T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (KELÂM) ANABİLİM DALI KELÂMDA ADALET KAVRAMI.

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (KELÂM) ANABİLİM DALI KELÂMDA ADALET KAVRAMI Doktora Tezi Fatma GENEL UĞUZMAN Ankara 2012

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (KELÂM) ANABİLİM DALI KELÂMDA ADALET KAVRAMI Doktora Tezi Fatma GENEL UĞUZMAN Tez Danışmanı Prof. Dr. Şaban Ali DÜZGÜN Ankara 2012

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (KELÂM) ANABİLİM DALI KELÂMDA ADALET KAVRAMI Doktora Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Şaban Ali DÜZGÜN Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı.... İmzası... Tez Sınav Tarihi:

4 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (KELÂM) ANABİLİM DALI KELÂMDA ADALET KAVRAMI Doktora Tezi Fatma GENEL UĞUZMAN Ankara

5 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ÖNSÖZ IV V GİRİŞ GENEL ÇERÇEVESİYLE ADALET TERİMİ 1. Kavramsal Çerçeve A) Adaletin Lügat ve Terim Anlamı 7 B) Adalet Teriminin Kur ân daki Anlamları Adaletin Türleri a) Ontolojik Adalet 17 b) Denkleştirici Adalet 19 C) Dağıtıcı Adalet 20 D) Sosyal Adalet 22 E) İktisadi Adalet 23 F) Siyasî/Yönetimde Adalet 24 G) Cezaî Adalet 25 H) Etik Adalet 26 I. BÖLÜM ADALET TERİMİNİN TEKÂMÜLÜ VE KAZANDIĞI ANLAMLAR ESKİ AHİT TE ADALET TERİMİ YENİ AHİT TE ADALET TERİMİ KUR ÂN'DA ADALETLE İLİNTİLİ KAVRAMSAL YAPI 41 a) Adalet ve Zulüm 45 b) Adalet ve Hükm (Otorite)/Hikmet 47 c) Adalet ve İhsan 50 d) Adalet ve Takva KUR ÂNIN ADALET TERİMİNİ YENİDEN BAĞLAMSALLAŞTIRMASI 54 2

6 II. BÖLÜM ADALET TERİMİNE İLİŞKİN FARKLI KAVRAMSALLAŞTIRMALAR 1) ADALETİN SİYASİ BAĞLAMDA KULLANIMI 73 2) MU TEZİLİ ADALET TEORİSİ: YENİ SİYASAL OLUŞUMUN TEMELLENDİRİLME AYGITI 91 3) İLAHİ ADALET TEORİSİ 96 a. İlahî Adalet ve Hikmet 99 b. Allah a Adaletsizlik İsnadı 116 III. BÖLÜM ADALET TERİMİYLE İLGİLİ AHLAKÎ KAVRAMSALLAŞTIRMALAR 131 1) BEŞERÎ ADALET TEORİSİ 133 a) Aklîlik/Rasyonellik 134 b) İrade ve Eylem Özgürlüğü 147 c) Sorumluluk 162 2) BEŞERÎ ADALET TEORİSİYLE İLİNTİLİ OLARAK ELE ALINAN EYLEM KATEGORİLERİ 169 a) Kötü Eylemler 175 b) İyi eylemler ve Kısımları 177 c) Nötr Eylemler 182 SONUÇ 185 BİBLİYOGRAFYA 191 ÖZET 200 ABSTRACT 201 3

7 KISALTMALAR ANKUZEM: Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları. AÜİFD: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Bkz.: Bakınız. çev.: Çeviren. DİB.: Diyanet İşleri Başkanlığı. haz.: Hazırlayan. MEB: Milli Eğitim Bakanlığı. neşr.: Neşreden. TDV: Türkiye Diyanet Vakfı. thk.: Tahkik eden. tsz.: Tarihsiz. vd.: ve devamı. Yay.: Yayınları 4

8 ÖNSÖZ Adalet insanlığın var oluşundan bu yana insan hayatını düzenleyen, anlamlı kılan en önemli değerlerin başında gelir. Adaletin tanımı yapılırken herkesin kendi görüşünü ön plana çıkardığı ve bu doğrultuda anlam alanını şekillendirdiği, birçok adalet tanımı yapıldığı görülür. Bu nedenle bu çalışmamızda adalet yapılan farklı tanımları üzerinde durmak yerine adalet terimiyle ilgili temel yaklaşımlara yer vermeyi uygun bulduk. İslam düşünce geleneğinin ilk teşekkülünden beri gündeme gelen adalet, bu dönemde siyasî zeminde tartışılan ve bu doğrultuda içeriği şekillenen bir terim olarak ön plana çıkmıştır. Kelâm ın sistematik olarak şekillenen bir ilim dalı olmaya başladığı ilk dönemden itibaren ise adalet, ilahî ve beşerî düzlemde tartışılmaya başlanmıştır. Klasik Kelâm ın tartıştığı konular itibariyle gerçek hayattan kopuk, günümüz insanının gereksinimlerini tam olarak karşılayamayan bir görünüme sahip olduğu, bu nedenle de 20. yüzyılın başlarından itibaren hem konu hem de yöntem itibariyle Kelâm ilminde bir yenilenmeye gidilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Kelâm ın insan merkezli konuların tartışıldığı, bu yönde çözümlerin üretildiği, günlük hayatla bağlantılı daha dinamik yapı kazanabilmesi için yapılması gerekenlerden biri de, adalet teriminin ilahî iradeden ve siyasî gelenekten bağımsız olarak tüm yönleriyle yeniden anlamlandırılmasıdır. Kelâm ın insan merkezli yapılanmasına kısmen de olsa katkıda bulunabilmek için yaptığımız bu çalışmamızda insanî değerlerin en muteber ilkesi adaleti konu edindik. Çalışmamızı giriş ve üç bölümden oluşturduk. Giriş bölümünde adaletin etimolojik kökenine inerek, kavram tahlili yaptıktan sonra, kelimenin Kur ân daki anlamlarına ve Kur ân da adaletle aynı anlamlarda kullanılan terimlere yer verdik. Ayrıca adalet teriminin kavramsal içeriğini daha net olarak ortaya koyabilmek için de adaletin türlerini ana hatlarıyla değerlendirmeye çalıştık. 5

9 Çalışmamızın birinci bölümünde, Kelâm da adalet teriminin yeniden anlamlandırılmasına ışık tutabilmesi ve bu kavramının çok yönlü boyutunun ortaya konulabilmesi için adaletin vahiy sürecindeki kavramsal gelişimine yer verdik. Çalışmamızın ikinci bölümünde ise, Kelâm da adalet terimi etrafında yapılan tartışmalara ışık tutmak üzere; adaletin siyasî bağlamda kullanımı, Mu tezile nin adalet ilkesinin oluşumu ve ilahî adalet teorisine yer vedik. Çalışmamızın üçüncü bölümünde ise, adaletin ahlakî boyutuna dikkat çekmek üzere, beşerî adalet teorisinin açılımına ve bu teorinin ışığında ortaya çıkan eylem kategorilerine yer verdik. Sonuç bölümümüzde ise, bütün bölümlerin ana hatlarıyla ele alarak, genel bir değerlendirme yaptık. Son olarak tezimin konusunun tespitinden itibaren çalışmam süresince, bu araştırmaya rehberlik ve danışmanlık yaparak katkılarını esirgemeyen değerli hocam Prof. Şaban Ali Düzgün e gönülden teşekkür ediyorum. Ayrıca çalışmam süresince bana desteklerini esirgemeyen başta annem, babam ve eşim olmak üzere bütün aileme teşekkürü bir borç biliyorum. Çocuklarım Kerem ve Gül Sena ya sevgilerimle! 6

10 GİRİŞ GENEL ÇERÇEVESİYLE ADALET KAVRAMI 1. Kavramsal Çerçeve İnsanlığın var oluşundan günümüze kadar adalet her zaman tartışılmış ve bu kavram üzerinde çok farklı görüşler ileri sürülmüştür. Adaletin tanımı yapılırken herkes tarafından kabul gören, kesin sınırlarının çizildiği, tüm kapsamının belirlendiği bir tanımın yapılmasının mümkün olmadığı görülmektedir. Zorluğun ana kaynağı, adalet kavramının birden çok anlamı içermesinden kaynaklanmaktadır. Tüm bu zorluklara rağmen tezimizin giriş bölümünde öncelikle adl kelimesinin etimolojik kökenine inilecek, kavram tahlili yapıldıktan sonra Kur ân daki anlamlarına ve Kur ân da adaletle aynı anlamlarda kullanılan kelimelere yer verilecek, kavramın içeriğinin daha net olarak ortaya konulabilmesi için de adaletin türleri ana hatlarıyla değerlendirilecektir. A) Adaletin Lügat ve Terim Anlamı Kelime olarak a-d-l, adele fiilinden türetilen soyut isimdir. Adale, her şeyi yerli yerine koymak, hakkı gerçeği ortaya çıkarmak, insaf etmek, denk olmak, birbirine eşit olmak terazinin kefelerini eşit hale getirmek, tarafsızlık, işte ve ibadette doğru olmak, hakkaniyet ve ölçüye uymak 1 gibi pek çok manayı içine alır. A-d-l kökü zıt anlam ifade eden kavramlardandır ve beş farklı anlamda kullanılmıştır: 1. İkinci babda adl, adalet, udulet, ma delet, ma dilet, insaflı olmak, doğru olmak, doğru davranmak, adaletle ve hakla hükmetmek, zulmetmemek, bir işte doğru olmak, vicdanlarda doğruluğu kaim olan şey, cevrin zıddı anlamındadır a.d.l fi harfi ceri ile kullanıldığında doğru olmak, doğru hareket etmek, doğru yoldan sapmamak, bi harfi ceri ile kullanıldığında aralarını denkleştirmek, birini diğerinin 1 ez-zebidî, Murtazâ el-huseynî el-vâsıtî, Tâ cu l-arûs, Mısır, 1306, III/ İbn-i Manzûr, Ebû l-fazl Cemaluddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el-ensâri er-ruveylî, Lisân ul-arab, Beyrût, , XI/430; el-firuzâbâdî, Mecdu d-din Muhammed b. Ya kub, el Kâmus ul- Muhît, Müessesetü r-risâle, Beyrût, 1986, IV/13. 7

11 yanına getirmek ve koymak, iki kişinin arasını bulmak, aralarını düzeltmek 3 anlamlarında kullanılır. An harfi ceri ile kullanıldığında ise sapmak geri dönmek, fikir ve düşünceden caymak, vazgeçmek, görüşünü değiştirmek, inhiraf etmek, terk etmek, yüz çevirmek, ila harfi ceriyle kullanıldığında dönmek 4 gibi manalara gelir. 3. İkinci babda adl; eşit muamele etmek, iki kişinin arasını düzeltmek, bir şeyi diğerinin eşi kılmak ve onun yerine getirmek, bir şeyi diğer bir şeyle beraber yapmak (vazene), bir şeyi doğrultmak (kavvame), düzeltmek (sevva), birbirine denk olmak, Allah a ortak koşmak, eş ve benzer anlamındadır Beşinci babda adalet ve adulet insaflı, doğru ve dürüst olmak, cevr ve zulmün zıddı anlamındadır. 6 İbn Fâris, a.d.l kökünün, birbirine zıt iki anlamı vardır; birisi, doğru-düzgün olmaya, diğeri eğri olmaya delalet eder demiştir Dördüncü babda adel, cevr ve zulüm anlamındadır. 8 Adl aslında mastardır. Adil anlamında isim olarak kullanılmıştır. 9 Adl kavramı zikredildiğinde yerine göre fiil veya fâil kast olunur. 10 Adil adaletli ve insaflı olan, hakla hükmeden, haklıya hakkını ve haksıza cezasını veren, bu prensibi herkese uygulayan, her şeyi yerli yerinde yapan, hak ve hukuka riâyet eden, dürüst ve doğru olan, salih kişi anlamlarına gelir. 11 Zulmün ve cevrin zıddı anlamındaki adl kavramı; davranış ve hükmünde doğru olmak, hakka göre hüküm vermek, eşit olmak, eşit tutmak, her şeyi mertebesinde vazetmek, işlerde mutedil olmak, her şeyi yerli yerince yapmak, hak ve vazifeye riâyet etmek, hak sahibine 3 el-isfehânî, Ebû l-kâsım el-hüseyin b. Muhammed er-râğıb, el-müfredât fi Ğaribi l-kur ân, thk. Muhammed Seyyid Keylânî Dâru l-ma rife, Beyrût, tsz., İ. Mustafa / A. Ziyad, el-mücemul-vasit, İstanbul, 1979, I-II, İbn Manzûr, Lisân, XI/ el- Cevherî, İsmail b. Hammâd, Tacu l-luğa ve Sıhâh ul-arabiyye, Beyrût, 1979, V/ İbn Fâris, Ebû l Hüseyin Ahmed, Mu cemu Makâyîsi l-lüğa, Beyrût, 1991, IV/ İbn Manzûr, Lisân, XI/ İbn Manzûr, Lisân, XI/ Kâdı Abdülcebbâr, Şerhu Usûli l-hamse, Kahire, 1988, İsfehânî, Müfredât,

12 hakkını vermek, her şeyde ziyade, kusur, noksan ve taşkınlık olmaksızın eşitlik, orta yol, istikamet, eş, benzer, misil, bir şeyin karşılığı olan ceza, fidye, hak, farz, nafile, ölçü (keyl), kıymet ve bedel anlamlarına gelir. İnsaf, istikamet, hakkaniyet, kıst, muvazene, takvim, tesviye ve tevfiye kavramlarının muadilidir. Adaletin her bir cephesini ifade eden birçok kelime bulunmaktadır, bu kelimelerden en çok kullanılan adl kelimesidir. Kur ân-ı Kerim de ise adalet kelimesiyle aynı manada kullanılan pek çok kelime yer almaktadır ve en önemlileri şunlardır: Kıst, kast, istikame, vasat, nasib, hisse, mizan, hak, kyl. Adl eşitlik, eşitlemek anlamında kullanıldığında bu mana somut (müşahhas, kantitatif, niceliksel) veya soyut (müceret, kalitatif, niteliksel) olabilir. Soyut kullanımda eşitlikten kasıt, şüphesiz müminler birbirlerinin kardeşidir. âyetinde ifade edildiği gibi hukuk önünde eşitlik ya da eşit haklara sahip olma keyfiyetidir. Somut kullanımda ise konu, dağıtılan (tevzi ) adalettir. Ve adlin bu manasına yaklaşmamızı sağlayacak yakın manalı kelimeler, nasib, kıst (pay), kıstas, mizan ve takvim (ölçüp biçme, yoluna yordamına uydurmak, tertip düzen verme) gibi kelimelerdir. 12 Adlin muvazene, ölçülülük ve itidal, insaf gibi manalarına yaklaşmamızda bize yardımcı olabilecek sözcükler şunlardır: Teadil, kast, vasat. Bunlardan ilki olan teadil, ikmal etmek (tamamlayıcı ek koymak, düzeltmede bulunmak), ayar etmek anlamlarındadır ve denge sağlamak anlamına gelir; orta yahut iki uç menzil arasında orta noktada manalarına gelen kasd ve vasat ise itidal, ılımlılık, ölçülülük anlamlarını taşır. 13 Kıst kökü, Kur ân da 25 defa geçmiştir. İki yerde zulüm 14, 23 yerde de, adaleti yerine getirme, adil olma, insaf etme, başkalarının haklarına riâyet etme 15 anlamlarına gelmektedir. 12 Haddurî, Macid, İslâm da Adalet Kavramı, Yöneliş Yayınları, 1991, Haddurî, İslâm da Adalet Kavramı, Cin, 72/ Ebû Kemal, es- Seyyid Ahmed, el- Okyanusu l Basıt fi Tercemeti l Kâmûsi l Mesâni, Beyrût, tsz, III/43. 9

13 Sözlükte hisse, ölçü, insaflı olma, adalet gibi anlamlara gelen kıst mastar olarak kullanıldığında ezdaddan olup, hem adaletli olma, birine hakkını ve payını adil bir şekilde verme hem de adaletsizlik yapma, birine hak ettiği payı vermeme anlamlarına gelmektedir. 16 Türevleriyle birlikte Kur ân da 25 yerde geçen bu kelime, âyetlerin genelinde adalet anlamına gelmekte veya ona yakın anlamlar ifade etmektedir. Hatta Nisâ sûresinin 135. âyetinde kıst kelimesiyle adl kökünden gelen fiilin aynı anlamda kullanılması, bu iki kelime arasındaki anlam birliğini gösterir niteliktedir. Kıst kelimesi, k.s.t kökünden isim olarak kullanılır. 17 Kıst kökü de zıt anlamlı kavramlardandır. Sözlükte, zulüm, adalet, mizan, hisse, nasip, miktar ölçü... anlamlarına gelen bu kelime Kur ân da, zulüm ve adalet anlamında kullanılmıştır. k.s.t. kökü ise üç farklı anlama gelmektedir: 1) Zulmetmek, 2) Adalet, mîzan, hisse, nasîb, rızık, miktar ve ölçü, 3) Boynun kuru olması, hayvanın ayakları dik ve doğru olması. Kast zulmetmek, haktan sapmak, adalet üzere davranmamak, başkasının nasibine el atmak, 18 iksât, adil olmak, muksıt adil, taksît bir şeyi adaletle eşit olarak taksim etmek, borcu belirli zamanlarda verilmek üzere belirli parçalara bölmek, ehlü iyalinin nafakasını kısmak, kıstas, dosdoğru ölçü, insaflı ve adaletli ölçü, mizan anlamındadır. Kur ân da bu kelime dosdoğru kıstasla ölçün (İsrâ, 17/35) şeklinde yer almaktadır. kusût, zulüm, ism-i fâil şekliyle kasit zulmeden başkasının nasibine kasteden manasına gelir. (Cin, 72/14-15) Fiilin ism-i tafdîl (üstünlük derecesi belirten şekliyle aksat daha adaletli, hakka daha yakın anlamında kullanılmaktadır. 19 (Bakara, 2/282) Aşırılığa kaçmamak, doğru davranmak her haklıya hakkını ve hatan nasibini vermek anlamında çoğunlukla dörtlü (rubai) vezindeki şekli 16 İbn-i Manzûr, Lisân, VII/376; İsfehânî Müfredât, ez-zebidî, Tâ cu l-arûs, III/ İsfehânî, Müfredât, İbn-i Manzûr, Lisân, VII,

14 eksata kullanılır; bunun ism-i fâili muksit gelir ve muksitler Kur ân da her zaman övülür. (Hucurât, 49/9) Genel anlamda kıst, insaf, merhamet ve adaletle verilen veya alınan, bölüştürülen nasiplerdir. Kıstta da, gerek mizan ve gerek adlde olduğu gibi vasat olma, orta yolda gitme, her türlü aşırılıklardan kaçınma söz konusudur. Nitekim, iktisad kelimesi de kısttan gelir ki, adalet ve hakkaniyetle davranmak, hiçbir aşırı yöne meyletmeden ortadan dosdoğru yürümek tir. Mizan, ve-ze-ne kökünden hem mastar, hem ism-i âlettir; vezene, tartmak, miktarını ölçmek anlamına gelmektedir. Bu fiilin mastarı olan vezn kelimesi Kur ân da : Ölçtüğünüz zaman ölçüyü tam tutun ve tartıyı da doğru vezn edin. şeklinde geçmektedir. (İsrâ, 17/35) Âyette lafzen yer alan dosdoğru (müstakîm) kelimesi Kur ân nın anlam dokusu içerisinde değerlendirildiğinde, manevi ya da ahlakî çağrışım taşıyan bir terim olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle bu âyetteki buyruk da sadece ticarî alışverişler için değil, insanlar arası bütün ilişkiler için geçerlidir. 20 Vezn, çoğunlukla ağırlığı olan nesnelerin mukayese ve denkleştirmesinde kiullanılır; bu denkleştirmenin yapıldığı alete de mizan denilir. Öncelikle, kâinatın tümünü Allah bir denge üzerinde yaratmıştır ve kâinat bu denge üzerinde gider, yani terazinin iki gözü her zaman dengededir. Göğü yükseltti ve mizanı koydu (Rahman, 55/7) Vezn, daima bir denkleştirme oranını ifade ettiğinden, adalet de mizan olarak adlandırılır. Bu âyette geçen mizan, bütün eşya arasındaki ve kâinatın bütünündeki genel denge kanununu ifade ederken, Kitabı ve mizanı hak olarak indiren Allah tır. (Şûrâ, 42/17) âyetinde yer alan mizan ise, insanın hayatında düşünce ve davranışlarını tartması gereken terazi olarak ifade edilmiştir. Mizan, hukukî, siyasî ve toplumsal dengeyi tayin eden adalet ölçüsüdür ve birbirini takip eden vahiyler yoluyla da, insanlara doğruyla yanlış arasında ayrım yapabilecekleri ölçüyü veren 20 Bkz. Muhammed Esed, Kur ân Mesajı, çev. Cahit Koytak/Ahmet Ertürk, İşaret Yayınları, İstanbul, 1996, II/

15 (terazi) Allah tır. 21 Bu bakımdan insanların davranışları, Allah ın koyduğu mizana göre değerlendirilir; âhirette kimin hayatında Allah ın koyduğu mizana göre işler ağır basarsa, o razı olacağı bir hayatın içine girer, kimin de Allah ın mizanına uygun olarak yaptığı ameller hafif gelirse, kızgın bir ateşe girer. 22 İbn-i Manzûr a göre, kavramsal olarak adaletin manası, dosdoğruluğu zihinde kesinlikle yer etmiş, sabitleşmiş şeydir. 23 Düzgün yahut usulüne uygun olmayan şey ise cevr (haksızlık, eza) adını alır. Adl kelimesinin kesin doğruluk, hakkaniyet, haksızlıktan uzak durma gibi manalarını tam olarak karşılayacak olan sözcük istikamedir. Kur ân da 40 dan fazla yerde geçen müstakîm kelimesiyle aynı kökten gelen istikamet, fiil halinde 10 yerde geçmektedir. 24 Bu kelimenin köklerinden biri olan kıyam dik ve düzgün durmak, ikincisi olan kıvam ise, düzgün ahenkli, güzel olmak anlamlarındadır. İstikamet ahde vefa, din ve dünya işlerinin tümünde orta yola, dosdoğru yola (sırâti müstakîm) bağlı kalmaktır. 25 Sabit olan, şüphe olmayan, güvenilir olan manasına gelen hakk 26 ölçü, eşitlik, doğru ölçme, terazinin iki kefesini denkleştirme, ibadetlerin ölçüsünü iyi bilme manalarına gelen kyl kelimesi de adl kelimesiyle paralel manada kullanılan önemli kelimelerdendir. Adalet kavramı sözlük anlamlarının yanı sıra, konusuna, amacına göre tasnif edilmiş ve bu doğrultuda terimsel anlamı şekillenmiştir. Biz burada adalet tanımlarının bazılarına yer vermeyi uygun bulduk. Adaletin terim olarak yapılan bazı tanımları arasında şu ifadeler yer almaktadır: Adalet; farzlar ve faziletli ameller ile zinetlenmek; isyan ve günah, kötü ve değersiz olan, insanın kişiliğine zarar veren söz, fiil ve davranışları terk etmek; içi ve dışı, sözü ve fiilleri eşit olmak, mükâfatta eşit davranmak, söz, fiil ve davranışı hayır ve iyi olana hayırla, kötü ve 21 İsfehânî, Müfredât, Kâri a, 101/ İbn-i Manzûr, Lisân, c.vii, s Şûrâ,42/53; Yâsîn, 36/ el-cürcanî, Ebû l Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-seyyid eş-şerif, Kitâbu t-ta rîfât, tah.abdurfazlur Rahman b. Umeyrâ, Beyrût, 1987, İstikamet md. 26 İsfehânî, Müfredât, I/

16 şer olana şerle karşılık vermek, nimet verenin nimetini ikrar ve itiraf etmek, bu nimetlere karşı şükretmek, Allah ı birlemek, şirkten uzak olmak, zulmü terk etmek, her hak sahibine hakını tam vermek ve başkasından hakkını tam almak 27, hevâ ve hevese uymayı terk etmek 28, görevini yerine getirmek ve hakkını almaktır. 29 Adalet genellikle verilen ile hak edilen arsındaki dengeyi ifade eder. 30 Genel hatlarıyla İslâm âlimleri adaleti emanetleri yerine getirmek, iman etmek, farzları işlemek, insaflı olmak, zulmü terk etmek, her şeyin hakkını vermek olarak tanımlamıştır. Kelâmcılar ise, adaleti tanımlarken Allah ın evrenle ve insanla olan ilişkisi üzerinde durmaktadırlar. Adalet, Allah ile âlem arasındaki ilişkide ilahî irade ve fiilleri niteleyen bir kavramdır. 31 Bu tanımdan anlaşılacağı üzere, Allah ın evreni ve içinde yer alan varlıkları kusursuz bir şekilde yaratması ve Allah ın kullarına zulmetmeyişi adaletin kapsamını oluşturmaktadır. İslam filozofları arasında önemli bir yeri bulunan Farâbî nin ise adaleti, hem ferdi hem de siyasî ahlak bakımından ele aldığı görülmektedir. Adalet öncelikle nefse ait bir erdemdir ve öteki üç temel erdemin (hikmet, iffet, şeceat) uyumundan doğar. 32 Bu sebeple, diğer erdemler gibi adalet de aksiyonla yakından ilgili olmakla birlikte, adaletle uyuşur gibi görünen işler yapan her insana adildir diyemeyiz. Çünkü gerçekten adaletli kişi, ahlakî güçlerini, davranışlarını ve diğer bütün durumlarını dengede tutan ve her durumda hiçbir amaç gütmeksizin, yalnızca ve doğrudan doğruya adalet erdemini amaçlayan kişidir. 33 Ahlakî alanda ise adalet, bütün aşırılıkların ortası ve genel olarak rezîlet demek olan aşırılıklardan kurtulmayı sağlayan bir erdem olduğu için, bütün erdemlerin en tam olanı, adeta odak noktası olarak tanımlanmıştır. Bu bakımdan İbn Miskeveyh adaletle vahdet kavramı 27 Kâdı Abdülcebbâr, Şerhu Usûli l-hamse, er-râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer el-hatib, Mefâtihu l- Ğayb, Tahran tsz., II/ İsfehânî, Müfredât, Karaman, Hayrettin, TDV, İslâm Ansiklopedisi, I/ Kâdı Abdülcebbâr, el-muğnî en-nazar ve l-maarif-, tahk. İbrahim Medkûr, edisyon. Taha Huseyn, Kahire tsz., XII/ İbn Miskeveyh, Tehzîb ul-ahlâk, Beyrût,1405/1985, İbn Miskeveyh, Tehzîb ul-ahlâk,

17 arsında büyük bir yakınlık görmektedir. Çünkü varlıkta birlik, yetkinliği ve tamlığı, dolayısıyla erdemi; çokluk, başkalık ve kargaşa ise istikrarsızlık, eksiklik ve dolayısıyla rezîleti gösterir. Bu sebeple adaleti yalnızca erdemin bir parçası değil, erdemin tamamı, aynı şekilde zulümü de rezîletin tamamı kabul etmiştir. 34 Fâkihler de, fıkıhın konusu ve amacının paralelinde adaleti tanımlamışlardır. Fâkihlere göre adalet, büyük günahları işlemekten sakınmak, küçük günahlarda ısrar etmemek, yolda yemek yemek gibi düşük davranışlardan kaçınmaktır. 35 B) Adalet Kavramının Kur ân daki Anlamları Adl kavramı, Kur ân da 11 sûrede, 24 âyette 28 defa geçmiş ve 7 anlamda kullanılmıştır 36 : a) Fidye/bir şeyin karşılığı: Öyle bir günden sakının ki, o gün hiç kimse kimsenin yerine bir şey ödeyemez.. Kimseden fidye (adl) kabul edilmez. Kimseye şefaat fayda vermez ve onlara hiçbir yardım yapılmaz. 37 Bu âyette geçen adl kavramı fidye anlamındadır. 38 Fidye almak (adl), hem vekaleten kefaret olarak adlandırılan Hıristiyan doktrinine, hem de Yahudiler in, seçilmiş toplum un ki onlar kendilerini öyle görürler- Hesap günü cezadan muaf olacağı şeklindeki saplantılarına açık bir işarettir. Bu her iki düşünce de Kur ân da kesin olarak reddedilmektedir İbn Miskeveyh, Tehzîb ul-ahlâk, el-cürcanî, Ta rîfât, 147; el-beydavî, Ebû Said Abdullah b. Ömer, Envaru t-tenzil ve Esraru t-tevil, Mısır, 1968, III/ ed-demeğânî, Hüseyin b. Muhammed, Kâmusu l- Kur ân ev Islâhu l-vücûh ve n-nezâir fi l-kur ân il-kerîm, thk. Abdülaziz Seyyid el-ehl, Beyrût, 1977, Bakara, 2/123; ayrıca bkz. Bakara, 2/48; En âm, 6/ el-beydâvî, Abdullah b. Ömer, Envârü t-tenzîl ve Esrârü t-te vil, (Min Haşiyeti Şeyhzâde), İstanbul, 1991, I/120,189; II/ Esed, Kur ân Mesajı, II,14. 14

18 b) Kıymet, denk, eşit: Hacda ihramlı iken avlananın cezası ile ilgili âyette geçen adl kavramı, bu anlamdadır 40 : Kabe ye varacak bir kurban, yahut yoksullara yedirme şeklinde keffaret ya da buna denk(adl) oruçtur c) Allah a bir şeyi denk tutmak:...inkar edenler Rab lerine şirk(adl) koşuyorlar. 42 Bu âyetteki adl putları ve Allah tan başka tapılan insan, canlı, taş vb. şeyleri Allah a denk ve eş tutmak yani O na ortaklar koşmak demektir. 43 d) Haktan Sapmak Ey iman edenler, adaleti titizlikle ayakta tutan, kendiniz, anne-babanız ve akrabanız aleyhine de olsa Allah için şahitlik eden kimselerden olun. (Haklarında şahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fakir olsunlar Allah onlara (sizden) daha yakındır. Hislerinize uyup adaletten sapmayın, (şahitliği) eğer, büker (doğru şahitlik etmez), yahut şahitlik etmekten kaçınırsanız (biliniz ki) Allah yaptıklarınızdan haberdardır. 44 Yüce Allah, bu âyette haktan ve doğruluktan sapmayı, adaleti terketmeyi, şahitlik esnasında dilini eğip bükerek, doğru dürüst şahitlik yapmamayı ve şahitlikten imtinayı ve şahitliği gizlemeyi 45, tanıklık ve yargıda başkalarına zulmetmeyi 46, hevâ ve hevese uymayı yasaklamıştır. Hevâ ve hevesine uyarak, insanlara kızarak veya yakınlık mülahazası ile adaleti terk etmek 47, haktan sapmak, şahitliği gizlemek veya doğru dürüst şahitlik yapmamak zulüm, aksi davranış ise adalettir. 40 Beydâvî, Envârü t-tenzîl ve Esrârü t-te vil, II/ Mâide, 5/ En âm, 6/1; ayrıca bkz. En âm, 6/ Beydâvî, Envârü t-tenzîl ve Esrârü t-te vil, II/ Nisâ, 4/ ez-zamahşerî, Ebû l-kasım Car-Allah Mahmud b. Ömer el-harezmî, el-keşşaf fî Hakâiki t-tenzîli ve Uyûni l- Ekâvîl, tsz., I/ İbn Kesîr, Ebû l-fedâ, Tefsîru l-kur ânî l-azîm, Beyrût, 1986, I/

19 ... Allah ile beraber başka bir tanrı mı var? Hayır onlar haktan sapan (adl) bir kavimdir. 48 Adl, kavramına hak tan sapma anlamı verilirse buradaki hak, tevhid; şirk koşmak anlamı verilirse hak, Allah anlamındadır. Tevhidden sapmak ve Allah a şirk koşmak aynı manayı ifade eder. 49 d) Düzeltmek, ölçülü bir biçim vermek Ey insan! Seni engin kerem sahibi Rabbi ne karşı ne aldatıp isyana sürükledi. O Rab ki, seni yarattı, sana düzen verdi, ölçülü bir biçim verdi. (adl) 50 Bu âyetteki adl kavramı; göz, kulak, el, ayak, gibi çift azaların denkliği, vücudun mütanâsib ve dengeli oluşu, insanın en güzel biçimde yaratılması (ahsen-i takvim) demektir. 51 f) İnsâf, söz, fiil ve hükmünde doğru olmak, her şeyi yerli yerinde yapmak, eşit ve dengeli muamele, zulüm ve cevrin zıddı. Adalet kavramı Kur ân da bu manada: söz, tanıklık, 52 yargı 53, hüküm 54, barışın sağlanması 55, borçlanma ve senet tanzimi 56 ve kadınlara karşı takınılacak durumun belirlenmesi 57 ile ilgili olarak geçmiştir. 2) ADALETİN TÜRLERİ a) Ontolojik Adalet Adalet değer olarak kaynağını Yaratıcı dan alır, bu anlamda ilahî bir yapısı vardır, bu da onu objektif bir değer yapar. Adaletin kaynağının sonsuz olana dayandırılması, tükenmemesinin ve her platformda gösterilebilmesinin bir garantisidir. Fakat adaletin 48 Neml, 27/ İsfehânî, Müfredât, İnfitâr, 82/ Yazır, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur ân Dili, İstanbul, 1979, VIII/ Mâide, 5/8; Nisâ, 4/ Yunus, 10/54, 55; Enbiyâ, 21/ Nahl, 16/ Hucûrât, 49/9; Nisâ, 4/ Bakara, 2/ Nisâ, 4/

20 Allah ın varlığından geliyor olması onu tek taraflı bir kavram yapmaz. Adalet bizden bağımsız olarak bir varlığa ve gerçekliğe sahiptir. Adalet Allah ın diğer varlıklarla olan ilişkisiyle aktüel hale gelmiştir. Adalet kavramının varlık alanına yansıması Allah ın evrenle ve insanla olan ilişkisi şeklinde olmuştur. Ve ilk yaratmada olduğu gibi, her an bir işte olan Yaratıcı nın devam etmekte olan yaratmasında da etkinliğini ve aktüelliğini gösterir. Evrende var olan kusursuz düzen ve işleyiş adalet ilkesinin varlık alanındaki yansımasının en önemli göstergesidir. 58 Göğü yükseltti ve mizanı koydu 59 Şefkat sahibinin yarattığında evrende hiçbir boşluk ya da kopukluk (tevâfüt) bulamazsın. Ona tekrar bak hadi! Herhangi bir düzensizlik (fûtur) görüyor musun? Ne kadar istersen o kadar bak; gözlerin sana yorgun ve bitkin dönecektir Ama gözlerin evrende bir kopukluk veya irtibatsızlık bulamayacaktır. 60 İslam âlimleri adaleti öncelikle Allah ın âleme verdiği nizâmın bir unsuru, lütuf ve cömertliğinin bir tecellisi olarak değerlendirmişlerdir. Onlara göre âlemdeki her varlığın kendi varlık mertebesine göre fonksiyonunu icrâ etmesi ve nizâmın işleyişine katkıda bulunması, âlemin yaratılışındaki adaletin bir sonucudur. Müslüman âlimler, Kur ân da yer alan ayetlerin ışığında, göklerle yerin yaratılışında ve işleyişinde adalet prensibinin (düzen ve denge anlamında) var olduğu 61 konusunda fikir birliği içindedirler. Adalete ilişkin olarak Müslüman Kelâmcılar arasında ortaya çıkan asıl ihtilaf, Allah a adaletsizliğin isnad edilip edilemeyeceği, Allah ın kötülüğü yaratıp yaratmadığı, insanları fiillerinde zorlayıp zorlamadığı konularıdır. Kelâmcıların adalet tanımları da bu konulardaki temel yaklaşımlarına göre şekillenmiştir. 58 Enbiyâ, 21/33; Rahmân, 55/2, 7; Mülk, 67/ Rahman, 55/7. 60 Mülk, 67/ Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, Câmi ul Beyân an Te vîli l-kur ân, Daru l Kutubu l İlmiyye, Beyrût, 1992, XII/118; Yazır, Muhammmed, Hak Dini Kur ân Dili, VII/4665,

21 Bu noktada Eş ârî Kelâmcısı Gazzâlî nin adaletle ilgili görüşlerine yer vermek ontolojik adaletin daha iyi anlaşılabilmesi için önemlidir. Gazzâlî adaleti müzakere ederken şu ifadeleri kullanmıştır: Allah, eşyanın cüzlerini, manevi şeyleri olduğu kadar maddi şeyleri, mükemmeli olduğu kadar eksiği yarattı ve O burada en cömert olandır (cevâd). O, onları (eşyayı) kendileri için uygun olan yerlere tertip etti; O burada adildir. 62 Yaratma eylemi, Allah ın cömertliğini, yaratılan eşyanın düzen ve tertibi de O nun adaletini gösterir. O, yeryüzünü en aşağı seviyeye yerleştirdi ve suyu onun üzerine, havayı suyun üzerine ve gökleri de havanın üzerine koydu. Bu düzenleme tersine çevrilseydi, düzen bozulup giderdi. 63 Ontolojik adaletin varlık alanına yansımasının diğer bir tezahürü de Allah ın insanla olan ilişkisinde karşımıza çıkmaktadır. Kur ân, evrenin ve insanın yatarılışındaki adalete dikkat çektildikten sonra, Alllah ın insanlarla olan ahlakî ilişkisinde de adalet ilkesinin belirleyici unsur olduğu ve de kullarına zulmetmeğini sık sık vurgulanmıştır. 64 Bir Kelâmcı olarak Kâdı Abdülcebbâr ise ontolojik adaleti: Başkasına (istihkak ve dengeyi gerçekleştirmek amacıyla) menfaat veya zarar vermek için yapılan her fiil. Ancak bu (tanım), âlemin Allah tarafından adaletle yaratılmasını gerektirir. Çünkü bu mana, o tanımda vardır. 65 şeklinde tanımlamıştır. b) Denkleştirici Adalet Bu adalet türü, özellikle bireylerin kendi aralarındaki ilişkileri düzenlemekte ve salt aritmetik eşitliğe dayanmaktadır. Salt eşitlik ise herkese eşit olanın verilmesini, herkesin eşit bir işleme tabi tutulmasını gerektirir. 62 Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-maksadu l Esna fî Şerh il Esmail-Husna, Resâil içinde, Beyrût, tsz., Gazzâlî, el-maksadu l Esna, Âl-i İmran, 3/108; Mü min, 40/ Kâdı Abdulcabbâr, Şerhu el-usuli l-hamse,

22 Bu adalet türüne göre herkes, kendisini diğerlerinden ayırt eden herhangi bir özellik ya da özellikler (genç-yaşlı, hasta-sağlıklı, zengin-fakir...) dikkate alınmadan aynı biçimde ele alınmalıdır. Denkleştirici adalet türü, ilk bakışta en yetkin adalet türü olarak görünse bile, temelinde eşitlik öğesini barındıran adaletin mutlak eşitliğe indirgenmesi mümkün değildir. Herhangi bir durumda adaletin mutlak eşitlikle sağlanabilmesi, koşullar arasında da mutlak eşitliğin sağlanabilmesine bağlıdır. Bireylerin ihtiyaçları, yetenekleri,, imkânları, durumları bakımından mutlak manada eşit durumda bulunmayışları ve buna bağlı olarak da herkese ayrı işlem yapılmasının bizzat adaletin gereği oluşu unutulmamalıdır. Denkleştirici adalette söz konusu olan, yapılan herhangi bir zararın sonuçlarını kaldırmak, ödemek veya onarmak yoluyla yeniden eski durumun sağlanmasıdır. Zararın ödenmesi, zarara uğrayanın karşı karşıya kaldığı haksızlığı giderme, dolayısıyla bozulan çıkarlar dengesini yeniden kurma açısından adalet düşüncesinin gereklerine uygun davranış olur. Zarar yapan kimsenin ödemekle katlandığı bu yükümlülük kendi kötü davranışının zorunlu bir sonucu olduğu için adalete aykırı olmak şöyle dursun onu gerçekleştirmeye yardımcı olur. Kötülüğün karşılığı zararı yapan kimsenin payı, bu davranışa uygun olan işlemi görmektir. 66 Denkleştirici adalet terimi, değişme anlamına gelmektedir. Bu adalet, genellikle insanlar arasında sözleşmeler sonucunda ortaya çıkan mal ve hizmet değişimlerinde kendini gösterir ve bu gibi durumlara uygulanır. Temelinde eşitliğin sağlanması amacı yatan bu adalet, dağıtıcı adaletin aksine sayısal anlamda bir eşitlik düzenin kurulmasını gerektirir. Öyle ki, bir değişim sırasında bir kimse değer verdiğinden daha fazla bir şey alırsa, başkasına ait bir şeye sahip olma durumunda kalır ve bozulmuş dengeyi kurmak için o şeyi eski sahibine vermesi gerekir Abadan, Yavuz, Hukuk Felsefesi Dersleri, AÜHF yayını, Ankara, 1954, Çeçen, Anıl, Adalet Kavramı, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1990,

23 Denkleştirici adaletin getirdiği eşitlik ölçüsüne göre, hiç kimse başkasının zararına zenginleşemez, başkasının malına haksız yere el koyamaz. Bu adaletin o derece genel anlamı vardır ki, yalnız sözleşme ilişkilerinde değil aynı zamanda kişisel ilişkilerin tümünde uygulama alanı bulur. c) Dağıtıcı Adalet Bu ayırım adalet hakkındaki en eski ve yaygın olanıdır. Özellikle dağıtıcı adalet konusunda çok durulmuştur. Adaletin dağıtıcı yanı zamanımızda giderek önem kazanmaktadır. Adaletin dağılım ilkesini ilk olarak ele alan Aristoteles, söz konusu tabiri sosyal anlamda değil, sayısal ve nicel (kantitatif, kemiî) anlamda kullanmıştır. Ona göre dağıtıcı adalet, mal ve onur paylaştırılmasından herkesin yeteneğine ve toplum içinde sahip olduğu koşullara göre kendine düşeni almasıdır. Böylece eşit durumda bulunan insanların eşit şeylere sahip olacakları ilke biçimine getirilmektedir. Eğer insanlar eşit yetenekte değilse onlara eşit işlem yapılması eşitlik ilkesinin çiğnenmesi anlamına gelir. Dağıtıcı adaletin asıl amacı kişiyle veya toplumla devlet arasındaki ilişkileri düzenlemektir. Kişinin devlete karşı ödevlerinde yeteneklerine ve durumuna göre değişiklikler göstermesi dağıtıcı adaletin gereği olarak yerine getirilir, böylece tüm ayrıcalıklar göz önünde tutulmuş olacaktır. 68 Denkleştirici adalet salt, aritmetik bir eşitlik düşüncesine dayanırken, dağıtıcı adalet orantılı bir eşitlik düşüncesinin ürünüdür. Herkese ayrı işlem yapılmasının bizzat adaletin gereği oluşu, bireylerin ihtiyaçları, yetenekleri ve imkânları bakımından birbiriyle eşit durumda bulunmayışları gerçeğine dayanır. Esasında değişik durumda bulunan bireylere eşit işlem yapılması eşitliğin çiğnenmesi anlamına gelir; bunu isteyecek kimseler de yalnızca, kişiliğini gizlemek arzusunu duyanlar, diğer insanlarla karşılaştırılmasında kusurlarının ortaya çıkmasından korkanlar olabilir Çeçen, Adalet Kavramı, s Aral, Toplum ve Adaletli Yaşam, Filiz Yay., İstanbul, 1988,

24 Dağıtıcı adalet toplumdaki ürün, yarar ve yüklerin, herkesin yeteneklerine, ihtiyaçlarına, özelliklerine göre kendi payına düşeni sayısal bir eşitliği esas alarak saptamaktır. 70 Toplumsal hayatın tüm yarar ve yükümlülüklerinin toplum üyelerine dağıtımı bu ilke çerçevesinde yapılmaktadır. Böyle bir dağıtımda hepsi aynı yetenekte, özellik ve gereksinimlere sahip olmadığı için, insanların yalnızca sayısal ve görünüşteki bir eşitliğe göre işlem görmeleri adaletsizlik yaratır. Gerçek anlamda eşitlik, bireysel ve toplumsal değerleri açısından eşit olmayan insanlara eşitsiz işlem yapmaktır. Bu nedenledir ki, bu tür adalet eşit bir orantı ile gerçekleşmektedir. Dar anlamıyla dağıtıcı adalet orantılı bir eşitlik düşüncesinin ürünü olarak benimsenir. Salt eşitlik herkese eşit olanın verilmesini gerektirmektedir. Oysa herkese eşit olanın verilmesi, herkesin eşit bir işleme tabi tutulması bazı durumlarda kesinlikle eşitliğin bozulması adaletin sağlanamaması sonucunu beraberinde getirir. Oysa adalet, her olayın ve her insanın özellik ve ayrılıklarının dikkate alınmasını gerektirir. Adaletin bu noktada tam olarak gerçekleşebilmesine yardımcı olacak kavram hakkaniyet ve nasafettir. Salt eşitliğin yerini hakkaniyetin almasının nedeni bireylerin yetenek, değer yapı ve ihtiyaçlarının benzer düzeylerde olmamasından kaynaklanmaktadır. Burada artık salt ve sayısal eşitlik değil, her bireyin ayrı ayrı bütün konumlarının, durumlarının, şartlarının vb. dikkate alındığı orantılı eşitlik, hakkaniyet vardır. İnsanların tabiî eşitsizliğine dayanarak orantılı bir eşitliği kendisine ölçü yapan dağıtıcı adalet, özellikle birey ve toplum arasındaki ilişkilerde külfet ve nimet dengesinde ifadesini bulur. d) Sosyal Adalet Toplumsal anlamda adalet, toplumda ferdin birey olarak değil de, bütünün parçaları olarak sayılan üyeleri arasındaki ilişkileri düzenler. Toplumsal adalette amaçlanan tüm toplumu oluşturan tüm bireylerin ortak yararlarını gerçekleştirmektir. Toplum üyesi olan kişilerin davranış özgürlükleri birbirlerininkiyle sınırlıdır. 70 Bowie, Norman E., Towards a New Theory of Distrubitive Justice, Amherst, 1971, 4. 21

25 Sosyal adalet hukukla teminat altına alınmış, norm ve değerlerden ayrı olarak, aklın diktelerinden (zorunlu saydığı sınırlardan veya makul saydığı çerçevelerden) çok örfün, adet, gelenek ve göreneğin, insan deneyiminin ürünüdür. 71 En geniş anlamda, toplumsal adalet toplum ile onu oluşturan bireyler arasında dengenin sağlanmasıdır. Bu anlamda, adalet herkese bütünün bir parçası olarak düşen hak ve görevlerin belirlenmesidir. Toplumun her kesiminden insanların insanca yaşayabilmeleri toplumsal adalet uygulamaları ile gerçeklik aşamasına gelmektedir. Toplumsal adalet, ayrıcalık veya özel uygulamaları içermez, bunlara tümüyle karşı çıkar. Toplumun genel duyarlılığı ve bilinci buna yardımcı olur. Toplumsal adalet, toplumun yapısına ve ihtiyaçlarına göre biçim almaktadır. Yapıda oluşan gelişmelerle beraber içeriği de değişir. Aksi durumda adalet kavramı ortadan kalkmaktadır. Toplumsal adaletin toplumda beliren tüm oluşumları izlemesi ve bunlara göre içerik kazanması zorunludur. Toplumsal gerçeklik, sosyal adalet açısından önem taşımaktadır. Somut gerçeklerden hareket edildiği zaman adalet kavramının anlamı daha fazla netlik kazanmaktadır. Toplumun içinde bulunduğu koşullar ve bunların zaman içinde değişimi adalet kavramının sosyal boyutunu ortaya çıkarmaktadır. Kuramsal olarak doğru ve adil biçimde hazırlanan hukuk, somut koşullar karşısında yetersiz kalabilir. Hukuk toplumsal gerçekliği görmezden geldiğinde ortaya sosyal açıdan adaletsiz bir durum ortaya çıkabilir. Toplumsal gerçeklik, adaletin sosyal boyutunun uygulamaya geçirilmesi açısından zorunludur. Adaletin tam anlamıyla gerçekleşebilmesi ve somutlaşabilmesi için toplumsal durumun dikkate alınması ve sosyal yapının iç dinamiklerine göre hareket edilmesi gerekmektedir. 72 Bu tür adaletin uygulanmasında dağıtıcı adalette olduğu gibi, her bireye sırf kendi yetenek ve özelliklerine göre düşenin hak ve ödevler yerine, herkese bütünün bir üyesi olarak düşen hak ve ödevlerin ne olduğu belirlenir. Bu hak ve ödevlerin belirlenmesinde ölçü, bütün 71 Haddurî, İslâm da Adalet Kavramı, Çeçen, Adalet Kavramı,

26 toplumun iyiliğidir. İnsanların toplumdan bağımsız bir yaşam sürdürebilmeleri imkân dâhilinde olmadığından ve yaşamlarındaki hedeflerini yaşadıkları toplum aracılığıyla gerçekleştirdiklerinden, toplumun varlığını korumak için onun diğer üyeleriyle yardımlaşma içinde bulunmaları zorunlu ve adaletlidir. İşte sosyal haklar ve ödevler bu düşünceye dayalı olarak ortaya çıkmıştır. 73 e) İktisadî Adalet Ekonomik düzenin kuruluşunda kurumların veya düzenlemelerin adaletli veya adaletsiz olması büyük önem taşınmaktadır. Zira temelinde adalet ilkesinin etkili bir şekilde yer almadığı ekonomik düzen toplumda huzursuzluğa ve karmaşaya neden olur. İnsanlar toplum içinde birlik beraberlik, dayanışma ve düzenin sağlanabilmesi yollarından biri de iktisadî alanda adaletin hâkim kılınmasıdır. Ekonomik adalet kuramı ilk kez 18. yüzyılda özgürlükçü okulun kurucuları tarafından geliştirilmiştir. 74 Buna göre herkes kendi çıkarı doğrultusunda ekonomik girişimlerde bulunursa toplumda kendiliğinden doğal bir denge kurulacak ve ekonomik adalet böylece gerçekleşmiş olacaktır. İnsanların toplum biçiminde düzenli yaşayabilmeleri için ekonomik alanda adaletin sağlanması ön koşuldur. Bunun için de herkes ekonomik alanda her türlü özgürlüğe sınırsız derecede sahip bulunmalıdır. Bir kişinin mutluluğu toplumun mutlu olması anlamına gelmektedir. 75 Ekonomik adalet toplumda kendiliğinden zorunludur. Bireysel özelliklerin ayrıldığı, girişimler ve koşullardaki eşitsizlikler büyük adaletsizlikler oluşturabilir. Ekonomide dengenin sağlanması ekonomik adaletin sağlanmasına yardımcı olur. f) Siyasî/Yönetimde Adalet Devlet mekanizmasının ana hedefi kabul edilen siyasî adalet, hükümranın iradesi doğrultusunda tecelli eden adalettir. Adaletin bazı geniş ve dar türlerini ele alırken Aristoteles, 73 Aral, Toplum ve Adaletli Yaşam, Smith, Adam, An İnquiry İnto The Nature And Causes Of The Wealth of Nations, New York,1937, Bkz. Schilling, Kurt, Toplumsal Düşünce Tarihi, çev. Nihal Önal, Varlık Yayını, İstanbul,1971,

27 bunun en kapsamlı olanının siyasî adalet olduğunu söyler. Siyasî adaletin terazisi adil ve gayri adil olanı saptama gücüne sahip devletin elindedir. 76 Ömrünü mümkün olduğunca uzatma kaygısı da taşıyan devlet, statü kazanmış, kanunla giydirilmiş bazı çıkarlarla tavizler verebilir bu durum da adaletin misyonuna gölge düşürmektedir. Ayrıca devlet, kendi idaresine karşı çıkan muhaliflerini cezalandırma yolunu seçebilir. Görülüyor ki, siyasî adalet esasen siyasî gayelerin bir fonksiyonudur, onlardan etkilenerek belirlenir. 77 Siyasal alanda adalet kavramını belirlemek son derece zordur. Siyasal olayların çok hızlı değişkenliği, bu alandaki adalet kavramını belirsizliğe ve öznelliğe sürüklemektedir. Her siyasal sistemin kendi gücünün tabiatından kaynaklanan adalet anlayışı diğerlerininkinden farklıdır. Siyasal güç kendi hedefleri doğrultusunda yasalar koyabilir. Bu yasalarla belirlenen adalet anlayışı temelde siyasî nitelik taşımaktadır. Yasaları toplumun hangi kesimi belirliyorsa adalet o kesimin çıkarları ile özdeşleşir. Toplumdaki diğer sınıfların istek ve çıkarlarının yasalara yansımaması adaletin siyasî niteliğini artırmaktadır. Siyasal anlamda adalet olgusuna her toplumda siyasî gerilimin arttığı dönemlerde rastlanır. 78 Adalet standardına ters düşen siyasî iradenin ne kadar süreyle güçlü kalabileceği tartışılan konulardan biridir. Adalet ilkesini büyük ölçüde yerine getirmeyen kamuoyunda rahatsızlık oluşturan siyasî irade bir müddet güçlü kalsa bile bir müddet sonra gücünü kaybedeceği muhakkaktır. Şüphe yok ki sosyal baskılar, bu tür devlet fiillerinin önce itibardan düşmesine sonra da barışçı yahut savaşçı yöntemlerle iktidardan düşmesine giden koşulları hazırlayacaktır. Şüphe yok ki, devlet yaşayacaksa devletin fiilleri de kamu nezdinde geniş kabul gören bir adalet standardına büyük ölçüde uyum sağlamalıdır. 76 Haddurî, İslâm da Adalet Kavramı, Bkz. Kircheimer, Otto, Political Justice, Princeton, Çeçen, Adalet Kavramı,

28 g) Cezaî Adalet Suçlarla bozulan haklar dengesi cezalandırma işlemi ile onarılır veya yeniden kurulur. Ceza bir anlamda suçun karşılığıdır. Suç nasıl ki adaletli durumu bozuyorsa, ceza da bunun karşılığını vererek adaletin yerine getirilmesine yardımcı olmaktadır. Suç olağan yaşam düzenini bozan ve dolayısıyla adaleti ortadan kaldıran bir girişimdir. Suç işlendiği sırada adalet açısından var olan denge sarsılmış ve belki de ortadan kalkmış olur. İşte bu noktada düzeni yeniden kurmanın yolu cezadan geçmektedir. Cezalandırma, haksızlığın karşılığını vererek, dolaylı yoldan adaletin yerine gelmesini sağlamaktadır. Ceza alanı ve yaptırımları ile ilgili adalete ceza adaleti (kriminal adalet) denir. Cezanın amacı toplumdaki suç eğilimini önleme, kişilerden suçluyu çıkarıp insanı kazanma, bireylerin adalet duygularını onarma ve karşılamadır. Her toplumun kendi bütünlüğüne ve yaşam düzenine karşı çıkanları cezalandırma hakkı vardır. Bu hakkını kullanmayan toplumların yaşamlarını sürdürebilmeleri tehlikeye girebilir. Cezalandırmayı haklı kılan, toplumdaki adaletsizliğin ortadan kaldırılması için bir araç oluşudur. Ceza toplumun genel düzeninin korunması yolunda sürdürülen savaşın başlıca silahıdır. Cezanın ölçüsünü, şiddetini bozulan adaletin dengesinin duyduğu ihtiyaç belirlemektedir. 79 Toplumsal sorumluluk, bireyler arası dayanışmadan doğar ve dayanışmanın gelişmesiyle beraber artar. Dayanışmanın oluşturduğu birlik bilinci cezalandırmada yön belirler. Bir suçluya ceza verirken, cezalandırma ile ona getirilen uyarma aslında tüm topluma örnek olur. Amaç diğer kişilerin bu cezalandırmadan kendilerine göre dersler çıkarması ve davranışlarını buna göre ayarlamalarının sağlanmasıdır. 80 Suç olabilecek ve adaleti yaralayabilecek her davranışın hangi tepki ile karşılanacağının bilinmesi çoğunlukla kişileri suç işleme eğiliminden uzaklaştırır, daha ölçülü ve bilinçli davranışlara iter. 79 Çeçen, Adalet Kavramı, Mabbott, J.D., Punishement Justice and Social Policy, edt. Frederck Olafson, USA,1961,

29 Ceza adaleti ile amaçlanan suçun önlenmesi, suçluların ıslah edilmesine ve toplumdaki yaraların iyileştirilmesine yönelik olduğundan, cezaların insanî özellikler taşıması adalet anlayışı açısından önem taşımaktadır. Bilgisizlik, hata sonucunda işlenen suçların özel durumları, kişilerin sorumluluk bilinçleri kesinlikle göz önünde tutulmalıdır. Canlı örnek oluşturan cezalar toplumda yeni yaralar açmak yerine; uyarı niteliği ile var olan yaraların da sarılmalarına her açıdan yardımcı olmalıdır. 81 h) Etik Adalet Ahlak planında adalet, belli bir insan davranışı standardı oluşturan en yüce erdemlere tekabül eden adalettir. Hukuk planında adalet insandan belirli ve asgari düzeyde bazı vazifeleri yerine getirmesini ister; oysa ahlakî adaletin insandan istediği, mümkün olan en yüksek ideali gerçekleştirmesi, o ölçüdeki iyiyi, güzeli, hayrı işlemesidir. Aristoteles in ifadesiyle adalet, her erdemde payı bulunan en büyük erdem dir. 82 İnsanın hayatı ahlakî değerleri gerçekleştirdikçe anlam kazanır. Gerçekten de, insan ancak zihnini yüksek değerlere yoğunlaştırıp, onları gerçekleştirme çabası içine girince, bir kişiliğe sahip olur; ahlakî değerlerlerle yaşamına yön verdiği sürece insan daha çok yetkinleşerek, gerçek kişiliğini, insanlık onurunu kazanır. Diğer yandan, bireyin yetkinleşmesi ile de toplum içinde yaşayan bireyler gerçek güvenilir kişi olurlar ve ortaklaşa yaşam sağlam temellere oturmuş olur. Ahlakî değerlerin söz konusu olmadığı bireylerde, dolayısıyla da toplumlarda ise insanlar arasındaki ilişkilerin tıpkı hayvanlarda olduğu gibi güç esasına dayanması, güçlülerin zayıfları diledikleri gibi ezmeleri, böyle yaptıklarında da haksız olarak görülmemeleri, toplum tarafından kınanmamaları söz konusu olacaktır. Adalet duygusunun fıtri olmasından dolayıdır ki, kişi adaletin iyilik ve güzelliğinden ötürü adilce yapılan işlerden mutluluk duyar, haklı olana yönelir, hakkı yerine getirmeye 81 Çeçen, Adalet Kavramı, Haddurî, İslâm da Adalet Kavramı,

30 uygun bir tutum içine girer. Esasında adaletin gerçekleştirilmesinin insana mutluluk vermesinin nedeni; adalet ilkelerine uymanın kişiye özgürlük ve kişilik kazandırmasıdır. Adalet toplumsal yaşam için büyük bir öneme sahiptir; çünkü o, insanların bir arada yaşamalarını mümkün hale getiren bir form, bir ölçü, tüm kargaşalara karşı koyan bir çerçevedir. Adaletin özü insanların insan olmakla sahip oldukları haklı istekleri karşısında duyulan saygıdır. Adalet, başkalarının hakkına saygılı olmak, herkese hak ettiğini vermek konusunda sarsılmaz bir irade olarak tanımlanabilir. Bu, yaşamda her şeyin kendisinin olmasını isteyen bireyin kaba egoizmine karşıt olan bir eğilim ve tutumdur. Böylece ahlakî değer olan adalette esas olan, bireyin başkalarının haklarına yönelik saygılı zihniyeti ve bu yoldaki iradi tutumudur. 83 Adaletin ahlakî boyutu, insan hayatının en önemli erdemlerinden biridir. Kişi hayatının tüm yönlerinde ahlaklı olmayı sağlayabildiği ölçüde adaleti gerçekleştirmiş olur. Söz ve davranışlarında dengeyi sağlayan, merhamet vasfıyla donanıp, herkese iyilikte bulunan, kendi çıkarlarına sahip çıktığı kadar başkalarının da çıkarlarını gözeten kimse adaletin ahlakî boyutunu yaşatır. Râzi, İbn Miskeveyh, Gazzâlî, Tûsi ve İbn Rüşd gibi düşünürler adaletin ahlakî boyutunu ön plana çıkarmışlardır. 83 Aral, Vecdi, Toplum ve Adaletli Yaşam,

31 I. BÖLÜM ADALET KAVRAMININ TEKÂMÜLÜ VE KAZANDIĞI ANLAMLAR Teoloji, evrenin tözsel niteliğine değil de içindeki olaylara başka bir ifadeyle geçirdiği sürece atıfta bulunan, Allah ın âlemle ilişkisini de ezeli ya da hâdis bir âlem tartışması çerçevesinde değil de, işleyen bir âlemdeki olaylarla ilişkisiyle kurarak açıklamaya çalışan bir gelişimi ve ilerlemeyi öngörür. Bu öngörüye göre, Tanrı nın aktif olarak kontrol ettiği bu gelişim sürecinde hem insan, hem kozmos hem de tarihte değişmeler ve gelişmeler olmaktadır. Kozmosun, şu halini almadan önce yer ve göğün bitişik olması; (insana ruhun üflenmesi, emanetin verilmesi, cennetten kovulması gibi mecazî ifadelerle görüldüğü gibi) insanın doğaya bağlı ve bağımlı bir varlıktan insanî niteliklerinin tebarüz ettiği bir aşamaya yükseltilmesi gibi, tarihte de, tarihin temel niteliği olan ilişkiler de bir evrilme ve tekâmül söz konusudur. Bu evrilme sürecinde hürriyet ve adalet düşüncesinin, insanın ve ilişkilerinin temel belirleyeni olarak ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Yeni doğan bir bebeğin gelişim evreleri sürecinde anne-babasına bağımlılığının gittikçe yerini kendi kendine işlerini görme hürriyetine bırakması gibi, insan, kozmos ve bunların ifadesi durumundaki tarihte de benzer bir gelişimi görmek mümkündür. Bu evrilme ve gelişme, nasıl çocuğun anne-babasıyla olan evlatlık ilişkisini hiçbir zaman bitirmiyorsa, insanın ve kozmosun bu gelişimi de Allah la olan ilişkisini asla yitirmez, ancak bu ilişki nitelik değiştirir. Bu anlamda insan ve toplum, statik ilişkiler ağının oluşturduğu tekdüze ve sabit bir varlık değildir; aksine, bir gelişme seyriyle oluşan, kendisiyle birlikte kendisini tanımlayan kavramları da değişikliğe uğratan bir yapıya sahiptir. Bunun için de toplum kavramı, teolojik verileri yorumlamada göz ardı edilemeyecek bir hermenötik arka plan sağlayarak, bizi aşırı idealizmden kurtarır. Bu sebeple, teolojinin toplumsal olanla ilgili ifadeleri bu süreci ve gelişimi dikkate alarak ve bu süreçle ilişkilendirilerek yorumlanmalıdır. Esasında teolojinin 28

32 sosyal ve kültürel yapıyla bağlantılı olarak gelişmesi, insanın/toplumun tarih içinde yer almasının getirdiği kaçınılmaz bir durumdur. 84 Zihnimizdeki düşüncelerin dışarıya vurulmasına, diğer insanlarla da paylaşılmasına yardımcı olan ve semboller belli bir düşünceyi veya zihni kurar ve yapılandırırlar. Bu kurgu ve yapılandırma tarihte diyakron (tarihin akışının farklı bir mecraya taşınıp, farklı dinamiklerle ilerlemesi) denilen kırılmalara sebep olur. Ulu l-azm denilen peygamberleri diğerlerinden ayıran özellik, böyle bir kırılmayı gerçekleştirmesinde yatmaktadır. Bu diyakronik kırılma içerisinde din, kişiler ve varlıklar için tamamen yeni anlamlar yaratır ve anlamları onlara yükler. Bu anlam yüklemesiyle güçlü olan zayıfa, zayıf olan güçlüye dönüştürülür. Bu tersine çevirme olayı ne kadar geniş bir taban bulursa, bu değiştirici ve dönüştürücü değerler de o kadar beslenir ve bu karşılıklı ilişki sonunda değer yargılarında bir kırılmaya götürür. Ancak bu toplumsal şartların belirleyiciliğinin sınırlarını iyi tespit etmek gerekir. Bilgiyi bütünüyle toplumsal şartlara bağlamak, bu şartları hiçbir şekilde aşamama ve değiştirememe gibi bir düşünce ve yargının oluşmasına götürmemelidir; zira tarihsel kırılmalar bunun böyle olmadığını göstermektedir. Bu şartları aşma, eleştirel bilinçlilik veya diyalektik düşünme denen bir yöntemle gerçekleştirilebilir. Kişi içinde yaşadığı kültürel ortamın mevcut baskın düşünce formlarıyla ilişkisini belli bir niyet ve bilinçlilik ile eleştirel ve diyalektik tarzda kurmak suretiyle, kendisini çevreleyen ve kuşatma riski altına alan sosyal çevrenin şartlandırmasının üzerine çıkabilir. Hem insanlığın genel tarihi içinde hem de vahiy sürecinde bunun örneklerini görmek mümkündür: Firavun un eşi Asiye, Ashab-ı Kehf, Hz. İbrahim gibi örnekler insanların kendilerini kuşatan toplumsal ve kültürel belirleyenleri aşabileceklerinin örneklerindendir. Yarattıklarımızdan, daima hakka ileten ve adaleti hak ile 84 Düzgün, Şaban Ali, Allah Tabiat ve Tarih, Lotus Yayınevi, Ankara, 2005,