Eşref Atabey Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır.

Transkript

1 Eşref Atabey Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır. SAKARYA İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi Tıbbi Jeoloji Uzmanı Sakarya ili Türkiye akarsu havzalarına göre Sakarya Havzası (12 nolu havza) ve batı Karadeniz Havzası (13 nolu havza) içinde kalmaktadır. YER ÜSTÜ SU KAYNAKLARI Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita Sakarya Nehri: Eskişehir in çifteler ilçesi yakınlarından doğan Sakarya nehri nin kolları ile birlikte toplam uzunluğu 824 km dir. Ancak başlangıcında yer alan bazı kaynaklarının kuruduğu göz önüne alınırsa nehrin uzunluğu 720 km yi bulur. İl sınırları içerisindeki uzunluğu 159,5 km, debisi 193 m 3 /s dir. Nehir Osmaneli ni geçince İnegöl ve Yenişehir Ovaları nı sulayan Göksu kolunu alır. Osmaneli ne varmadan aşağıdan Göynük Çayı nı da alarak Pamukova ya ulaşır. Geyve ile Doğançay arasında dik yamaçlı ve dar Geyve Boğazı ndan akarak Adapazarı Ovası na (Akova) ulaşır. Burada vadi tabanı 35 m nin altına iner. Adapazarı şehir merkezinin 4 km doğusundan geçen Sakarya Nehri, ovanın kuzey kemisinde sağdan Mudurnu Çayı nı, daha ilerde tepelik bir alanda soldan Sapanca Gölü nün fazla suyunu boşaltan Çark Suyu nu alır. Karasu ilçe merkezi Yenimahalle de Karadeniz e dökülür. Kızılırmak ve Yeşilırmak Deltası gibi Sakarya Deltası denize doğru belirli bir çıkıntı meydana getirmez. Tarih devirlerinde Sakarya nın Adapazarı Ovası nda birkaç defa yatak değiştirdiği sanılmaktadır.

2 Çark Suyu: Sapanca Gölü nün ayağı olan Çark Suyu, Sakarya Nehri ne boşalır. Uzunluğu 45 km olan akarsu, Sapanca Gölü nün doğusundan ve batıdan Elmalı Deresi, Kocadere ve Söğüt Deresi ni alarak kuzeydoğuya yönelir. Debisi 4 m 3 /s dir. Seyifler köyü yakınında Sakarya Nehri ne katılır. Adapazarı nın içme ve kullanma suyu, uzun yıllar Çark Suyu ndan sağlanmıştır. Dinsiz Çayı: Uzunluğu 34 km, debisi 7 m 3 /s dir. Mudurnu Çayı nın bir kolu olan Dinsiz Çayı, Hendek sınırı yakınında Şark Beynevit köyü civarından doğar. Daha sonra doğudan Fabrika Dere ve Balıklı Dere yi güneyden Bıçkı ve Gürcü Dereleri ni alır. Akyazı, Hendek ve merkez ilçe sınırlarının birleştiği yerde Mudurnu Çayı na katılır. Mudurnu Çayı: Uzunluğu 65 km, debisi 20 m 3 /s dir. Dokurcun yakınlarında il topraklarına girer. Hendek ilçesinin kuzeybatısında Sakarya ya karışır. Akyazı ilçesinin Taşburun köyü civarından taşkınlar yapan ve bataklıklar oluşturan çay, yapılan ıslah çalışmalarıyla zararsız hale getirilmiştir. Darıçayır Deresi: Uzunluğu 33 km dir. Karasunun güneyinde Kocatöngel Deresi adı ile kuzeye doğru akan bu dere, doğudan ve batıdan küçük yan dereciklerle birleştikten sonra Tuzla yakınında Sakarya Nehri ne katılır. Maden Deresi: Uzunluğu 30 km olan Maden Deresi, Hendek yakınında Çataltepe den doğar. Önce Kabalak Deresi adıyla kuzeye akar. Debisi 10 m 3 /s dir. Yayla Deresi ile birleştikten sonra Karasu adını alır ve Karasu ilçesinin doğusundan Karadeniz e dökülür. Melen Deresi: Uzunluğu 30 km dir. Kocaali ilçesinin doğusunda Akçakoca sınırında bulunan Melenağzı Mevkii nde Karadeniz e dökülür. Karaçay Deresi: Geyve ilçesinin doğusunda Mancarlı yöresinden doğar. Uzunluğu 29 km dir. Önce Sedcedere, sonra Karaçay adlarını alarak güneybatıya akar. Güneydoğudan gelen Karakaya Deresi ile birleştikten sonra Karasular Mevkii nde Sakarya Nehri ne katılır. Akçay Deresi: Geyve nin kuzeybatısındaki Eskiyayla yöresinden doğan Akçay Deresi, çok sayıda küçük dere ile birleştikten sonra Adliye köyü kenarından Sakarya Nehri ne katılır. Yırtmaç Deresi: Kandıra ilçesinin Kuştünek Mevkii nden doğar. Kaynarca-Karasu sınırındaki Acarlar Gölü ne dökülür. Önemli kolları Büyükdere ve Kemenderesi dir. Değirmendere: Değirmendere, Kandıra nın doğusundaki Alabaşlar köyü yakınından doğar. Kandıra-Kaynarca sınırını çizerek akar. Kaynarca nın kuzeyinde Karaboğaz yöresinde denize dökülür. Sapanca yöresi akarsuları: Sapanca Gölü ne de bazı irili ufaklı dereler dökülmektedir. Bunların en önemlisi, İstanbul Deres olup, yıl boyunca suludur. Diğer akarsular Karaçay, Yanıkdere, Keçideresi ve Balıkhane Deresi dir.

3 İstanbuldere dışındaki dereler yazın kururlar. Genellikle Samanlı Dağları nın karları ve mevsim yağmurları ile beslenen bu dereler, gölün su seviyesinde rol oynadıkları gibi sürükledikleri alüvyonları biriktirip bugünkü Sapanca nın da bulunduğu ovalık araziyi oluşturmuşlardır. Barajlar Pamukova HES: Pamukova regülatörü Sakarya Nehri üzerinde, enerji amaçlı 2000 yılında kurulmuştur. 9,3 MW gücündedir ( Göller Sapanca Gölü: Yüzölçümü 46 km² olan Sapanca (Sophon/Ayan) Gölü nün kuzey-güney uzunluğu 17 km, en geniş yeri 6 km dir. İzmit Körfezi ne Marmara denizinin bir uzantısı iken, yığılmalarla göle dönüşmüştür. Sapanca Gölü, dağlardan inen küçük dereler ve göl dibindeki kaynaklardan beslenmektedir. Gölü besleyen güney kıyısındaki dereler, doğudan batıya doğru Arifiye, Keçi (Kuruçeşme), İstanbul, Mahmudiye, Kurtköy, Yanık, Kuruçay ile kuzey kısmındaki dereler ise Cehennem, Aygır, Altıkuruş, Çakalöldü, Maden, Kuru, Liman, Eşme, Fındık, Tuzla, Çiftepınar, Balıkhane Dereleri dir. Denizden yüksekliği 31,5 m olan gölün en derin yeri 61 m ve kıyı uzunluğu 39 km dir ( Taşkısığı Gölü: Poyrazlar Gölü nün 15 km kuzeybatısında, Taşkısık ve Ekizce köyleri arasındaki gölün yüzölçümü 9 km² dir. Dipten kaynayan sularla beslenen Taşkısığı Gölü, kışın genişleyip yazın çekilmektedir. Güney kesimleri daha derin olan gölün, kuzey kıyıları sazlık ve bataklıktır ( Poyrazlar Gölü: Adapazarı nın 8 km kuzeydoğusunda Poyrazlar köyü bitişiğinde olan gölün yüzölçümü 6 km² dir. Adını yanındaki köyden alan gölün diğer adı Teke Gölü dür. Fazla sularını Sakarya Nehri ne boşaltır. Küçük Boğaz Gölü: Karasu-Kocaali yolu üzerindedir. Doğal kaynaklarla beslenen bu gölün Karadeniz den ayıran küçük bir parçası vardır. Gölün dar olan sağ kolu küçük bir çay halinde devam eder. Küçük Akgöl: Adapazarı na 12 km uzaklıkta Karasu karayolu üzerindeki göl, yanındaki Çaltıcak köyünün adıyla da anılmaktadır. Dipten kaynayan sularla beslenen gölün yüzölçümü 2 km² dir ( goller.html). Büyük Akgöl: Ferizli ile Karasu ilçeleri arasında Gölkent (Koyunağılı) Beldesi sınırlarında yer alan gölün yüzölçümü 19 km² dir. Adapazarı-Karasu karayolu yakınında yer alan gölün büyük bir bölümü sazlık ve bataklık durumdadır (

4 Acarlar Gölü (Longozu): Sakarya Nehri nin Karadeniz e ulaştığı ağız kesiminin yaklaşık 6 km batısında Karasu ve Kaynarca ilçelerinin sınırları içinde yer alır. Karadeniz kıyı çizgisinden ortalama 1,5 km içeride ve kıyıya paralel bir uzanım gösterir. Acarlar Gölü nün uzunluğu yaklaşık 12 km, genişliği ise 250 m ile 1,250 m arasında değişmektedir. Yüzölçümü 15,6 km² olup, 8 km² lik bölümü bataklık durumundadır ( Göletler Sakarya ilinde inşaat aşamasında olan sulama amaçlı Aşırlar Göleti vardır. Göl hacmi 876,239 m 3, sulama alanı 200 ha dır. YER ALTI SUYU KAYNAKLARI Sakarya jeoloji haritasında; yeşil renkli noktalı kısımlar Kretase kırıntılı ve karbonatları, çağla yeşili sürsajlı kısımlar Kretase metafliş kayalarını, yeşil alanlar Kretase Eosen kırıntılı ve karbonatları, turuncu renkli alanlar (siyah noktalı) Permo-Triyas yaşlı kırıntılıları, pembe alanlardan Kaynarca batısındaki alanlar Eosen yaşlı kireçtaşını, diğer kısımlar kırıntılıları işaret eder. Sapanca batısında yer alan pembe renkli sürsajlı alanlar Paleozoyik-Triyas yaşlı şist, fillit ve mermer kayaları, eflatun renkli alanlar Permo-Triyas kırıntılı ve karbonatları, Karapürçek doğusundaki alanlar Eosen yaşlı volkanik kayaları, sarı renkli alanlar Miyosen-Pliyosen yaşlı gölsel kırıntılı ve karbonatları, gri renkli alanlar da alüvyonu göstermektedir. Kaya birimleri içindeki kırıntılı düzeyler ile alüvyon birimi geçirimli, taneli ortam akifer özelliği gösterirler. Kireçtaş ve mermer kaya birimleri erimeli, karstik kaya ortam akiferler, şist, fillit ve volkanik kayalar erimesiz, kaya ortam akiferlerdir. Kaya birimlerinin marn, kiltaşı düzeyleri geçirimsiz, kaya ortam akifer özelliği gösterir.

5 Sakarya ili jeoloji haritası Sakarya ili yer altı suyu potansiyeli 48,2 hm 3 /yıldır (DSİ, 2012). Yer altı suyunun 22,1 hm 3 ü enerji, 0,99 hm 3 ü sulama suyu ve 25,2 hm 3 ü endüstriyel su temini amaçlı kullanılmaktadır. SU KALİTESİ Jeoloji haritasında sarı ve açık sarı ile gösterilen alanlar Miyosen-Pliyosen yaşındaki göl istifleridir. Bu kaya birimleri yer yer kömür oluşumlarını bünyelerinde barındırmaktadır. Taraklı ilçesi çevresinde özel linyit kömürü sahaları bulunmaktadır (MTA, 2010). Bazı linyit kömürleri bünyesinde arsenik içermektedir. Kömür içinde bulunan arsenik yer altı sularına karışmakta ve içme-kullanma suları arsenikçe zenginleşmektedir. Kömürlü formasyonlardaki içme suyu kuyuları arsenik konsantrasyonları bakımından kontrol edilmelidir. Şekil de haritada sarı alanlarda açılacak içme suyu amaçlı kuyu suları Balkan Endemik Nefropatisi yönüyle dikkat edilmeli ve gerekli önlemler alınmalıdır. Volkanik türü kayaçlardan beslenen kaynak ve kuyu suları arsenik bakımından zengin olmaktadır. Ayrıca evaporitik sedimanter havzalardaki yer altı suları; sülfat, klorür, tuzluluk, elektrik iletkenliği yüksek olabilmektedir. 5

6 Miyosen-Pliyosen yaşında gölsel kaya birimleri ile kömür sahaları ve sıcak su kaynakları haritası (MTA, 2009). Göynük ilçesi Kuzuluk ta, Taraklı ilçesi merkezinde, Geyve ilçesi Ahibaba ve Ilıcaköy de sıcak su (jeotermal) kaynakları bulunmaktadır (MTA, 2009). Sıcak suların bünyesinde sınırı aştığında, sağlık için istenmeyen arsenik, bor ve florür bulunmaktadır. Bu gibi kaynaklar çevresindeki yer altı suları söz konusu elementlerce zenginleşmekte, sıcak suların alıcı nehir, çay, derelere karışmaları suretiyle, içme suyu kaynakları kirlenebilmektedir. Yüzeysel su kaynakları kullanılan su miktarı ve içme suyu arıtım tesisleri: Büyükşehir Belediyesi sınırları içerisinde hizmet verilen bölgelerde yüzeysel su kaynağı olarak akarsu, göl-gölet, kaynak ve kuyu suları kullanılmaktadır. Bunların % 72 si göl ve gölet, % 12 si kuyu, % 10 u kaynak ve % 6 sı akarsulardan sağlanmaktadır. İl genelinde faaliyet gösteren 3 adet Organize Sanayi Bölgesi bulunmaktadır. Firmaların birçoğunda yer altı suları sondajlar vasıtası ile kullanılmaktadır. Geri kalan firmalar ise belediyelerin şebekelerinden sularını temin etmektedirler. 1. ve 2. OSB lerden kaynaklanan atıksular Sakarya Büyükşehir Belediyesi Su ve Kanalizasyon İdaresine (SASKİ) bağlı Karaman (36 T ) ve Hendek (36 T ) Atıksu Arıtma Tesislerine verilmektedir. 3. OSB de ise atıksu arıtma tesisi proje aşamasında olmak ile birlikte OSB de yer alan firmaların münferit arıtma tesisleri ve/veya foseptikleri bulunmaktadır (Sakarya Çevre Durum Raporu, 2013). CBS verileri göz önüne alındığında ilde yaklaşık 6

7 olarak ton kapasiteli arıtılmış evsel nitelikli atıksu oluşmaktadır Durum Raporu, 2013). (Sakarya Çevre İlde faaliyet gösteren işletmelerin endüstriyel atıksuları yaklaşık olarak m 3 /gün kapasitesindedir. Pamukova ilçesi Mekece Mevkii nden giren ve Karasu ilçesinden Karadeniz e dökülen Sakarya Nehri oldukça geniş bir havzaya sahiptir. İldeki atıksu arıtma tesislerinin birçoğunda deşarj edilen atıksular gerek direkt olarak, gerekse dolaylı yollarla Sakarya Nehri ne ulaşmaktadırlar (Sakarya Çevre Durum Raporu, 2013). Sakarya ilinin doğal güzelliklerinden olan ve şehrin su ihtiyacını karşılayan Sapanca Gölü koruma alanında bulunmakta olup, herhangi bir atıksu deşarjı yapılmamaktadır. Sakarya Büyükşehir Belediyesi tarafından yapılmış olan katı atık düzenli depolama sahasına 5 ilçe tarafından katı atıklar getirilmektedir. Diğer ilçelerin vahşi depolama sahalarını kullanmakta olup Akyazı ilçesinde bulunan vahşi depolama alanı Mudurnu Çayı kenarında yer almaktadır. Hendek ilçesi vahşi depolama sahası Nuriye köyü sınırları içerisindedir. Kapatılan Alancuma vahşi depolama sahası ise Erenler ilçesi Alancuma Mahallesi nde Sakarya Nehri kenarındadır (Sakarya Çevre Durum Raporu, 2013). Değinilen Belgeler Atabey, E (bas.) Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi MTA Türkiye Yer Altı kaynakları (illere göre). Yerbilimleri ve Kültür Serisi-5, ISBN: Ankara. MTA Türkiye Linyit Envanteri. Envanter Serisi-202, ISBN: Ankara. Sakarya İl Çevre Durum Raporu T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Sakarya Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü. Tuncalı, E., Çiftçi, B., Yavuz, N., Toprak, S., Köker, A., Gencer, Z., Ayçık, H. ve Şahin, N., Türkiye Tersiyer kömürlerinin kimyasal ve teknolojik özellikleri, MTA yayınları, 401s. Ankara. 7