OBSESİF KOMPULSİF SPEKTRUMDA İMPULSİVİTE KOMPULSİVİTE

Transkript

1 OBSESİF KOMPULSİF SPEKTRUMDA İMPULSİVİTE KOMPULSİVİTE Dr. Mehmet Murat DEMET Psikiyatri Profesörü Farmakoloji Bilim Uzmanı Manisa Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi 2. Psikiyatri Zirvesi 9. Ulusal Anksiyete Kongresi 8-12 Mart 2017 Antalya

2 Konuşma akışı İmpulsivite ve kompulsivite tanımı İmpulsivite ve kompulsivitenin nörobiyolojisi OKB de impulsivite ve kompulsivite OKB de impulsivite/kompulsiviteye ilişkin alt tip önerileri

3 İmpulsivite Dürtülere direnmede yetersizlik Haz elde etme duygusunu ertelemede yetersizlik Yansıtmalı olmayan karar verme süreci Prematür davranış Hemen ödül kazanmayı uzun dönem amaçların önüne geçirme Heyecan arama Olası sonuçları değerlendirmeden harekete geçme eğilimi Robbins ve ark 2012, Meda ve ark 2009, Dalley ve ark 2011

4 Kompulsivite Aşırı, uygunsuz tekrarlayıcı ve ısrarlı davranışlar Yüksek bilişsel davranışlar Bir konuşmanın içeriğini gözden geçirme Sayı serisini tekrar etme Basit motor davranışlar El yıkama, temas etme Robbins ve ark 2012

5 İmpulsivitenin Nörobiyolojisi İmpulsif seçim/aşırı aktif ödül dürtüsü Ventral striatum ve medyal prefrontal korteksin aşırı aktivasyonu Gecikmiş seçim Lateral prefrontal korteks ve orbitofrontal korteks aktivasyonu Kable ve Glimcher 2010

6 İmpulsivitenin Nörobiyolojisi Sağ inferior frontal girus ve asosiye alanlarında işlev bozukluğu Tepkinin yukarıdan aşağıya kontrolünde yetersizlik İmpulsif davranışlar Aron ve ark 2003, Dodds ve ark 2011

7 İmpulsivitenin Nörobiyolojisi Ventral striatal döngü Ventral medyal prefrontal korteks Nükleus akkumbens/ Ventral striatum Subgenual singulat korteks Ödül şiddetinin azalması Aron ve ark 2003, Dodds ve ark 2011

8 İmpulsivitenin Nörobiyolojisi Motor inhibitör yetersizliklere ilişkin döngü Ventrolateral prefrontal korteks Anterior singulat Kaudat nükleus Putamen Grant ve Kim 2014

9 Kompulsivitenin Nörobiyolojisi Kompulsivite ile ilgili beyin görüntüleme sonuçlarının çoğu OKB çalışmalarından gelmekte Kompulsivite ile ilişkili ruhsal bozukluklar Obsesif kompulsif bozukluk Madde kullanım bozuklukları Tourette sendromu İmpuls kontrol bozuklukları Parkinson hastalığındaki impuls kontrol semptomları Obsesif kompulsif ilişkili bozukluklar van den Heuvel ve ark 2016

10 Kompulsivitenin Nörobiyolojisi Frontal-Striatal Devreler Kortiko-striato-talamo-kortikal devreler Motor, bilişsel, affektif, motivasyonel alanlarda davranışsal kontrol işlevi Doğrudan yolak Dolaylı yolak van den Heuvel ve ark 2016

11 KTSK Devre Doğrudan yolak Kompulsivitenin Nörobiyolojisi Frontal-Striatal Devreler Striatum Striatuma eksitatör glutamaterjik sinyaller Korteks Talamus üzerindeki inhibisyonun kalkması Talamus Korteks üzerindeki eksitatör etkinin artması van den Heuvel ve ark 2016

12 KTSK Devre Dolaylı yolak Kompulsivitenin Nörobiyolojisi Frontal-Striatal Devreler Globus pallidus dış kısmı Striatumdan globus pallidus dış kısmı ve subtalamik nükleusa inhibitör sinyaller Striatum Talamus üzerindeki inhibisyonun artması Subtalamik nükleus Korteks üzerindeki eksitatör etkinin azalması van den Heuvel ve ark 2016

13 Kompulsivitenin Nörobiyolojisi Frontal-Striatal Devreler (İki devreli model) KTSK Devre Doğrudan yolak Pozitif geri bildirim devresi Davranışın başlatılması ve sürdürülmesi KTSK Devre Dolaylı yolak Negatif geri bildirim devresi Davranışın inhibisyonu ve davranışlar arasında geçiş van den Heuvel ve ark 2016

14 Kompulsivitenin Nörobiyolojisi Frontal-Striatal Devreler Normal insanlarda davranışların başlatılması ve inhibisyonu arasında esnek bir denge bulunmakta OKB, Tourette sendromu, Trikotillomani Parkinson hastalığındaki impuls kontrol sorunları ve Madde kullanım bozukluklarında bu yolakların anormallikleri sonucu davranış inhibisyonunda sorunlar van den Heuvel ve ark 2016

15 Kompulsivitenin Nörobiyolojisi Frontal-Striatal Devreler (Üç devreli model) KTSK Affektif devre Ventromedyal prefrontal korteks ve anterior singulat korteksi nükleus akkumbens ve talamusa bağlar Affektif ve ödül işleme süreçleri KTSK Ventral bilişsel devre Anterolateral orbitofrontal korteks, putamenin ön bölümü ve talamusu bağlar Motor hazırlık ve tepki inhibisyonu KTSK Dorsal bilişsel devre Dorsolateral prefrontal korteks, kaudat nükleus ve talamusu bağlar Çalışma belleği ve planlama gibi yönetsel işlevler Milad ve Rauch 2012

16 Kompulsivitenin Nörobiyolojisi Frontal-Striatal Devreler (Dört devreli model) Affektif devre, ventral bilişsel devre ve dorsal bilişsel devreye ek olarak KTSK Sensorimotor devre Premotor korteks, putamen ve talamusu bağlar Otomatik tepkileri ve amaca yönelik davranıştan alışkanlık davranışlarına geçişi düzenler Milad ve Rauch 2012

17 İmpulsivite Bekleme Vm-PFK, Subgenual singulat korteks Nükleus akkumbens, Ventral striatum Durdurma Vl-PFK, anterior singulat korteks, presuplementer motor alan Kaudat nükleus, putamen Kayma/bilişsel esneklik Dl-PFK, Vl-PFK, l-ofk Kaudat nükleus Robbins ve ark 2011 Kompulsif alışkanlık Presuplementer motor alan, premotor korteks Putamen Kompulsivite Karmaşık süreçler: Her aşamada Korteksten bazal gangliyonlara yoğun işlev

18 Kompulsivite/İmpulsivite Modellerinde OKB nin yeri Robbins ve ark 2012, Fineberg ve ark 2014

19 OKB de kompulsivite ve impulsivite Karşılıklı yüksek ektanı oranları OKB de dürtü kontrol bozuklukları Dürtü kontrol bozukluklarında OKB yüksek ektanı göstermekte OKB de dürtü kontrol bozukluğunun eşliği Erken yaşta başlangıç, semptom sayı ve şiddetinde artış, içgörü zayıflığı, sinsi başlangıç, işlevsellilte daha fazla bozulma, tedaviye daha olumsuz yanıt Matsunaga ve ark 2005

20 OKB de impulsivite İmpulsif özelliği fazla olan OKB hastalarında Daha sık öğrenme sorunları Düşük engellenme eşiği Kişiler arası ilişkilerin daha kötü olması Çocuklarda dikkat çekme davranışlarının fazla olması Yüksek nevrotiklik Somatik semptomları daha sık olması Hoehn-Saric ve Barksdale 1983

21 OKB de impulsivite SSS de impulsiviteye ilişkin temel alanlardan biri ventral striatal döngü Aynı zamanda tedaviye yanıtsız OKB olgularında DBS nin temel hedef alanı İmpulsivitenin OKB nin bir özelliği olabileceğine ilişkin kanıtlar Robbins ve ark 2012, Benatti ve ark 2013, Ettelt ve ark 2007,

22 İmpulsivitenin üç boyutu Davranışın inhibe edilememesi (İmpulsif aksiyon) Daha güçlü biçimde gerçekleşmesi beklenen tepkinin baskılanamaması İmpulsif karar verme (İmpulsif seçim) Daha büyük ama daha geç olan ödülü beklemek yerine hemen ulaşılacak ama daha küçük ödülü seçme Aşırı risk alma Ödüle ulaşmada tehlike ve zarar görme potansiyeli olan davranışları sergileme Sohn ve ark 2014

23 OKB de impulsivitenin üç boyutu 80 OKB hastası, 76 sağlıklı kontrol İmpulsif aksiyon, impulsif seçim ve aşırı risk alma davranışı ölçülmüş OKB hastalarında kontrollere göre: İmpulsif aksiyon daha fazla (Yani davranış inhibe edilemiyor) İmpulsif karar verme daha fazla Ancak risk alma davranışı daha düşük düzeyde Sohn ve ark 2014

24 OKB de impulsivite Ancak hem çocuklarda hem de erişkin OKB de riskli karar verme süreci gösteren nörobilişsel araştırma sonuçları bulunmakta Aşırı öz-kontrol, OKKB olan hastalarda OKB li hastalardan daha fazla OKB hastalarında davranışsal bağımlılık modeline benzer şekilde daha impulsif davranış, daha riskli karar verme süreci ve daha önyargılı olasılık değerlendirmesi Cavedini ve ark 2002, Cavedini ve ark 2006, Cavedini ve ark 2012, Pinto ve ark 2014, Grassi ve ark 2015

25 OKB de impulsivite OKB de motor impulsivite ve özellikle de eylemin başlamasından sonra tepki durdurulmasında bozulma Olasılık değerlendirmesindeki belirsizlik sonucu obsesif zihinsel uğraşların ve kontrol davranışlarının artması Fear ve Healy 1997, Pellisier ve O Connor 2002, Stern ve ark 2013, Voon ve ark 2017

26 İmpulsivitenin obsesyon tipleri üzerine etkisi 146 OKB/80 sağlıklı kontrol SCID/Barratt İmpulsivite Ölçeği/YBOKÖ Dikkat impulsivitesi (Anlık ödeve/göreve odaklanmada yetersizlik/güçlük) OKB grubunda daha fazla impulsivite Özellikle odaklanmayı engelleyen impulsivite ile cinsel, agresif, dini obsesyonlar arasında ilişki Sahmelikoglu Onur ve ark 2016

27 İmpulsivitenin ve OKB alttiplemesi Potenza ve ark 2009 Benatti ve ark 2014 Şahmelikoğlu Onur ve ark 2016 Yüksek impulsivite puanları ile eylem ya da sözel tepki vermeden önce uygun odaklanma yetersizliği arasında ilişki OKB li hastalarda impulsivite ölçeğinin dikkat ile ilgili alanlarında yüksek puanlar Dini, cinsel ve agresif temalı obsesyonlar ile dikkate yönelik impulsivite arasında ilişki

28 İmpulsivite ve OKB Ektanıları Perugi ve ark 2002 Şahmelikoğlu Onur ve ark 2016 Summerfeldt ve ark 2004 OKB+Bip. Boz. Hastalarında daha sık cinsel temalı obs ve daha düşük sıklıkta sıralama/düzenleme rituelleri Hafif bipolarite : Obsesyonlar ve impulsivite arasındaki ilişkinin olası açıklaması Cinsel, dini ve agresif temalı obsesyonları olan OKB hastalarında Bipolar 1 ve Bipolar 2 Bozukluk eşliği daha fazla OKB+Tik Boz hastalarında Tik Boz olmayan OKB lere göre daha sık dini, cinsel ve agresif temalı obsesyonlar ve daha yüksek dikkat odaklı impulsivite puanları

29 OKB de davranışsal bağımlılık modeli ve impulsivite ile ilişkisi 38 OKB/39 sağlıklı kontrol Barratt İmpulsivite Ölçeği/Iowa Gambling Task (Risk altında karar alma)/ Beads Task (Belirsiz koşullar altında nedensellik kurabilme) OKB hastalarında impulsivite, riskli karar verme ve önyargılı olasılık değerlendirmesi kontrollere göre daha fazla OKB: Bir davranışsal bağımlılık bozukluğu (?)

30 İmpulsivite ve subtalamik nükleus aktivitesi Karar impulsivitesi Kısa dönemde, Yeterli kanıt toplamadan, Gelecekteki büyük kazançlar yerine kısa dönemde küçük kazançlar için acele karar verme

31 İmpulsivite ve subtalamik nükleus aktivitesi Subtalamik nükleus Otomatik tepkiden kontrollü tepkiye geçişi düzenleyen inhibitör işlev OKB hastalarında subtalamik nükleusu hedefleyen DBS ile tedavi etkinliği Hikosaka ve Isoda 2010, Mallet ve ark 2008

32 İmpulsivite ve subtalamik nükleus aktivitesi OKB hastalarında anterior asosiyatif-limbik subtalamik nükleusun uyarılması ile karar verme impulsivitesinin artması Subtalamik nükleusun uyarılması sırasında, tekrarlayıcı ve kanıt arama davranışlarında azalma Voon ve ark 2017

33 OKB de bir alt tip önerisi: İmpulsif alt tip OKB li hastalarda İmpuls Kontrol Bozukluğu eşliği varsa Erken başlangıç yaşı, Daha sık ve şiddetli semptomlar İçgörü zayıflığı Sinsi semptom başlangıcı Daha kötü işlevsellik ve yaşam kalitesi düşüklüğü Daha fazla sayıda SGAİ denemesi Uzun dönem izlemlerde daha kötü tedavi yanıtı OKB için bir alt tip: İmpulsif alt tip Fontenelle ve aek 2005, Grant ve ark 2006, Matsunaga ve ark 2005, Lovato ve ark 2011, Tavares ve Gentil 2007

34 OKB de bir alt tip önerisi: İmpulsif/Kompulsif alt tip YBOKÖ puanı 16 dan yüksek 869 birey İyi grup [İyi içgörü (n=736), iyi direnç (n=674) ve iyi kontrol (n=591)] Kötü grup [Zayıf içgörü (n=169), zayıf direnç (n=231) ve zayıf kontrol (n=314)] Kashyap ve ark 2012

35 OKB de bir alt tip önerisi: İmpulsif/Kompulsif alt tip İçgörü, semptomlara direnç ve kontrol açısından kötü grupta: Daha yüksek hastalık şiddeti, daha olumsuz gidiş, daha uzun obsesyon süresi, daha sık simetri/düzenleme, bulaş/temizlik ve istifleme semptomu Kashyap ve ark 2012

36 OKB de yeni bir alt tip önerisi: İmpulsif/Kompulsif alt tip İçgörü, semptomlara direnç ve kontrol açısından kötü grupta: Daha sık trikotillomani, aralıklı patlayıcı bozukluk, kompulsif satın alma Kashyap ve ark 2012

37 OKB de bir alt tip önerisi: İmpulsif/Kompulsif alt tip İmpulsif OKB hastaları: Daha kötü klinik gidişe sahip Daha yoğun ve farklı tedavi stratejileri gerekli Ör: Glutamaterjik, opiodierjik, GABAerjik ilaçlar Kashyap ve ark 2012

38 Sonuç Ruhsal bozuklukları impulsivite/kompulsivite yelpazesinde değil de her bir bozukluğun içinde impulsif/kompulsif alt tiplendirme şeklinde yorumlamak giderek daha fazla kabul görmekte İmpulsivite ve kompulsivitenin nörobiyolojik alt yapısı karmaşık ve özellikle tedavi anlamında kliniğe yansıması şimdilik oldukça yetersiz düzeyde OKB de impulsivite her anlamda olumsuzluk işareti OKB olgularında impulsivite alt tipine ilişkin kanıtlar giderek artnmakta

39 Teşekkürler