BÖLÜM 4 YAZILIM SİSTEM YAZILIMI

Transkript

1 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 30 BÖLÜM 4 YAZILIM SİSTEM YAZILIMI 4.1 Giriş Bilgisayar sistemi donanım ve yazılımdan oluşan bir bütündür. Yazılım olmadan hiçbir bilgisayar çalışamaz. Ayrıca yazılım olmasaydı, bütün insanların makine dilini bilmesi ve bilgisayarı bu yolla kullanması gerekirdi. İnsanlar, bir sürü 0 ve 1'den oluşan komutları ezberlemek durumunda kalırdı. Bilgisayar donanımının hangi veri üzerinde, hangi işlemi, ne zaman ve nasil yapacagini belirten komut gruplarının (programların) bütününe yazılım (software) denir. Yazılım, bilgisayarı aldığımızda içinde hazır gelebilir, ya da bir bilgisayar mağazasından alınabilir veya Internet'ten kredi kartı ile indirilebilir. Kullanıcı tarafından kolayca degiştirilemeyecek ya da yüklenemeyecek biçimde ROM bellekler üzerine yüklü olan, ve genellikle makine komutlarından oluşan programlar ise mikroprogram (firmware) olarak adlandırılır.bilgisayar yazılımı, sistem yazılımı (System Software) ve uygulama yazılımı (Application Software) olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Sistem yazılımları uygulama yazılımlarının belli bir donanım grubu üzerinde pürüzsüz olarak çalışmasını sağlayan zemin programlarını içerir. Uygulama yazılımları; programlama dilleriyle yazılan kullanıcıya yönelik yazılımlardır. YAZILIM Sistem Yazılımı Uygulama Yazılımı İşletim Sistemi Hizmet Yazılımları

2 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 31 Şekil 4.1: Yazılım Sınıflaması 4.2 Sistem Yazılımı Sistem yazılımları (system software), uygulama yazılımları ile bilgisayar donanımı arasında aracılık eden yani bilgisayar sisteminin pürüzsüz bir şekilde çalışmasını sağlayan yazılımlardır. Bu gruptaki programlar genellikle konunun uzmanı olan yazılım şirketleri ya da bilgisayar üreten şirketler tarafından hazırlanmışlardır. Sistem yazılımı, genellikle bilgisayar satın aldığınızda yüklü olarak gelen, kullanıcı ve diğer programların bilgisayar ile etkileşimini sağlayan yazılımlardır. Sistem yazılımları iki ana kategoriye ayrılırlar: a) İşletim Sistemi (Operating System) b) Hizmet yazılımları (System Utility) İşletim sistemi (operating system), bilgisayar donanımının verimli ve kolay kullanılmasını sağlamak amacıyla hazırlanan programlardan oluşur. Genellikle bilgisayar ilk açıldığında, işletim sistemini oluşturan programlar otomatik olarak çalışırlar. Çok kullanılan bir diğer sistem yazılımı da hizmet yazılımlarıdır (system utility). Bu gruba giren programlar veri ve program hazırlama ya da düzeltme (editing), karşılaştırma (compare), sıralama (sort) vb. hizmetlerde kullanılırlar.

3 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa İşletim Sistemleri (Operating Systems) Bir işletim sistemi, bilgisayar kaynaklarının yönetimini ve kontrolünü sağlayan yani bilgisayar sisteminin yapacağı işleri yöneten programlar bütünüdür. Kullanıcıya bilgisayarın kaynaklarını mantıksal bir ortamda yönetme ve yönlendirme imkanı verir, pek çok fonksiyonu ise kullanıcının haberi bile olmadan kendisi üstlenir. Diyelim, bir yazı yazdınız ve diske kaydediyorsunuz. Kelime işlemci (yazıyı yazdığınız program), doğrudan diskle ilgili bir iş yapmaz, sadece işletim sisteminin diskle ilgili fonksiyonlarını kullanır. Diğer bütün programlar işletim sistemi üzerinde çalışır. İki tür İşletim sistemi vardır: a-) Çok kullanıcılı İşletim sistemleri: Aynı anda birden fazla kişinin bir ağ ortamında kullandığı işletim sistemleridir. Linux, Unix, Novel, Windows NT, Windows 2000 gibi işletim sistemleri çok kullanıcılıdır. Genelde şirketlerde kullanılır. b-) Tek Kullanıcılı İşletim Sistemleri: Aynı anda sadece bir kişinin kullanımına izin veren işletim sistemleridir. Dos, Windows 3.1, Win 95, Win 98, Win Me, Win XP Home Edition gibi işletim sistemleri tek kullanıcılı işletim sistemleridir. Genel olarak ev kullanıcılarının kullandığı işletim sistemidir.

4 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 33 İşletim sistemleri bilgisayarlarda başlıca aşağıda sıralanan görevleri yürütürler: Program işletimi: Uygulama programları ve diğer sistem programlarının işletimini denetlerler, Hata denetimi: İşletim sırasında programlarda ve donanımlarda ortaya çıkacak hata durumlarını denetler ve gerekirse kullanıcıyı uyarırlar, Giriş/Çıkış denetimi: Programların donanımdan istedikleri okuma ve yazma isteklerini denetlerler, Dosya yönetimi: Bilgi saklama ortamları üzerinde bulunan dosyaların, adı, nerede oldukları vb. türünden bilgilerin tutulmasını sağlarlar, Muhasebe: Bilgisayar donanımının kim tarafından ne kadar süre ile kullanıldığına ilişkin istatistiksel bilgileri tutarlar, Paylasım: Bilgisayarların verimli bir şekilde kullanılabilmesi için, olabildiğince çok kişi tarafından ortak olarak kullanılabilmesini sağlarlar, Koruma: Bilgisayarda kayıtlı olan dosyalar ve çalışmakta olan programların, başka kullanıcılar tarafından bilinçli ya da bilinçsiz olarak bozulmasını engellerler. Kullanılan bilgisayar büyük değilse, bu görevlerden özellikle paylaşım ve verimli kullanım ile ilgili olanları fazla önem taşımayabilir. Ancak maliyeti yüksek olan orta ve büyük boy bilgisayarlarda verimli kullanım neredeyse en önemli konudur. İşletim sistemleri çeşitli işlevleri yerine getirir. Önyükleme (boot) Kaynak yönetimi Dosya yönetimi Görev yönetimi Güvenlik yönetimi a) Önyükleme (Boot) Önyükleme, işletim sisteminin bilgisayarın ana belleğine yüklenmesi işlemidir. Bu yükleme, bilgisayarın kalıcı belleği olan ROM'da bulunan programlar tarafından yapılır. Bilgisayar açıldığında, ROM'da bulunan tanı programları ana belleğin, merkezi işlem biriminin ve diğer birimlerin düzgün çalışıp çalışmadığını kontrol eder. Daha sonra, donanımların diğer bileşenler ve işletim sistemi tarafından tanınması için ilk adımları atan, sistem açıldığında bazı donanımların düzgün çalışıp çalışmadığını test eden, donanımların belirli özelliklerinin ayarlanmasını sağlayan (örneğin

5 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 34 klavyede basılan tuşların yorumlanmasını ve ekranda karakterlerin görüntülenmesini sağlamak) BIOS (Basic Input/Output System - temel giriş/çıkış sistemi) programları ana belleğe yüklenir. BIOS un bilgisayar sistemini açmak için gerçekleştirdiği bu ilk işlemlerin gerçekleştirildiği, bilgisayarın açılışındaki siyah ekranda görünen yazılardan anlaşılır. Bu yazılar ekrana gelirken BIOS unuzun yaptığı bu işlemlere POST Power On Self Testing/Otomatik açılış testleri adı verilir. Bilgisayar her açıldığında, BIOS taki POST yordamı (rutini), bilgisayarın temel kaynaklarını kontrol eder: Bellekler çalışıyor mu? Giriş/çıkış birimleri yerinde duruyor mu? İşletim sistemi olması gereken yerde mi? Çevre birimleriyle ve iletişim portları ile yeniden ilişki kurulur. En sonunda, önyükleme programı, sabit disk ya da disketten işletim sistemini ana belleğe yükler ve kontrolü işletim sistemine bırakır. Bilgisayar kapatılana kadar işletim sistemi ana bellekte kalarak çalışmaya devam eder. b) Kaynak Yönetimi İşletim sistemi, merkezi işlem birimi ve bellek gibi donanım kaynaklarını programlar tarafından paylaşımlı olarak kullanımını sağlar. İşletim sisteminin merkezi işlem birimini ve ana belleği yöneten kısmı olan çekirdek (kernel), sürekli bellekte kalır. Çekirdek, bellekte yerleşik olmayan diğer programları yönlendirerek uygulama programlarını destekleyen işlemlerin yapılmasını sağlar. Diyelim bir kelime işlem programında rapor yazarken dokümanınızın bir kısmını yazıcıda bastırmak istiyorsunuz. Dokümanı bastırmak için yazıcıya yolladığınızda, işletim sistemi önce bir yazıcı seçer. Arkasından bilgisayara, seçilen yazıcıyı yöneten ve yazıcı sürücüsü adı verilen programı çalıştırmasını söyler. Doküman yazıcıda basılırken, siz raporunuzu yazmaya devam edersiniz. İşletim sistemi aynı zamanda belleği de yönetir. Bütün çalışan programlar ve kullandıkları veri ana bellekte tutulur. Ana belleğin hangi kısımlarının hangi program tarafından kullanıldığını, hangi kısımlarının boş olduğunu işletim sistemi takip eder. Bazı durumlarda gerektiği zaman, ana bellek ve ikincil bellek arasında getir götür (swap) işlemi yapar. Böylece hemen gerekli olan program ve veri ana bellekte, diğerleri diskte saklanarak toplam bellek boyutu arttırılır. c) Dosya Yönetimi Birbiriyle ilişkili olan bilgi topluluğuna dosya adı verilir. Erişimi kolaylaştırmak için bütün dosyaların bir adı bulunur. Dosya, bir kelime işlem programı gibi bir program olabilir. Veya bir doküman, bir resim ve bir şarkı gibi bir veri dosyası olabilir. Veri ya da program içeren dosyaların ikincil bellekte (disk, disket, teyp, vb.) saklanmasını işletim sistemi düzenler. İşletim sistemi, ikincil bellekte hangi dosyanın nerede bulunduğunu, nerelerin boş olduğunu takip eder. Ayrıca, dosyaların dizin (directory) ya da klasör (folder) altında toplanarak düzenlenmesini sağlar. Kullanıcıya dosyaların ve klasörlerin kopyalanması, yerinin değiştirilmesi, adının değiştirilmesi, silinmesi gibi olanaklar sağlar. Bütün bunların yapılabilmesi için işletim

6 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 35 sisteminin öncelikle disk ya da disketi dosya saklamaya hazır hale getirmesi için biçimlendirmesi (format) gerekir. d) Görev Yönetimi Bir bilgisayar sistemi, aynı anda birden çok programı veya görevi gerçekleştirebilir. Örneğin, bir kelime işlem programında dokümanı yazmaya devam ederken, dokümanın bir kısmını yazıcıdan bastırabiliriz. Bazı işletim sistemleri, birden fazla programı aynı anda çalıştırabilir. Her program ayrı bir pencere içinde görüntülenir. Bazı işletim sistemleri ise birden fazla kullanıcıya aynı anda hizmet verebilir. İşletim sistemlerinin bu yeteneği görev yönetimi ile sağlanır. İşletim sistemleri, tek kullanıcı veya çok kullanıcıya hizmet etmek için tasarlanabilir. Eski bilgisayarlarda, işletim sistemleri ancak tek kullanıcı tarafından tek bir program çalıştırabiliyordu. Yani, yeni bir program çalıştırmak için eski programı bitirmek gerekiyordu. Günümüzde işletim sistemlerinin, programları daha verimli bir şekilde çalıştırmaları için, çoklu görev veya çoklu programlama (multitasking veya multiprogramming) ve çoklu işlemci (multiprocessing) gibi yöntemleri vardır. Bir işletim sisteminde bu özelliklerin hepsi birden olmayabilir. Çoklu görev (multitasking: Bazı bilgisayarlarda birden fazla işlem donanımı bulunabilir. Bu terim, işletim sisteminin birden fazla işlemciyi destekleyebildiğini belirtir) veya çoklu programlama (multiprogramming: Ana belleğe aynı anda birden çok kullanıcıya ait programların yüklenebilmesi, ve birlikte çalıştırılabilmesi demektir) iki ya da daha fazla programın, tek merkezi işlemci bulunan bir bilgisayarda, tek veya çok kullanıcı tarafından beraber çalıştırılabilmesidir. Örneğin, kelime işlem programında bir rapor yazarken, aynı anda CD çalar programını kullanarak CD dinleyebiliriz. Bunu gerçekleştirmek için, işletim sistemi, işlemcinin her programa küçük bir zaman dilimi ayırarak bu zaman dilimi içinde programın komutlarını yürütmesini sağlar. İşlemci önce birinci programın bir kısım komutlarını yürütür, daha sonra diğer programların bir kısım komutlarını yürütür. Bütün programlar ilk dönüşte hizmetlerini aldıktan sonra, ikinci hizmet çevrimine başlanır. Bu çevrim, programlar tamamlanıncaya kadar devam eder. İşlemci çok hızlı çalıştığı için, bize bütün programlar aynı anda paralel olarak çalışıyormuş gibi gelir. Ancak belli bir anda sistem durdurulup bakılabilse, işlemcinin yalnız bir programın komutlarını yürütür konumda olduğu görülür. Çünkü tek işlemci, belli bir anda yalnız tek bir makine dili komutu yürütür. Çok kullanıcılı işletim sistemlerinde, bir kullanıcı birden fazla programı aynı anda çalıştırabilir. Bu şekilde yüzlerce kullanıcı olduğu düşünülürse, büyük bilgisayarlar bu programları, yine aynı şekilde her programa küçük bir zaman dilimi ayıracak şekilde oldukça hızlı yürütebilirler. Çok sayıda kullanıcının bir bilgisayar sistemini bu şekilde kullanmasına zaman paylaşımı (time-sharing) adı verilir.

7 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 36 Çoklu işlemci (multiprocessing), birden fazla işlemcinin veya bilgisayarın birlikte çalışarak programları aynı anda yürütmesidir. Hem çoklu programlama, hem de çoklu işlemci destekleyen sistemlerde işletim sistemi, her programı hangi komutta bıraktığını, böylece bir sonraki dönüşte hangi komuttan devam edeceğini kaydeder. Çoklu işlemcili sistemde, çok sayıda işlemci olduğu için bu işlem çok daha karmaşıktır. Çoklu işlemci destekleyen sistemlerde iki değişik yaklaşım vardır: Yardımcı işlemcilik (coprocessing) ve paralel işlemcilik (parallel processing). Yardımcı işlemcili sistemlerde, her biri belli bir göreve odaklı çok sayıda işlemci bulunur. İşlemcilerden biri ekranda görüntülenen grafiği hazırlarken, bir başkası matematik işlemleri yapar. Ana bilgisayarlarda, giriş/çıkış aygıtlarını veya ağ iletişimini yöneten ayrı işlemciler bulunmaktadır. Paralel işlemcili sistemlerde, çok sayıda işlemci aynı program üzerinde birlikte çalışırlar. Genellikle büyük bilgisayar sistemlerinde aksaklığa dayanıklı (fault tolerant) çalışmak için kullanılırlar. Böylece işlemcilerden birisi bozulsa bile sistem çalışmasını sürdürür. e) Güvenlik Yönetimi İşletim sistemleri, kullanıcılara bilgisayara erişim denetleme olanağı sağlamaktadır. Günümüzde bu, birden fazla kullanıcının aynı bilgisayarı kullanması veya bilgisayar ağı ortamında kullanıcıların bir bilgisayar sistemini paylaşması durumlarında yararlı olmaktadır. Kullanıcılar, bir kullanıcı adı ve şifre girerek bilgisayara erişirler. İşletim sistemi, aynı bilgisayarda tanımlı her kullanıcı için ayrı bir çalışma ortamı sunar, hatta dosya erişimlerini kısıtlayabilir. Bilgisayar ağı ortamında, değişik bilgisayarlarda bulunan disk, yazıcı gibi çeşitli kaynaklara yine kullanıcı adı ve şifre girerek erişmek mümkün olabilir Kullanıcı Arabirimleri (User Interface) İşletim sistemlerinin bir başka önemli görevi de kullanıcı arabirimi sağlamasıdır. Kullanıcı arabirimi bizim gördüğümüz ve birbirini etkileyen ve kullanıcı ile programların birbiri ile iletişimini sağlayan işletim sisteminin bir parçasıdır. Kullanıcı arabirimlerinin fonksiyonları: a) Uygulama programlarının açılması b) Diskleri ve dosyaları yönetmek. Yeni disketleri formatlamak, dosyaları bir diskten diğerine kopyalamak, dosyalara yeni isim vermek ve dosyaları silmek. c) Bilgisayarı kapatma prosedürünü sırası ile izleyerek kapatmak.

8 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 37 Kullanıcı arabirimlerinin çeşitleri: Üç çeşit kullanıcı arabirimi vardır. 1- Grafik kullanıcı arabirimi (Graphical User Interface, GUI) Grafik Kullanıcı Arabirimi (Graphical User Interface), bilgisayar (yazılım) ile insan (kullanıcı) arasında iletişimi sağlayan bir arabirimdir. Grafik Kullanıcı Arabirimi sayesinde, bilgisayarın ve yazılımların kullanımı daha basit (sezgisel ve görsel) biçime girerek herkesin kolayca kullanabilmesi sağlanmıştır. Bugünkü PC ve Macintosh larda işletim sistemi hafızaya yüklenir yüklenmez grafik kullanıcı arabirimi DESKTOP u yaratmaktadır. Bu da bilgisayarın daha kolay kullanımını sağlamaktadır. Desktop üzerindeki bir programın daha hızlı çalıştırılabilmesi gibi. 2- Menülerle Yürütülen kullanıcı arabirimleri (Menu-Driven User Interfaces): Anahtar sözcüklerin (keywords) (örneğin kolyala ve yapıştır) ve Sözdizimlerin (syntax) (komutların doğru girişi) ezberlenmesini ortadan kaldırmak için kullanılırlar. Ekranda bulunan menüler kullanıma uygun olan tercihleri göstermektedir. 3- Komut kullanıcı arabirimi (Command-line User Interfaces): Anahtar sözcükleri kullanarak gerekli komutları yazıp işletim sisteminden yapılacak işin ne olduğunu istemektir. Komutları doğru yazmak gerektiğinden ezberciliğe dayanmakta olup pek tercih edilmemektedir Popüler İşletim Sistemleri Her bilgisayar mimarisi için ayrı bir işletim sistemi vardır. Hatta bazı mimariler için birden fazla işletim sistemi bulunmaktadır. Örneğin, IBM uyumlu kişisel bilgisayarlarda, Windows 98, Windows ME, Windows 2000, Window XP ve Linux işletim sistemleri çalışmaktadır. İşletim sistemleri üç temel gruba ayrılır: a) Masaüstü ve dizüstü bilgisayarlarda kullanılan bağımsız (stand-alone) veya masaüstü işletim sistemleri, b) Anabilgisayar ve sunucu bilgisayarlarda kullanılan ağ işletim sistemleri. Bilgisayar sistemine bağlı her aygıtın beraberinde özel bir program bulunur. Aygıt sürücüsü adı verilen bu program, işletim sistemi ile beraber çalışarak, aygıtın bilgisayar sisteminin diğer kısımları ile

9 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 38 iletişimini sağlar. Standart klavye, fare gibi aygıtlar için çoğu temel aygıt sürücüsü, işletim sistemi içinde bulunur. Web kamerası, tarayıcı gibi yeni bir çevre aygıtı alındığında aygıt sürücüsü, aygıtla beraber bir disket veya CD-ROM ile verilir. Aygıtı sisteme bağladıktan sonra, aygıt sürücüsünü diske yükleyerek işletim sistemine tanıtmak gerekir. c) El bilgisayarları ve PDA'larda (Kişisel Sayısal Yardımcı, Personal Digital Assistants) kullanılan gömülü (embedded) işletim sistemleri. Gömülü olarak adlandırılmalarının nedeni, aygıtın ROM belleğinde saklanmalarıdır. İşletim Sistemi Türü Masaüstü Ağ Gömülü Yaygın Kullanılan Örnekleri DOS, Mac OS ve Windows (3.X, 95, 98, ME, XP) NetWare, Windows (NT, 2000) ve UNIX (Solaris, BSD, LINUX) Palm OS ve Windows CE DOS Disk İşletim Sistemi, Disk Operating System (DOS) sözcüklerinin baş harflerinden oluşur. İlk olarak 1980 de Intel 8088 mikroişlemcisi için ve 80-DOS adı ile yazılmasından bu yana sürekli gelişmiştir. Microsoft firması tarafindan pazarlanan sürümü MS-DOS, IBM firması tara- fından pazarlanan sürümü PC-DOS olarak anılır. Ancak her ikisi de temelde aynı işletim sistemidir. Tek kullanıcılı ve tek görevli bir işletim sistemidir. Yani aynı anda bir tane kullanıcı ve o da tek bir program çalıştırabilir. Dünyada çok sayıda bilgisayara yayılmış durumda olduğu için her yeni sürümünün, ilk sürümdeki kısıtlayıcı özellikleri aynen devam ettirmesi gerekmiştir. Bu nedenle yeni mikroişlemcilerdeki yüksek bellek kapasitesi ve bellek adresleme özelliklerini tam olarak kullanamamaktadır. Daha sonradan çıkan Windows ve OS/2 gibi grafiksel ağırlıklı işletim sistemlerinin kullanım kolaylığı ve çekiciliği karşısında eski önemini kaybetmiş gibi gözükmektedir Microsoft Windows 10 Kasım 1983'te Microsoft firması tarafından tanıtımı yapılan Microsoft Windows, MS-DOS işletim sisteminin geliştirilmiş bir şekli olarak PC kullanıcıları için grafik görünümlü bir işletim ortamı sunuyordu. Microsoft, Windows 1.0 ürününü, bit eşlem görüntüleri ve işaretleme aygıtı olarak fare kullanan uygulamaları geliştirmek ve çalıştırmak için tasarlanmış yeni bir yazılım ortamı olarak

10 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 39 adlandırdı. Windows ile birlikte, Microsoft'ta grafik görünümlü kullanıcı arabirimi (GUI) dönemi başlamıştı. Microsoft Windows zaman içerisinde en popüler işletim sistemi olmuştur. Windows İşletim Sistemleri 1985: Windows : Windows : Windows : Windows for Workgroups : Windows NT : Windows NT Workstation : Windows : Windows NT Workstation : Windows : Windows 98 Second Edition 2000: Windows Millennium Edition (Windows Me) 2000: Windows 2000 Professional 2001: Windows XP a) MİCROSOFT WİNDOWS 3.1 Windows*, Microsoft firmasının kişisel bilgisayarlar için geliştirmiş olduğu bir işletim sistemidir. Windows işletim sisteminin ilk sürümü 1985 yılında çıkarılmakla birlikte, dünyada kabul görmesi 1992 yılında çıkarılan Windows 3.1 ile olmuştur. Windows işletim sisteminin en önemli yeniliklerinden birisi grafik bir kullanıcı arabirimi olmasıdır. Windows 3.1 işletim sistemi, DOS işletim sisteminin daha önce kurulu olduğu bir sisteme gerek duyar. Bu nedenle Windows 3.1 ve MS-DOS 6.0 (6.2 ya da 6.21) ile birlikte kullanılabilir. b) MİCROSOFT WİNDOWS 95 Windows 95, Microsoft firması tarafından 24 Ağustos 1995 tarihinde (tüm dünyada) piyasaya sürülmüş ve özellikle Windows 3.x işletim sistemlerinin yerine geçmeyi amaçlayan bir işletim sistemidir. Yeni bir kullanıcı arabirimi, uygulamaların çalışmasında güvenlik, sistem yönetiminde getirdiği kolaylıklarla Windows 95 çok yaygın olarak kullanılmış bir işletim sistemidir.

11 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 40 Windows 95'in 32-bitlik mimarisi, Windows 95'in masaüstünde kullanıcıya sürat ve kolaylık sağlar. Windows 95 birden çok uygulamayı aynı anda çalıştıracak sağlam ve korumalı (protected) bir ortamı sağlar. c) MİCROSOFT WİNDOWS 98 Windows 98, Windows 95 işletim sisteminin gelişmiş şeklidir. Windows 98 ile Windows 95 arasındaki ilk bakıştaki temel fark Web özelliğinin yerleşik olarak kazandırılmış olmasıdır. Windows 98, Microsoft işletim sistemi ailesi içinde belli bir sınıfa sahiptir. Windows 98, masaüstü ve kişisel anlamda kullanılan Windows 95 ve Windows 3.x işletim sistemlerinin yerine gelmiş bir işletim sistemidir. Kurumsal alanda kullanılan Windows NT. 5.0 ile de belli ortak özelliklere sahiptir. d) MİCROSOFT WİNDOWS NT Windows NT 5.0, Windows 98 in süperseti olarak açıklanmıştır. Windows NT 5.0 ile Windows 98 arabirim olarak, yeni teknolojilerin kullanımı olarak çok şeyi paylaşmışlardır. Bunun yanı sıra pazar olarak farklı hedefleri olan iki ayrı üründür. Bu ayrım daha önceki sürümlerde olduğu gibi sürmektedir: * Güvenlik * Uzaktan Yönetim * Web Server * Rehber Servisleri e) MICROSOFT WINDOWS XP 2001 yılında piyasaya sürülen Windows XP, daha önce ayrı olan iki Windows masaüstü işletim sistemi öğesini bir araya getirerek Windows masaüstü işletim sistemi ailesinde bir kilometre taşı oldu. Windows XP, masaüstü işletim sistemleri konusunda birleştirici rol oynayan önemli bir adımdır yılının Ocak ayında piyasaya çıkan Windows XP Home Edition ve Windows XP Professional sürümleri ile Microsoft, biri iş dünyasına, diğeri tüketiciye yönelik olan iki Windows işletim sistemini Windows NT ve Windows 2000 kod tabanı etrafında birleştirmeyi başardı. Windows XP ile, tüketiciler ve ev kullanıcıları artık iş dünyasının Windows 2000 ile yaşadığı performansı, kararlılığı ve güvenliği yaşamaktadır.

12 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 41 Windows XP ayrıca Windows 98 ve Windows Me sürümlerinin geniş uygulama ve donanım uyumluluğunu da içerirken, yeni teknik destek teknolojisini, yeni bir kullanıcı arabirimini ve çok çeşitli görevlerin kolayca yapılabilmesini sağlayan birçok gelişmeyi sunmaktadır. Windows XP iki sürüm olarak piyasada bulunabilir: Windows XP Professional ve Windows XP Home Edition. Ayrıca Intel Itanium 64 bitlik işlemci kullanan iş istasyonları ile çalışanlar için 64 bitlik Windows XP 64-Bit Edition sürümü de mevcuttur. 2001: Windows XP Professional Windows XP Professional sürümü Microsoft Windows NT teknolojisinin sağlam geçmişinden yararlanmaktadır: üstün işletim sistemi performansı, gerektiğinde kullanılabilecek çoklu işlem, hata toleransı ve sistem belleği koruması. Windows XP Professional, yeniden tasarlanmış bir arabirim sunarken ve hem ticari, hem de ileri düzeyde ev kullanımı için özellikler (Uzak Masaüstü, şifreleme dosya sistemi, sistem geri yükleme ve gelişmiş ağ özellikleri) ile birlikte önemli yenilikler de (kablosuz 802.1x ağ işlemi desteği, Windows Messenger mesaj programı, Uzaktan Yardım, Sistem Geri Yükleme özelliği) içermektedir. 2001: Windows XP Home Edition Windows XP Home Edition, sık kullanılan özelliklere erişimi kolaylaştıran, basitleştirilmiş bir görsel tasarıma sahiptir. Ürün ev kullanıcılarına yönelik olarak Ağ Kurulum Sihirbazı, Microsoft Windows Media Player ortam yürütücüsü, Windows Movie Maker film düzenleyicisi ve gelişmiş sayısal fotoğraf işleme özellikleri gibi birçok yenilik sunmaktadır. f) MICROSOFT WINDOWS CE/Palm OS (gömülü (embedded) işletim sistemleri) El bilgisayarları ve PDA'lar için tasarlanmıştır. Gömülü olarak adlandırılmalarının nedeni, aygıtın ROM belleğinde saklanmalarıdır. En yaygın olarak kullanılanları, Palm OS ve Windows CE'dir. Palm OS, 1994 yılında Palm Computing şirketi tarafından piyasaya çıkarılan ilk el bilgisayarında kullanılan en yaygın gömülü işletim sistemidir. Bu şirketten ayrılan kişilerin kurmuş olduğu Handspring şirketinin çıkardığı Visor el bilgisayarlarında da çalışır. Üzerinde çalışan uygulama programları açısından oldukça zengindir.

13 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 42 Windows CE, 1996 yılında el bilgisayarlarının yaygınlaşması ile Microsoft şirketinin çıkardığı gömülü işletim sistemidir. Windows işletim sistemlerinin küçültülmüş sürümü olarak görülebilir. MICROSOFT Windows işletim sisteminin kullanıcı açısından avantaj ve dezavantajları Avantajları: Bilgisayar kullanma konusunda zorluk çeken ve uzak duran kişilere görsel açıdan cazip ve kullanım kolaylığı olan bir çalışma ortamı sağlaması Uzun dosya isimlerine izin vermesi (255 karaktere kadar) Program desteklerinin oldukça fazla olması Yeni takılan bir modemi, mouse, ekran kartı, ses kartı vs gibi birimleri kolay ve otomatik algılama olanağı veren tak ve çalıştır desteğinin varlığı Dezavantajları: Windows un, Linux gibi açık kodlu bir sistem olmaması, bu nedenle çok sayıda kullanıcının devreye girip, yazılımı geliştirmesine, açıklarını kapatmasına izin vermemesi. Internet uygulamaları ya da veritabanı sunuculuğu gibi veri alışverişinin yoğun hacimli olduğu işlerde yavaş kalabilmesi. Kilitlenme problemi ve zaman zaman yeniden yükleme zorunda kalınması. Kimi durumlarda, diğer bazı işletim sistemlerine göre bilgisayar hafızası ve diğer kaynakları verimsiz kullanabilmesi. Virüsler, bilgisayar korsanları ve Internet üzerinden gelebilecek çok sayıda hatalı programa karşı güvenlik açıkları barındıran korumasız bir sistem olması OS/ yılında Microsoft ve IBM firmalarının ortak çalışması ile duyurulan bir işletim sistemidir. Windows işletim sistemi gibi OS/2 de grafiksel kullanıcı arayüzü kullanır ve çok görevli bir işletim sistemidir UNIX İlk kez Kenneth Thompson tarafından 1971 yılında geliştirilen bu işletim sistemi, görüntü bellek, çok kullanıcılılık ve zaman paylaşımı gibi özellikler taşır yılında C programlama dili ile yeniden

14 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 43 yazildiktan sonra giderek daha çok yayılmış ve kişisel bilgisayarlardan orta ve büyük boy bilgisayarlara kadar her tip bilgisayarda çalışır hale gelmiştir LINUX Linux, temel olarak Finlandiya Üniversitesinde öğrenci olan Linus Torvalds'ın ve Internet üzerinde meraklı bir çok yazılımcının katkıları ile geliştirilmiştir. Linux gelişimi açık bir şekilde yapılmaktadır. Bunun anlamı, işletim sisteminin her aşaması açık olarak Internet üzerinde yayınlanmakta, dünyanın dört bir yanında kullanıcılar tarafından test edilmekte, hataları ve eksiklikleri tesbit edilerek düzeltilmekte ve geliştirilmektedir. Zaman zaman bu deneme aşamaları belirli bir noktada durdurulur ve güvenilir bir işletim sistemi sunulup, geliştirme için ayrı bir seriye devam edilir. Geliştirmede yer alan bu açıklık Linux'un en büyük avantajlarından biridir. Gelişimi evrimseldir, hatalar anında kullanıcılar tarafından tesbit edilip rapor edilmekte ve birçok kişinin katkısıyla düzeltilmektedir. Bazı işletim sistemi sürümleri saatler içerisinde güncellenebilmektedir. Linux, serbestçe dağıtılabilen, çokgörevli, çok kullanıcılı UNIX işletim sistemi türevidir. Linux, Internet üzerinde ilgili ve meraklı birçok kişi tarafından ortak olarak geliştirilmekte olan ve başta IBM-PC uyumlu kişisel bilgisayarlar olmak üzere birçok platformda çalışabilen ve herhangi bir maliyeti olmayan bir işletim sistemidir. Linux, Windows dahil Intel, Sparc, Alpha, Macintosh platformlarında da çalışabilir. Özellikleri -- Aynı anda birden fazla programı çalıştırabilir. Belleğinin yetersiz olduğu durumlarda bile büyük kararlılıkla, çökmeden iş görebilir. -- Çok kullanıcılı bir işletim sistemidir. Özellikle İnternet ve İntranet bağlantılarınızı sağlamak için ideal bir sistemdir. -- Linux, programcılar için dev bir veritabanıdır. İster C/C++, ister Java, scheme, Lisp kullanın, hemen her dilin Linux altında derleyicisini ya da yorumlayıcısını bulabilirsiniz. -- Linux altında Dosemu ile MSDOS uygulamaları, Wine ile 16/32 bitlik Windows uygulamaları çalıştırılabilir. -- Linux belleği diğer sistemlere göre çok daha etkin kullanır, elinizdeki atıl durumda olan donanımınıza bile kurulur. -- Ağ ve İnternet teknolojileri konusunda üstün performans sağlar. Başta e-posta, web, ftp, veritabanı, POP3, proxy, güvenlik duvarı olmak üzere her türlü servisi verebilir.

15 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 44 Diğer işletim sistemleriyle birlikte uyum içinde çalışır. Novell makinalara istemci ve sunucu gibi davranabilir. Samba ile ağ üzerindeki Windows 95/98/NT makinalarla disk ve yazıcı paylaşımı yapabilir. Linux gerçekten son yıllarda hızlı bir gelişme göstermiş, çesitli ülkelerden birçok kullanıcıya erişmiş ve yazılım desteği günden güne artmıştır. Değişik kuruluşlar Linux sistemi ve uygulama yazılımlarını biraraya getirerek dağıtımlar oluşturmuşlar ve kullanımını yaygınlaştırmışlardır Mac OS Apple firması tarafından üretilen Macintosh serisi kişisel bilgisayarlarda kullanılır. Mac OS işletim sistemi de tek kullanıcılı, çok görevli, görüntü bellek kullanan, grafik tabanlı bir işletim sistemidir. Macintosh serisi bilgisayarlarda genellikle Motorola firması tarafından üretilen mikroişlemciler kullanılır. Oysa IBM uyumlu olarak adlandırılan kişisel bilgisayarlar Intel firmasının mikroişlemcilerini ya da uyumlularını kullanır. Bu nedenle Mac OS işletim sistemi IBM uyumlu bilgisayarlarda çalişmaz. İlk üretildiği andan beri grafiksel uygulamalara yatkınlığa ve kullanım kolaylığıa verdiği önem nedeni ile kullanıcılar arasında yaygınlaşmıştır Hizmet Yazılımları Hizmet (Utility: Yardımcı) yazılımlar (programlar), bilgisayar kaynaklarının denetimi ve dağıtımıyla ilgili görevleri yerine getiren programlardır. Bir kısmı işletim sistemi ile beraber gelir. Örneğin, Windows işletim sisteminde, donatılar (accessories) altındaki sistem araçları (system tools) menüsünden bazı yardımcı programlara erişilebilir. Norton Desktop ve McAfee yardımcı programları ise ayrı satılırlar. Bu tür programları satın alırken, kullandığımız bilgisayar sistemine uygun olmasına dikkat etmek gereklidir. En yaygın kullanılan yardımcı program türleri, dosya bütünleştirme, disk tarayıcı, disk temizleme, yedekleme, veri sıkıştırma ve virüs koruma programlarıdır. Dosya bütünleştirme programı (Disk Defragmentation Program): Sabit diskte eski dosyalar silinip yenileri yaratıldıkça, dosyalar parçalanmaya başlar. Parçalanma (fragmentation), dosya bloklarının diskin ardışık olmayan kısımlarına dağılarak, dosya erişimlerinin yavaşlamasına neden olmasıdır. İşletim sistemi yeni yüklendiği zaman, dosyalar diskte ardışık kısımlara konur.

16 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 45 Ancak, zaman içinde dosyalar güncellenip boyutları artınca, dosyanın yeni kısımları kullanılmayan bloklara yerleştirilir. Bu kısımlar, dosyanın içinde varolan kısımlarla yan yana olmayabilir. Bu yüzden dosyanın erişimi daha uzun sürebilir. Dosya bütünleştirme programı, parçalanan dosyaları bularak ardışık kısımlara yerleştirerek diski tekrar düzenleyen hizmet programdır. Disk tarayıcı programı (Disk Scanning Program): Çeşitli nedenlerle disk ya da disket yüzeyinde bazı bozukluklar oluşabilir ve bu kısımlarda bulunan veriye erişilemeyebilir. Disk tarayıcı programlar, disk ve disketlerde bulunan sorunları bulmaya ve düzeltmeye yardımcı olan programlardır. Disk temizleme program (Disk Cleanup Program): Bazı uygulama programları çalışırken geçici dosyalar yaratırlar. Genellikle programlar kapatıldıkları zaman bu geçici dosyaları silerler. Ancak bazı durumlarda geçici dosyalar silinmeden kalabilirler. Ayrıca kullanıcı tarafından silinen dosyalar, geri getirmeyi sağlamak için çöp kutusu (recycle bin) klasörüne konarak diskte yer kaplamaya devam ederler. Disk temizleme programı, geçici dosyalar veya çöp kutusu klasöründeki dosyalar gibi gereksiz dosyaları bulan ve diskten tamamen silen hizmet programlardır. Yedekleme programı (Backup Sostware): Sabit disk aniden bozulursa, veri ve programları kurtarmak bazı durumlarda mümkün olmayabilir. Yedekleme programı, dosyaları yedekleyerek veri kaybını önleyen hizmet yazılımdır. Veri sıkıştırma programları (File Compression Utilities): Verideki gereksiz bilgileri çıkararak verinin boyutunu azaltan hizmet programlardır. Veri sıkıştırma, verinin ikincil bellekte daha az yer tutması veya iletişim hatlarında verinin daha hızlı iletilmesi amacıyla yapılır. Başlıca veri sıkıştırma programlarına WinZip, WinRar ve Ziplt programlarını örnek verebiliriz. Virüs koruma programı (Antivirus Software): Virüs, bir uygulama programı veya sistem programı içine saklanmış gizli komutlardan oluşur. Bu komutlar işlemci tarafınan yürütüldüğü zaman virüs aktif duruma geçmektedir. İçinde virüs bulunan programlar çalıştırıldığı zaman, virüs komutları yürütülerek çeşitli istenmeyen sorunlara yol açmaktadır. Bazı virüsler, kendilerini RAM'a kopyalanmakta ve o andan itibaren çalıştırılan bütün programlara kendini kopyalamaktadır. Bazıları, program ve verilere zarar verip bazen diski tümüyle silmektedir. Bazıları belli bir tarihi bekleyip o tarihten sonra zarar vermektedir. Bazıları ise yalnız bir mesaj çıkarıp sisteme bir zarar

17 Bilg 101 Ders Notları 2008 Sayfa 46 vermemektedir. Virüslerin yayılma yolu, disket değişimi ve ağ üzerinden veri indirmektir. Virüs koruma programları, virüsleri bulmak için ana bellek ve ikincil belleği araştıran hizmet programlardır. Bu programlar virüs bulduğu zaman virüsü temizleyebilir veya virüslü dosyayı diskten silebilir. Sürekli yeni virüsler çıktığı için virüs koruma programlarının düzenli aralıklarla güncellenmesi gerekir. Virüs koruma programı kullanmanın yanı sıra, kaynağı bilinmeyen programları çalıştırmamak, e-posta mesajlarının eklerini açmamak ve kaynağı bilinmeyen disketleri kullanmamak virüs bulaşma tehlikesini azaltır. Norton AntiVirüs ve McAfee Virüs Scan programları en popüler antivirüs programlarıdırlar. Sistem Güncelleştirme (Windows Update): Microsoft işletim sistemlerini sürekli olarak geliştirmektedir. Kullandığınız bilgisayarınızdaki işletim sisteminizi güncelleyerek bu gelişimden siz de faydalanabilirsiniz. Bunu yapabilmek için windowsupdate.microsoft.com adresinden ya yeni Microsoft güncellemesi olup olmadığını kontrol etmeli ya da otomatik olarak yeni güncellemeleri kontrol etmelisiniz Aksaklık giderici (Troubleshooting): Bilgisayarda çıkan problemlerin giderilebilmesi için kullanılan yollardır. Bunlardan bazıları bilgisayarın yeniden başlatılması (restart), sistem disketi (boot yada emergency disk) ile bilgisayarın açılması, bilgisayarın kapatılıması ve teknik yardım alınması.