SÖZEL OTOPSİ ARAŞTIRMASI ARA RAPORU

Transkript

1 Z T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI REFİK SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZİ BAŞKANLIĞI HIFZISSIHHA MEKTEBİ MÜDÜRLÜĞÜ BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ ULUSAL HASTALIK YÜKÜ VE MALİYET ETKİLİLİK PROJESİ SÖZEL OTOPSİ ARAŞTIRMASI ARA RAPORU 24 Aralık 2003 ANKARA

2 2004, RSHMB Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü Bu rapor, Başkent Üniversitesi tarafından Sağlık Bakanlığının (Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı (RSHMB) Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü) kullanımı, basımı ve yayımı amacıyla hazırlanmıştır. Sağlık Bakanlığı (RSHMB Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü) dışında hiç kimse bu rapora dayanarak hiçbir hak iddia edemez veya raporu kullanamaz. Bu raporu herhangi bir amaçla kullanan kişi, raporun içeriğinden ötürü zarara uğradığını iddia edemez. Raporun yayınlanmış olması,içeriğine ilişkin teminat verildiği anlamına gelmez. Ne Başkent Üniversitesi, ne Sağlık Bakanlığı (RSHMB Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü), ne de Başkent Üniversitesi ve / veya Sağlık Bakanlığı nın (RSHMB Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü), hangi yetki kademesinde olursa olsun, çalışanı, yöneticisi veya temsilcisi raporda yer alan herhangi bir bilgi veya ifadeden dolayı hiçbir şekilde sorumlu tutulamaz ve bu kişilerin yukarıda bahsedilenlere ilişkin olarak herhangi bir teminat verdiği veya beyanda bulunduğu iddia edilemez. Tüm hakları saklıdır. Bu eserin tamamı ya da bir bölümü,4110 sayılı Yasa ile değişik 5846 sayılı FSEK uyarınca, kullanılmazdan önce hak sahibinden 52. maddeye uygun yazılı izin alınmadıkça, hiçbir şekil ve yöntemle işlenmek, çoğaltılmak, çoğaltılmış nüshaları yayılmak, satılmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli / telsiz ya da başka teknik, sayısal ve / veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanılamaz. Ayrıntılı bilgi için: Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, İbrahim Müteferrika Sk. No: Rüzgarlı/Ulus/Ankara, Turkiye( Tel: ; e-posta: mektep@hm.saglik.gov.tr) II

3 TEŞEKKÜR Bu araştırma Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet Etkililik projesinin bir bileşeni olup, Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı tarafından finanse edilmiştir. Çalışmanın yapılmasında her türlü desteği sağlayan Sağlık Bakanlığı Makam ı başta olmak üzere Sağlık Projesi Genel Koordinatörleri Dr. Mehmet Fettahoğlu ve Haydar Mezarcı ya; Hıfzısıhha Mektebi Müdürü Dr. Salih Mollahaliloğlu na; araştırmanın planlanması aşamasından itibaren tüm safhalarında bizlerle birlikte bire bir çalışan Sağlık Bakanlığı Refik Saydam Hıfzısıhha Merkezi Başkanlığı Hıfzısıhha Mektebi Müdürlüğünden Uzm. Dr. Nazan Yardım, Dr. Berrak B. Başara, Dr. Ömer Varol, Uzm Dr. Vural Dirimeşe, Uzm. Dr. Mehtap Kartal, Dr. Halil E. Erişti ve ilgili diğer tüm çalışanlarına; Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet Etkililik Projesi yönlendirme, izleme ve bilimsel kurul üyelerine değerli katkılarından dolayı teşekkür ederiz. Ayrıca raporun basım öncesi değerlendirilmesinde emeği geçen Hıfzısıhha Mektebi Müdürlüğü, Halk Sağlığını Geliştirme Bölümü nde görevli Uzm. Dr. Engin Özkan, Dt. Demet Aksoy, Dr. Esin Şener, Dr, Zekiye Çelebi, Dr. İlhan Öztürk, Y.Hem.Serap Taşkaya, Uzm. Dr. Belgin Özhan a teşekkür ederiz. Bu araştırma Başkent Üniversitesi tarafından gerçekleştirilmiştir. Prof. Dr. Seval Akgün ve Yrd. Doç. Dr. Meriç Çolak araştırmanın planlanma, yürütülme, verilerin analizi ve rapor yazımı faaliyetlerini gerçekleştirmişlerdir.prof. Dr. Gül Ergör ve Doç. Dr. Gina Etheredge çalışmanın planlanmasında ve koordinasyonunda katkıda bulunmuşlardır. Sözel otopsi anketi yapılacak ölümlerin tespiti ve verilerin güvenle ulaştırılması başta Yrd. Doç.Dr. Cihangir Özcan olmak üzere Hane Halkı Araştırması ekibi tarafından sağlanmıştır. Türkiye nin sağlık hizmetlerinde önceliklerin saptanabilmesi bu çercevede uygun politika ve stratejileri belirlenebilmesi için bir araç olan bu araştırmanın tamamlanabilmesi için başlangıcından itibaren bize maddi ve manevi destek olan Başkent Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Mehmet Haberal başta olmak üzere Proje Koordinatörü Prof. Dr. Korkut Ersoy, Proje Koordinatör Yardımcısı Doç Dr. Adnan Kısa ya ve emeği geçen herkese teşekkür ederiz. III

4 ULUSAL HASTALIK YÜKÜ VE MALİYET ETKİLİLİK ÇALIŞMASI İZLEME KURUL ÜYELERİ SAĞLIK BAKANLIĞI Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Dr.Ercan BAL, Dr. Hülya ALTINYOLLAR, Dr. Nihal BABALIOĞLU Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Dr. Levent EKER, Dr. Arzu KÖSELİ Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Dr. Ertan KAVASOĞLU, Hakime ZAL, Dr.Filiz BOZKURT Verem Savaş Dairesi Başkanlığı, Dr. Binnaz KAYA DURUNAY, Dr.Ayşen Melek AYTUĞ KOŞAN Sıtma Savaşı Dairesi Başkanlığı, Dr.Ömer YEDİKARDEŞLER İlaç Eczacılık Genel Müdürlüğü, Ecz. Eda CİNDOĞLU Bilgi İşlem Daire Başkanlığı, Dr. Songül DOĞAN, Dr. Özlem YİĞİTBAŞIOĞLU Kanser Savaş Dairesi Başkanlığı, Prof.Dr. Murat TUNCER, Dr. Funda TEKİN, Dr. Emire ÖZEN Araştırma Planlama ve Koordinasyon.Kurulu Başkanlığı, İnciser KAYA, İlknur GÜNEY, Rasim CEYHAN Ankara İl Sağlık Müdürlüğü, Çubuk Devlet Hastanesi, Abdullah YILDIZ Ankara Hastanesi, Dr. Mehmet FETTAHOĞLU IV

5 Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı, Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Uzm. Dr. Nazan YARDIM, Dr. Berrak BORA BAŞARA, Uzm. Dr. Mehtap KARTAL, Dr. Halil Erkan ERİŞTİ, Dr. Ömer VAROL, Dr. Vural DİRİMEŞE. ULUSAL HASTALIK YÜKÜ VE MALİYET ETKİLİLİK ÇALIŞMASI YÖNLENDİRME KURUL ÜYELERİ SAĞLIK BAKANLIĞI Müsteşar, Prof. Dr. Necdet ÜNÜVAR Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı, Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Dr. Salih MOLLAHALİLOĞLU İÇİŞLERİ BAKANLIĞI Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü, Orhan AKKAYA, Döner TETİK T.C. GENELKURMAY BAŞKANLIĞI TSK Sağlık Komutanlığı, Binbaşı Muharrem UÇAR T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI KİT Genel Müdürlüğü, A. Tuncay TEKSÖZ Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü, Ayşe AKKİRAZ T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI Sosyal Sektörler ve Koordinasyaon Genel Müdürlüğü, Muharrem VARLIK, Nihan KIRCALIALİ T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET İSTATİSTİK ENSTİTÜSÜ BAŞKANLIĞI Ulusal Hesaplar Dairesi Başkanlığı, Gülay ERDEN, A. İrfan TÜRKOĞLU, Sevim ETKESEN Sosyal İstatistikler Dairesi Başkanlığı, V

6 Şengül ARSLAN, Nevin UYSAL Araştırma, Tetkik ve İstatistik Teknikler Daire Başkanlığı, Yılmaz ERŞAHİN, Muharrem GÜR T.C. MALİYE BAKANLIĞI Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, Abdurrahman VARGÜN, BAĞ-KUR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Sağlık İşleri Dairesi Başkanlığı, Merih DİZİCİ T.C. EMEKLİ SANDIĞI GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Sağlık Hizmetleri Daire Başkanlığı, Tarık KANGAL T.C. ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı, Sağlık İşleri Genel Müdürlüğü, Hüseyin BÜYÜKKAYIKÇI, Nuri ŞAŞMAZ ULUSAL HASTALIK YÜKÜ VE MALİYET ETKİLİLİK ÇALIŞMASI BİLİMSEL KURUL ÜYELERİ HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ REKTÖRLÜĞÜ Tıp Fakültesi Dekanlığı, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Doç Dr. Nesrin ÇİLİNGİROĞLU, Doç. Dr. Bahar GÜÇİZ DOĞAN, Uzm.Dr. Banu ÇAKIR, Dr. Sarp ÜNER, Doç. Dr. Hilal ÖZCEBE Tıp Fakültesi Dekanlığı, Bioistatistik Anabilim Dalı, Yrd. Doç. Dr. Pınar ÖZDEMİR GEYİK Nüfus Etütleri Enstitüsü, Prof. Dr. Sabahat TEZCAN, Araş Gör. Elif KURTULUŞ YİĞİT, VI

7 İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Araş.Gör.Zafer ÇALIŞKAN ANKARA ÜNİVERSİTESİ REKTÖRLÜĞÜ Sağlık Eğitim Fakültesi Dekanlığı-Sağlık Yönetimi Anabilim Dalı, Yrd. Doç. Dr. İsmail AĞIRBAŞ, Yrd. Doç. Dr. Efsun Ezel ESATOĞLU Siyasal Bilgiler Fakültesi, Yrd.Doç Dr. Hasan ŞAHİN GAZİ ÜNİVERSİTESİ REKTÖRLÜĞÜ Tıp Fakültesi Dekanlığı, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Doç.Dr.Işıl MARAL Kazaları Önleme ve Araştırma Enstitüsü, Dr. Elif DURUKAN İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dekanlığı, Prof.Dr. Metin Kamil ERCAN MARMARA ÜNİVERSİTESİ REKTÖRLÜĞÜ Sağlık Eğitim Fakültesi Dekanlığı, Yrd. Doç.Metin ATEŞ DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ REKTÖRLÜĞÜ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dekanlığı, Yrd.Doç. Yasemin YEĞİNBOY KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ REKTÖRLÜĞÜ Tıp Fakültesi Dekanlığı, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Yrd. Doç.Dr. Murat TOPBAŞ ERCİYES ÜNİVERSİTESİ REKTÖRLÜĞÜ Tıp Fakültesi Dekanlığı,Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Prof.Dr. Osman GÜNAY VII

8 KOCAELİ ÜNİVERSİTESİ REKTÖRLÜĞÜ Tıp Fakültesi Dekanlığı,Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Yrd. Doç.Dr. Nilay ETİLER DERNEKLER Toraks Derneği, Uzm.Dr. Osman ÖRSEL Halk Sağlığı Uzmanları Derneği, Doç.Dr. Hilal ÖZCEBE. Klinik Mikrobiyoloji ve Enfeksiyon Hastalıkları Derneği, Prof. Dr. Halil KURT İç Hastalıkları Uzmanları Derneği, Dr. Gülay SAİN GÜVEN VIII

9 ULUSAL HASTALIK YÜKÜ VE MALİYET ETKİLİLİK PROJESİ BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ SÖZEL OTOPSİ ÇALIŞMA GRUBU Dr. Seval Akgün, Halk Sağlığı Profesörü, Başkent Üniversitesi Dr. Meriç Çolak, Yrd. Doç. Dr. Başkent Üniversitesi Dr. Gül Ergör, Halk Sağlığı Profesörü, 9 Eylül Üniversitesi Dr. Gina Etheredge, Doç.Dr. Tulane Üniversitesi Erinç Karakan, Araştırma Görevlisi, Başkent Üniversitesi ULUSAL HASTALIK YÜKÜ VE MALİYET ETKİLİLİK PROJESİ BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ EPİDEMİYOLOJİ GRUBU Dr. Alan Lopez, Halk Sağlığı Profesörü, Quinisland Üniversitesi/Avusturalya, Kıdemli Bilim Danışmanı, Politika için bilgi ve kanıt Bölümü, Dünya Sağlık Örgütü, İsviçre Dr. Seval Akgün, Halk Sağlığı Profesörü, Başkent Üniversitesi Dr. Mithat Çoruh, Profesör, Mütevelli Heyeti Başkanı, Başkent Üniversitesi Dr. Rao Chalapati, Öğretim Görevlisi, Quinisland Üniversitesi/Avusturalya Dr. Gül Ergör, Halk Sağlığı Profesörü, 9 Eylül Üniversitesi Dr. Elena Andresen, Doç. Dr., Saint Louis Üniversitesi Dr. Gina Etheredge, Doç.Dr. Tulane Üniversitesi Dr. Rengin Erdal, Halk Sağlığı Profesörü, Başkent Üniversitesi Dr. Meriç Çolak, Yrd. Doç. Dr.,Başkent Üniversitesi Dr. Özlem Aydın, Başkent Üniversitesi Erinç Karakan, Araştırma Görevlisi, Başkent Üniversitesi IX

10 ÖZET Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet Etkililik Projesi çalışması kapsamında gerekli olan ölüm nedenlerinin tespit edilebilmesi için varolan rutin kayıt sisteminin değerlendirilmesinin yanısıra sözel otopsi araştırması yürütülmüştür. Bu araştırma Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet Etkililik projesinin bir bileşeni olup, Türkiye nin sağlık hizmetlerinde önceliklerin saptanabilmesi ve bu çerçevede uygun politika ve stratejilerin belirlenebilmesi için bir araç olmuştur.türkiye yi temsil eden bir örneklem üzerinde Türkiye geneli için yaşa ve cinsiyete özel ölüm hızlarını ortaya çıkaran, sözel otopsi yöntemiyle ölüm nedenlerini saptayan kesitsel bir araştırmadır. Ayrıca bu araştırmada ölüm nedenlerine tanı konulmasında sözel otopsi yönteminin doğruluğunu belirleme amaçlı metodolojik tipte bir araştırmada gerçekleştiriliştir. Ulusal Sağlık Araştırması nın bir bileşeni olan bu araştırmada, proje ekibi tarafından hazırlanan Sözel Otopsi anket formu ile örnekleme çıkan hanelerde ve bu hanelerin 2 öncesi ve 2 sonrası komşu hanelerde, son bir yıl içerisinde, meydana gelen ölümler hakkında çeşitli bilgiler toplanmıştır. Örnekleme çıkan cevaplayıcının son bir yıl içinde o hanenin dışında ölmüş olan kardeşleri için de aynı bilgiler toplanmıştır. Ayrıca araştırmada bu ölümlerden hastanede gerçekleşmiş olanların tamamının hastane kayıtlarına ulaşılmış ve hastane kayıtlarından yararlanılarak uygulanan Sözel Otopsi anketlerinin geçerlilik analizleri gerçekleştirilmiştir. Bu araştırma nın kısa vadede amaçları; Türkiye ulusal, kentsel ve kırsal alan için yaşa ve cinsiyete özel ölüm hızlarını belirlemek, Türkiye geneli için 0-28 gün, 29 gün-5 yaş ve yetişkin ölümlerinde hekimler tarafından gerçekleştirilen sözel otopsi yöntemi ile ölümlerin tıbbi nedenlerini tanımlamak, elde edilen bu bulgular ile Türkiye nin demografik yapısını gösteren veri kaynakları ile yaşam tablolarına katkıda bulunmak, Türkiye de ki demografik yapı ve ölüm nedenleri ile ilgili diğer tüm veri kaynakları ile birlikte sözel otopsi sonuçlarını da kullanarak Türkiye ulusal, kentsel, kırsal alan ve bölgesel ölüm sayılarını her hastalık ve durum için belirlemek, bu hesaplamalar doğrultusunda hastalık yükü kompenenti olan YLL ve daha sonra DALY hesaplamalarını gerçekleştirmek, Sözel Otopsi yöntemiyle hekimlerin koydukları tanıları hastane kayıtları ile doğrulayarak, konulan tanıların duyarlılık ve seçiciliklerini belirlemek olarak verilebilir. Uzun vadeli amaçları ise, Türkiye nin ölüm sayılarını ve ölüm nedenlerini belirleyerek, bu ö- lüm nedenlerini azaltmaya yönelik programların seçimine yardımcı olmak, ülkemizde sözel otopsi konusunda yapılacak çalışmalara kaynak ve öncü olarak yöntemin toplumumuzdaki uygulanabilirliliğini ortaya koymak, ölümlerle ilgili mevcut veri toplama sisteminin iyileştirilmesine katkıda bulunmaktır. Çalışma sonunda, Türkiye deki ölümlerin nedenleri ile yaşa ve cinsiyete özel ölüm hızlarına ulaşılmış ayrıca, bu çalışmadan elde edilen yaşa ve cinsiyete özel ölüm hızları yaşam tablolarının oluşturulmasında kullanılmıştır. Aynı zamanda araştırma sonuçları mortalitenin bir bileşeni olan kaybedilen yaşam yıllarının (YLL) ve daha sonra Sakatlığa Ayarlanmış Yaşam Yılları, (DALY) hesaplamalarının da temelini oluşturmuştur. Ölüm nedenleri sözel otopsi anketörleri tarafından belirlenmiştir. Bu araştırmada diğer ülkelerde yapılan çalışmalarla karşılaştırmaları yapabilmek amacıyla ölüm nedenlerinin sınıflandırılmasında ICD 10 kodlaması gerçekleştirilmiştir. Sözel otopsinin geçerliliği (doğruluğu) ve güvenirliliği (anketörler arasında), ölüm nedeni için mevcut olan hastane kayıtları gözden geçirilerek test edilmiştir. Sözel otopsi tanılarının geçerliliğinin saptanmasında duyarlılık ve seçicilik (sensitivite ve spesifite) testleri kullanılmıştır. Anketör ve hastane kayıtları ile elde edilen temel ölüm nedenleri ICD 10 kod sistemine göre kodlanmış ve 0-28 gün, 29 gün-5 yaş ve yetişkin grubu için ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Sistemlere göre kodlanılan hastalıklar gruplandırılmış ve geçerlilik ve güvenilirlilik analizleri bu gruplamaya göre gerçekleştirilmiştir. X

11 Türkiye yi temsil eden bir örneklem planı ile seçilen 480 blok tan 12,000 hane ile bunların iki sağ ve iki sol komşu toplam 60,000 hane ziyaret edilmiş, bu hanelerde gerçekleşen son bir yıl içerisindeki ölümler ile örnekleme çıkan hanedeki cevaplayıcıların o hane dışındaki kardeş ölümleri sorgulanmıştır. Nüfus tespiti yapılan komşu hanelerde ise toplam kişinin yaşadığı tespit edilmiştir. Bu nüfusun içinde yaş ve cinsiyeti belli olmayanlar çıkartıldığında kişiye ulaşılmıştır. Örnekleme çıkan ana hanelerde kişinin yaşadığı belirlenmiştir. Komşu hanelerdeki nüfus ile birleştirildiğinde ulaşılan toplam nüfus yaş ve cinsiyeti belli olmayanlar çıkartıldığında dir. Sözel Otopsi çalışmasın da yaşa ve cinsiyete özel ölüm hızları bu nüfus üzerinden değerlendirilmiştir. Toplam 1185 ölüm tespit edilmiştir ancak 15 ölümün bir yıldan eski ölüm olması ve yaş ve cinsiyeti tam olarak belirlenememesi nedeniyle 1170 ölüme ulaşılmıştır ölüm içerisinde ise cevaplayanın hane dışında yaşayan geçerli 81 kardeş ölümünün hanesi ziyaret edilmediği için bu 81 ölümde toplam ölümler içerisinden çıkartılmış yaşa ve cinsiyete özel ölüm hızları 1089 ölüm üzerinden yapılmıştır. Ölüm nedenlerinin analizinde ise 1170 ölüm içerisinde ; ölümlerin bir kısmı hakkında haneye dört kez ziyaret yapılmasına rağmen bilgi verecek kişi bulunamamıştır veya adres tespit edilememiştir Bazı hanelerde ise aile yetkilisi anketi uygulamak istememiştir ölüm içerisinden 1089 ölüme sözel otopsi uygulanabilmiştir. Daha sonraki aşamada verilerin ayrıntılı değerlendirmesi sırasında 1089 ölüm içerisinde ölü doğum şüphesi olan 5 ölüm, ölü doğum olarak kabul edilmiş ve bu 5 ölüme ait bilgilerin değerlendirmesi ayrı analiz edilmiştir. Bu nedenle sözel otopsi anket sonuçlarının değerlendirmesi toplam 1084 ölüm anketi üzerinden gerçekleştirilmiştir. Sözel otopsi anketleri uygulama sırasında anket tipi 0-28 gün, 29 gün - 5 yaş ve yetişkin anketi olarak kodlanmıştır. Toplam 1084 ölümden 35 ölüm (%3,2) 0-28 gün bebek ölümü, 68 ölüm (% 6,3) 29 gün -5 yaş ölümü ve 981 ölüm (%90,5) ise yetişkin ölümü olarak belirlenmiştir. Ölüm nedenlerinin değerlendirmesinde ise, 28 adet ölüme ait temel ölüm nedeni tanısı, yeterli bilgi elde edilemediği için, hekim tarafından konulamamıştır. Tüm ölümler hane ölümleri, kardeş ö- lümleri ve iki sağ, iki sol komşu ölümleri olarak ayrılmıştır. Tespit edilen tüm ölümlerde hane halkı ölümü 326 (% 27,9), kardeş ölümü 87 (% 7,4), komşu ölümü ise 751 (% 64,2) olarak belirlenmiştir. 6 adet ölüme ait bilgi elde edilememiştir (%0,5). Sözel otopsi uygulanan ölümlerdeki hane halkı ölümü 301 (% 27,6), kardeş ölümü 87 (% 8,0), iki sağ iki sol komşu ölümü ise 701 (% 64,4) olarak tespit edilmiştir. Cevaplayanın son bir yıl içerisinde hane dışında yaşadığını belirttiği kardeş ölüm sayısı ise 87 dir. Ulusal Sağlık Araştırmasından tespit edilen kardeş ölümlerinin 6 tanesinin yaşından emin olunamadığı için bu ölümler analizlerde kapsam dışı bırakılmıştır. Cevaplayanın son bir yıl içerisinde hane dışında yaşayan kardeşlerin yaşadığı haneler ziyaret edilmediği için 81 ölüm yaşa ve cinsiyete özel ölüm hızlarının hesap edilmesinde dikkate alınmamıştır. Sonuç olarak yaşa ve cinsiyete özel ö- lüm hızlarının hesaplandığı toplam geçerli ölüm sayısı 1089 dur. Tespit edilen ölümler 3 bölgeye ayrılmıştır. Tespit edilen ölümler içerisinde hastanede meydan gelen ölümlerin tamamının hastane kayıtlarına gidilmiştir. Bu araştırmada 1089 ölümden 5 tanesi ölü doğum olduğu için, 1084 ölüm içerisinden 327 ölümün (%30,2) hastanede gerçekleşmiş olduğu saptanmıştır. 327 hastane ölümünün tümünün hastane kayıtlarındaki mevcut ölüm nedenlerine ait bilgiler, ölüm nedeni tespit formu yardımıyla toplanmıştır. 327 hastane ölümünden 255 ölümün hastane kayıtlarına ulaşılabilmiş, bu oran ise toplam hastane ölümlerinin % 78 ini oluşturmuştur. Sözel otopsi anketinin geçerlilik ve güvenirlilik çalışmaları ön-test çalışmasında yapılmıştır. Sözel otopsinin geçerliliği ve güvenirliliği (anketörler arasında), ölüm nedeni için mevcut olan hastane kayıtları gözden geçirilerek test edilmiştir. Sözel otopsi tanılarının geçerliliğinin saptanmasında duyarlılık ve seçicilik testleri kullanılmıştır. Dünya Sağlık Araştırması kapsamında kullanılmak üzere geliştirilen ankette yer alan Mortalite Modülü ve bu modüle yapılan eklemelerle geliştirilen sözel otopsi anketini ve yöntemi test edebilmek amacıyla 63 ölüm üzerinde bir ön-test çalışması gerçekleştirilmiştir. Güvenirlilik için 30 sözel otopsinin, geçerlilik için ise 63 sözel otopsi değerlendirmeye alınmış, güvenirlilik Kappa uyum katsayısı hesaplanarak yapılmıştır. Hastanede gerçekleşen ölümlerin 15 i 0-28 gün bebek ölümü, 15 i 29 gün- 5 yaş çocuk ölümü ve 225 i 5 yaş üzeri yetişkin ölümleridir. Son bir yıl içerisinde kentsel ve kırsal alanda toplam 35 tane 0-28 gün bebek ölümü saptanmıştır. Bu bebeklerin % 57,1 inin ölümünün hastanede gerçekleşmiş olduğu görülmüştür. 20 hastane ölümünden 15 ine ulaşılabilmiştir. 5 ölümün hastane kayıtları tespit edilememiştir. Bu yaş grubunda toplam 68 XI

12 çocuk ölümü mevcuttur. Hastanede gerçekleşmiş ölüm sayısı ise 18 (% 26,5) dir. 18 hastane ölümünden 15 inin (% 83,3) hastane kaydına ulaşılmıştır. 5 yaş üzeri ölümlerinde toplam 981 ölüm içerisinde hastanede gerçekleşmiş ölüm sayısı 289 dur (% 29,4). Hastanede gerçekleşmiş 289 ölümden 225 ine (% 77,9) ulaşılmıştır. Araştırma sonuçlarının analizinde ilk bölüm tanımlayıcı tablolardan oluşmaktadır. Sözel O- topsi araştırması sonucu Türkiye genelinde 0 yaş grubu ölüm hızı erkek çocuklarda binde 20,2 olarak saptanırken, kız çocuklarda bu hız binde 22,9 olarak belirlenmiştir. Kaba ölüm hızları değerlendirildiğinde Türkiye de kaba ölüm hızı binde 5.1 bulunmuştur. Bu hız erkeklerde binde 6,0 kadınlarda ise binde 4,2 dir. Kentsel alanda kaba ölüm hızı binde 4,7 olarak, erkeklerde kaba ölüm hızı binde 5,9, kadınlarda ise binde 3,7 dir. 0 yaş grubu kentsel alanda kız bebek ölüm hızı binde 12,7, erkek bebek ölüm hızı binde 17,2 dir. Türkiye kırsal alan 0 yaş grubunda, kız bebeklerde ölüm hızı binde 38,1 olarak saptanmıştır. Erkek bebek ölüm hızı binde 24,1 dir. Türkiye de kırsal alanda saptanan kaba ölüm hızı binde 5,5 olarak tespit edilmiştir. Kadınlarda kırsal alan kaba ölüm hızı binde 4.9 olarak saptanırken kırsal alanda erkeklerde bu oran binde 6,3 dür. Bölgelere göre kaba ölüm hızları değerlendirmesi sonucunda, Marmara ve Ege bölgesinde kaba ölüm hızı toplamda binde 4,5, kadınlarda binde 2,9, erkeklerde binde 6,0 olarak saptanmıştır. Akdeniz bölgesi kaba ölüm hızı ise toplamda binde 3,6, kadınlarda binde 3,6, erkeklerde binde 4,9 dur. İç Anadolu bölgesinde, kaba ölüm hızı toplamda binde 7,5, kadınlarda binde 6,7, erkeklerde binde 8,2 olarak elde edilmiştir. Karadeniz bölgesinde ise aynı değerler sırasıyla binde 5,5, kadınlarda binde 4,1 erkeklerde binde 5,7 dir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesi kaba ölüm hızı ise, toplamda binde 5,0, kadınlarda binde 4,5, erkeklerde binde 5,5, şeklinde elde edilmiştir. Erkeklerde doğumda beklenen yaşam süresi 72,6 olarak saptanırken, kadınlarda doğumda beklenen yaşam süresi ise 77,19 dur. Her iki cinsiyet birlikte değerlendirildiğinde ise doğumda beklenen yaşam süresinin 74,80, bebek ölüm hızının ise binde 22 olduğu görülmektedir. Kentsel alanda erkeklerde doğumda beklenen yaşam süresi 71,82, kadınlarda 77,78 dir. Kırsal alanda bu değerler, doğumda erkeklerde 73,32, kadınlarda ise 76,10 dur. Kentsel alanda her iki cinsiyet birleştirildiğinde bebek ölüm hızı 15/1000, doğumda beklenen yaşam süresi ise 74,60 olarak bulunmuştur. Türkiye kırsal alanda her iki cinsiyeti birleştirerek elde edilen yaşam tablosuna göre 0 yaş grubu ölüm hızı kırsal alanda binde 31,0, doğumda beklenen yaşam süresi ise 74,74 olarak saptanmıştır. Türkiye geneli için 5q0 değeri olarak kabul edilen 5 yaş altı ölüm olasılığı erkeklerde binde 27,0 kadınlarda binde 32,8 olarak bulunurken bu değerler kentsel alanda erkeklerde binde 20,0, kadınlarda binde 20,0, kırsal alanda ise erkeklerde binde 35,5, kadınlarda binde 50,5 olarak saptanmıştır yaş arası ölüm olasılığını veren 45q15 değerleri ise Türkiye geneli, kentsel ve kırsal alan, kadın ve erkeklerde benzerlikler göstermektedir. Türkiye genelinde erkeklerde 45q15 binde 163,4 olarak saptanmış iken kadınlarda bu oran binde 60,0 dır. Aynı değerin kentsel alanda dağılımı sırasıyla binde 176,5, 62,0, kırsal alanda ise binde 145,9, kadınlarda ise binde 59,8 dir. Kentte erkek ölümleri %63, kadın ölümleri %37; kırda ise aynı sırayla %54,2 ve %45,8 dir. Ölümlerin % 3,2 si 0-28 gün bebek ölümleri, % 6,3 ü 29 gün-5 yaş çocuk ölümleri ve % 90,5 i yetişkin ölümleri olarak belirtilmiştir. Kentte gerçekleşen ölümlerin % 92,9 u yetişkin ölümü, % 4,5 i 29 gün-5 yaş çocuk ölümleri, % 2,5 i ise 0-28 gün bebek ölümleridir. Bu oranlar kırda, % 87,5, % 8,4 ve % 4,1 olarak belirlenmiştir gün bebek ölümlerinin % 51,4 ü erkek, % 48,6 sı kız bebektir. 29 gün-5 yaş çocuk ölümlerinin % 45,6 sı erkek, % 54,4 ü kız çocuktur. Yetişkin ölümlerinde ise, erkek ölümleri % 60,2, kadın ölümleri % 39,8 dir. Toplamda ise yine erkek ölümleri % 59,0, kadın ölümleri % 41,0 olarak belirlenmiştir. XII

13 15-49 yaş arası kadınların ölümlerine ait bilgiler incelendiğinde, toplam 40 tane yaş kadın ölümü bulunmaktadır. Cevap alınanlar içerisinde % 9,5 inin hamileliğinde tansiyon yüksekliği, bacaklarda ödem ya da fazla kilo kaybı durumu belirtilmiştir. Doğum yaparken ölen kadın saptanmamıştır yaş arası kadınların % 13,6 sında devam eden ateş olduğu belirtilmiştir. UHY-ME Sözel Otopsi Araştırmasında iki anne ölümü saptanmış olup bir tanesi öldüğünde hamile diğeri ise, doğum sonrası 6 hafta içinde gerçekleşen anne ölümüdür gün bebek ölümlerinin % 45,7 si Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde, % 20,0 ı İç Anadolu bölgesinde, % 14,3 ü Marmara ve Ege bölgesinde ve %11,4 ü Karadeniz bölgesinde görülürken en az oranda bebek ölümü Akdeniz bölgesinde tespit edilmiştir (% 8,6). 29 gün-5 yaş çocuk ölümlerinin dağılımında ilk sırada % 70,6 ile Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesi, ikinci sırada % 11,8 ile Marmara ve Ege bölgesi daha sonra % 10,3 ile İç Anadolu bölgesi gelmektedir. Akdeniz bölgesinde 29 gün -5 yaş çocuk ölümü %1,5 olarak belirlenmiştir. Yetişkin ölümlerinde ise, Marmara ve Ege bölgesi ilk sırada yer almaktadır (% 31,6). İç Anadolu bölgesinde % 23,9, Doğu ve Güneydoğu Anadolu da % 22,1, Karadeniz bölgesinde % 12,2 ve Akdeniz bölgesinde % 10,2 olarak belirlenmiştir. Sözel Otopsiyi gerçekleştiren doktor tanılarına göre saptanan temel ölüm nedenleri 0-28 gün bebek ölümleri, 29 gün-5 yaş çocuk ölümleri ve 5 yaş üzeri ölüm nedenleri şeklinde Türkiye geneli, kent ve kır ayrımına göre ayrı ayrı sunulmuştur. Türkiye 0-28 gün yaş grubu erkek ve kız bebeklerin ölüm nedenlerinin değerlendirilmesinde ilk sırayı % 26,5 ile yenidoğanın solunum distres sendromunun aldığı saptanmıştır. % 11,8 ile yenidoğan bakteriyel sepsis ile preterm diğer bebekler ikinci sırayı almaktadır. % 8,8 ile doğum anoksisi üçüncü sırada yer alan diğer ölüm nedenidir. Erkek bebeklerde de Türkiye geneli ile aynı şekilde ilk sıraları % 27,8 ile yenidoğanın solunum distres sendromu, % 16,7 ile pretern bebekler, % 11,1 ile neonatal sepsis ve doğum anoksisi almaktadır. Kız bebeklerde % 25,0 ile yenidoğanın solunum distres sendromu ve % 12,5 ile neonatal sepsis gelmektedir. Türkiye kentsel alanda 0-28 gün yaş grubu erkek ve kız bebeklerin ölüm nedenlerinin değerlendirilmesinde ilk sırayı % 14,3 ile preterm bebekler, doğum anoksisi ve neonatal sepsis almaktadır. İkinci sırayı %7,1 ile septisemi, yaygın damar-içi pıhtılaşma, menenjit, hidrosefali, pnömoni, yenidoğanın solunum distres sendromu, yenidoğan mekonyum aspirasyonu ve pnömotoraks almaktadır. Türkiye kırsal alanda 0-28 gün erkek ve kız bebeklerde ölüm nedenlerinin dağılımının değerlendirmesinde, ölümlerin % 40 ında yenidoğanın solunum distres sendromu, % 10 unda preterm, neonatal sepsis olduğu görülmektedir. Bu çalışmada da prematürelik ve buna bağlı ortaya çıkan hastalıkların, bu yaş grubu kırsal alan ölümlerinin önemli bir bölümünü oluşturduğu görülmektedir. Türkiye 29 gün-5 yaş grubunda erkek ve kız çocuklarda ölüm nedenlerinin dağılımında ilk sırada pnömoni % 13,4, ikinci sırada menenjit % 7,5, üçüncü sırada % 6,0 ile bronkopnömoni, ve septisemi, dördüncü sırada ise % 4,5 ile enfeksiyon kaynaklı ishal ve gastroenterit, trafik kazalarının aldığı görülmüştür. Erkek çocuklarda % 16,7 ile pnömoni, % 13,3 ile menenjit ilk sıralarda yer alırken kız çocuklarının ölüm nedenlerinin değerlendirilmesinde; % 10,8 ile pnömoni, % 8,1 ile septisemi, %5,4 ile bonkopnömoni, trafik kazaları, kızamık, protein-enerji malnütrisyonu ve astım diğer ölüm nedenleri yer almaktadır. Türkiye kentsel alanda 29 gün-5 yaş grubunda erkek ve kız çocuklarda ölüm nedenlerinin dağılımında pnömoninin %11,5 ve enfeksiyon kaynaklı ishal ile gastroenterit ve astımın % 7,7 oranında ölüm nedeni olduğu görülmektedir. Türkiye kırsal alanda 29 gün-5 yaş grubunda erkek ve kız çocuklarda ölüm nedenlerinin dağılımının incelenmesinde, % 14,6 oranında pnömoni, % 9,8 oranında menenjit ve septisemi, % 7,3 oranında bronkopnömoni saptanmıştır. Türkiye genelinde ölüm nedenler arasında ilk sırada % 12,5 ile XIII

14 hipertansiyon gelmektedir. Akut miyokard enfartüs ikinci sırada (% 9,6), akciğer CA üçüncü sırada yer almaktadır (% 5,9). Kadınlarda da birinci ölüm nedeni % 17,0 ile hipertansiyondur. Bunu % 8,0 ile Akut miyokard enfaktüsü (MI), % 5,1 ile diyabetes mellitus takip etmektedir. Erkeklerde ise en önemli ölüm nedeni % 10,7 ile MI dır. Hipertansiyon (% 9,5), akciğer CA (% 8,5), kardiyovasküler hastalık (% 6,2) erkekler arasında saptanan diğer ölüm nedenleridir. Sözel Otopsi sonuçlarına göre 5 yaş üzeri ölüm nedenleri arasında kentsel alanda ilk sırada hipertansiyon (%12,3) daha sonra MI (% 9,1) ve trakea, bronş ve akciğer habis uru (% 6,9) gelmektedir. Kadınlarda birinci neden % 15,7 ile hipertansiyondur, bunu % 7,3 ile MI, % 5,8 ile diyabetes mellitus takip etmektedir. Kadınlarda diğer ölüm nedenleri sırasıyla % 5,2 ile kardiyovasküler hastalık, % 4,2 ile mide kanseri, % 3,1 ile kronik obstruktif akciğer hastalığı ve genel ve tanımlanmamış ateroskleroz dür. Erkeklerde ise en önemli ölüm nedeni % 10,4 ile hipertansiyondur. İkinci sırada %10,1 ile MI gelmektedir. Üçüncü sırada trakea, bronş ve akciğer habis uru gelmektedir (% 9,3). Türkiye kırsal alanda, 5 yaş üzeri grupta hipertansiyon % 12,6 ile ilk sırada yer almaktadır. Daha sonra % 10,3 ile MI ve % 5,3 ile kardiyovasküler hastalık gelmektedir. Kadınlarda birinci ölüm nedeni % 18,4 ile hipertansiyondur. Kadın ölüm nedenleri arasında ikinci sırayı % 8,6 ile MI, üçüncü sırayı ise % 5,9 ile alzheimer almaktadır. 5 yaş üzeri erkekler arasında en önemli ölüm nedeni MI dır. (%11,5). İkinci ölüm nedeni % 8,1 ile hipertansiyondur. Bunu % 7,7 ile kronik obstruktif akciğer hastalığı izlemektedir. Akciğer CA (%7,3), diabetes mellitus (% 3,4) ve trafik kazaları (% 3,0) erkeklerde yetişkin ölümlüğü arasında yer alan diğer nedenlerdir. XIV

15 İÇİNDEKİLER Sayfa No GİRİŞ...8 AMAÇLAR Kısa Vadeli Amaçlar Uzun Vadeli Amaçlar...9 GENEL BİLGİLER Sözel Otopsi Kapsamındaki Çalışmalar...10 YÖNTEM Araştırmanın Evreni Sözel Otopsi Yönteminin Geçerliliğinin Saptanması Araştırmanın Tipi Araştırmanın Zamanı Veri Toplama Ulusal Sağlık Araştırması Sözel Otopsi Anket Formu Ölüm Nedenlerinin Tanımlanması Sözel Otopsi Uygulama Zamanı Anketör Seçimi ve Eğitimi İzleme Geçerlilik Analizleri Veri Analizi Geçerlilik ve Güvenirlilik Ön Test Uygulaması Ana Alan Uygulaması Araştırmada Kullanılan İstatistiksel Yöntemler Çalışmanın Sınırlılıkları...24 BULGULAR Yaşa ve Cinsiyete Özel Ölüm Hızları, Türkiye Sözel Otopsi Anket Sonuçlarının Değerlendirmesi Araştırmaya Katılanların Dağılımları Ölene Ait Genel Bilgiler Ölümle Bağlantılı Tıbbi Öykü Yetişkin Ölümlülüğü Gün Arası Bebek Ölümleri Gün- 5 Yaş Arası Ölen Çocuklar Ölü Doğumlara Ait Bulgular Ölüm Nedenleri Günlük Ölen Erkek ve Kız Bebeklerde Temel Ölüm Nedenleri Gün-5 Yaş Arası Ölen Erkek ve Kız Çocuklarda Temel Ölüm Nedenleri Yaş Üzeri Erkek ve Kadınlarda Ölüm Nedenleri Sözel Otopsi Yönteminin Geçerliliği Günlük Bebek Ölümleri Gün-5 Yaş Arası Çocuk Ölümleri Yaş Üzeri Ölümleri...91 SONUÇ VE ÖNERİLER

16 KAYNAKÇA...99 EKLER EK 1: Ulusal Sözel Otopsi Araştırması Anketör Eğitim Programı EK 2: Sözel Otopsi Anket Uygulaması Doktorları EK 3: Bölgelere ve İllere Göre Ölüm Tespitleri ve Sözel Otopsi Uygulama Dağılımı EK 4: Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet Etkililik Çalışması Verbal Otopsi Denetleme Formu EK 5: Ölüm İstatistik Formu EK 6: Yaşam tablolarında Kullanılan Sembollerin Tanımlanması EK 7: Sözel Otopsi Anketi EK 8: Sözel Otopsi Araştırması El Kitabı

17 KISALTMALAR ARDS : Akut Respiratuar Disstress Sendromu DALY : Sakatlığa AyarlanmışYaşam Yılları DİE : Devlet İstatistik Enstitüsü DSA : Dünya Sağlık Araştırması DSÖ : Dünya Sağlık Örgütü KBY : Kronik Böbrek Yetmezliği KOAH : Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı RDS : Respiratuar Disstress Sendromu SVO : Serebrovasküler Olaylar SEARCH : Society for Education Action and Research in Community Health (Halk Sağlığında Eğitim ve Araştırma Topluluğu) TNSA : Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması UHY-ME : Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet Etkililik Projesi ILO : International Labour Organization (Uluslararası Çalışma Örgütü) YLL : Years Of Life Lost (Kaybedilen Yaşam Yılları) KİBAS : Kafa İçi Basınç Artış Sendromu 3

18 TABLO LİSTESİ Sayfa No Tablo 3.1 Sözel Otopsi Kapsamında Yapılan Bazı Çalışmalar...12 Tablo 5.1 Yaşa ve Cinsiyete Özel Ölüm Hızları, Türkiye (UHY-ME, Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...25 Tablo 5.2 Yaşa ve Cinsiyete Özel Ölüm Hızları Türkiye Kentsel Bölge (UHY-ME, Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...26 Tablo 5.3 Yaşa ve Cinsiyete Özel Ölüm Hızları Türkiye Kırsal Bölge (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...27 Tablo 5.4 Türkiye, Kent-Kır ve Bölgelere Göre Kaba Ölüm Hızları (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...28 Tablo 5.5 Türkiye Ulusal Yaşam Tablosu (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, 2003)...29 Tablo 5.6 Türkiye Kentsel Bölge Yaşam Tablosu (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...31 Tablo 5.7 Türkiye Kırsal Bölge Yaşam Tablosu (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...33 Tablo 5.8 Çocuk ve Yetişkin Ölüm Hızları (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...34 Tablo 5.9 Sözel Otopsi Anketi Görüşme Sonuçlarının Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...36 Tablo 5.10 Anketi Cevaplayanların Ölene Olan Yakınlığı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...37 Tablo 5.11 Anketi Cevaplayanların Yaş ve Cinsiyet Dağılımları (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...37 Tablo 5.12 Anketi Cevaplayanların Eğitim Durumu (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...38 Tablo 5.13 Ölümlerin Gerçekleştiği Yerlerin Kır ve Kent e Göre Dağılımları (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...38 Tablo 5.14 Ölümlerin Gerçekleştiği Yerlerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımları (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması,Türkiye, 2003)...39 Tablo 5.15 Ölümlerin Gerçekleştiği Yerlerin Bölgelere Göre Dağılımları (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...39 Tablo 5.16 Evde Gerçekleşen Ölümlerin Cinsiyete Göre Dağılımları (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...40 Tablo 5.17 Evde Gerçekleşen Ölümlerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımları (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...40 Tablo 5.18 Evde Gerçekleşen Ölümlerin Bölgelere Göre Dağılımları (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...41 Tablo 5.19 Ölümlerin Cinsiyete ve Yerleşim Yerlerine Göre Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...41 Tablo 5.20 Ölümlerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...42 Tablo 5.21 Ölümlerin Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...42 Tablo 5.22 Ölümlerin Yaş Grupları ve Bölgelere Göre Dağlımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...42 Tablo Yaş ve Üzeri Yetişkin Ölümlerinin Medeni Durumlarına Göre Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...43 Tablo Yaş ve Üzeri Yetişkin Ölümlerinin Meslek Durumlarına Göre Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...43 Tablo 5.25 Yetişkin Ölümlerinin Sigara, Alkol ve Madde İlaç Kullanma Durumlarına Göre Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)

19 Tablo 5.26 Ölenlerin Ölmeden Önce Herhangi Bir Şikayeti Olma Durumu (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...44 Tablo 5.27 Ölümden Önceki Belirtilen Şikayetlerin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...45 Tablo 5.28 Ölenlerin Son Bir Yıl İçinde Herhangi Bir Sağlık Personeli Tarafından Görülme Durumu (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...47 Tablo 5.29 Ölenlerin Son Bir Yıl İçinde Hastanede Yatarak Tedavi Olma Durumunun Yaş ve Cinsiyete Göre Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...48 Tablo 5.30 Belirtilen Ameliyat Türlerinin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...48 Tablo 5.31 Ameliyat Edilen Organların Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...49 Tablo 5.32 Cevaplayıcılara Göre Bildirilen Ölüm Tanılarının Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...50 Tablo 5.33 Ölümlerin Doktor Tanısı Alma Durumunun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...52 Tablo 5.34 Ölümüm Herhangi Bir Yaralanma Sonucu Olma Durumunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması,Türkiye, 2003)...52 Tablo 5.35 Ölüme Neden Olan Yaralanmanın Türünün Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...53 Tablo 5.36 Yaralanmaya Neden Olan Olayların Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...54 Tablo 5.37 Yaralanmanın Meydana Geldiği Yerin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...55 Tablo 5.38 Yaralanma Sırasındaki Konumun Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...55 Tablo 5.39 Yaralanma Sırasında Yaralanan Vücut Kısımlarının Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...56 Tablo 5.40 Meydana Gelen Yaralanma Sonucu Gelişen Tıbbi Durumların Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...56 Tablo 5.41 Belirtilen Tümör Yerlerinin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması,Türkiye, 2003)...58 Tablo 5.42 Ölümden Önceki Mevcut Semptomların ve Durumların Sistemlere Göre Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...59 Tablo 5.43 Cevap Verenler Arasında Yaş Arası Ölen Kadınlara Ait Bulguların Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...60 Tablo 5.44 Cevap Verenler Arasında Doğum Öncesi, Doğum Süreci ve Doğum Sonrası Annenin Sağlık Durumunun Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...61 Tablo Günlük Ölen Bebeklerde Doğum ve Doğum Sonrası Karşılaşılan Bazı Durumların Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması,Türkiye, 2003)...62 Tablo Günlük Ölen Bebeklerde Bebek Canlı Doğduktan Sonra Karşılaşılabilecek Bazı Komplikasyonların Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...63 Tablo Gün - 5 Yaş Arası Ölen Çocuklarda Görülen Bazı Komplikasyonların ve Anne Sütü Alma Durumunun Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)

20 Tablo Gün - 5 Yaş Arası Ölen Çocuklarda Aşı Olma ve Döküntülü Hastalık Geçirme Durumlarının Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...66 Tablo Gün - 5 Yaş Arası Ölen Çocuklarda Görülen Bazı Semptomların Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...66 Tablo 5.50 Ölü Doğumlarda Cevaplayıcıya Ait Genel Bilgilerin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması,Türkiye, Tablo 5.51 Ölü Doğumlara Ait Genel Bilgilerin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması,Türkiye, 2003)...67 Tablo 5.52 Ölü Doğumların, Doğum Öncesi, Doğum Süreci ve Doğum Sonrası na Ait Bulguların Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması,Türkiye, 2003)...68 Tablo Günlük Ölen Bebeklerde Cinsiyet ve Doktor Tanısına Göre Temel Ölüm Nedenlerinin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...70 Tablo 5.54 Türkiye Kentsel Bölge de 0-28 Günlük Ölen Bebeklerde Cinsiyet ve Doktor Tanısına Göre Temel Ölüm Nedenlerinin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiyel, 2003)...71 Tablo 5.55 Türkiye Kırsal Bölge de 0-28 Günlük Ölen Bebeklerde Cinsiyet ve Doktor Tanısına Göre Temel Ölüm Nedenlerinin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...72 Tablo Gün- 5 Yaş Arası Ölen Çocuklarda Cinsiyet ve Doktor Tanısına Göre Temel Ölüm Nedenlerinin Dağılımı, Türkiye (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...73 Tablo 5.57 Türkiye Kentsel Bölge de 29 Gün- 5 Yaş Arası Ölen Çocuklarda Cinsiyet ve Doktor Tanısına Göre Temel Ölüm Nedenlerinin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...74 Tablo 5.58 Türkiye Kırsal Bölge de 29 Gün- 5 Yaş Arası Ölen Çocuklarda Cinsiyet ve Doktor Tanısına Göre Temel Ölüm Nedenlerinin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...75 Tablo Yaş Üzeri Yetişkinlerde Cinsiyet ve Doktor Tanısına Göre Temel Ölüm Nedenlerinin Dağılımı, Türkiye (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...76 Tablo Yaş Üzeri Yetişkinlerde Cinsiyet ve Doktor Tanısına Göre Saptanan İlk 10 Temel Ölüm Nedeninin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...80 Tablo 5.61 Türkiye Kentsel Bölge de 5 Yaş Üzeri Yetişkinlerde Cinsiyet ve Doktor Tanısına Göre Temel Ölüm Nedenlerinin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...81 Tablo 5.62 Türkiye Kentsel Bölge de 5 Yaş Üzeri Yetişkinlerde Cinsiyet ve Doktor Tanısına Göre İlk 10 Temel Ölüm Nedeninin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...84 Tablo 5.63 Türkiye Kırsal Bölge de 5 Yaş Üzeri Yetişkinlerde Cinsiyet ve Doktor Tanısına Göre Temel Ölüm Nedenlerinin Dağılımı (UHY-ME, Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...85 Tablo 5.64 Türkiye Kırsal Bölge de 5 Yaş Üzeri Yetişkinlerde Cinsiyet ve Doktor Tanısına Göre İlk 10 Temel Ölüm Nedeninin Dağılımı (UHY-ME, Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...87 Tablo Günlük Bebeklerde Doktor Tanısına Göre Saptanan Temel Ölüm Nedenlerinin Hastane Kayıtlarında Saptanan Temel Ölüm Nedenleri İle Karşılaştırılması (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)

21 Tablo Gün 5 Yaş Arası Çocuklarda Doktor Tanısına Göre Saptanan Temel Ölüm Nedenlerinin Hastane Kayıtlarından Saptanan Temel Ölüm Nedenleri İle Karşılaştırılması (UHY-ME, Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...90 Tablo Yaş Üzeri Ölümlerde Sözel Otopsi Uygulamaları Sonucu Doktor Tanısına Göre Saptanan Gruplandırılmış Temel Ölüm Nedenleri ve Gruplandırılmış Temel Hastane Ölüm Nedenlerinin Dağılımı (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması,Türkiye, 2003)...92 Tablo 5.68 Sözel Otopsi Uygulamaları Sonucu Saptanan Doktor Tanılarının Hastane Kayıtlarına Göre Değerlendirilmesi (Tüm Kanser Vakaları) (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...93 Tablo 5.69 Sözel Otopsi Uygulamaları Sonucu Saptanan Doktor Tanılarının Hastane Kayıtlarına Göre Değerlendirilmesi (Akciğer CA) (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...93 Tablo 5.70 Sözel Otopsi Uygulamaları Sonucu Saptanan Doktor Tanılarının Hastane Kayıtlarına Göre Değerlendirilmesi (İskemik Kalp Hastalıkları) (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...93 Tablo 5.71 Sözel Otopsi Uygulamaları Sonucu Saptanan Doktor Tanılarının Hastane Kayıtlarına Göre Değerlendirilmesi (Serebrovasküler Olaylar, SVO) (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...93 Tablo 5.72 Sözel Otopsi Uygulamaları Sonucu Saptanan Doktor Tanılarının Hastane Kayıtlarına Göre Değerlendirilmesi (Hipertansiyon) (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...94 Tablo 5.73 Sözel Otopsi Uygulamaları Sonucu Saptanan Doktor Tanılarının Hastane Kayıtlarına Göre Değerlendirilmesi (Diabetes Mellitus) (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...94 Tablo 5.74 Sözel Otopsi Uygulamaları Sonucu Saptanan Doktor Tanılarının Hastane Kayıtlarına Göre Değerlendirilmesi (Kronik Böbrek Yetmezliği, KBY) (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...94 Tablo 5.75 Sözel Otopsi Uygulamaları Sonucu Saptanan Doktor Tanılarının Hastane Kayıtlarına Göre Değerlendirilmesi (KOAH) (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)...95 Tablo 5.76 Sözel Otopsi Uygulamaları Sonucu Saptanan Doktor Tanılarının Hastane Kayıtlarına Göre Değerlendirilmesi, (MI) (UHY-ME Çalışması Sözel Otopsi Araştırması, Türkiye, 2003)

22 GİRİŞ Doğum ve ölümler hakkında edinilen bilgiler bir toplumun sağlık ihtiyaçlarını tahmin etmekte ve gerekli sağlık hizmetlerinin planlanmasında önemlidir. Bu bilgiler arasında özellikle ülke düzeyinde ölüm hızlarının ve ölüm nedenlerinin bilinmesi gerek koruyucu ve gerekse tedavi edici hizmetlerin planlanmasında ve yerine getirilmesinde son derece büyük bir önem taşımaktadır. Bilindiği üzere, Türkiye de sağlık ihtiyaçlarının doğru ve tam olarak tahmin edilebilmesi ve ülke koşullarına uygun sağlık planlamasının yapılabilmesi için gerekli olan sağlıklı bir rutin bilgi toplama sistemi mevcut değildir. Özellikle ölümlerle ilgili birincil veri kaynakları Devlet İstatistik Enstitüsü nden (DİE) elde edilen il ve ilçe ölüm istatistikleridir. Ancak DİE yalnızca il ve ilçe merkezlerinde meydana gelen ölümler hakkındaki bilgileri toplayabilmektedir. Bu nedenle de Türkiye de, ölümlere ilişkin il ve ilçe merkezlerinden daha küçük yerleşim birimlerini de kapsayan tüm Türkiye yi temsil yeteneğinde, bilgi bulunmamaktadır. Dolayısıyla bu tür verilerin eksikliğinden dolayı Türkiye de, sağlık yatırım ve harcamalarının bölgesel dağılımı, bölgenin mevcut durum analizleri sonucu belirlenen sağlık gereksinimlerinden çok, politik karar süreçlerine ve önceki yıllardaki bütçe düzenlemelerine göre yapılmaktadır. Bu bağlamda, halk sağlığı ve sağlık planlaması açısından bölgesel gereksinimlerin değerlendirilip, kaynak dağıtımı sürecinde karar mekanizmalarına yardımcı olabilecek, bilimsel yöntemlerin geliştirilmesi büyük önem taşımaktadır. Rutin bilgi toplama sisteminin sağlıklı olmadığı ülkelerde, toplumdaki ölüm bilgilerini elde etmek için 1937 yılından beri sözel otopsi yöntemine başvurulmaktadır. Sağlık enformasyon sistemlerinin gelişmiş olduğu ülkelerde önemini yitirmiş ancak, sağlık enformasyon sisteminin sağlıklı bir şekilde işletilemediği ülkelerde önemini korumaya devam etmektedir (1-6). Zamana bağlı sağlık durumu ölçütleri konusunda son otuz yıldır süregelen bilimsel çalışmaların ardından, 1993 yılında tamamlanıp yayınlanan Küresel Hastalık Yükü (KHY) Çalışması ile ortaya atılan hastalık yükü kavramı ve bu kavramın ölçütü olarak önerilen DALY, (Sakatlığa Ayarlanmış Yaşam Yılı) sağlık planlamacılarına, toplumsal sağlık gereksinimlerini daha geniş anlamda saptamayı olası kılan yeni bir yaklaşım sunmaktadır. DALY kavramı, çeşitli hastalıkların neden olduğu prematür ö- lümler ile ölümle sonuçlanmayan, ancak uzun dönemli sakatlık ve işlev kaybına neden olan hastalık durumlarının yol açtığı hastalık yükünün, tek bir ölçüt ile değerlendirilebilmesini amaçlamaktadır. Bu nedenle Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet Etkililik Projesi çalışması kapsamında erken mortaliteye bağlı olarak kaybedilen muh temel yaşam yıllarının hesap edilebilmesi için gerekli olan yaşa ve cinsiyete özel ölüm hızlarının ve ölüm nedenlerinin tespit edilebilmesi için varolan rutin kayıt sisteminin değerlendirilmesinin yanısıra bir sözel otopsi araştırması da yürütülmüştür. Elde edilen yaşa ve cinsiyete özel ölüm hızları yaşam tablolarının oluşturulmasında kullanılmıştır. Aynı zamanda araştırma sonuçları mortalitenin bir bileşeni olan kaybedilen yaşam yıllarının (YLL) ve daha sonra, (DALY) hesaplamalarının da temelini oluşturmuştur. 8

23 AMAÇLAR Bu araştırma kısa vadede ve uzun vadede şu amaçları gerçekleştirmek üzere planlanmış ve uygulanmıştır. 2.1 Kısa Vadeli Amaçlar 1. Türkiye ulusal, kentsel ve kırsal alan için yaşa ve cinsiyete özel ölüm hızlarını belirlemek, 2. Türkiye geneli için 0-28 gün, 29 gün-5 yaş ve yetişkin ölümlerinde hekimler tarafından gerçekleştirilen sözel otopsi yöntemi ile ölümlerin tıbbi nedenlerini tanımlamak, 3. Elde edilen bu bulgular ile Türkiye nin demografik yapısını gösteren veri kaynakları ile yaşam tablolarına katkıda bulunmak, 4. Türkiye de ki demografik yapı ve ölüm nedenleri ile ilgili diğer tüm veri kaynakları ile birlikte sözel otopsi sonuçlarını da kullanarak Türkiye ulusal, kentsel, kırsal alan ve bölgesel ölüm sayılarını her hastalık ve durum için belirlemek, bu hesaplamalar doğrultusunda hastalık yükü kompenenti olan YLL ve daha sonra DALY hesaplamalarını gerçekleştirmek 5. Sözel otopsi yöntemiyle hekimlerin koydukları tanıları hastane kayıtları ile doğrulayarak, konulan tanıların duyarlılık ve seçiciliklerini belirlemek 2.2 Uzun Vadeli Amaçlar 1. Türkiye nin ölüm sayılarını ve ölüm nedenlerini belirleyerek, bu ölüm nedenlerini azaltmaya yönelik programların seçimine yardımcı olmak, 2. Ülkemizde sözel otopsi konusunda yapılacak çalışmalara kaynak ve öncü olarak yöntemin toplumumuzdaki uygulanabilirliliğini ortaya koymak 3. Ölümlerle ilgili mevcut veri toplama sisteminin iyileştirilmesine katkıda bulunmak. 9

24 GENEL BİLGİLER 3.1 Sözel Otopsi Kapsamındaki Çalışmalar Sözel otopsi uygulamalarının başlangıcı 1930 lu yıllara dek gider ise de, gelişmiş ve ayrıntılı ilk uygulaması, 1990 yılında Johns Hopkins Üniversitesi tarafından yapılmıştır. Bu yöntem, ölümden sonra, ölen kişinin yakınları ile görüşülerek ölüme neden olan hastalık konusunda bilgi almaya dayalıdır (1). Böylece, olgunun, ölüm öncesinde bir profesyonel tarafından görülmemiş olmasının getirdiği bilgi eksiklikleri giderilmeye çalışılmaktadır (2, 3, 4, 6). Sözel otopsi yöntemi üç varsayıma dayalı olarak ortaya atılmıştır, bunlar (6-13) : 1. Çeşitli hastalıklar bulgu ve belirtilerine göre birbirinden ayırt edilebilir. Yöntemin geçerliliği, ilgili hastalığın net bulgulara sahip olması, bu belirtilerin ilgili hastalık nedeni ile ölen tüm olgularda bulunması, diğer ölümcül seyreden hastalıklarda bulunmaması durumunda yüksektir. 2. Ölen kişinin ailesinin bu belirti ve bulguları tanımasında, bunların şiddeti ve belirginliği ö- nemli etkendir. 3. Belirti ve bulguların tanınmasında ve hatırlanmasında ölümden sonra geçen süre önemlidir. Bu nedenlerle, sözel otopsi çalışmasının doğru sonuçlar verebilmesi için, bazı konulara özen gösterilmesi gerekir. Örneğin, ölüm zamanından sözel otopsi uygulanmasına kadar geçen süre ne kadar kısa olursa elde edilen sonuçlarda o kadar doğru olabilmektedir. Ancak, sözel otopsi görüşmesinin, ölümden sonra bir aydan daha kısa süre geçmeden yapılmasının da etik olmayacağı düşünülmektedir. Ayrıca, ölümden çok kısa bir süre geçtiği için aileler tarafından red oranı da yüksek olmaktadır (3,4,7-12,39). Pek çok çalışmada bir yıl gibi süreler sonunda ailelerle görüşüldüğü görülmektedir. Buna karşılık, çocuk ölümlüğünün saptanmasında, ölüm ile sözel otopsi arasındaki zaman aralığı ne kadar kısa ise, toplanan veriler de o kadar geçerli olmaktadır (4,5,9,11,38). Bu, özellikle doğum aralıklarının kısa olduğu ve annenin bakımına ihtiyaç duyan bir veya birden fazla küçük çocuğu olduğu kültürlerde daha da önem kazanmaktadır. Zamanın yanında, cevaplayanın ölüm nedeni veya belirti ve bulguların ne anlama geldiği hakkındaki bilgi ve düşünce düzeyi geçerliliği arttıran diğer önemli bir etken olmaktadır (4,5,7,9,11,39). Sözel otopsi için, standart bir soru formunun ve tanı koymada yol gösterici kriterlerin bulunmaması önemli bir sorundur. Hindistan da bir araştırma topluluğu (Society for Education Action and 10