TÜRKİYE NİN UÇUCU YAĞ SEKTÖRÜ DIŞ TİCARETİ

Transkript

1 TÜRKİYE NİN UÇUCU YAĞ SEKTÖRÜ DIŞ TİCARETİ Mustafa ÖZTÜRK Mükremin TEMEL Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü-Yalova ÖZET Uçucu yağlar doğru teşhis edilmiş aromatik bitkilerden standart bir işlemle elde edilen kokulu sıvılardır. Tıbbi ve aromatik bitkilerden elde edilen uçucu yağların sentetik yolla elde edilenlere nazaran etkisinin çok yönlü olması, çevre ve insan sağlığına zararlı etkilerinin olmaması, ilaç sanayi yanında, gıda ve meşrubat, parfüm ve kozmetik endüstrisi ile aromaterapi gibi pek çok alanlarda kullanılması nedeniyle, dünyada her geçen yıl tüketimi artmakta, buna paralel olarak ülkemizde de gelişmekte olan bir sektör konumunda bulunmaktadır. Türkiye uçucu yağ içeren bitkiler bakımından oldukça zengin bir floraya sahiptir ve yüzlerce farklı uçucu yağ bitkisi doğal olarak yetişmektedir. Türkiye nin uçucu yağlar dış ticareti yıllar itibariyle dalgalanmalar göstermekte birlikte; sektör dış ticaret fazlası veren bir yapıya sahiptir. Türkiye nin uçucu yağ ihracatı son 10 yıl içerisinde ( ) %117,0 lik artışla 32 milyon 263 bin $ a yükselmiştir. Uçucu yağ ihracatında gül ve kekik uçucu yağları önemli bir paya sahip bulunmaktadır. Uçucu yağ ithalatımız yılları arasında %174,4 oranında artış göstererek 23,3 milyon $ a ulaşmış olup; ithalatta nane, portakal ve limon uçucu yağları ilk sıralarda yer almaktadır. Türkiye nin uçucu yağ ihracatının dış pazar istekleri ile kalite özellikleri belirlenmiş standart ve sürdürülebilir üretim modelinin hayata geçirilmesiyle ivme kazanması kaçınılmazdır. Anahtar Kelimeler: Türkiye, uçucu yağ, dış ticaret, ihracat, ithalat FOREIGN TRADE OF TURKEY'S ESSENTIAL OIL SECTOR ABSTRACT Essential oil is fragrant fluid which is derived by a standard process from correctly identified aromatic plants. Essential oil obtained from medicinal and aromatic plants had multidirectional effects and no harmful effects on human health and environment so that they had preferred more than synthetically obtained. It is also used in pharmaceutical, food, beverage, perfume and cosmetics industry. Because it is used in many fields world consumption is increasing every year, it is located in a sector emerging in parallel to our country. Turkey has a very rich flora in terms of hundreds of different plants contain essential oils and essential oil plants are naturally grown. Foreign trade of Turkey's essential oils shows fluctuations and foreign trade sector has a structural surpluses. Turkey's essential oil exports increased 117,0% 2155

2 and reached to 32 million 263 thousand $ in the last 10 years ( ). Essential oil of thyme and rose exports has a significant share. Essential oil imports have increased by and reached to 23,3 million $ between the years 2005 to Mint, orange and lemon essential oils are located in the first row of import. Turkey's essential oil export will be accelerated by established standard quality characteristics according to demands of foreign markets and sustainable production model. Keywords: Turkey, essential oil, foreign trade, export, import 1. GİRİŞ Uçucu yağlar aromatik bitkilerden su buharı damıtması ile elde edilen, oda sıcaklığında sıvı olan, bazen donabilen, uçucu, kuvvetli kokulu ve yağımsı karışımlardır. Uçucu yağlar açıkta bırakıldığında oda sıcaklığında bile buharlaşabildiğinden bunlara uçucu (eterik) yağ denilmektedir. Bugün doğada yetişen 300 e yakın bitki familyasından yaklaşık 1/3 ü uçucu yağ içermektedir (Anonim, 2013). Uçucu yağ içeren bitkiler bakımından oldukça zengin bir floraya sahip olan ülkemizde yüzlerce farklı uçucu yağ bitkisi doğal olarak yetişmekle birlikte bazı bitkilerin tarımı da yapılmaktadır. Uçucu yağlar ve aromatik ekstreler, koku ve tat endüstrileri tarafından parfüm, gıda katkıları, temizlik ürünleri, kozmetikler ve ilaçların terkibinde, aroma kimyasallarının kaynağı olarak, yada doğala özdeş ve yarı-sentetik yararlı aroma kimyasallarının sentez başlangıç maddesi olarak kullanılırlar (Başer, 1998). İlaç, gıda, meşrubat, parfüm ve kozmetik sanayi yanında, özellikle son yıllarda aromaterapi uygulamaları ve tarımsal üretimde de kullanılmaya başlaması, uçucu yağlara olan talebi artırmaktadır. İnsektisit, fungisit, herbisit ve nematosit olarak, doğal mücadele kaynağı şeklinde kullanımlarının yanında; hayvansal üretimde, kanatlılarda ve arıcılıkta son zamanlarda kullanım alanı bulmuştur (Başer, 2000). Gıda korumada kullanılan kimyasal maddelere yasal sınırlamalar getirilmesi nedeniyle, bitkilerden elde edilen ve antioksidan olarak kullanılabilen uçucu yağlara olan talep her geçen gün artmaktadır. Dış pazar istekleri göz önüne alındığında kalite özellikleri belirlenmiş standart ve sürdürülebilir üretim modelinin hayata geçirilmesi önem kazanmaktadır. Bunu sağlayabilmenin ana yolu da doğal kaynaklarımız olan uçucu yağ bitkilerini kültüre alarak ıslah çalışmaları yürütmek, böylece verim ve kalite artışı sağlanmış standart materyaller ile uçucu yağ üretimi yapmaktır (Öztürk ve ark., 2008). Tarla tarımı şeklinde yapılan üretim bir taraftan flora üzerindeki baskıyı azaltırken, diğer taraftan da bu ürünlerden elde edilen uçucu yağların dış pazarlarda daha yüksek fiyatlarla alıcı bulmasını sağlayacaktır. Aynı zamanda iç pazarda gereksinim duyulan ve şu anda ithalat yolu ile karşılanan bazı uçucu yağların da ülkemizde üretilmesi sonucu döviz kaybının da önüne geçilebilecektir. 2156

3 2. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmada, Türkiye İstatistik Kurumu ndan elde edilen uçucu yağlar dış ticareti ile ilgili istatistiksel veriler ve konu ile ilgili diğer yayınlar materyal olarak kullanılmıştır. Makro düzeyde çeşitli kaynaklardan derlenen verilerin analizinde yüzde hesapları ve ortalamalardan yararlanılmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1 Türkiye nin Uçucu Yağlar İhracatı Türkiye önemli bir potansiyele sahip olduğu halde, koku ve tat endüstrisi, alkolsüz içkiler ile ilaç sanayiinde kullanılan uçucu yağlar üretim ve ihracatında henüz istenilen seviyelerde değildir. Uçucu yağ üretim ve ihracatının büyük bir kısmını gülyağı oluşturmaktadır. Gülyağı ve gül konkreti aynı Gümrük Tarife İstatistik Pozisyon (GTİP) numarası ile ihraç edilmektedir. Türkiye gülyağı üretiminde dünyada söz sahibi ülkelerin başında gelmektedir. Su buharı distilasyon sistemi ile yaklaşık 3,5-4,0 ton gül çiçeğinden 1 kg gülyağı elde edilebildiğinden gülyağı en pahalı uçucu yağlar arasında bulunmaktadır. Gül çiçeğinin ekstraksiyon yöntemiyle işlenmesinden gül konkreti üretilmektedir. 1 kg gül konkreti elde etmek için yaklaşık 350 kg gül çiçeği işlenmesi gerekmektedir. Üretilen gül yağı ve gül konkretleri parfüm ve kozmetik sanayiinde kullanılan en pahalı hammaddelerdendir. Gül yağının %95 i ve gül konkretinin ise tamamı ihraç edilmektedir (Anonim, 2015a). Ülkemiz gülyağı dışında, diğer uçucu yağlarda dünyada önemli bir etkinliğe sahip bulunmamaktadır. Türkiye nin yıllar itibariyle, başlıca uçucu yağlar ihracatının verildiği çizelge 1 incelendiğinde, toplam uçucu yağlar ihracat değerlerinde dalgalanmalar olduğu dikkati çekmektedir. Bu dalgalanmaların büyük ölçüde gülyağı ve stearopten uçucu yağlarındaki artış ve azalışların sonucu olduğu söylenebilir. Türkiye nin 2005 yılında 15 milyon dolar seviyelerinde olan uçucu yağ ihracatı 2013 yılında %69,2 oranında artarak 25 milyon dolar seviyelerine yükselmiş, 2014 yılında bir önceki yıla göre %28,3 lük artışla 32 milyon 263 bin $ a ulaşmıştır yılında uçucu yağlar ihracatının değer olarak %43,3 ünün gülyağı, %11,8 inin stearopten yağı ihracatından elde edildiği dikkati çekerken, kekik yağı ihracatının son yıllarda önemli artış göstererek 32 milyon dolar civarında olan toplam uçucu yağ ihracatından %9,7 oranında pay aldığı görülmektedir (Anonim, 2015b). Ülkemizden ihraç edilen uçucu yağların bazıları, Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu nun diğerleri kapsamında yer aldığı için, adları ve ihraç değerleri tam olarak belirlenememektedir. Diğerleri faslında ihraç edilen uçucu yağların neler olduğunun ortaya 2157

4 konulabilmesi için, tüm uçucu yağ ihracatlarının ayrı ayrı kalemler halinde kayıtlara geçirilmesi gerekmektedir. Dünyada uçucu yağ üretim potansiyeli gelişmekte olan ülkelerde olmakla birlikte, uçucu yağ pazarlarının çoğunluğu sanayileşmiş ülkelerdedir. Uçucu yağ pazarları çok tutucu olduğundan yeni üreticilerin bu pazarlara girip, güvenli bir yer edinmeleri için entegre bir pazarlama stratejisi oluşturup uygulamaları gerekmektedir. Bu stratejinin temel unsurları ürün verim ve kalitesinin kararlılığı, düzenli arz ile pazar gereksinimleri ve fırsatları konusunda gerekli bilgi akışının sağlanmasıdır. Ürün kalitesinin kararlılığını ve verimini garanti altına almak için doğru bitki türünün organize biçimde sistemli tarımı, uygun teknoloji, güvenli hammadde, ürün depolama ve nakliye imkânları ile etkin bir yönetim sisteminin var olması gerekmektedir. Dünyada uçucu yağ üretiminin %65 i odunlu bitkilerden yani ağaç ve çalılardan temin edilmekte olup; bunlar arasında yükte ağır-pahada hafif narenciye yağları ile yükte hafif-pahada ağır gül ve yasemin yağlarının önemli olduğu bildirilmektedir (Başer, 2000). Dünya uçucu yağ üretiminin %3 ü ilaç sanayi, %34 ü alkolsüz içkiler ve %63 ü ise koku ve tat endüstrileri tarafından kullanılmaktadır (Başer, 1997). Çizelge 1. Türkiye nin yıllar itibariyle başlıca uçucu yağlar ihracatı (Değer: $) Uçucu Yıllar Yağ Adı Portakal Limon Diğer Turunçgiller Yasemin, Güveotu, Itır Lavanta Nane Karanfil Kekik Gül Oğulotu Stearopten Toplam Diğerleri Genel Top Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Kayıtları, Ankara

5 32,3 milyon dolar civarında gerçekleşen 2014 yılı uçucu yağ ihracatının %67,2 si Fransa, %6,1 i İngiltere, %5,4 ü Almanya, %4,5 i İsviçre %3,3 ü Kanada ve %2,0 si ABD ve %1,0 i Bahreyn ne yapılmıştır (çizelge 2). Uçucu yağlar ihracatımızın önemli bir kısmının Avrupa Birliği ülkelerine yönelik olduğu ifade edilebilir yılında Fransa, Almanya, İsviçre ve İngiltere gülyağı ihracatı yapılan en önemli ülkeler olarak dikkati çekerken, Kanada, İsviçre ve ABD kekik yağı ihracatı yapılan önemli ülkeler olarak görülmektedir (Anonim, 2015b). Çizelge 2. Türkiye nin yıllar itibariyle önemli ülkelere göre uçucu yağlar ihracatı* (Değer: $) Yıllar 2014 Ülkeler % Fransa ,2 İngiltere ,1 Almanya ,4 İsviçre ,5 Kanada ,3 ABD ,5 İspanya ,0 Bahreyn ,0 Hindistan ,7 Macaristan ,5 Toplam ,3 Diğerleri ,7 Genel Toplam ,0 * Türkiye İstatistik Kurumu Kayıtlarından yararlanılarak hazırlanmıştır. 3.2 Türkiye nin Uçucu Yağlar İthalatı Türkiye nin yıllar itibariyle başlıca uçucu yağlar ithalatı çizelge 3 te verilmiştir. Çizelge 3 incelendiğinde, son üç yılda uçucu yağlar ithalatında artış olduğu görülmektedir. Ülkemizin 23,3 milyon dolar civarında gerçekleşen 2014 yılı uçucu yağlar ithalatının; %12,0 si nane, %9,8 i portakal, %.6,4 ü limon, %5,1 i diğer turunçgiller ve %2,6 sı oğulotu yağları olup, adı geçen uçucu yağlar Türkiye uçucu yağ ithalatında önemli kalemler olarak dikkati çekmektedir (Anonim, 2015b). Çizelge incelendiğinde uçucu yağlar ithalatının önemli bir kısmının diğerleri faslı altında gerçekleştirildiği görülmektedir. Bu nedenle diğerleri faslı altında hangi uçucu yağların ithalatının yapıldığı tam olarak ortaya konulamamaktadır. 2159

6 Uçucu Yağ Adı Çizelge 3. Türkiye nin yıllar itibariyle başlıca uçucu yağlar ithalatı (Değer: $) Yıllar Bergamut Portakal Limon Küçük Limon Diğer Turunçgiller Lavanta Nane Güve Otu Karanfil Yasemin Yasemin, Güveotu, Itır Oğulotu Kekik Gül YılangYılang Stearopten Toplam Diğerleri Genel Toplam Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Kayıtları, Ankara Türkiye nin uçucu yağ ithalatı yaptığı ülkeler ve değerlerinde yıllara göre önemli değişiklikler söz konusudur. İthalat yaptığımız ülkelerin payları yıllara göre değişmekle beraber, 2014 yılında uçucu yağlar ithalatımızın değer olarak %15,3 ü Almanya, %15,2 si Hindistan, %11,9 u Fransa, %11,7 si İspanya ve %10,8 i ABD den yapılmıştır (çizelge 4). Sri Lanka dan yaptığımız ithalatın değer olarak yıllar itibariyle artmakta olduğu dikkati çekerken; Çin, İtalya, Endonezya, İngiltere ve Brezilya ithalat yaptığımız diğer önemli ülkeler olarak göze çarpmaktadır. Portakal uçucu yağında; ABD, Brezilya, Almanya ve İngiltere, limon uçucu yağında İspanya, İngiltere ve İtalya, nane uçucu yağında ABD, Almanya ve Fransa, gülyağında Bulgaristan, lavanta uçucu yağında İspanya ve Almanya, oğulotu uçucu yağında Endonezya en fazla ithalat yaptığımız ülkeler arasındadır (Anonim, 2015b). 2160

7 Çizelge 4. Türkiye nin yıllar itibariyle önemli ülkelere göre uçucu yağlar ithalatı* (Değer: $) Ülkeler Yıllar % Almanya ,3 Hindistan ,2 Fransa ,9 İspanya ,7 ABD ,8 Çin ,0 İtalya ,6 Endonezya ,6 İngiltere ,3 Brezilya ,1 Bulgaristan ,7 Sri Lanka ,6 Mısır ,2 Toplam ,9 Diğerleri ,1 Genel Toplam ,0 * Türkiye İstatistik Kurumu kayıtlarından yararlanılarak hazırlanmıştır. Türkiye nin uçucu yağlar dış ticaretinde ihracat lehine bir durum söz konusu olmakla birlikte (çizelge 5), Türkiye nin potansiyeli dikkate alındığında uçucu yağ sektöründe dış ticaret dengesinin gelecek yıllarda ihracat lehine daha da artarak gelişmesi için sektörün desteklenmesi yönünde adımlar atılmalıdır. Çizelge 5. Türkiye nin yıllara göre uçucu yağlar dış ticareti* (Değer: $) Yıllar Uçucu Yağ İhracat İthalat Fark *Türkiye İstatistik Kurumu kayıtlarından yararlanılarak hazırlanmıştır. 4. SONUÇ Uçucu yağlarda ürün kalitesinin kararlılığını ve verimini garanti altına almak, kalite özellikleri belirlenmiş doğru bitki türlerinin kültüre alınarak, organize bir biçimde tarımının yapılması ile mümkün olacaktır. 2161

8 Ülkemizin doğal florasında bulunan, ticari öneme sahip, zengin içerikli uçucu yağ bitkilerinin kalite özelliklerinin belirlenerek, ihtiyaç duyulan sektörlere kazandırılması, dünya uçucu yağ ticaretinde kaliteli ve standart ürünlerle daha büyük bir pay alması amacıyla bu konuda yapılacak olan çalışmalara hız kazandırılmalıdır. Tıbbi ve aromatik bitkilerin doğadan bilinçsizce toplanmalarının kontrol altına alınması için gerekli önlemler alınmalıdır. Kültürü yapılan türlerden uçucu yağ sektörüne uygun yeni çeşitler ıslah edilmelidir. Ülkemiz uçucu yağ sanayinin gelişmesi ve uçucu yağ ihracatında diğer rakip ülkelerle rekabet edebilmek için uçucu yağ bitkisi yetiştiriciliği ile uçucu yağ ihracatının teşvik edilmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR Anonim, Antalya İli Tıbbi Aromatik Bitkiler Florası, Antalya Ticaret Borsası, Antalya. Anonim, 2015a. T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü, 2014 Yılı Gül Çiçeği Raporu, Ankara. Anonim, 2015b. Türkiye İstatistik Kurumu Kayıtları, Ankara. Başer, K. H. C Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin İlaç ve Alkollü İçki Sanayilerinde Kullanımı, İstanbul Ticaret Odası Yayın No: , İstanbul. Baser, K. H. C Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Endüstriyel Kullanımı. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Bülteni, Sayı:13-14, Anadolu Üniversitesi Tıbbi ve Aromatik Bitki ve İlaç Araştırma Merkezi, Eskişehir. Başer, K. H. C Uçucu Yağların Parlak Geleceği. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Bülteni, Sayı:15, Anadolu Üniversitesi Tıbbi ve Aromatik Bitki ve İlaç Araştırma Merkezi, Eskişehir. Öztürk, M., Karik, Ü., Tınmaz, A. B Uçucu Yağ Sektörünün Ulusal Ekonomimizdeki Yeri, Sorunları ve Çözüm Önerileri, Türkiye VIII. Tarla Bitkileri Kongresi, Hatay. 2162