TR TÜRKİYE ATORfl ENERJİSİ KURUMU ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRME VE EĞİTİM MERKEZİ MA RAPORU. P.K.1, Atatürk Havalimanı, İstanbul

Transkript

1 TR TÜRKİYE ATORfl ENERJİSİ KURUMU ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRME VE EĞİTİM MERKEZİ MA RAPORU 1996 P.K.1, Atatürk Havalimanı, İstanbul

2 TÜRKİYE ATOM ENERJİSİ KURUMU ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRMA VE EĞİTİM MERKEZİ ÇALIŞMA RAPORU 1996 Düzenleyenler Nur ESEN Vildan APAK Nilgün ÇELEBİ ARALIK 1997

3 ÖNSÖZ Çekmece Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi nükleer alanda 34 yıldır aralıksız sürdürdüğü çalışmaları ile artik Türkiye'de ve dünyada kendisim kanıtlamış bir kuruluş olarak ortaya çıkmaktadır Çalışma Raporu'nun içinde de görüleceği gibi Merkez'in çalışmaları, a. Nükleer teknoloji, b. Uygulamalı ve temel nükleer bilimler, c. Radyasyon güvenliği ve çevre konularında yoğunlaşmış olarak ortaya çıkmaktadır. Çalışmalarımızın için gerekli maddî kaynaklar ağırlıklı olarak DPT ve UAEA'dan temin edilmektedir. Bu açıdan bakıldığında 1996 yılı ÇNAEM harcamalarında bir önceki yıla göre önemli ölçüde bir atılım yapıldığını ortaya koymaktadır. Nitekim toplam harcamalarımız 1995'e göre % 218 oranında artarken, özellikle malzeme alınılan ile proje giderleri 1995'e göre % 255 oranında bir artış göstermiştir yılında başlayan atılımın bir başka göstergesi de malzeme alımları ile proje giderlerinin 1995 yılında toplam harcamaları içinde % 13,8'lik bir pay almasına karşılık, 1996 yılında bu payın % 20,2'ye çıkmasıdır. Bu eğilimin önümüzdeki yıl da sürmesi en büyük arzumuzdur. ÇNAEM'in ülke hizmetinde çalışmalarını sürdürebilmesinde aksamaya yol açabilecek İki önemli meselesi vardır: bunlardan biri geçmiş yıllardan intikal eden yeni personel temin edilememe meselesi, diğeri de 30 yılı aşkın bir süredir yıpranmaya başlayan alt yapının onanlması veya iyileştirilmesi meselesidir Çalışma Raporu'nun incelenmesinden de anlaşılacağı üzere yapılan nitelikli ve zaman zaman özverili çalışmalardan dolayı bütün araştırıcı ve destek personelimizi burada kutlamak isterim. Amacımız her zaman ÇNAEM'i ülke hizmetinde daha ileriye götürmektin Dr.Reşat ÜZMEN ÇNAEM Müdürü (V.)

4 Sayfa İçindekiler ÇNAEM Organizasyon Şeması iii ix EN ÜS1M ÎX UYGULAMA BÖLÜMÜ 1 1. ARAŞTIRMA FAALİYETLERİ KÜÇÜKÇEKMECE GÖLÜ VE ÇEVRESİNİN BİLİMSEL ETÜDÜ VE ÇEVRESEL RİSK TAKDİRÎ 1 Ï.2. TOKSİK VE DİĞER ELEMENTLERİN ALABALIKLARDA BİRİKİMİ VE DAĞILIMININ ENERJİ DAĞILIMLI X-ISINIFLORESANS (EDXRF) VE GAMA SPEKTROSKOPİSİ YÖNTEMLERİ İLE İNCELENMESİ DENİZLERİN RADYOAKTİF VE KİMYASAL KİRLENMESİNDE ALG VE DİĞER ORGANİZMALARIN ÖNEMİ SEZYUM-137 RADYONÜKLİTİNİN TOPRAKTAN ÇAY VE KEKİK BİTKİSİNE GEÇİŞİNDE TRANSFER FAKTÖRLERİNİN SAPTANMASI KÖMÜRLERİN YANIŞ VE İŞLENİŞ ŞEKİLLERİNE GÖRE ÇEVRE KİRLİLİĞİNE ETKİSİ 2 Ï.6. İSTANBUL BOĞAZINDAKİ BALIKLARIN ORGANLARINDA VE MİDYELERDE TOKSİK ELEMENT SEVİYELERİNİN ENERJİ DAĞILIMLI X-ISIN1 FLORESANS TEKNİĞİ (EDXRF) KULLANILARAK SAPTANMASI RADYONÜKLİT UYARIMLIX-ISINI FLORESANS (RIXE) ANALİZ TEKNİĞİ KULLANILARAK BAZI ELEMENTLERİN NİTEL VE NİCEL ANALİZLERİ ELEKTRON-EMİSYON TEKNİĞİ İLE METALİK MALZEMELERDE İNKLÜZYON TAYİNİ 3 2. HİZMET ÜRETİMİ NÖTRON AKTİVASYON ANALİZ LABORATUVARI X-ISINI FLORESANS ANALİZ LABORATUVARI TAHRÎBATSÏZ TEST LABORATUVARI PROSES KONTROL 4 FİZİK BÖLÜMÜ 5 î. ARAŞTIRMA FAALİYETLERİ YEM NÜKLEER ARAŞTIRMALAR VE UYGULAMALAR MeV Nötron Enerji Aralığında Nükleer Veri Ölçümleri Işınlama Ara (in-beam) Nötron ve Gama Spektroskopi Sistemlerinin Geliştirilmesi ve d-li Reaksiyonlarının İncelenmesi H (d,n) 4 He Nötron Enerji Spektrumunun Çift Kristal Yöntemi ile Belirlenmesi Sames J-15 Nötron Jeneratörünün Yeniden Kazanılması Nötron Reaksiyon Tesir Kesitleri Sistematiğinin Geliştirilmesi ve Ampirik Formüller Eîde Edilmesi Nükleer Veri Hesaplamaları kv Van de Graaf Jeneratörü Yapımı 7 iii

5 1. ARAŞTIRMA FAALİYETLERİ 8 1. i. KÜÇÜKÇEKMECE GÖLÜ VE ÇEVRESİNİN BİLGİSEL ETÜDÜ VE 1.2.RADYASYON TEKNOLOJİSİ VE NÜKLEER ANALIZ YÖNTEMLERİNİN UYGULANMASI 9 î.2.1. Belidi Ağır Metal, Radyonüklit ve Organik Bileşiklerin Sulardan Giderilmesi Kimyasal Analiz Cihazlarının Bilgisayar iîe Bütünleşik Çalıştırılması TÜRKİYE EKOSİSTEMİNDE RADYOEKOLOJİK ÖLÇÜMLER VE RADYASYON GÜVENLİĞİ Polimer Esaslı Yeni Tip Radyoprotektörier RADYASYONLA DOKU STERİLİZASYONU HİZMET ÜRETİMİ 10 NÜKLEER ELEKTRONİK BÖLÜMÜ ARAŞTIRMA FAALİYETLERİ NÜKLEER ÖLÇÜM ALETLERİ PROTOTİP GELİŞTİRME PROJESİ OTOMASYONA UYGUN RADYASYON ERKEN UYARI SİSTEMİ TASARIMI VE GELİŞTİRİLMESİ (RESA) PROJESİ HİZMET ÜRETİMİ BAKIM ONARIM ÇNAEM İÇİ PROJELER 13 NÜKLEER MÜHENDİSLİK BÖLÜMÜ ARAŞTIRMA FAALİYETLERİ REAKTÖR DİZAYN ÇALIŞMALARI TR-2 Kalp Dönüştürme PWRMerde Lokal Pin Power Hesabı ÏOOkW'lik Ağırsulu Araştırma Reaktörü Ağu'suîu Güç Reaktörü Dizayn Hesaplan TR-2 Güvenlik Rapora Çalışması Doz Dağıtımı Hesaplan Etkileşimli ve Hızlı Bir Kalp İçi Yakıt Yönetimi Paket Programının Geliştirilmesi NÜKLEER GÜVENLİK Küçükçekmece Gölü ve Çevresinin Bilimsel Etüdü ve Çevresel Risk Takdiri TR-2 Reaktöründe Akış Kazası Analizi TR-2 Reaktörü Kaza Analizi Araştırma Reaktörlerinin Deneysel Termohidroük Etüdü Dar Kanallarda Akış ve Isı Transferinin Nümerik Etüdü RELAP5/MOD1 Koduyla PWR İçin Parametrik Bir LOFA (Akış Kaybı Kazası) Analizi Nodaî Kinetik Kod Geliştirilmesi 18 iv

6 19 i. ARAŞTİRMA FAALİYETLERİ NÜKLEER YAKÎT TEKNOLOJİSİ GELİŞTİRME ÇALIŞMALARI Pilot Tesis ve Laboratuvarlann Genel Bakımı Yakrt Üretim Prosesi Çalışmaları Î9 î.1.3. Nükleer Yalat Tasarım, Test ve Mevzuat Çalsşm&lan TÜRKİYE İÇİN YAKÎT ÇEVRİMİ SEÇENEKLERİNİN İNCELENMESİ HİZMET ÜRETİMİ I. ARAŞTIRMA FAALİYETLERİ RADYASYON TEKNOLOJİSİ VE NÜKLEER ANALİZ YÖNTEMLERİNİN UYGULANMASI. ; Çevre Örneklerinde Gama Spekîroraetrik AnaîMer Biyokinetik Araştırmalar Radyokimya»! Analizler Î.4. İhraç ve İthal Gıda Örneklerinde Sertifikaya Esas Radyoaktivite Analiz Hizmetleri Biyolojik Doz Tayim DENİZLERİN RADYOAKTİF VE KİMYASAL KİRLENMESİNDE ALGLERİN VE DİĞER ORGANİZMALARIN ÖNEMİ TOKSİK ELEMENTLERİN VE TIBBİ GÖRÜNTÜLEME CİHAZLARININ OLUŞTURABİLECEĞİ KROMOZOM HASARLARININ ARAŞTIRILMASI VE RADYASYON ETKİSİ ÎLE KARŞILAŞTIRILMASI SEZYUM-137 RADYONÜKLİTİNİN TOPRAKTAN ÇAY VE KEKİK ' BİTKİSİNE GEÇİŞİNDE TRANSFER FAKTÖRLERİNİN SAPTANMASI ï.5. KÜÇÜKÇEKMECE GÖLÜ VE ÇEVRESİNİN BİLİMSEL ETÜDÜ VE ÇEVRESEL RİSK TAKDİRÎ KARÂDENİZİN ÇEVRESEL DEĞERLENDİRİLMESİ 25 VE MÂÖYOFÂMMÂSOHK BOLÜMÜ 26 ARAŞTIRMA FAALİYETLERİ ï.radyasyon TEKNOLOJİSİ VE NÜKLEER ANALİZ YÖNTEMLERİNİN UYGULANMASI T c Jeneratör Üretim T c Kit Üretimleri Ir Kaynak Üretimi 27 İ.2. RADYOFARMASÖTİK KİTLERİN ÜRETİMİ İkinci Jenerasyon Kitlerinin Geliştirilmesi 27 22

7 REAKTÖR BÖLÜMÜ 2.TR-2 REAKTORITNDE YEN! ÎLİK FİZİĞİ BÖLÜMÜ 29 Ï. 1. TlJRSÏYE EKO SİSTEMİNDE RADYOEKOLOJİK ÖLÇÜMLER VE RADYASYON GÜVENLİĞİ î. I. Evlerde Radon Ölçümü Projesi Î.Î.2. Yapı MatemdenRadyö&ktmîesa Ölçümleri KÜÇÜKÇEKMECE GÖLÜ VE ÇEVRESİNİN BİLİMSEL ETÜDÜ VE ÇEVRESEL RİSK TAKDİRİ HİZMET ÜRETİMİ ÇNÂEM İÇİ RADYASYON VE KONTAMİNASYON DENETİM HİZMETLERİ TÜRKİYE'NİN BATİ' BÖLGESİNDEKİ KURULUŞLARIN LÎSANSLANMASINA İLİŞKİN RADYASYON DENETİMLERİ RADYOAKTİF PAKETLERİN GÜMRÜKLERDEN ÇEKİLMESİ ÏÇÎN RADYASYON DENETİMLERİ RADYOAKTİVİTE ANALİZ HİZMETLERİ VE ÇEVRESEL ÖLÇÜMLER ANAÜZ HİZMETLERİ PERSONEL MONİTORİNG HİZMETLERİ Film Daametriâ Cep Dozhnetrisi KALÎBRASYÖN HİZMETLERİ RADYOAKTİF ATK YÖNETİMİ 32 DÎĞER KURUMLAR TARAFİNDAN DESTEKLENEN PROJELER DEVJŒïPLAMjy\M TEŞKİLAT 33 l.î. YENİ NÜKLEER ARAŞTIRMALAR VE UYGULAMALAR RADYASYON TEKNOLOJİSİ VE NÜKLEER ANALİZ YÖNTEMLERİNİN UYGULANMASI TÜRKİYE EKOSÎSTEMİNDE RADYOEKOLOJİK ÖLÇÜMLER VE RADYASYON GÜVENLİĞİ ; TR-2 REAKTÖRU'KfÜN MODERNİZASYONU VE OTOMASYONU 33 î.5. TR-2 REAKTÖRÜNE YENİ YAKIT VE KONTROL ELEMANI TEMİNİ ULUSLARARASİ ATOM ENERJİSİ AJÂNSI'NIN DESTEKLEDİĞİ PROJELER î. POLLUTION INVESTIGATION OF KÜÇÜKÇEKMECE LAKE REGION TRANSFER OF CESIUM-137 FROM SOIL TO TEA AND THYME PLANT RADIATION STERILIZATION OF TISSUE GRAFTS EVALUATION OF DIFFERENT FUEL CYCLE OPTIONS IN ACCORDANCE WITH NUCLEAR ENERGY PRODUCTION PLANNING MTUWŒY 34 vi

8 25. MARINE ENVIRONMENTAL ASSESSMENT OF THE BLACK SEA 2.6. PRODUCTION OF RADÎOFHA1MACEÜTİCAL IOTS ! Î. YURTDIŞI I Vll

9 1.2. KÜTÜPHANE MATBAA GELİŞTİRME VE UYGULAMA İŞLERİ MÜDÜR YARDIMCILIĞI 49 2J. TEKNİK ÎŞLER ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ 50 2.İ.Î. İnşaat Kontrol Amirliği Teshin ve Tesisat Eaton Grup Şefiği Teknik Atölyeler Şefliği Elektrik Bakım Grubu Bina Saha Baksm Grabu, İDARİYE MALİ İŞLER MÜDÜR YARDIMCILIĞI 51 3.Î. İDÂRİ VE SOSYAL İŞLER ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ Personel 51 3.Î.2. Ayniyat Oto Onarım ve Gara? Yemekhane 52 3.Î.5. ÇNAEM Tabipliği Posta Evrak BÜTÇE VE MUHASEBE ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ SATINALMA ŞUBESİ ÖZEL.GÜVENLİKTEŞKİLAT! Sivil Savunma Özel Güvenlik 54

10 ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRMA VE EĞİTİM MERKEZİ YAPILANMA ŞEMASI MERKEZ MÜDÜRÜ Dr. Reşat ÜZMEN Müdür Yrd Dr. Reşat UZMENJ Müdür Yrd Yaşar ÖZAL Müdür Yrd. Ramazan AKSU Nükleer ve Radyolojik Güvenlik Komitesi Endüstriye! Uygulama BöiûnıC Böl. Bşk. : Dr. Fadîl AKGÜN Fizik Bolflmü Böl. Bijk.: Doç. Dr. Bütçe ve Muhasebe Şubesi Şb. Md. M. Ali GÜLMEZ Teknik ve İdari Güvenlik Komitesi Kimya Bölümü Böl.. Bşk: Dr. A. Yttmaz ERKOL Sivil Savunma Uzmanı Nîıat ALTINTAŞ Nükleer Eieteonik Bölümü Böl Bşk. : Necati KÜÇÜKARSLAN Nükleer Mühendislik Bölümü Böl. Bşk.: Dr. Ulvi ADAUOĞLU Nükleer Yaktl Teknolojisi Bölümü Böl. Bşk.: Dr. Şevke! CAN Radyobıyoloji Böl6mO Böl. Bşk.: Dr. Güler KOKSAL Eğitim ve Tanıtma Şubesi İdari ve Sosyal İşler Şubesi Şb. Md: Enis İNCE Özel Güvenlik Amiri Yalçm K1LIÇARSLAN Radyoizotop veradyofarmasölik Bö!. Bşk.: Dr. Ayşe SUNGUR Bötünıû Tedarik Şubesi Reaktör BSİOmü Bfil. Bşk.: Dr. A. Sinan TAYLAN Sağlık Fiaği Bölümü Böl. Bşk.: Sedat YAŞAR Tfifcıtik İşler Şubesi Şb. Md: Yılmaz DEMİRKAY A IX

11 Dr. A.Fadîi AKGÜN (Bölüm Başkam) Doç.Dr. Şinasi EKİNCİ Dr. Nihat KARAİNCİ Nur ESEN Abidin YILDIRIM Emine SEDDIGH Murat BİNGÖLD AĞ Tekin KURTCEBE TanüAKYÜZ Serdar SARIÇAM Necati YİLMAZ Sami ERGÜL F. Akgün, D. Kut, N. Esen, A. Başsan, E. Seddigh, T. Akyüz, T. Kurtcebe 1996 yılı içinde, TR-2 Reaktörü çalışmadığı için, bu proje kapsamında analiz yapılmamıştır. SPEKTROSKOFİSt YÖNTEMLEM İLE İNCELENMESİ (G.8î7) T. Akyüz, A. Başsan, T. Kurtcebe, E. Şener (Î.Ü.Deniz Bitimleri Enstitüsü), G. Doğan (Î.Ü.Fen Fak.FizikBölümü), Z Kaplan (Î.Ü.FenFak.FizikBölümü), Ç. Bolca!(Î.Ü.FenFak.FizikBölümü) Günümüzde tüm eanblann yaşam sağlığını olumsuz yönde etkileyen en önemli etkenlerden biri çevre kirliliğidir. Bu kirlilikten balıkların ne ölçüde etkilendiğim araştırmak amacıyla, çalışmanın birinci aşamasında yetiştiriciliği yapılan alabalıklar yaşlarına göre grupîandınlmıştır. Bu gruplarda eser ve toksik elementlerin birikimleri EDXRF ve gama spektroskopisi ile incelenmiştir. Çalışmanın ikinci kısmında doğayı kirleten metallerin, alabalıkların organlarında ne kadar birikim göstereceği incelenmiştir. Bu amaçla, toksik elementler olarak bilinen bazı metallerin tuzlan (Cu, Zn, Pb, Mo, Hg tuzlan) siîindirik deney akvaryumîanndald denek alabalıklarına balık yemleri ile belirli sürelerde verilip, balıkların kas ve iç organlarındaki birikimler saptanmıştır.

12 1.7. RÂBYÖNÜKLîT ÜYARMLI X-ÎSIM FLORESANS (EKE) ANALİZ TEKNİĞİ iajllamlarak BAZ! ELEMENTLERİN NİTEL VE NİCEL ANALİZLERİ A. Başsarı, Ş. Gençay (İTÜ, NEE) İTÜ NEE'de yapılan tez çalışmasında, dışarıdan ithal edilen ve ömürlerinin kısalığı nedeniyle pahalıya gelen ^e, 109 Cd ve 57 Cö radyoizotop kaynaklar yerine, yurdumuzda ÇNAEM TR-2 araştırma reaktöründe kolayca üretilebilen 51 Cr, "Tc gibi radyonüklitlerden bazılarının uyarıcı kaynak olarak kullanılabilir olup olmadığı gösterilmiştir. U. ELEKTEON-EMİSYON TEKNİĞİ ÎLE METALİK MALZEMELERDE Ş. Ekimi, N. Baş, A. Yıldıran Metalik malzemelerde bulunan ve ana malzemeden daha düşük veya daha yüksek yoğunlukta olan yüzey inklüzyonlannı belirlemek amacıyla x ve y-ışınlan uyanmlı elektron emisyon tekniği uygulanmıştır. Bu amaçla, inklüzyonîar için değişik simülasyonlar yapılmış ve parametreler denenmiştir. Görüntü optimizasyonu için parametrelerin denenmesine devam edilmekte ve gerçek örnekler üzerinde çalışmalar sürdürülmektedir. 2. HİZMET ÜRETİMİ ÇNAEM içinden ve dış kuruluşlardan gelen çeşitli analiz isteklerine cevap verilmiştir NÖTRON AKTÎVASYON ANALİZ LABORATÜVAEI D. Kut, N. Esen, E. Sedcügh, N. Yılmaz - Radyofarmasötik Bölümü için "Tc ve 9S Mo örneklerinin safsızlık kontrolleri yapılmıştır. - Çeşitli zamanlarda İstanbul, Yalova, İğdır, Arhavi, Kocaeli, Hopa, Rize ve İskenderun Valiliği, Emniyet Müdürlükleri tarafından gönderilen örneklerde radyoaktivite kontrolleri yapılmıştır. Ayrıca bunlardan bazı örneklerde de 235 U analiz edilmiştir. - İTÜ NEE'den gelen bir doktora öğrencisinin ışınlanmış örneklerinde fisyon ürünlerinin analizi yapılmıştır X-ÎSWIFLORESANS ANALIZ LABORATUVAM A. Başsarı, T. Akyüz, T. Kurtcebe - İstanbul, Rize, Hopa, Bingöl Emniyet Müdürlüklerinin yolladıkları yaklaşık 100 adet örnekte Hg, U, S, Os, Pb, Sb, Fe v.b. elementlerin nicel analizleri yapılmıştır. - Bazı özel şirketler ve bir ilaç firmasından gelen istekler doğrultusunda XRF tekniği ile Zn, Br gibi elementlerin analizi yapılmıştır.

13 2.3. TAHMIBATSIZ TEST LABOMATÜVAM A. F. Akgün, N. Baş, M. Aksu, Ş. Ekinci, A. Yıldırım, N. Karainci, T. Kurtcebe, M. Bingöldağ, M.Doğruöz, S. Sarıçam, N. Yılmaz Radyografi, Ultrasonik, Magnetik Parçacık, Sıvı Pénétrant ve Girdap Akımı Test Laboratuvarlannda çeşitli endüstriyel kuruluşlara ait 376 adet döküm ve çeşitli malzemelerin kalite kontrolleri yapılmıştır. 2A PROSES KONTROL Endüstriyel Uygulama Bölümü Elemanları Endüstride, seviye ölçerlerin kaynak değişimi ile ilgili çalışmalar rutin olarak sürdürülmüş, bir özel firmaya danışmanlık hizmeti verilmiştir.

14 Doç.Dr. Metin SUBAŞI (Böîüm Başkanı) Doç.Dr. Ergun GÜLTEKİN Doç.Dr. Nizamettin ERDURAN Dr. Hamit ATASOY Dr. Sema DÖKMEN Dr. Melih BOSTAN' Gökçe TARCAN iskender Âtiiia REYHANCAN Mehmet Zeki İNCE Yıldıray ÖZBİR 1.1. YENİ NÜKLEER ÂMAŞTMMÂLÂE VE UYGULAMALAR (DPT 92 K ) M. Subaşı, N. Erâuran, E. GülteMn, M. Boston, G. Tarcm, Y. özbir, Ï.A. Reyhancan, C.Özbayh, A. Dumsoy (Yıldız Tek Üniv.) Yapımı 1995 içinde gerçekleştirilmiş olan bilgisayar kontrollü, hızlı (transfer süresi 0.5 saniye mertebesinde), tek yollu bir örnek transfer sistemi, Sames T-400 hızlandınasma monte edilmiş ve kısa yan ömürlü çekirdek oluşumuna neden olan tepkileşim olasılıklarının ölçümünde kullanılmak üzere tüm testleri tamamlanmıştır. Kısa süreli ışınlamalarda örnek üzerindeki nötron akısının belirlenmesi ve ışınlama süresince değişiminin izlenmesi amacı ile, hedef altında sabitleştirilmiş konumda ince bir plastik sintilaîör dedektörü (Ne 102A) kullanılarak bir 'nötron monitörü' hazırlanmıştır. Monitörün elektronik testleri ve optimum çalışma koşullan belirlenmiştir. HPGe dedektörü ile yakın geometride alınacak gama spektrumlannın doğru değerlendirilmesinde gerekli olabilecek "coincidence summing" düzeltmeleri için, bu dedektörün tam verim kalibrasyonu yapılmıştır IşsaSama Ans (ia-beam} Nötron ve Garaa Spektroskopa Sistemlerinin Geliştirilmesi ve d-li : N. Erdurcm, M Subaşı, E. GülteMn, G. Tarcm, Y. Özbir, A. Baykal, A. Elmalı (Yıldız Tek. Üniv.) 1500 jig/cm 2 kalınlığında Al folyolar üzerine vakumda buharlaştırma yöntemiyle ig/cm 2 kalınlığında 7 LiF, *LiF kaplanarak hedefler yapılmıştır. Bu hedefler kullanılarak 150 kv'luk döteronlarla oluşturulan d-li tepkileşimîerinden ortaya çıkan alfa taneciklerinin açısal koinsidans ölçümleri ve diğer tepkileşim ürünü yüklü taneciklerin enerji spektrumlan elde edilmiştir. Koinsidans verilerinin analizleri ve gerekli hesaplamalar yapılarak 5 He çekirdeğinin birinci uyarılmış seviyesinin enerji değeri 3.0 ± 1.3 MeV ve bu seviyenin genişliği de 1.6 ± 0.7 MeV olarak bulunmuştur. Bu 5

15 enerji seviyesi, literatürde bulunan benzer çalışmalarda kabaca 1.97 MeV ile 5.2 MsV arasında, bu seviyenin genişliği ise 1.5 MeV ile 7.0 MeV andığında verilmektedir. Bu çalışmada ayaca, daha önceki çalışmalarda gözlenmemiş olan 8 Be 'm î 1.4 MeV Mk seviyesinden gelen alfa tanecikleri de gözlenmiştir. İV. Erduran, M Subaşı, B. Akknş (İstanbul Üniv.) 1995 yılında yapılan ölçümler (nötron uçuş zamanı ve foil-aktivasyonu ölçümleri) sonucu elde edilen veriler değerlendirilerek Sames T-400 l ün örnek ışınlama yerindeki nötronların enerjileri belirlenmiştir. Sames T-400 hızlandırıcısının hedefi çevresindeki ışınlama yerlerinde elde edilen spektrumlarda belirlenen 10 MeV'den düşük enerjili nötronların, bazı reaksiyon tesir keriti ölçümlerindeki [^Ca^ı, a), 45 Sc(n, a) ve 51 V(n, a)] katkıları hesaplanmıştır Sames J-1S Metrom JeneratöritRÜra Yeaiden Kazanılması G. Tarcan, M. Subaşı, Y. Özbir, A. Baykaî 1995 yık son ayında temin edilmiş olan pnömatik yüksek vakum vanası ile bölümümüzde önceden mevcut olan bir sıvı azot tuzağı, uygun bir düüzyon pompası ile birlikte gerekli sızdırmazhk sağlanarak hızlandırıcıya monte edilmiştir. Bu suretle hızlandırıcı içinde lxlo" 6 mm Hg temel basıncına erişilmiştir. Azot tuzağının otomatik doldurulması sağlanarak (ÇNAEM, Elektronik Böl.) J-Î5 hızlandırıcısı vakum sistemi, müdahaleye gerek olmadan, 24 saat çalışabilir hale getirilmiştir. Sistemde arıza yapan 'iyon kaynağı soğutucu fanı ve magnet bobini' onarılarak test edilmiştir. Döteron huzmesinin şekli ve büyüklüğünün belirlenmesi için bir dizi deney yapılmıştır. Değişik hedef akımlarında quadropol mercek değerleri değiştirilerek 'sahte' hedefler üzerinde elde edilen huzme izleri incelenmiştir. Bu suretle hedef üzerindeki döteron huzmesinin şekli ve büyüklüğü belirlenmiştir Nötron Reaksiyon Tesir Kesitleri Sistenaatiğinisı Geliştirilmesi ve Ampirik Formüller H. Atasoy, S. Dökmen (n,xn) (x=2,3,4..) tepkileşimlerinin incelenmesi kapsamında, (n,4n) reaksiyonları için 1-20 MeV enerji aralığında deneysel ve hesaplanmış tepkileşim kesiti değerleri toplanmış, nükleer parametreler göz önüne alınarak sistematiği yapılmıştır. (n,4n) tepkileşim kesitlerinin MeV enerji aralığında sistematiğinin yapılması çalışmalarına devam edilmiştir. M. Bostan, M, Şirin (Yıldız Tek. Univ.), M.N. Erduran Bölümde ölçülen ve ölçülmesi düşünülen tepkileşim kesitleri için istatistik reaksiyon model kodu STAPRE ile hesaplamalar yapılmıştır. STAPRE kodu ile yapılan hesaplarda farklı potansiyel parametrelerinin kullanılması ve bunun etkilerinin incelenmesi amacı ile SCAT2 kodunda düzeltmeler yapılmıştır. Orta ağırlıklı çekirdeklerde (a, a) ve (n,p) tepkileşimleri için parametre bağımlılığı incelenmiştir. 6

16 1X7. 80S kv V«ı si &rf IsaerMiiri Yapsssi Â. Akhuiui (Cerrahpaşa Tıp Fak), M Subaşı Uzun yıllar öne İstanbul Üniversitesi Fe& Fakültesi Fizik Bölümünde tasarım ve yapımına başlanan, eğitim amaçlı, Van d Grarf Jeneratörü ile ilgili çalışmalar bölümümüzde sürdürülmektedir yıkıda söz komşu hızlandırıcının 'yüksek gerilim' katı yapmii ile ilgili olarak alümiiiyum ara plakaîann polisajları yaptoak montajı tamamteamîştîr. Bızlmâsnemn yük taşıma kayışüim düzgün ve belirli hızda dönmesini sağlayacak mekanik aksasam yapımı tamamlanmıştır. Hızlandırma kolonu bölücü direnç (10 GO) tassyœlaniîîs (pleksiglas) yapmimia başlanmıştır.

17 Dr. A. Yılmaz ERKOL (Bölüm Başkam) Dr. Yıldan APAK Dr. Seval BAYÜLKEN Dr. Y.Ziya YILMAZ M.Ünal 1 AZAKLIÖĞULLARI Neşet ÖZTÜRK Bektaş KARAKELLE Nesrin ARDAGİL Betül DİNÇER. Hakkı AYDEMİR ÇEVRESEL RISK TAKDİRİ (IAEA TUR/2/012) A.Y. Erkoi, V. Apak, S. Bayülken, Y.Z. Yılmaz, B. Karakeîle, N. Ardagii, N. Özîürk, B. Dinçer, Ü. AzaklıoğuMarı UAEA'dan temin edilen AAS cihazı ile analiz çalışmalarına başlanmıştır. Grafit finn sistemi denenerek göl suyu örneklerinde Cd, Co, Ni, Cu ve Pb elementleri tayin edilmiştir tarihinde alman, örneklerde AAS ile As, Hg, Fe, Ni, Cd, Cr, Co, Pb, Cu elementleri tayin edilmiştir. Ayrıca fenol, fosfat, deterjan, ÇO, KOİ, BOİ, CO 3 ' 2, HCO 3 ", SO 4 " 2, Cî", klorlu pestisit, yağ ve gres analizleri ile ph, iletkenlik ve sıcaklık ölçümleri yapılmıştır. Daha sonra Mn, Ba, Al, Ca, Na, Mg, askıda katı madde ve Kjeldahl yöntemiyle anorganik azot tayini yapılmıştır. UAEA'dan temin edilen "Su Kalitesi Ölçüm Sistemi" ile "İyon Likit Kromatografi Sistemi" monte edilerek test çalışmaları yapılmıştır. Su kalitesi ölçüm sisteminin bilgisayarla bütünleşik olarak çalıştırılmasında kullanılan HYDROLAB yazılımı ve gerçek zamanlı çizim programı HYPLÖT bilgisayarda denenmiştir. Su analizlerinde argentometrik kîoriir, spektrofotometrik sülfat, alkalmite, toplanı sertlik, kalsiyum ve magnezyum tayin yöntemleri Macaristan'daki "Water Research Centre Pic. (VİTUKIRT)" de uygulanan yöntemler doğrultusunda modifiye edilerek geliştirilmiştir. Göl suyu örneklerinde klorlu pestisit analizlerinde örnek hazırlama için uygulanan katı faz ekstraksiyon (SPE) işleminde çok düşük konsantrasyonlardaki standart pestisit karışımları ile gaz kromatografi kolonu değiştirilerek kolon verimleri incelenmiştir.,"gems/ WATER 1995 Global Quality Control Study" kapsamında mineral ve ph kalite kontrol örneğinde (WHO-395) mikföprosesörlü bir ph metre ile ph ölçümleri yapılmıştır. "US EPA Water Pollution Control Sample"da (WP-287) Fe, M, Cd, Cr, Co, Pb, Cu ve As tayinleri AAS yöntemi ile yapılmıştır.

18 UYGULANMASI { DPT 93K ) VE MUKLEEM ANALIZ Belirli Ağar Metal, Kudyoaîikiit v«organik Bileşiklerin Sularda» Giderilmesi V. Apak, S. Bayülken, B. Karakelle Bitümlü şistleri adsorban olarak kuüanarak sulardan fenol giderilmesi çalışmalarına devam edilmiştir. Eser miktardaki fenolün tayini amacıyla spektrofotometrik yöntem denenmiş ve optimum koşullar tespit edilmiştir. Metallerin, dializ-membran sistemleriyle çeşitli katyonik maddeler ve farklı organik ligandlar kullanarak sulardan giderilmesi çalışmalarına başlanmıştır. Poli-4-viniî piridin'in metil iyodür ile kuaternize edilmesi için çalışmalar yapılmıştır. Nikel çözeltilerinin bitümlü şist ile tutulması ve membran sistemlerindeki davranışları incelenmiştir. Bitümlü şistlerle cıva tutulması çalışmalarına başlanmıştır. Ayrıca membran sistemi ile civa geçirgenliği araştırılmıştır. Bölümde mevcut gama sayım sistemi için reaktör binasındaki aktivasyon analizi laboratuvannın, havuzdan kaynaklanan nem nedeniyle uygun olmadığı saptandığından laboratuvariardan biri camlı alüminyum doğrama ile bölünerek sayım odası haline getirilmiş ve tüm sistem bu odaya yerleştirilmiştir. L2.2. Kimyasal Assails: Ghml&nmm Bilgisayar ile Bütünleşik Çalıştırılması Ü. Âzakhoğullan, N. Öztürk, 3. Dinçer Bu projenin amacı ve kapsamı "Kimyasal Analiz Sistemlerinin Geliştirilmesi, Modernizasyonu ve Bilgisayar ile Bütünleşik Çalıştınlması" şeklinde genişletilerek değiştirilmiş olup, nükleer analiz tekniklerinden faydalanmada standarda ve güvenirliğe ulaşma ve günün teknolojisine uyum sağlamaya yönelik olarak, Kimya Bölümü içinde, kimyasal analiz sistemlerinin geliştirilmesi, modernizasyonu ve bilgisayarla bütünleşik çalıştınlması hedeflenmiştir. Bu hedefin gerçekleştirilmesi için ilk aşamada, gecikmiş nötron sayım sisteminin TR-2 Reaktörü binasından Kimya Bölümüne taşınması, mevcut pnömatik sistemin yenilenmesi ve bu sistemin gama sayım sistemi ile kombine edilerek uranyum ve toryum analizleri ile birlikte kısa yan ömürlü radyoızotoplann tayin edilmesi ve sistemin bütününün Kimya Bölümü içindeki yerel bilgisayar ağına bağlanması öngörülmüştür. Bu maksatla, gecikmiş nötron sayım sisteminin gama spektrometresine bağlanması için, pnömatik sistemler üzerinde deneyimli bir firma ile temas kurulmuş ve kombine sistemler konusundaki çeşitli öneriler dikkate alınarak bir pnömatik örnek transfer sistemi şeması hazırlanmıştır. Çalışmanın bu kısmı, TR-2 Reaktörünün çalışmalanna ara verilmesi nedeniyle dondurulmuştur. Kimya Bölümü içinde yerel bilgisayar ağı kurma hususunda da teknik alt yapı çalışmalan ve çeşitli firma teklifleri incelemeleri yapılmıştır. Ancak, 1996 yılı için öngörülen ödenek temin edilemediğinden çalışmanın bu kısmı da 1997 yılına kalmıştır. Aynca, bölümde devam etmekte olan diğer projelerin ihtiyacı olan bilgisayar program ve yazılım destekleri verilmiştir.

19 1.3. TÜRKİYE EKOSISTEMİNDE RABYÖEKOLOJİK > RADYASYON GÜVENLİĞİ (DPT 90K ) 1.3»i. P liîm«r Esaslı Yeai Tip MadyoproteEstSrler S. Bayiilken, 8. Dinçer, N. Ardagil Katyonik polieiektrolitlerin Bovine Serum Albumine ile oluşturdukları kompleksler 60 Co y-ışttüan ile ışınlanmadan önce ve ışınlandıktan sonra, HPLC ve spektrofotometri yöntemleriyle incelenmiştir. Aynca İ.T.Ü. Kimya Böîümü'nde floresam yöntemiyle bu kompleksler araştırılmıştır. Monomerin vakum destilasyonundan sonra, değişik şartlarda polimerizasyonu yapılmış ve sentezienen poiimerierin ( poli 4-vinil piridin ) molekül ağırlıkları viskozimetrik yöntemle tesbit edilmiştir. PAA-Cu +2 -BSA kompleksleri değişik konsantrasyonlarda Cu +2 ile hazırlanmış, tuzlu ve tuzsuz ortamda radyasyon etkisiyle oluşan değişimler HPLC yöntemiyle incelenmiştir. UAEA'dan temin edilen HPLC cihazı kurulmuş ve ön denemeler yapılmıştır. Değişik konsantrasyonlarda polimer çözeltileri ve kompleksleri hazırlanarak 6ü Co y-ışınlan ile işınlanmıştır. Radyasyon kimyası spektrofotometrik yöntem ile incelenmiştir. Aynca değişik poîimer-metal kompleksleri hazırlanmış ve polimere bağlanan metallerin konsantrasyoıüan AAS yöntemi ile tayin edilmiştir. 1.4, RADYASYONLA»OKU STEEİLİZASYONU (IAEA TUR/1997/004/PL) A,Y. Erkol, B. Dinçer, B. Karakette, N. Ardagil, K Öztürk, A. Özen, A. Kaya Literatür çalışmalarına başlanmış ve bu konuda işbirliği yapılması planlanan hastanelerin ilgili birimleri ile görüşmeler yapılmıştır. Aynca, tarihinde Merkezimizi ziyaret eden UAEA heyetine proje hakkında bilgi verilmiştir. Proje kapsamında bir eleman, İngiltere'deki "Clwyd and Oswestry Tissue Bank" ta "Radyasyonla Boku Steriîizasyonu" konusunda eğitim çalışması yapmıştır. 2. HİZMET ÜRETİMİ - Radyobiyoloji Bölümü'nün isteği üzerine 16 adet serum örneğinde AAS yöntemi ile Zn analizleri yapılmıştır. - Hepşen Kimya Sanayi Limited Şirketi tarafından istenen ZnO örneğindeki Zn tayini volumetrik yöntemle yapılmıştır. - Radyobiyoloji Bölümü'nün isteği üzerine 40 adet Karadeniz alg örneğinde Cu, Pb, Cd analizleri yapılmıştır. - Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Karamürsel Eğitim Merkezi Komutanlığından gelen su örneğinde ağır metal analizleri yapılmıştır. - İTÜ, Kimya-Metalurji Fakültesi, Kimya Mühendisliği Söiümü'nden iki öğrenciye "Küçükçekmece Gölü'nün Kirliliğinin incelenmesi" projesi kapsamında bitirme ödevi yaptırılmıştır. 10

20 - Boğaziçi Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü'nden bk öğrencinin master tezi çalışması için, 15 adet çöp suyu örneğinde AAS yöntemi ile Fe, Cr s Cd, Pb, Zn, Co ve Mn analizleri yapılmışür. - İTÜ, Kimya-Metaîurji Fakültesi, Kimya Mühendisliği Bölümü'nden gelen dört öğrencinin bitirme tezi çalışmaları için» zeolitteîî geçirilen 40 adet K2&O4 çözeltisinde AAS yöntemi uygulanarak Cr analizleri yapılmıştır. 11

21 Necati KÜÇÜKARSLAN (Bölüm Başkam) Ahmet GÜVEN Toygun BAŞOL Halil Nur SAĞINÇ Hamza ÖZTÜRK Kadri Alp SUVAÇOĞLU Faruk DEMİREZEN Nazım MUTLU Hüdaver KAPLAN N. Küçükarsîan, A. Güven, T. Başol, H. Kaplan, O. Sakarya, F. Demirezen, K.A. Suvaçoğlu. Radyasyon dozunu 6000 {ir'e kadar ölçen, cep tipi, göstergeli, NEB.216A model "Rad Dose" ve 6000 usv'e kadar ölçen NEB.216S model "Rad Dose" cihazları geliştirilerek üretilmeye başlanmıştır. Genel amaçlı, birçok radyasyon ölçme cihazına değişik GM dedektörleri bağlanabilecek özelliklerde bir radyasyon probu geliştirilmiştir yılı içinde, 41 adet NEB.211 "Dose Rate Meter, 43 adet NEB.212 "Dose Alarm", 5 adet NEB.214 "Area Monitor" ve 2 adet EB.197 "Radiation Monitor" cihazı üretilmiş, bunların bir kısmı TAEK içinde hizmete sunulmuş, bir kısmı da yurt içindeki çeşitli kuruluşlara satılarak USD geîir temin edilmiştir. VE GELİŞTİRİLMESİ (RESA) PROJESİ İV. Küçükarsîan, A. Güven, H. Kaplan, O. Sakarya, F. Demirezen, H. Öztürk, K.A. Suvaçoğlu. RESA Projesi kapsamında, tasarlanan istasyonlarda radyasyon ölçme ve değerlendirme görevini yerine getirecek olan "Akıllı Prob"un yazılım ve donanım geliştirme çalışmalarına devam edilmiş, veri transfer programının algoritması oluşturulmuştur. Ayrıca, probun su geçirmez mekanik kutusunun geliştirilmesi çaiışmalan sürdürülmüştür. T. Başol, H.N. Sağınç, H. Öztürk, K.A. Suvaçoğlu, N. Mutlu ÇNAEM'e ait 52 cihazın ve ÇNAEM dışı 48 cihazın bakını onanrm yapılmıştır 12

22 2.2. ÇNÂEM İÇİ PROJELER - Mikroişlemcisiz bir ortamda, bir sayım sisteminden bir yazıcıya seri port kullanılarak veri aktarımını sağlayan bir prototip geliştirilmiştir. - ÇNAEM Fizik Bölümünde geliştirilen 800 kv Van de Graff Jeneratörü prototipi için 7.5 kv- 30 kv ayarlı yüksek gerilim konsolu ve kumanda panosu geliştirilmiştir. - ÇNAEM Fizik Bölümünde kullanılmak üzere, Sames J-15 hızlandırıcısı vakum sisteminde sıvı azot doldurma sistemi için bir otomatik kontrol servis ünitesi geliştirilmiştir. 13

23 Dr. Ulvi ADALIOĞLU (Bölüm Başkam) Dr. Mehmet H. TURGUT Tanzer TÜRKER Raşit TUNCEL İbrahim ARIKAN Ayşe AYTEKÎN Selim MENTEŞEOĞLU Gülsen ÜSTÜN Sadi KAYA Ethem ALAGGZ Adem ERDOĞAN M.H. Turgut, A. Aytekin TR-2 reaktörünün 13. çevrim kalp yüklemesi yapıldıktan sonra reaktörün güvenlik nedeniyle durdurulması yüzünden kalp dönüşümü ile ilgili hesaplara bu konuda bir karar verilinceye kadar ara verilmiştir. G. Üstün, U. Adahoğlu Bir güç reaktöründe kalbi oluşturan her bir yakıt elemanında su boşlukları, yanabilir zehir çubukları ve yakıt pinleri açık olarak belli edilir. Yakıtların optimum kullanılması bakımından her bir yakıt pininin güçlerinin doğru olarak tayin edilmesi gerekmektedir. Büyük masraflı ve zaman alan ayrıntılı hesaplar yerine pin güçlerinin bazı metodiarla yaklaşık olarak tayin edilmesi tercih edilmektedir. Ayrıca kalp dizaynının ilk safhalarında yapılan bir çok difüzyon hesabının hızlı ve oldukça doğru neticeli bazı aletlerle yapılması çok avantajlıdır. Ancak son safiıada aynntılı hesaba gidilir. Bu amaçla, yalat elemanlannm karakteristik olanlan (kaba ızgara) için hesaplanan ortalama akılar ve ortalama yüzey akılanyla köşe akılan kullanılarak, homojen akı ve güç şekilleri belirlenir. Aynca bu yakıt elemanlan için hesaplanmış heterojen akı ve güç form faktörleriyle çarpılarak, heterojen yapmm her bir noktasında akı ve güç değerleri elde edilebilir. Yapılan hesaplarda, homojen akıların rekonstrüksiyonunda çevrim başında maksimum hatalar; kalp ortalannda hızlı akıda % 1, termal akıda % 2, homojen güç dağılımında % 1-2 civarındadır. Reflektöre bitişik nodîarda ise maksimum hatalar; hızlı akıda % 3-4, termal akıda % 4-5, homojen güç dağılımında % 4-5 civanndadır. Maksimum heterojen pin güçierindeki maksimum hatalar ise yakıt elemanının kalpdeki konumuna ve ihtiva ettiği zehir çubuğu sayısına göre % 1 ila % 9 arasında değişmektedir. 14

24 kw'iïk Ağsrssılı? Âraştarma. U. Adahoğlu, R. Tuncel, A. Âytekin, M.K Turgut 100 kw'hk Agırsulu Araştırma Reaktörü dizayn hesaplan için 19 çubuklu yakıt demetlerine ait iki gruplu tesir kesitleri WIMS-B4 kodu ile hesaplanmıştır. Bu datalar kullanılarak IBDADI4 kodu ile iki boyutlu akı dağılımı ve kritiklik hesabı yapılmıştır pcm'lik reaktivite fazlasını verebilecek reaktör yüksekliği ile yarıçapı tesbit edilmiştir. Bu kalp yüklemesi için gerekli yakıt ve zarf malzemeleri ile, ağırsu ve grafit miktarları hesaplanmıştır Âğırsuhı Güç Reaktörü IMzaya Hesapları U. Adahoğlu, T. Türler, M.K Turgut, A. AyteMn Bu proje ile ilgili bilgisayar programlan gelmediği için bir ilerleme kaydedilmemiştir TR-2 Güvenlik M&pcra ÇaSsşHiasB U. Adahoğlu, M.K Turgut, T. Türker, A. AyteMn TR-2 Reaktör kalbindeki yakıt kanalîannın herhangi bir kaza sonucu tıkanması halinde yakıt plakalannın erimesiyle ortaya çıkabilecek fisyon ürünlerinin envanteri ORIGEN bilgisayar kodu ile hesaplanmıştır. Bu kodda bulunmayan ama kaza sonucu ortaya çıkan fisyon ürünlerinden altı izotop ( 131 I, 133 Sn, 133m 134ra I, Sb, 134m I, 135 Sb) ORIGEN kodunun fisyon ürünleri data kütüphanesine ilave edilmiştir. Diğer önemli fisyon ürünlerinin bozunma sabitleri ve verimleri, UAEA'mn bir yayınından alman değerlerle güncelleştirilmiştir. Bu yeni kütüphane ile, TR-2 kalbinin yüksek zenginlikli yakıtlarla 100 ve 300 gün sürekli çalışması hali için, envanter hesabı yapılmıştır. Ayrıca günde 6 saat çalışıp, 18 saat durma hali için, 5. gün sonundaki envanter de hesap edilmiştir Boz Dağılıma Hesaplan U. Adahoğlu, A. Ayiekin, M.K Turgut TR-2 Reaktöründe herhangi bir kaza sonucu, kalbin tamamının veya bir kısmının erimesi halinde etrafa yayılacak radyoaktif izotoplann çevreye vereceği doz miktarlan DOSER kodu ile hesaplanmıştır. Reaktör çevresindeki doz dağılımı hesabı için gerekli kaynak terimi de, ORIGEN koduyla hesaplanmıştır. Aynca, meteorolojik data, reaktör çevresindeki arazinin coğrafi yapısı, yerleşim birimleri ve nüfus yoğunluktan ile ilgili bilgiler derlenmiştir. Atmosferdeki dağılmayı temsil eden %/Q değerleri, kaynaktan 10 km uzağa kadar 16 değişik rüzgar yönü ve her yöndeki 23 nokta için hesaplanmıştır. Hava şartlanna bağlı olarak standart sapmalann hesabında Briggs tarafından verilen formüllerin açık arazi için olanlan kullanılmıştır. Binanın atmosferik dağılıma olan etkisi (rüzgar yönüne dik kesit alanı) standart sapmalann hesabına katılmıştır. Aynca, her yöndeki rüzgar hızlan için yıllık ortalama değerler ile, (doz alma riskinin en yüksek olduğu) en düşük değerler kullanılarak iki ayn %/Q data seti, bir program yazılarak hazırlanmıştır. DOSER kodunun çıkışı akciğer, troid ve bütün vücut için alınacak dozlan vermektedir. Bu hesaplarda iki tip aktivite salıverilmesi gözönüne alınmıştır. Birincisi, toplam envanterin bir kısmının kontrollü olarak ortama salıverilmesi; ikincisi ise bütün envanterin bir anda reaktör binasından kurtulması ve etrafa yayılmasıdır. Bu ikincisine PUF 15

25 modeli denilmektedir. Reaktör, su seviyesinden 50 m yüksekliğindeki bir tepe üzerinde bulunduğu için hesap yapılan noktanın yüksekliğine uygun bir baca yüksekliği alınmıştır. Elde edilen doz değerlerine göre risk hesaplan da yapılmıştır. Reaktörün rutin çalışması esnasında civara verilen radyoaktivite için de bir hesap yapılmıştır. Reaktör holündeki havada tespit edilen radyoaktivite esas olarak 41 Ar'den gelmektedir. Bu izotopun olduğu gibi dış atmosfere atıldığı kabulü ile DOSER'le kontrollü salıverme için doz ve risk hesabı yapılmıştır Etkileşimli ve Hızlı Bir Kalp İçi Yakıt Yönetimi Paket Programınsın Geliştirilmesi A. Erdoğan, T. Türker Çalışmanın birinci kısmı bitmiş olup raporu basılmaktadır. İkinci kısım için, yapay zeka ve nöral network yöntemlerinin kullanılmasına yönelik çalışmalara devam edilmiştir NÜKLEER GÜVENLİK Küçükçekmece Gölü ve Çevresinin Bilimsel Etüdü ve Çevresel Risk Takdiri (IAEA TUR/2/012) B.G. Oöktepe, M.H. Turgut, A. Aytekin, A. Erdoğan Bu projede kullanılmak üzere yazılan program için gerekli veriler tamamlanamadığından bir ilerleme yapılamamıştır ' TR-2 Reaktöründe Akaş Kazası Analizi S. Menteşeoğlu, U. Adahoğlu TR-2 yakıt kanallarının tıkanmasında destek levhasının etkisini görebilmek için yakıt demeti 1 kesiti için iki boyutlu hesaplar yapılmıştır. Bunun için sonlu elemanlar ve sonlu fark metotları ile iki boyutlu zamana bağlı kondüksiyon-konveksiyon ısı iletim problemini çözmek üzere ayrı ayrı kodlar yazılmıştır. Bu çözümlerden sonuç olarak, reaktör merkezinde yer alan en tehlikeli yakıt demeti düşünüldüğünde, kapanma sonrası yakıt erimesi olabilmesi için 20 ve daha fazla kanalın tıkanması gerektiği bulunmuştur. Kapanma sonrası reaktör gücü, artık güç formülüne göre azalmakta ve soğuma tabii dolaşım ile sağlanmaktadır. Çözüm, sınır şartlan en kötü şartlar düşünülerek verildiği için, pratik olarak yakıt erimesinin tüm yakıt elemanı kesiti tıkanmasında ortaya çıkacağı öngörülebilir (22 kanal). İki fazlı akış ve soğuma bu çözümlerde gözönüne alınmamıştır ' TR-2 Reaktörü Kaza Analizi T. Türker, U. Adahoğlu - TR-2 reaktörü güvenlik analizi raporu hazırlanmasına yönelik ve IAEA Safety Series No-35 kitapçığında belirtilen formatlara uygun olarak, mümkün olabilen kazalann analizleri yapılmıştır. Bu analizler, genel hatları aşağıda belirtilen reaktivite ve akış kaybı kazalannı kapsamaktadır. 16

26 1- Kontrol ve/veya, güvenlik çubuklarının kontrolsüz bir şekilde kalpten dışarıya çıkması (start up ve 5 MW değerleri için), 2- Ani reaktivite ithali, 3- Pompayı besleyen enerjinin kesilmesi sonucu akış kaybı, 4- İzolasyon vanasının kontrolsüz kapanması, 5- Soğuk su ithali. Yukarıda ana hatlarıyla sıralanan kazalar için reaktör kalbinin ısıl hidrolik yönünden davranışı İncelenmiştir. Her bir kaza İçin yakıt ve soğutucu sıcaklıkları, kritik ısı akısı değerleri hesaplanmış ve bunların yakıt zarfının bütünlüğünü koruması açısından tehlike arz edip etmediği incelenmiştir. U. Adahoğlu, H. Yavuz (İTÜ NEE), t Arıtan, A. Baykal (ÇNÀEM Fizik Böl.) Deneysel çalışmada, TR-2 yakıt plakalarına benzer bire bir boyutta, içinde homojen olarak dağılmış ısı kaynağı bulunan alüminyumdan 2 adet yalat plakası yapılmıştır. Plakaların birbirlerine bakan yüzeyleri soğutma kanatam iki yüzeyini oluşturmaktadır. Plakaların kanal yüzeylerine eşit aralıklarla ve kanal ekseni boyunca yerleştirilen termoçiftîerie sıcaklık ölçmeleri yapılmaktadır. Yine kanal giriş ve çıkışlarına, dış ortamlara da termoçiftîer yerleştirilmiştir. Kendi imkanlanmîzîa Merkezimizde yaptığımız termoçiftter 0.2 mm'lik konstantan ve bakır tellerden oluşmaktadır. Bu plakalar birleştirildikten sonra taş yünü ile dışarıdan izole edilmiştir. Deney, kanal yüzeyleri sabit ısı akısı şartlan altında yapılmıştır. 2. î, 4, 6 ve 8 mm'lik kanai aralıklarında ölçmeler yapılmıştır. Ölçülen sıcaklıklardan hesaplanan integral değerler (örneğin; ortalama Ra ve Nu sayılan) çeşitli güçlerde bulunmuştur. U. Adahoğlu, E. Yavuz (İTÜ NEE), 1. Arıtan, A. Baykal (ÇNAEM Fizik Böl.) Dar kanallarda laminar tabii konvekiyonun incelenmesinde akışın düşey ve yatay hız dağılımları iîe sıcaklık ve basınç dağılımları elde edilmiştir. Bazı integral değerler, örneğin Nusselt sayısı, akış miktarı, maksimum duvar sıcaklığının değişimi üzerindeki kontroîlar yapılmıştır. Hesaplar hava akışkanı ve kanal aspek oranının orta değerleri için uygulanmıştır. Elde edilen nümerik sonuçlar, literatürde verilen asimtotik değerlerle karşılaştınlmıştır. Bunlara göre uygun değerler elde edilmiştir. Çalışma bu orta değerdeki aspek oranlı problem için tamamlanmıştır. Bu çalışma ile ilgili rapor hazırlanmaktadır. E. Aîagöz, T. Türker Bu çalışmada 50 MW gücünde bir PWR için pompanın durması ve buhar üreteci çıkış vanasının eş~zamanlı olarak kapanması esasına dayanan ve 1000 sn boyunca süren bir LOFA (Akış Kaybı Kazası) senaryosu tasarlanmış ve sistemin bu senaryoya verdiği cevap RELAP5/MQD1 kaza analizi kodu kullanılarak bulunmuştur. Kontrol çubuklarının müdahalesinin gecikmesi ve aktif güvenlik sistemlerinin çalışmaması durumunda yakıt 17

27 elemanlarında ne zaman erime olacağı hesaplanarak kontrol çubuğu müdahalesinin en fazla ne kadar gecikebileceği, dolayısıyla sistemim yakuta erime başlamaksızın kendisini ne kadar savunabileceği bulunmuştur. Çalışmaya parametrik nitelik kazandıran şey, erime başlangıcının saptanmasında kullanılan yöntemdir. Reaktör gücünün düşürülmesi, bağımsız parametre olarak kademe kademe gerçekleştirilmiş ve erime başlangıcı saptanana kadar 16 kademeden geçilmiştir. Her bir kademe için aym ana senaryo yürürlüğe korsulmuş ve böylelikle sistem için her biri bir öncekinden daha zor koşullan temsil eden 16 ayn data seti eide edilmiştir. Böylece sistemin her bir kademeden geçerken nasıl evrim geçirdiği ortaya çıkmıştır. Sistemin, yakıt elemanlarında bir erimeye izin vermeden 260 sn dayanabileceği ortaya çıkmıştır. Ş. Kaya, H. Yavuz (İTÜ NEE) Özellikle hafif sulu güç reaktörlerinde oluşabilecek büyük reaktivite kaza senaryolarım, yeteri kadar doğru ve hızlı bir şekilde incelemek için bir graplu, üç boyutlu bir nodal kinetik kod geliştirilmektedir. Bu çalışma, nodal kinetik yaklaşımlı nötronik hesapların, reaktör kalbinde termohidrolik analiz yapan COBRA-IV koduna uyarlanmasından ibarettir. Reaktör kalbinde oluşabilecek herhangi bir reaktivite değişimi, nötronik ve termohidrolik parametreler birbirine bağımlı olarak hızlı bir şekilde hesaplanmaktadır. Ayrıca, yavaş geçiş olarak nitelendirilebilen (akışkan içerisindeki boron yoğunluğu ve ksenon salıramı gibi) değişimler de bu kod ile incelenebilmektedir. Bir grap nodal kinetik yaklaşımım kullanan bu kodun, benzer amaçla yazılmış diğer kodlarla ne derece U3mm gösterdiğini daha iyi analiz etmek için COBRA- IV'deki alt kana! sayısı 18'den 125'e çıkarılmaktadır. Aynı zamanda, hafif sulu güç reaktörleri, bir yakıt elemanı bir alt kanal teşkil edecek şekilde bir bütün olarak incelenebilecektir.

28 Dr. Şevket CAN (Bölüm Başkam) Dr. Bayram KOPUZ Dr. Timuçin AYBERS Dr. Ahmet Ali AKŞİT YusufBAYRAM Lütfiye GÜRELİ Ahmet YAYLI Serhan ALBAYRAK Nigâr BEKDEMİR FerhanCAN Süheyla ACARKAN Kâşif CİMCİM Levent ÇOLAK İzzettin YILDIZ İbrahim YURTSEVEN Nazım ATEŞ Güven BİRDANE Hadi KÖSE NÜKLEER YAKIT TEKNOLOJİSİ GELİŞTİRME ÇALIŞMALARI Pilot Tesis ve Laboratuvarlarm G&mû Bakamı B. Kopuz, T. Aybers, Y. Bayram, K. Cimcim, A. Yaylı, L. Çolak, N. Ateş, G. Birdane, H. Köse Pnömatik yükleme sisteminin filtre ve baypas kısımları yapılmıştır. Pilot tesis çözme kısmında, HNO3 tankı, H 2 O tankı, asitli atık tankı bağlantı ve baypas sistemleri yenilenmiştir. Yüksek sıcaklık sinter fırınının ısıtma bölgesi ve izolasyonlar tamamen sökülerek, yeni ısıtıcı elemanlar ve yeni termoçiftler takılmış ve gerekli diğer batamîar yapılarak finnın sökülen parçalan yemden monte edilmiştir. Sinter finnının itici sisteminin bakımı yapılmış ve gerekli parçalan değiştirilmiştir. Hidrojen jeneratörünün, presin ve soğutma sisteminin genel bakımı yapılmıştır Yakat Üretim Prosesi Çalışmaları Ş. Can, A.A. Akşit, B. Kopuz, T. Aybers, Y. Bayram, K. Cimcim, A. Yaylı, L. Çolak, F. Can, N. Bekdemir, S. Âcarkan, 1. Yurtseveri 1995 Haziran ayındaki kampanyada sinterlenmiş peletlerden numune olarak ayrılmış olanlann mikro yapı incelemeleri tamamlanmıştır. Bu peletlerin kesme, parlatma, dağlama, mikroskop altında film çekme işlemleri yapılmış ve görüntü analiz cihazında tane boyutu dağılımlan incelenmiştir. 19

29 LL3. NiMeer Yakıt Tasana», Tsst ve M&r&mnt Çalsşsssalars Ş. Can, T. Ay her s, F. Can, L Güreli, S. Acwkan 1. Nükleer Yakıt Tasannu 2. Performans ve Davranış Analizi 3. Yakıt İdaresi İncelemeleri 4. Işınlama ve PIE için Hazırlıklar 5. Nükleer Yakıt Üretim ve Tedarikinde Kalite Güvencesi 6. Nükleer Yakıt Lisanslama Prosedürleri için Çalışmalar ISO standartlarına uygun, nükleer yakıt üretimi ile ilgili, dokümantasyon hazırlama çalışmaları başlamıştır. Bu maksatla pilot tesis çalıştırılması, indirgeme, presleme, sinter finnı çalıştırılması, hidrojen jeneratörü çalıştırılması, otomatik titratörîe uranyum analizi, nükleer yakıt malzemelerinde safsızhk analizleri için numune hazırlanması, atomik absorpsiyon cihazı kullanımı, ICP cihazı kullanımı, TGA cihazı kullanımı, BET cihazı kullanımı, görüntü analiz cihazı kullanımı ile ilgili dokümanlar ISO standartlarının istediği formlarda hazırlanmıştır. Bilgisayar ağı iie Bölümümüzden, Nükleer Mühendislik Böîümü'ndeki UNIX iş istasyonuna bağlantı sağlanarak yakıt tasarımı ile ilgili program çalışmaları daha verimli hale getirilmiştir. Hafif sulu reaktörlerin yakıtları için geliştirilmiş olan FRAP-8 kodu ile yakıt davranışı incelemeleri sürdürülmektedir. Kanada AECL ile imzalanmış olan Teknik İşbirliği Anlaşması çerçevesinde temin edilecek diğer kodlarla, yakıt tasarımı ile davranış ve performans analizi çalışmaları daha da hızlanacaktır. (IAEA RESEARCH CONTRACT NO.8748/RB (Ref:302-Tl-TUR-8748) i?. Üzmen, Ş. Can, T. Ayhers, L. Güreli, F. Can UAEA üe olan araştırma kontratı çerçevesinde, nükleer yakıt çevrimi kademelerinde dünyadaki gelişmeler, seçenekler ve uranyum pazarındaki gelişmeler, Türkiye'nin enerji ihtiyaçları ve bunun içinde nükleer opsiyomm yeri, reaktör tiplerine göre yakıt ihtiyaçları ve nükleer yakıt çevrimi maliyetleri incelenmiştir. Bu konulan kapsayan bir ara rapor hazırlanmış ve UÂEA'ya gönderilmiştir. Bu çalışmanın 1997 yılında da devam etmesi isteğimiz, UAEA tarafından kabul edilmiştir. 2, HİZMET UR L. Güreli, S. Albayrak, S. Acarkan, L Yurtsev&n - İstanbul Tıp Fakültesi Hidroklimatoloji Enstitüsü'ne kaplıca sulan ön numunesinde Se, Na, K, Ca, îvîg ve Fe analizleri yapılmıştır. - Ege Üniversitesi Nükleer Bilimler Enstitüsü doktora öğrencilerinden Ümran Hjçsönmez'in Eskişehir Beylikahır toryum cevherinden çeşitli yöntemlerle hazırlanan başlangıç ve çözündürme numunelerinde ICP ile Nd, Ce s La ve Th analizleri yapılmıştır. - NBC Okulu ve Eğitim Merkez Komutanhğı'ndan gelen T-l kodlu temizleme tozu ve alüminyum temizleme tozunun özgül yüzey alanları saptanmıştır. 20

30 - İ.Ü Mühendislik Fakültesinden bir master çalışması iîe ilgili 4 adet aktif kömür numunesinin özgül yüzey alam saptanmıştır. - İ.T.Ü Nükleer Enerji Enstitüsü doktora öğrencilerinden Birsen Ayaz'm daha önce Bölümümüzde hazırlamış olduğu UO2 peîêtleri Ar~H 2 atmosferinde sinterlenmiştir. Bu peletîerin mikro yapı etüdîeri, bölümümüzdekı görüntü analiz sisteminde yapılmıştır. 3. UAEA 1 Ş. Can, L. Güreli, Y. Bayram, L. Çolak 18 Ekim 1996'da, UAEA müfettişlerince, Bölümümüzde bulunan nükleer malzemelerin nükleer güvenlik denetimi yapılmıştır. 21

31 Dr. Güler KOKSAL (Bölüm Başkam) Dr. Deniz DÀLCI Huriye SEVİMLİ Rezzan KÜÇÜKCEZZAR Ahmet VARİNLİOĞLU Abdullah KÖSE Funda S.PALÀ Güneş KESKİN Çiğdem KKBAŞOĞLU İbrahim AKKURT Mehmet KARABİBER UYGULANMASI (93KI20I00) A. Varinîioğlu, Fi. Küçükcezzar, A. Köse, î. Akkurt, M. Karabiber Çevre örneklerinde yosun (kara ve deniz), liken, çam, toprak, kül ve kömür (linyit) örneklerinde gama izotopik analizle 238 U, 232 Th, 40 K, 226 Ra, 134 Cs, 137 Cs radyonüklitlerinin seviyesi ve toplam alfa beta seviyeleri belirlenmiştir. S. Topcuoğln, N. Güngör, Ç. Kırbaşoğln (Koçak) Karadeniz'in biyoindıkatör organizmaianndan bir deniz salyangozu ile bir gastropod 134 türünde, Cs, 65 Zrı ve llom Ag radyonüklitlerinin biyokinetiği ile ilgili yapılan araştırma tamamlanmış ve Ağustos 1996'da doktora tezi olarak İ.T.Ü. Nükleer Enerji Enstitüsü tarafindan yayınlanmıştır. Bir transuranik radyonüküt oları 24I Am ile 137 Cs 'run kinetiği, double tracer metodu ile diğer Karadeniz organizmaları olan patella ve midyede de saptanmış, bulguları 1996'da değerlendirilmiştir. Midye feçesîerinde 137 Cs depurasyonu konusunda elde edilen bulgular uluslararası bir kongre tarafından kabul edilmiştir. Astâak! A. Varınüoğlu, R. Küçükcezzar, À, Köse, M. Karabiber 22

32 İzleyici temin edilemediğinden örneklerde çalışma yapılamamıştır. Ancak referans maddelerle U, Th ve Pu'un alfa radyoaktiviteleri kıyaslama ile belirlenmeye çalışılmıştır. UAEA tarafından yapılan Workshop çalışması ile sediment ve su örneklerinde çeşitli radyonükîitîerin alfa radyoaktivitelerinin tayini yapılmıştır İhraç ve İthal Gscta Örneklerinde Sertifikaya Esas Radyoaktivite Analiz G. Koksal, H. Sevimli, R. Küçükcezzar, A. Varinlioğlu, N. Güngör, A. Köse, î. Afckurt, M.Karabiber 1996 yılında ihraç ve ithal gıda örnekîerininin gama izotopik analizleri ve canlı hayvan radyasyon kontrolleri için yapılan başvuru sayısı: Aylar Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık* TOPLAM Gıda analiz sayısı Canlı hayvan radyasyon kontrolü sayısı *Kasım ayından sonra analiz hizmetleri Sağlık Fiziği başlanmıştır. Bölümü tarafından yürütülmeye G. Koksal, D. Dala, F.S. Pala, G. Keskin 1996 yılı içinde biyolojik dozimetre ile doz tayinleri için başvuruda bulunan 5 kişiden alınan kan örneklerinde mikronükleus ve kromozom aberasyon analizleri ile doz tayinleri yapılarak raporları verilmiştir. Doğu Karadeniz Bölgesi'nde kromozom aberasyonu araştırması ile ilgili çalışma kapsamında, KTÜ Tıp Fakültesi'nden gönderilmiş olan 20 çocuktan alman kan örneklerinde mikronükleus analizleri yapılmıştır. Bu çalışmanın kontrol grubu olarak da, Şanlı Urfa Bölgesi'nde yaşayan 20 çocuktan alman kan örneklerinde mikronükleus analizleri yapılmıştır. 23

33 Sonuçlar karşılaştırıldığında, Çemobil kazası nedeniyle mikronüldeus sıklığında bir artış olmadığı görülmüştür. Nükleer tıp merkezinde çalışan bir grup radyasyon görevlisinde, mikronükleus analizi yöntemi ve kromozom aberasyon analizi yöntemi ile biyolojik doz tayinleri yapılmıştır. 5 kişide Gy arasında değişen biyolojik dozlar tespit edilmiştir. S. Topcuoğlu, N. Güngör, Ç. Kırhaşoğln (Koçak), R. Küçükcezzar, İ. Akkurt İ.Ü. Deniz Bilimleri Enstitüsü İle ortak yürütülen bu projede, Karadeniz ve Boğaziçi alglerinde ve sediment örneklerinde saptanan toksik element düzeyleri iki dış yayın olarak değerlendirilmiş ve alg türlerindeki radyoaktivite depurasyonu konusunda saptanan bulgular bir dış yayın olarak yayınlanmıştır yılında yeniden toplanan örnekler sayıma hazırlanmıştır. OLUŞTURABİLECEĞİ KROMOZOM HASARLARININ ARAŞTIRILMASI VE RADYASYON ETKİSİ İLE KARŞILAŞTIRILMASI' G. Koksal, D. Dala, F.S. Pah, G. Keskin İ.Ü.Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü ile ortak yürütülen bu projede, tıbbi görüntüleme sistemlerinden ultrasonografinin etkilerini belirlemek için yaşlan 1-14 arasında değişen 19 çocuktan, bilgisayarlı tomografinin biyolojik etkilerini belirlemek için ise bir radyoloji kliniğinde film çektiren 19 kişiden inceleme öncesi ve sonrası kan örnekleri alınmış ve mikronükleus analizi yöntemi ile biyolojik doz tayinleri yapılmıştır. Ultrasonografik inceleme nedeniyle mikronükleus sıklığında bir artış görülmemiştir. Bilgisayarlı tomografi filmi çektirme sonucunda ise Gy civarında biyolojik doz tespit edilmiştir. GEÇİŞİNDE TRANSFER FAKTÖRLERİNİN SAPTANMASI (IAEA 7475/R2) S. Topcuoğlu., N. Güngör, Ç. Kırhaşoğlu (Koçak), A. Varinlioğlu, A. Köse, İ. Akkurt Bir UAEA projesi oîan bu çalışma kapsamında, 1996 yılında biri dış olmak üzere iki yayın yapılmıştır. Bu yıl da, başta çay ve kekik olmak üzere çeşitli örneklerde sezyum radyonükliîinin transfer faktörlerinin saptanmasına devam edilmiştir. Rize Çay Araştırma Enstitüsü'nün fidanlığında bulunan deney alanımızda, topraktaki sezyumun dikey dağılımını incelemek için, Aralık 1996'da Rize'ye gidilerek ömek alınmıştır KÜÇÜKÇEKMECE GÖLÜ VE ÇEVRESİNİN BİLİMSEL ETÜBÜ VE ÇEVRESEL MİSK TAKDİRİ (IAEA TUR/2/012) S. Topcuoğiıt, N. Güngör, Â. Varinlioğlu, R. Küçükcezzar, Ç. Kırhaşoğlu (Koçak), 1. Akkurt Bu yıl içinde, gölün çeşitli istasyonlarındaki fiziksel, kimyasal ve biyolojik parametrelerin ölçümü bir defa yapılabilmiş ve planlanan kinetik ve radyokimyasal ( 210 Po) analizlere, radyoaktif izleyicilerin alınamaması nedeniyle geçilememiştir. Diğer taraftan, 24