreci nde, þirketin önerdiði proje konusunda yöre halkýnda yoðun memnuniyetsizlik olduðu görülür ve bu durum kamu idaresini nihai ruhsatý askýya alma ya da geciktirmeye yönlendirir. Yerel arazi sahipleri, þirketin daha ilk görüþmelerde gösterdiði muameleden rahatsýz olurlarsa, arazilerini þirkete satmayý reddederek planlanan altyapý projesinin gecikmesine, hatta iptaline yol açarlar. Bir þirketin kararý bir yöredeki insanlarýn hayatýný etkiliyorsa veya þirketin tutumu saygýsýzlýk olarak algýlanýyorsa, alýnan kararlara yerel paydaþlarýn katýlýmýnýn saðlanmamasý öfke yaratabilir, nispeten küçük bir olay fazlasýyla olumsuz bir yerel tepkiye dönüþebilir (örneðin bir gösteri gibi). Ýnsan haklarýný ihlalden kaçýnmak ne demektir? (Kaynak: Birleþmiþ Milletler Kurumlarýn Ýnsan Haklarýna Saygý Gösterme Yükümlülüðü, Açýklamalý Rehberi 11 ve 12 numaralý Ýþ ve Ýnsan Haklarý Rehber Ýlkeleri) Ýnsan haklarýný ihlalden kaçýnmak, þirketlerin, bireylerin insan haklarýna zarar vermedikleri sürece, yasalar çerçevesinde faaliyet gösterebilecekleri anlamýna gelir. Sözgelimi bir fabrika ya da maden, çevresinde yaþayanlarýn su kaynaðý kirletir ve insanlarýn güvenli içme suyuna eriþimini ortadan kaldýrýrsa, güvenli içme suyu hakkýnýn kullanýlmasýný ihlal etmiþ olur. Ya da bir þirket faaliyetleri sebebiyle uygun süreç, danýþma ve tazminat olmaksýzýn bir topluluðu tahliye ederse, insanlarýn yeterli düzeyde barýnma hakkýný ihlal etmiþ demektir. Ýnsan haklarý üzerinde olumsuz etki ne demektir? (Kaynak: Birleþmiþ Milletler Kurumlarýn Ýnsan Haklarýna Saygý Gösterme Yükümlülüðü, Açýklamalý Rehberi, Ýþ ve Ýnsan Haklarý Rehber Ýlkeleri) Yapýlan bir eylem bir bireyin insan haklarýndan faydalanma imkanýný ortadan kaldýrýyor ya da azaltýyorsa, insan haklarý üzerinde olumsuz etki var demektir. 11

16 3.2 Ýçerik: Bir Þirketin Hangi Ýnsan Haklarýný Dikkate Almasý Gerekir? Þirketlerin saygý göstermeye iliþkin kurumsal sorumluluðu, kabul edilmiþ bütün insan haklarý için geçerlidir. 12 numaralý Ýþ ve Ýnsan Haklarý Rehber Ýlkesi'nde de belirtildiði gibi, þirketlerin insan haklarýna saygý gösterme sorumluluðu, uluslararasý kabul görmüþ insan haklarý anlamýna gelir; bunlar asgari olarak, Uluslararasý Ýnsan Haklarý Yasasý'nda (International Bill of Human Rights) belirtilen haklar ve Uluslararasý Çalýþma Örgütü'nün (ILO) Ýþyerinde Temel Ýlke ve Haklar Bildirgesi'nde tanýmlanan temel haklarla ilgili ilkelerdir. Þirketler faaliyet koþullarýna baðlý olarak, Uluslararasý Ýnsan Haklarý Yasasý'nýn ve temel ILO anlaþmalarýnýn ötesinde, ek standartlarý dikkate almak durumunda kalabilir. Örneðin faaliyetleri, özel dikkat gerektiren belirli topluluk ya da nüfuslara (çocuklar, kadýnlar, yerli halklar, etnik ya da diðer türlü azýnlýklar, engelliler gibi) dâhil bireylerin insan haklarý açýsýndan tehdit oluþturabilecekse böyle bir durum söz konusu olabilir. Þirketler, uygulamada kendi sektörlerinde ya da faaliyet gösterdikleri ülkelerde geçerli belirli haklara odaklanma eðilimi göstermekle birlikte, hiçbir hakký önceden göz ardý etmemelidir. Ayný zamanda þirketlerin, genel bir bilinç düzeyini korumak ve önemli konulardan hiçbirini gözden kaçýrmadýklarýndan emin olmak üzere bütün haklar dizisini düzenli olarak yeniden gözden geçirmeleri beklenir (çünkü faaliyet gösterilen ülkedeki koþullar deðiþebilir.) Uluslararasý Ýnsan Haklarý Yasasý Uluslararasý Ýnsan Haklarý Yasasý, üç ayrý uluslararasý insan haklarý belgesi için kullanýlan ortak terimdir: Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesi (ÝHEB); Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararasý Sözleþmesi (International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights - ICESCR); Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararasý Sözleþmesi (International Covenant on Civil and Political Rights - ICCPR). ÝHEB, yasal açýdan baðlayýcý özellikte anlaþmalar olan ICESCR ve ICCPR'nin temelini oluþturur. ILO Ýþyerinde Temel Ýlke ve Haklar Bildirgesi Uluslararasý Çalýþma Örgütü'nün Ýþyerinde Temel Ýlke ve Haklar Bildirgesi, iþçilerin insan haklarý açýsýndan bütün üye devletleri þu dört ilke ve hak kategorisine sadýk kalmaya yönlendirmektedir: Örgütlenme özgürlüðü ve toplu iþ görüþmeleri hakkýnýn etkili bir þekilde kabulü; Her türlü zorla ve zorunlu tutarak iþçi çalýþtýrmanýn kaldýrýlmasý; Çocuk iþçiliðinin etkili bir þekilde ortadan kaldýrýlmasý; Ýstihdam ve meslek anlamýnda ayrýmcýlýðýnýn ortadan kaldýrýlmasý. Bu konular, Uluslararasý Çalýþma Örgütü'nün (ILO) sekiz temel anlaþmasýyla ele alýnýr. Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesi (Kýsaltýlmýþ) Böylece Genel Kurul, bu Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesi'ni bütün halklar ve uluslar için bir ortak baþarý ölçüsü olarak ilan eder; her birey ve toplumun her organý bu Bildirge'yi daima göz önünde bulundurarak bu hak ve özgürlüklere saygýnýn yerleþmesi için eðitim ve öðretim yoluyla mücadele edecektir: Madde 1 Eþitlik hakký Madde 2 Ayrýmcýlýða maruz kalmama hakký Madde 3 Yaþam, özgürlük ve kiþisel güvenlik hakký Madde 4 Köleliðe maruz kalmama hakký Madde 5 Ýþkence ve insanlýk onurunu zedeleyici muameleye maruz kalmama hakký Madde 6 Yasalar önünde bir birey olarak kabul görme hakký Madde 7 Yasalar önünde eþitlik hakký 12

17 Madde 8 Yetkili mahkeme tarafýndan çözüm hakký Madde 9 Rastgele tutuklanma ve sürgüne maruz kalmama hakký Madde 10 Adil yargýlanma hakký Madde 11 Suçu kanýtlanana kadar masum olma hakký Madde 12 Özel yaþama, aileye, eve ve iletiþime müdahaleye maruz kalmama hakký Madde 13 Ülke içinde ve dýþýnda hareket serbestliði hakký Madde 14 Baþka ülkelerdeki zulümden kaçarak sýðýnma hakký Madde 15 Bir ülkenin vatandaþý olma ve vatandaþlýðýný deðiþtirme hakký Madde 16 Evlenme ve aile kurma hakký Madde 17 Mülkiyet edinme hakký Madde 18 Ýnanç ve din özgürlüðü Madde 19 Görüþ ve bilgi özgürlüðü Madde 20 Barýþ içinde toplanma ve örgütlenme hakký Madde 21 Ülke yönetimine ve özgür seçimlere katýlma hakký Madde 22 Sosyal güvenlik hakký Madde 23 Elveriþli koþullarda çalýþma ve sendikalara katýlma hakký Madde 24 Dinlenme ve boþ zamana sahip olma hakký Madde 25 Yeterli yaþam standardý hakký Madde 26 Eðitim hakký Madde 27 Topluluðun kültürel yaþamýna katýlma hakký Madde 28 Ýnsan haklarýnýn uygulandýðý bir sosyal ve uluslararasý düzene katýlma hakký Madde 29 Özgür ve tam geliþim için gerekli olan topluluk-içi ödevler Madde 30 Yukarýdaki haklara devletin ya da bireylerin müdahalesine maruz kalmama hakký 3.3 Kapsam: Bir Þirket Nelerden Sorumludur? 2011'de kabul edilen 13 numaralý Ýþ ve Ýnsan Haklarý Rehber Ýlkesi'ne göre, þirketlerin insan haklarýna saygý gösterme sorumluluðu, þunlarý yapmalarýný gerektirir: a. Kendi faaliyetleri aracýlýðýyla insan haklarý üzerinde olumsuz etkilerin olmasýndan ya da buna yol açmaktan kaçýnmak ve bu tür etkiler ortaya çýktýðýnda sorunu ele almak; b. Doðrudan katkýlarý olmasa bile, iþ iliþkileri nedeniyle faaliyetleri, ürünleri ya da hizmetleriyle doðrudan baðlantýlý olarak insan haklarý üzerinde ortaya çýkan olumsuz etkileri önlemeye ya da azaltmaya çalýþmak. Bir þirket, insan haklarý üzerinde olumsuz etki oluþmasýna þu üç þekilde dâhil olabilir: a. Neden: Þirket kendi faaliyetleriyle insan haklarý üzerinde olumsuz etkiye neden olabilir; b. Katký: Örneðin bir tedarikçi, hükümet, yüklenici gibi üçüncü taraflarla olan iliþkisi nedeniyle böyle bir etkiye katkýda bulunabilir; c. Katký deðil, baðlantý: Þirket insan haklarý üzerinde olumsuz etkiye neden olmayabilir ya da katkýda bulunmayabilir ama bu etkinin, þirketin kendi operasyonlarý, ürünleri ya da hizmetleriyle baðlantýlý bir kuruluþ (tedarikçinin tedarikçisi gibi) tarafýndan yaratýlmasý nedeniyle konuya dâhil olabilir. Her senaryonun, þirketin sorumluluklarýný yerine getirme süreci üzerinde farklý etkileri olur. Þirketler söz konusu etkilerini inceleyip alacaklarý önlemin türünü buna göre belirlemeleridir. Bu senaryolarý anlamanýn yaný sýra insan haklarý üzerindeki gerçek ve olasý etkiler arasýndaki farký anlamak da önemlidir. Gerçek etki, yaþanan ya da yaþanmakta olan etkidir. Olasý etki, yaþanabilecek ama henüz ortaya çýkmamýþ etkidir. Bir þirket gerçek bir etkiye neden olmuþ ya da katký saðlamýþsa, telafi çalýþmalarýna katýlmasý þarttýr. Olasý etkilerde ise (ya da insan haklarýna yönelik risklerde) bu etkilerin oluþmasýný önlemek ya da en azýndan bunlarý olabildiðince hafifletmek (azaltmak) için önlem alýnmasý gerekir. Ýnsan haklarý üzerinde kalýcý etkinin oluþmasý kaçýnýlmazsa, bu durumda telafisi de þarttýr. 13

18 Þirketlerin insan haklarý üzerindeki etkisine örnekler (Kaynak: Birleþmiþ Milletler Kurumlarýn Ýnsan Haklarýna Saygý Gösterme Yükümlülüðü, Açýklamalý Rehberi, 13 numaralý Ýþ ve Ýnsan Haklarý Rehber Ýlkesi) Þirketlerin insan haklarý üzerinde olumsuz etkilere neden olduklarýnýn düþünülebileceði durumlara örnekler: Bir restoranýn müþterilerine karþý davranýþlarýnda sürekli ýrk ayrýmcýlýðý yapýlmasý; Fabrika iþçilerinin yeterli güvenlik ekipmaný olmadan tehlikeli çalýþma koþullarýna maruz býrakýlmasý; Üretim süreçlerindeki sývý kimyasal atýklar nedeniyle bir topluluðun içme suyu kaynaðýnýn tek ya da ana kirlilik nedeni olmasý. Þirketlerin insan haklarý üzerinde olumsuz etkilere katkýda bulunmakla itham edildiði örnekler: Siyasi muhalifleri insan haklarýna aykýrý bir þekilde takip ve infaz etmek üzere internet verilerini kullanan bir hükümete, internet kullanýcýlarý hakkýnda veri saðlanmasý; Kiþilerin insanlýk dýþý muamele gördüklerinin iddia edildiði bir toplama kampýnda inþaat ve bakým iþlerinin yapýlmasý; Çocuklara yüksek düzeyde þeker içeren gýda ve içeceklerin sunulmasýyla obezite üzerinde etkili olunmasý; Üretim tarihlerinde ve fiyatlarda ayarlama yapmadan, tedarikçilerin saðlayacaðý ürün gerekliliklerinin son dakikada deðiþtirilmesi ve böylece tedarikçilerin ürünleri teslim edebilmek için çalýþma standartlarýný ihlale mecbur býrakýlmasý. Bir þirketin iþ iliþkileri nedeniyle operasyonlarý, ürünleri ve hizmetleriyle doðrudan baðlantýlý þekilde oluþan ama þirketin katký saðlamadýðý olumsuz etkilere örnekler: Üzerinde anlaþmaya varýlmýþ standartlarý ihlal ederek topluluklarýn tahliyesine neden olan ticari faaliyetler için bir þirkete kredi verilmesi; Sözleþme yükümlülüklerinin aksine, bir perakende þirketinin ürettiði kýyafetleri süsleme iþinin tedarikçi tarafýndan, evlerde çalýþan çocuk iþçilere verilmesi; Saðlýk kuruluþlarýnýn kýz bebekleri doðmadan tespit edip kürtajlarýný kolaylaþtýrmak üzere tarama yöntemlerini kullanmasý. Sektör ve Branþ Giriþimleri, Etkilere Ýliþkin Yaygýn Sorumluluklarý Yansýtabilir Ýnsan haklarýna saygý göstermeye yönelik kurumsal sorumluluk, içerik odaklý bir standart olmasa da bu sorumluluðun sergileniþi sektöre ve faaliyet gösterilen ülkeye göre deðiþebilir. Dolayýsýyla, þirketlerin bu alandaki uygulamalarýný sektörel örgütler aracýlýðýyla geliþtirmeleri yararlý olabilir (örneðin Adil Ýþ Derneði, Uluslararasý Madencilik ve Metal Konseyi, Uluslararasý Petrol Sanayii Çevre Koruma Derneði). Belirli konulardaki giriþimler de yararlý olabilir (örneðin Güvenlik ve Ýnsan Haklarý için Gönüllü Ýlkeler, Proje Finansmaný için Ekvator Prensipleri). Þirketler ayrýca, BM Küresel Ýlkeler Sözleþmesi ve OECD Çok-uluslu Þirketler Rehber Ýlkeleri gibi genel giriþimleri de dikkate almayý düþünebilirler. 3.4 Ýnsan Haklarýna Saygý Uygulamalarýna Baþlarken 15 numaralý Ýþ ve Ýnsan Haklarý Rehber Ýlkesi'ne göre, insan haklarýna saygý sorumluluðunu yerine getirmek üzere þirketlerin ölçeklerine ve koþullarýna uygun politikalarý ve süreçleri oluþturmalarý gerekir; bu politika ve süreçler þunlarý da içerir: a. Ýnsan haklarýna saygý sorumluluðunu yerine getirmeye yönelik þirket politikasý taahhüdü; b. Ýnsan haklarý üzerindeki etkilerini tanýmlamak, önlemek, hafifletmek ve ele alýþ biçimlerini açýklayan bir insan haklarýný dikkatle ve tedbirle ele alma süreci; c. Ýnsan haklarý konusunda neden olduklarý ya da katkýda bulunduklarý her türlü olumsuz etkinin iyileþtirilmesini saðlayacak süreçler. 14

19 Þirketlerin bu politikalarý ve süreçleri geliþtirirken izleyebilecekleri pratik öneriler bir sonraki bölümde sunulmaktadýr. Fakat bunlarý geliþtirirken, Prof. Ruggie'nin ana hatlarýný çizdiði þu temel niteliklerin akýlda tutulmasý iyi olabilir: Sadece Þirketlere Yönelik Riskler Deðil, Ýnsanlara Yönelik Riskler: Ýnsan haklarýnýn dikkatle ve tedbirle ele alýnmasý sürecinin merkezinde yer alan risk yaklaþýmýnýn ticari, teknik ve mali risk yönetiminden farký, sadece þirkete deðil, baþkalarýna yönelik riskleri de ele almasýdýr. Þirketlere yönelik riskler insanlara yönelik risklerle birleþebilir ama elbette bu her zaman böyle olmaz. Ýnsan haklarýna yönelik riskler, sadece þirketi deðil, insanlarý etkileyebilecek risklere göre deðerlendirilmelidir. Ýnsan Haklarý Telafi Edilemez: Ýnsan haklarýnýn özelliklerinden biri de evrensel ve devredilemez olmalarýdýr. Yani bir þirket bir yerde iyi iþler yaparak baþka bir yerde yaptýðý insan haklarý ihlallerini telafi edemez. Ýnsan haklarýna saygý, bir þirketin nerede faaliyet gösterirse göstersin temel sorumluluðudur. Ýnsan haklarýna saygý gösterilmemesi, örneðin okul yaparak ya da ücretsiz saðlýk hizmeti vererek telafi edilemez. Elbette þirketlerin bu tür övgüye deðer faaliyetlerde bulunmak için, topluluklarla iliþkilerini geliþtirmek gibi geçerli nedenleri olabilir. Sadece Yapmak Deðil, Göstermek: Ýnsan haklarýnýn dikkatle ve tedbirle ele alýnmasý, þirketlerin üçüncü taraflarca ifþa edilerek kýnanmasý yerine, onlara bilmek ve göstermek imkaný saðlayabilir. Bu açýdan bakýnca, þirketin insan haklarýna algýlanan etkisi de önemli olabilir. Dolayýsýyla, þirketler fiili etkilerini hafifletmenin ve olasý etkilerden kaçýnmanýn ötesinde, insan haklarýna saygý duyduklarýný, dýþarýdan bakanlarýn þirketin etkileri ve bunlarý ele alma çabalarý hakkýnda doðru bir fikir edinebilecekleri þekilde göstermek isteyebilirler. Bu yaklaþýma, paydaþlar için belli ölçüde þeffaflýk ve eriþilebilirlik de dâhildir. Paydaþ Katýlýmý Kilit Öneme Sahiptir: Kurumsal yatýrýmcýlar ve baþka paydaþlar þirketleri, insan haklarýný ihlal eden bir iþ ortaðýnýn tespit edildiði durumlarda sürekli bir geliþim sürecine katýlma konusunda gittikçe daha fazla teþvik ediyor. Deneyimler, insan haklarý ihlalleri tespit edildiðinde alýcýlarýn tedarikçilerle iliþkilerini derhal kesmeleri durumunda daha da kötü sonuçlarýn ortaya çýkabileceðini gösteriyor. Örneðin bir fabrikada iþten çýkarýlan çocuklar bu gelir kaybýný telafi etmek üzere fuhuþ yapmaya zorlanýyor ya da fabrikanýn çalýþma saatlerini kýsýtlamasý sonucunda tedarikçiler kalifiye iþçilerini kaybediyorlar. Dolayýsýyla bazý STK'lar ve paydaþlar, þirketlerin insan haklarýna saygý kapasitesini artýrmak üzere iþ ortaklarýyla birlikte etkin bir þekilde çalýþmasýný öneriyorlar. 15

20 ÖNERÝLER 4. POLÝTÝKALAR, ÝNSAN HAKLARININ DÝKKATLE VE TEDBÝRLE ELE ALINMASI VE TELAFÝ ÝÇÝN PRATÝK ÖNERÝLER irketler, insan haklarýna saygý gösterme sorumluluklarýný yerine getirmek üzere politika ve süreçler Þ oluþturmalý ve bunlarý uygulamalýdýr. Ýnsan haklarýna saygý göstermeye yönelik kurumsal sorumluluðun üç ana adýmý þunlardýr: 1. Politika Taahhüdü: Þirketin insan haklarýna saygý gösterme sorumluluðuna iliþkin bir politika beyaný geliþtirmek ve benimsemek, bu politikayý þirketin tüm süreçlerine dâhil etmek. 2. Ýnsan Haklarýnýn Dikkatle ve Tedbirle Ele Alýnmasý Çalýþmalarýný Yürütmek: Þirketin etkilerini deðerlendirmek: Mevcut ve önerilen faaliyetlerin insan haklarýný ne þekilde etkileyebileceðini anlamak üzere proaktif adýmlar atmak, Entegrasyon: Ýnsan haklarýnýn þirketin tüm süreçlerine entegre edilmesini saðlamak, Performans takibi ve iletiþimi: Kayýt tutmak ve geleceðe yönelik iyileþtirmeler gerçekleþtirmek; þirketin bu alandaki performansýný paydaþlara raporlamak ya da baþka kanallardan açýklamak. 3. Telafi: Ýþleri hatasýz yürütmek ve sorunlarýn çok daha büyük anlaþmazlýklara dönüþmesini önlemek için anlaþmazlýklarýn erken evrede çözülmesini saðlamak. NOT: Bu adýmlardan her birine yönelik ayrýntýlý referans ve kaynaklar bu El Kitabýnýn EK kýsmýnda belirtilmiþtir. 4.1 Rotayý Belirlemek: Politika Taahhüdü ÝÝnsan haklarýna saygý gösterme sorumluluðunun ilk adýmý, bir politika beyanýnýn geliþtirilmesidir. Bu tür bir politika beyanýný hazýrlama süreci, sadece belgeyi kalem almaktan ziyade, büyük olasýlýkla bazý planlama ve danýþma adýmlarýný da içerecektir. Bu sürecin sonunda ortaya çýkacak politika þunlarý içermelidir: a) Ýnsan haklarýna saygý taahhüdünün, iç ve dýþ paydaþlara açýkça ifade edilmesi; b) Politikanýn þirket bünyesine yerleþtirilmesinde görev alacak çalýþanlara yönelik talimatlar ve rehberlik Bir Politika Beyaný Geliþtirmek ve Benimsemek Rehberlik Noktalarý Rehberlik noktasý 1: Üst düzey yönetimi sürece dâhil edin ve onaylarýný isteyin. Þirketin üst düzey yönetim kadrosunun insan haklarý politikasýný resmen onaylamasý, politika taahhüdünün en güçlü ifadesi olabilir. Geniþ kapsamlý bir paydaþ diyaloðu süreci ve mümkün oldukça iþ birimlerinin onayý varsa, üst yönetimin politikayý onaylamasý da kolaylaþýr. Böylece politikanýn etkili bir þekilde uygulanma olasýlýðý da artacaktýr. Rehberlik noktasý 2: Mevcut taahhüt ve politikalarý tanýmlayýp deðerlendirin. Zaten pek çok þirket iþ ilkelerinde insan haklarýndan söz etmektedir ya da Küresel Ýlkeler Sözleþmesi'ni imzalamýþ durumdadýr. Ýnsan haklarýna açýkça atýfta bulunmayan þirketler bile, örneðin mevcut saðlýk ve güvenlik, çeþitlilik ve katýlým, ürün güvenliði, kamuoyu ile iletiþim politikalarýnda olduðu gibi, insan haklarý konusunu dolaylý þekilde ele alacaktýr. Bu tür politikalar, þirketin insan haklarý politikasý beyanýnda bir araya getirilebilir ya da bu beyanda yer alabilir. Rehberlik noktasý 3: Bir insan haklarý risk haritasý çýkarma konusunu düþünün. Mevcut politikalar tanýmlandýktan sonra, insan haklarýna saygý açýsýndan bunlarýn þirkete ne ölçüde rehberlik edebildiðini deðerlendirmek önemlidir. Bu deðerlendirmeyi yapabilmek için þirketler insan haklarý risk haritasý çýkarabilir. Bu kapsamdaki bir þirket politikasý, þirketin etkileyebileceði insan haklarý alanlarýný ana hatlarýyla ortaya koyarsa büyük ihtimalle daha saðlam ve etkili olacaktýr. Örneðin, bir bilgi teknolojileri þirketi 16